120

Hygeia Public Health 2014, 49(1): 120-126

Psychoedukacja i psychoprofilaktyka dla rodzin osób

chorujących na schizofrenię – raport z realizacji projektu

Psychoeducation and psychological prevention for family members

of schizophrenic patients – the project report

Wojciech Kordas

1/

, Katarzyna Warchoł

2/

, Agnieszka Kurtyka

3/

, Krzysztof Walczewski

1,2/

,

Józef Bogacz

2/

, Piotr Słowik

4/

1/

Zespół Gabinetów Specjalistycznych Proximed w Krakowie

2/

Szpital Specjalistyczny im. dr Józefa Babińskiego w Krakowie

3/

Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej PSYCHE-med w Krakowie

4/

Instytut Psychologii Stosowanej, Uniwersytet Jagielloński w Krakowie

Introduction. Psychoeducation for family members of psychotic

patients is one of the essential but often underestimated methods in

the treatment of schizophrenia.
Aim. To present the course, outcomes and conclusions of a series

of psychoeducational meetings for family members of schizophrenic

patients carried out according to the authors’ program in the Józef

Babinski Specialist Hospital in Krakow. The aim of the project was to

minimize the degree of stress and overload in the families by providing

the knowledge of schizophrenia, encouraging communication processes

and restoring the proper structure of the family where the illness is no

longer the main organizing factor for the identity of the family and its

functioning.
Materials & methods. The project involved 23 people from 16 families,

who attended 14 psychoeducational meetings for 4 months. A variety

of methods was applied: lectures, case studies, discussion, interactive

workshops, psychodrawing, multimedia presentations, simulations

of crisis situations, training in subgroups. In the course of meetings

three stages can be distinguished: 1. gathering individual stories of the

participants, 2. improving the knowledge of the illness from the clinical

perspective, 3. working on individual experiences with the illness in the

family and the strategies of coping with it.
Conclusions. The final conclusions confirmed a great need for

knowledge and support in the families. High effectiveness of the program

was also confirmed both in providing information on the illness and

reducing subjective stress.

Key words: schizophrenia, family, health education

Wprowadzenie. Psychoedukacja dla rodzin osób chorujących na

schizofrenię jest ważną, ale często niedocenianą metodą w leczeniu.
Cel pracy. Prezentacja przebiegu, wyników oraz wniosków

z przeprowadzonego cyklu zajęć psychoedukacyjnych dla rodzin osób

chorujących na schizofrenię według autorskiego programu w Szpitalu

Specjalistycznym im. Józefa Babińskiego w Krakowie. Realizowany

program miał pomóc w obniżeniu poziomu stresu i obciążenia

w badanych rodzinach poprzez dostarczanie wiedzy o chorobie,

wspieranie procesów komunikacji oraz przywracanie rodzinie właściwej

struktury, gdy choroba nie jest już głównym czynnikiem organizującym

tożsamość rodziny i jej funkcjonowanie.
Materiał i metody. W projekcie wzięło udział 23 osoby z 16 rodzin,

które uczestniczyły w 14 spotkaniach psychoedukacyjnych na przestrzeni

4 miesięcy. Zastosowano różnorodne metody edukacyjne: wykłady,

studium przypadku, warsztaty interaktywne, psychorysunek, prezentacje

multimedialne, symulacje sytuacji kryzysowych, zajęcia w podgrupach.

W cyklu spotkań można wyodrębnić trzy etapy: 1. zbieranie

indywidualnych historii uczestników, 2. przekazanie wiedzy o chorobie

z perspektywy klinicznej, 3. praca z indywidualnymi doświadczeniami

z chorobą w rodzinie i strategiami radzenia sobie z nią.
Wnioski. Końcowe wnioski z programu wskazują na ogromne

zapotrzebowanie rodzin na wiedzę o chorobie i wsparcie. Potwierdzono

też wysoką skuteczność programu zarówno pod względem wzrostu

wiedzy na temat schizofrenii u uczestników, jak również pod względem

spadku subiektywnie odczuwanego przez nich stresu.

Słowa kluczowe: schizofrenia, rodzina, edukacja zdrowotna

Adres do korespondencji / Address for correspondence
mgr Wojciech Kordas

Proximed – Zespół Gabinetów Specjalistycznych

ul. Przemiarki 23A/60, 30-384 Kraków

tel. [phone], e-mail: [e-mail]

©

Hygeia Public Health 2014, 49(1): 120-126

www.h-ph.pl

Nadesłano: 08.02.2014

Zakwalifikowano do druku: 12.03.2014

Program pt. „Rodzina w opresji – psychoedu-

kacja rodzin osób niepełnosprawnych chorujących

psychicznie”zostałzrealizowanypodegidąFundacji

PomocyChorymPsychicznieim.T.DecawKrakowie,

asfinansowanyześrodkówPFRONOddziałMałopol-

skawramachmodułuBprogramupn.„PartnerIII

–wsparcieprojektówrealizowanychnarzeczosóbnie-

pełnosprawnychprzezorganizacjepozarządowe”.

121

Kordas W i wsp. Psychoedukacja i psychoprofilaktyka dla rodzin osób chorujących na schizofrenię – raport ...

Wprowadzenie

Psychoedukacjaipsychoprofilaktykadlarodzin

osób chorujących na schizofrenię są ważnymi, ale

częstoniedocenianymimetodami,którewartowyko-

rzystywaćwprocesieleczenia.JakpodajeGrzesiuk[1]

wostatnichlatach,zwłaszczawnurciebehawioralno-

poznawczym,pojawiłysięnowepodejściawterapii

osóbzrozpoznaniemschizofrenii,ajednymztakich

sposobówpracyjestpsychoedukacja.Psychoedukacja

„jestmetodąpomocypsychologicznejosobompsycho-

tycznymiichrodzinom”[1].JakzauważaSęk[2],

ogólnie można powiedzieć, że psycholog kliniczny

możezajmowaćsiępromocjązdrowiawdwóchobsza-

rach,zjednejstronyprzez„upowszechnianiewiedzy

psychologicznej przydatnej do promocji zdrowia”,

azdrugiejstronypoprzez„kształtowaniezasobów

zdrowotnych i zachowań prozdrowotnych” [2].

Pierwszyobszarbędziemiałcharakterpsychoedukacji,

którasłużyupowszechnianiuwiedzypsychologicznej

m.in.wśródzawodówmedycznych,aletakżewśród

rodziców (czy też rodzin) osób chorych, co może

byćprzydatnewprocesieleczenia.Przydatnawtym

procesiewydajesiętakżewiedzaoczynnikach,które

sprzyjają rozwojowi psychospołecznemu i jakości

życia. „Wiedza prozdrowotna powinna obejmować

takżekompetencjeżycioweirozwojowejednostki”jak

również„umiejętnośćkształtowaniaśrodowiska”[2].

Psychoprofilaktykanastawionajestnatomiastnaza-

pobieganieróżnymformompatologii(niekiedymówi

siętutajoprewencjilubprewencjipsychologicznej)

[2,3].Wykorzystujesiępsychologiczneispołeczne

mechanizmy,któremogąsłużyć„ujawnieniupoten-

cjału rozwojowego jednostki, zapobieganiu możli-

wościwystąpieniuzaburzeń,orazminimalizowaniu

zaburzeńlubzapobieganiuichrozwojowi[3].Caplan

[2,3]wyróżniłtrzyrodzajeprewencji:1.prewencję

pierwotną,nastawionąnazmniejszanieprawdopodo-

bieństwawystąpieniazaburzeń,2.prewencjęwtórną,

którąwykorzystujesię,gdypojawiąsięwczesnesygna-

łyzaburzeń,abypowstrzymaćichrozwójiskrócićich

czastrwania(wtejprewencjimożnazastosowaćtakże

metodywłaściwedlaterapii),3.prewencjatrzeciego

stopnia,masłużyćzapobieganiuskutkomprzebytej

chorobyorazhospitalizacji,maprzeciwdziałaćnawro-

tomchorobyiponownejhospitalizacjiorazmasłużyć

minimalizowaniunegatywnychskutkówwywołanych

przezchorobę.Wydajesię,żetenrodzajprewencji

jest szczególnie istotny w prezentowanym progra-

mie.Wartoteżwspomniećowsparciuspołecznym,

któreodgrywaważnąrolęm.in.wprzezwyciężaniu

trudnościirozwiązywaniuproblemówprzezchorego.

Wsparciespołecznemożeszczególniemiećmiejsce

wrodzinachorazgrupachrówieśniczych[3].

Wponiższymartykulezostaniezaprezentowany

pilotażowyprogrampsychoedukacjiskierowanejdo

rodzinpacjentówSzpitalaSpecjalistycznegoim.dr

JózefaBabińskiegowKrakowie.Inspiracjądlaautorów

projektubyłydziałającejużnaterenieszpitalagrupy

wsparciadlarodzinosóbchorującychiprzebywających

naleczeniu.Grupytemiałycharakterwspierająco-

terapeutyczny.

Wprogramiezwróconouwagęnakilkaważnych

kwestii.Jednozzałożeńmożnaokreślićjakoproces

„przywracania normalności w rodzinie”, mający

dwapodstawoweaspekty.Pierwszyzwiązanyjestze

zjawiskiem organizowania się systemu rodzinnego

wokół problemu [4]. W następstwie tego rodzina

bierze na siebie trudny do udźwignięcia ciężar le-

czeniachorującego,agraniceopiekipsychiatrycznej

(częstoprzeżywanejprzezchorującegorepresyjnie)

zacierają się. Drugi aspekt procesu związany jest

zpojęciemeksternalizacjiproblemu[5],wywodzącym

sięznarracyjnegonurtuwterapiisystemowej.Poprzez

stopnioweoddzielanietegocopojawieniesięchoroby

„wniosło”dorodziny,odsprawidoświadczeń,które

mająinnągenezę,problem/chorobamaszansęstać

sięczęściąhistoriirodziny,anietożsamościąjednego

zjejczłonków[6].

Ideą podjęcia programu było wypełnienie luki

wsystemie leczenia i opieki w szpitalu, dotyczącej

osóbchorującychnapsychozyiichrodzin.Psychoe-

dukacjarodzinjestwłaśnietakąmetodą,którapomaga

wleczeniuirehabilitacjiosóbchorującychpsychicz-

nie[7].

Materiały przygotowane dla uczestników były

skonstruowanetak,abyzawieraływszystkieelemen-

tykoniecznedolepszegorozumieniaproblematyki

schizofrenii.Wzamyśletwórcówprogramumateriały

miałybyćinspiracjądlauczestnikówdopracynad

własnymi historiami problemu. Z tej perspektywy

postęp uczestników programu nie jest oceniany

przezpryzmatprzyswojeniawiedzymedycznej,ale

poprzezzmianywsubiektywnympostrzeganiuprob-

lemu.Dziękitemuelementywiedzyochorobiebędą

mogłystaćsięczęściąosobistejmapyrzeczywistości

iwpełniejszysposóbznaleźćodzwierciedleniewżyciu

codziennymrodzindotkniętychchorobą[8].

Cel badań

Celem pracy jest prezentacja przebiegu, wyni-

kóworazwnioskówzprzeprowadzonegocykluzajęć

psychoedukacyjnychdlarodzinosóbchorującychna

schizofrenięwedługautorskiegoprogramuwSzpitalu

Specjalistycznym im. Józefa Babińskiego w Krako-

wie.

Celemprogramubyłoobniżeniepoziomustresu

iobciążeniawrodzinachpoprzezdostarczaniewiedzy

o chorobie, wspieranie procesów komunikacji oraz

przywracanierodziniewłaściwejstruktury,wsytuacji

122

Hygeia Public Health 2014, 49(1): 120-126

gdychorobaniejestjużgłównymczynnikiemorga-

nizującymtożsamośćrodzinyijejfunkcjonowanie.

Chodziłooprzeciwdziałanieniekorzystnejinstytu-

cjonalizacjirodziny(pojęciesystemurodzinnegozor-

ganizowanegowokółproblemu)orazpowstrzymanie

procesuizolacji/dryftuspołecznegorodzinzproble-

mempsychozy(proceseksternalizacjiproblemu).

Grupa badana

Dogrupybiorącejudziałwprogramiezakwalifi-

kowanychzostało16rodzin(tj.23osoby,którewzięły

udziałwprogramie,wtym18kobieti5mężczyzn),

wznacznejwiększościreprezentowanychprzezro-

dzicówosóbchorujących,alewdwóchprzypadkach

obecnebyłorównieżrodzeństwoosóbchorujących.

Średniwiekosóbbiorącychudziałwprogramieto48

lat(wiekwahałsięod26do65lat).70%osóbmia-

łowykształceniewyższeiśrednie.Dużaczęśćosób

(matkichorych)niepracowaławzwiązkuzchorobą

dziecka.

Osobychorującenaschizofrenięto15mężczyzn

i1kobieta(wprogramieudziałwzięłyoddziałymę-

skieijedenmieszany).Wiekosóbchorującychwahał

sięod19do38lat,aśredniwiekchorychto24lata.

Większośćpacjentów,tj.14osób,miałowykształcenie

średnie (niektórzy studiowali lub zrezygnowali ze

studiów),2osobywykształceniezawodowe.

Metody badań

Zastosowano różnorodne metody edukacyjne

takie, jak: wykłady, studium przypadku, warsztaty

interaktywne, psychorysunek, prezentacje multi-

medialne, symulacje sytuacji kryzysowych, zajęcia

wpodgrupach.

Przebieg i założenia badania

Spotkania odbywały się przez ok. 4 miesiące,

cotydzień(razwtygodniu).Cyklskładałsięz14

półtoragodzinnych spotkań. Przyjęcia do grupy

poprzedzone były spotkaniami kwalifikacyjnymi,

na których starano się zebrać informacje na temat

chorobywrodzinie,wpływuchorobynafunkcjono-

wanierodziny,oczekiwańuczestnikówwobecgrupy

orazmotywacjidouczestnictwawniej.Prowadzący

za główne kryterium przyjęcia uznali obiektywnie

dostrzegalnezapotrzebowanierodzinynategotypu

spotkania.Wsytuacji,kiedywiększośćrodzinnigdy

niespotkałasięzofertąpsychoedukacyjnąiniemiała

wobecspotkańżadnychsprecyzowanychoczekiwań,

awręczpewnąrezerwę,kryteriummotywacjiuznano

zadrugoplanowe.

Grupapsychoedukacyjnazzałożeniamiałabyć

kierowanadorodzinosób,którychbliskizachorował

porazpierwszy,kryteriawłączaniarozszerzonojednak

równieżnaosoby,którejużdłuższyczaszmagałysię

zchorobąwrodzinie.Rodzinypokilkuepizodach

chorobowychchętniejodpowiadałynaofertępsycho-

edukacyjnąniżrodzinybędącenapoczątkuzmagań

z chorobą, co prawdopodobnie wyjaśniać można

większąświadomościąprzewlekłegocharakteruschi-

zofreniiiwiększąakceptacjąsamegofaktuzachoro-

waniaorazwłasnegoudziałuwpomocychorującemu

urodzinzdłuższąhistoriąchorowania.Natomiast

rodziny,któreporazpierwszydoświadczonezostały

chorobąpsychicznąwrodzinie,mimoiżznajdowały

sięwkryzysieizdecydowaniepotrzebowałyinforma-

cji,mniejchętniegodziłysięnaudziałwgrupie,co

prawdopodobniespowodowanebyłosilnymiobronami

psychicznymiuaktywnionymiwzwiązkuzchorobą,tj.

zaprzeczaniemciężkościsytuacji,minimalizowaniem

jejskutków,magicznąwiarąwcudowneiostateczne

wyleczenie.Osobytenajczęściejodchodziłyzgrupy

równocześniezwypisaniemchorującegozeszpitala,

uznającprawdopodobnie,żewzwiązkuz„wylecze-

niem”,dalszezaangażowaniesięwgrupęedukacyjną

jestzbytecznelubwręczobciążające.

Rozmowykwalifikacyjneorazankietypoczątkowe

dostarczyłyprowadzącymdośćobszernejcharaktery-

stykiuczestnikówgrupy.Średniokreshistoriichoroby

psychicznejwrodziniewynosił4-5lat,aleczeniaok.

3-4lata.Wszystkieosobychorującemiałyzasobąho-

spitalizacje(wwiększościwięcejniżjedną).Rodziny

oceniałyskutkidotychczasowegoleczeniabardzoróż-

norodnie,odpełnegozadowoleniazefektówleczenia

dopoważnegorozczarowania.

Niemalwszyscyuczestnicy(zwyjątkiem1osoby)

uważaliswojąwiedzęnatematchorobyzasłabąinie-

wystarczającą.Pytanioźródłoswojejdotychczasowej

wiedzy podawali najczęściej lekarzy prowadzących

iinnypersonelszpitala,jedynie3osobyszukałyin-

formacjinawłasnąrękę,wksiążkach,winternecie.

Nikt z zaproszonych do udziału w grupie nie

znał żadnej innej rodziny borykającej się z podob-

nymproblememchorobypsychicznejwrodzinie,co

mogłobywskazywaćnawysokipoziomosamotnienia

ipoczuciawyjątkowości(wnegatywnymsensie)wtym

problemie.Większośćuczestnikówstwierdziławprost,

że zdecydowanie ich rodzina potrzebuje pomocy

w związku z faktem choroby. Większość badanych

zgłaszałanajwiększezapotrzebowanienainformacje

ochorobieileczeniu,wdalszejkolejnościnaporady

prawne,nalepszydostępdoleczenia,inaczwartym

miejscunawsparcie.

Niemal wszyscy badani pytani o motywację

uczestnictwawgrupieujawniali,że„mająnadzieję,

żepomożetochorującemu”,jedynienieliczneosoby

dodawały, że mają nadzieję, że pomoże to również

imsamym.Tegotypuodpowiedziobnażająfakt,że

rodzinyosóbchorującychniemająświadomościtego,

123

Kordas W i wsp. Psychoedukacja i psychoprofilaktyka dla rodzin osób chorujących na schizofrenię – raport ...

że one same również mają prawo szukać wsparcia

wswojejtrudnejsytuacji,atakżeżeistniejąźródła

służącewłaśniedostarczaniuwsparciadlanich.

Specyfika metody pracy psychoedukacyjnej

Wpracypsychoedukacyjnejstosowanoklasyczną

metodęwykładujedynieprzyprezentacjipodstawo-

wychinformacjinatematchorobyorazformleczenia.

Znacznieczęściejprowadzącystaralisięprzekazywać

inicjatywęuczestnikomspotkań,zachęcalidodysku-

sji, wymiany myśli, omawiania różnych zagadnień

wpodgrupach.

Szczególnie wartościową metodą okazała się

praca z opisami przypadków, która nie naruszając

intymnościosobistychdoświadczeńiprzeżyćuczest-

nikówumożliwiaładużezaangażowanieemocjonalne

ipoznawcze.Każdyzuczestnikówprzyomawianiu

opisówprzypadkówmiałmożliwośćodnieśćsiędo

problemówtamzaprezentowanychnatyleosobiście,

nailemógłichciał.Stopieńgłębokościpracywłasnej

zależałtutajodosobistychpreferencjiuczestników

iodpoczuciabezpieczeństwawgrupie.Wtymsensie

pracazestudiumprzypadkudajedużemożliwości.

Materiałdopracyjestdosyćwygodnyibezpieczny,

ajednocześniepojawiasięprzestrzeń,któraumożliwia

pracęzwłasnymmateriałem,aleteżjejnienarzuca.

Prowadzący często zachęcali uczestników do

spisywaniadlasiebieswoichmyśli,refleksji,robienia

notatek na swój własny użytek. Jednym z najważ-

niejszychzastosowańtejtechnikiwczasiezajęćbyło

sporządzanie „Planu Kryzysowego” składającego

sięzkilkuznaczącychpunkówwymagającychrze-

telnegoprzemyśleniairozeznaniawieluzagadnień.

Każdyzuczestnikówprzygotowywałtakiplan,ajego

uwiecznionapisemnieformamiałastanowićstabil-

ny,racjonalnypunktodniesieniaazarazemplanna

wypadekkryzysuinatłokuemocjiizagubieniaznim

związanych.

Wczasiespotkaństosowanorównieżtechnikę

psychorysunkuproszącuczestnikówonarysowanie

MapySwojegoŚwiata,którastałasięprzyczynkiem

dorozpoznaniawsparciaspołecznego(wykorzystywa-

negoipotencjalnego),jakieczłonkowierodzinmają

wswoimotoczeniu.Pracaztątechnikąumożliwiła

równieżuświadomienierodzinom,jakbardzochoroba

możewpływaćnaichżyciespołecznestopniowojeza-

wężając,czegoświadomośćkoniecznajestwprzeciw-

działaniuzjawiskuizolacjispołecznejnietylkoosób

chorujących,aletakżerodzinosóbchorujących.

Wychodzącnaprzeciwzapotrzebowaniuuczest-

nikówzajęć,najednozespotkańzaproszonolekarza

psychiatrę, który mógł rzetelnie odpowiedzieć na

wszystkiepytaniauczestnikówzwiązanezfarmako-

terapiąpsychoz.Bardzoważneteżwydajesięzapro-

szeniedowspółpracypracownikasocjalnego,który

mógłby z kolei dostarczyć bardziej szczegółowych

informacjinatematróżnegorodzajuzagadnieńpraw-

no-medyczno-finansowych,októreuczestnicyczęsto

dopytywali.

Etapy spotkań psychoedukacyjnych (i dynamika

procesu)

Prowadzony przez zespół terapeutyczny cykl

czternastuspotkańpsychoedukacyjnychmożnapo-

dzielić na trzy odrębne etapy, które prowadziły do

zawiązywaniasięgrupyijejrozwojunietylkonapo-

ziomieedukacyjnym,alerównieżterapeutycznym.

Pierwszyetapdotyczyłzebraniaindywidualnych

historii uczestników oraz okoliczności pojawienia

sięchorobywrodzinie,atakżeoczekiwańipotrzeb

związanych z uczestnictwem w grupie. Z punktu

widzeniaprowadzącychistotnebyłozapoznaniesię

z aktualnym stanem wiedzy uczestników i subiek-

tywnymrozumieniemchorobyprzezposzczególnych

członkówgrupy,dowiedzeniemsię,jaktłumacząsobie

powstaniechoroby,jakąwidząperspektywęnaprzy-

szłośćijakpostrzegająswojąrolę.Charakterystyczne

dlawszystkichuczestnikówbyłopostrzeganieprob-

lemuschizofreniiwrodzinieimówienieoniejjako

o czymś, czego doświadczają tylko oni i nikt inny

–takżewoderwaniuodinnychrodzinuczestniczą-

cychwzajęciach.Możnabyłotozauważyćwzdaniach

typu:”…panicórkachorujenapsychozę,amójsyn

naschizofrenię…”,„…amytomamyzupełnieinną

chorobę…”,„…niespodziewałemsię,żektośmapo-

dobnieituprzyjdzie…”.Rodzinomtrudnobyłona

początkudostrzec,żewszyscymająpodobnyproblem,

amianowicie,żeichbliskichorujenaschizofrenię,że

dotykatocałąrodzinęiichosobiście,żeczująsięwtym

osamotnieni,żepotrzebująwiedzyorazwsparciaiże

wszyscyniewiedzą,comasięwydarzyćwprzyszło-

ści.Najczęściejrodzinytłumaczyłysobiepowstanie

chorobyczynnikamigenetycznymi,małąodpornością

nastresuchorującychosób,używaniemnarkotyków.

Dominującymprzekonaniemoźródłachchorobybyło

przeświadczeniaowłasnychbłędachwychowawczych

wobecchorującego,choćniezawszebyłotoujawniane

wprost.Napierwszychzajęciachkażdyuczestnikzo-

stałpoproszonyowypełnienieankiety,którazawierała

niedokończonestwierdzenia:„jazapięćlat”,„jaza

dziesięć lat”, „ja za piętnaście lat”. Następnie cała

grupa wspólnie analizowała poszczególne ankiety.

Okazałosię,żewszyscyuzależniająswojąprzyszłość

iswójrozwójodwyzdrowieniachorującegodziecka.

Odtego,czychorującybędziezażywałleki,czypójdzie

doszkołyczyzałożyrodzinęiczybędziecałkowicie

zdrowy.Jedniuzależnialiodtegoprzejścienaemery-

turę,innipowrótdopracy,jeszczeinniznalezienie

sobiejakiegośhobby.Uczestnicydostrzegli,żebudują

124

Hygeia Public Health 2014, 49(1): 120-126

wszyscyswojąprzyszłośćnafundamentachczegoś,co

niejestodnichzależne(wyzdrowieniechorującego

członkarodziny),ajeślinieudasięzrealizowaćtej

podstawy – ich cały plan i ”piramida przyszłości”

runie.Byłtopoczątekpojawieniasięperspektywyod

„ja”do„my”wobrębiegrupyorazod„my”do„ja”

wobrębierodziny.

Kolejnymetapembyłyzajęciadotyczącebudowa-

niawiedzyochorobiezperspektywyklinicznej.Część

tazłożonazczterechkolejnychzajęćmiałapoczęści

charakterwykładowy,apoczęściopartabyłanapracy

nastudiachprzypadkówiswobodnejdyskusji.Poprzez

zapoznawaniesięzprzyczynamipowstawaniaschizo-

frenii,jejprzebiegiem,objawamiorazprodromami,

uczestnicymieliszansęnarozpoczęcieróżnicowania

chorującego członka rodziny od jego choroby, na

dostrzeżenie,żechorującyniejestcałkowiciechory

iżenadalposiadazdroweobszary.Zobaczyli,żecała

rodzinawjakiśsposóbzostałapodporządkowanaobja-

womchoroby,np.kiedychorującyspędzawięcejczasu

wsamotnościiniechętnierozmawia,tonatychmiast

jesttoodczytywanejakonasileniesięchorobylubjej

nawrót,cowpływadestabilizująconacałąrodzinę.

Dlategoteżdużeznaczeniemiałapracanaopisach

przypadków,wktórychuczestnicyjednocześnieznaj-

dowaliwielepodobieństwdoswoichhistoriiirodzin,

alemoglisięrównieżzdystansowaćispojrzećnadaną

sytuacjęzinnejperspektywy.

Ważnym wydarzeniem były zajęcia dotyczące

powstawaniaschizofreniiijejprzyczynwkontekście

rodzinnym (od Friedy Fromm-Reichmann, która

wprowadziłakontekstrodzinny)[9]dowspółczesnych

koncepcjisystemowychtakichjaknp.druga„Szkoła

Mediolańska”) oraz teorii wskaźnika ujawnianych

uczuć(UU),omówieniektórychuruchomiłopokłady

tłumionegopoczuciawinyizłości.Częstouczestnicy

zwracaliuwagęnato,żesamousłyszenieoistnieniu

takichteoriipotwierdziłoichgłębokoskrywanepo-

czuciewinyiobawyprzedprzychodzeniemnazajęcia

psychoedukacji.Takżeteoriawskaźnikaujawnianych

uczućwpłynęłastymulująconaklimatemocjonalny

wgrupie.Ostateczniejednakuczestnicyodebralitojako

wydarzeniepozytywne,gdyżsamozwerbalizowanie

oskarżeń,któresamiwewnętrznieformułowaliwobec

siebie,dyskusjaichorazkonfrontacjaznimiprzyniosło

impoczucieulgi.Uczestnicyzastanawialisięcojest

lepsze–tłumienieczyokazywanieemocji,orazjakto

wpływanachorującegoipozostałychczłonkówrodzi-

ny.Większośćgrupyopowiedziałasięzatłumieniem

negatywnych emocji, a wzmożonym okazywaniem

pozytywnych. Dalsza praca pokazała, że często te

wnadmiarzetłumioneemocjeprzenosząsięnainne

relacjeipojawiająsięzezdwojonąsiłą,alepostawanad-

opiekuńczościizaprzeczaniaoczywistymproblemom

itrudnościommożebyćrówniedestrukcyjna.

Żywadyskusja,któratowarzyszyłatymzajęciom

pozwoliła wprowadzić grupę w trzeci etap, czyli

wpoznawanieindywidualnegoprzeżywaniachoroby

oraz sposobów radzenia sobie systemu rodzinnego

zchorobą.Jednocześniedoszłodokonsolidacjigrupy.

Byłołatwiejdzielićsięprzeżyciami,pokazaćbardziej

emocjonalnezachowaniaiotwarciemówićopoczuciu

bezradnościilęku.

Przełomowymidlauczestnikówokazałysięzajęcia

dotyczącetworzeniaplanówkryzysowychorazwyklu-

czeniaspołecznego.Zastanawianiesięnadtym,cojest

kryzysemdlachorującego,acodlaresztyczłonków

rodzinypokazało,jakróżnemogąbyćtowydarzenia

iżeniekonieczniecoś,corodzinaprzeżywajakoozna-

kęnawrotuchoroby(np.izolowaniesię)jesttakim

samymkryzysemdlachorującego.Każdazosóbdo-

stałatakżeschematplanukryzysowego,któryzawierał

7punktów,będącychpewnegorodzajuwytycznymi:

(1)osoby,zktórymimogęsięskontaktowaćwkryzy-

sowejsytuacji;(2)objawy,któreświadcząonawrocie

choroby;(3)zachowaniachorującego,któresąoznaką

dobregosamopoczucia;(4)copomagachorującemu,

aconiepomagaijestźródłemdodatkowegostresu

(5);(6)cojestpomocnedlamnie,aconiejest(7).

Pierwszym z punktów było wypisanie osób (imię,

nazwisko, numer telefonu), z którymi można się

skontaktowaćwraziekryzysu,trudnejsytuacjilub

chęci porozmawiania. Prawie wszyscy po dłuższej

chwilizastanawianiasięwpisalilekarzapsychiatręlub

psychologa.Jednakdlaponad70%osóbobecnychbyło

tozadaniebardzotrudnedowykonania,jeśliprosiło

sięowpisanieosobyniezwiązanejzesłużbązdrowia,

którajestzaufanaimogłabysłużyćpomocą,nawet

zwykłąrozmową.Trudnebyłotakżewypełnieniepod-

punktówdotyczącychtego,jakiestrategie,aktywności

izachowaniabyłybypomocneikorzystnedlasamego

uczestnika,ajakienie.Uczestnikomowielełatwiej

byłoprzybieraćperspektywęchorującegoczłonkaro-

dzinyniżpomyślećoswojejperspektywie.Wzadaniu

polegającymnanarysowaniusieciwsparcia,zarówno

chorującegojakiswojej,ujawniłosię,żenierzadko

chorującymawięcejosóbiinstytucji,któresłużąmu

pomocą niż mają członkowie jego rodziny, którzy

częstorezygnująztakiejsieci,ograniczająjąjedynie

doosóbzwiązanychzesłużbązdrowialubosób,które

mogąpomócteżchorującemu.Przyczynamitegosą

brakzaufaniailękprzedposzerzaniemkręguosób

wiedzącychochorobiewrodzinie,cozwiązanejest

zpoczuciemwstyduorazlękiemprzedostracyzmem

społecznym.Tutajtakżezauważono,żełatwiejbyło

przybieraćperspektywęchorującegokosztemswojej.

Zadaniateorazwspólneichanalizowaniepokazały

uczestnikom,iżnietylkojestimtrudnomyślećosobie

jakookimś,ktosampotrzebujewsparcia,alerównież,

żerolejakiesobieprzypisują,torolezespołuleczącego.

125

Kordas W i wsp. Psychoedukacja i psychoprofilaktyka dla rodzin osób chorujących na schizofrenię – raport ...

Członkowierodzinyczęstowniezamierzonysposób

stająsię„koterapeutami”,„lekarzami”,swegorodza-

ju„detektywami”sprawdzającyminp.czychorujący

przyjmuje leki, czy spożywa wszystkie posiłki itp.

W związku ztym wyłania się problem współodpo-

wiedzialności za leczenie, która przede wszystkim

spoczywapostronieleczącegosię,oczymniekiedy

sięzapomina.Uczestnicygrupydostrzegli,żewobec

swoichdorosłychdzieci(najczęściejludzi20-30-let-

nich)mają„dorosłe”wymagania(znalezieniepracy,

samodzielność,założenierodziny),alewsprawach

leczenia icodziennych obowiązków nadal traktują

ichjakdzieci(„…napewnoniebędzieprzyjmował

leków…”,„…napewnonieporadzisobiezposprzą-

taniem…”,„…niedaradyzrobićzakupów…”).Powo-

dujetoswegorodzajuchaosorazdysonanspoznawczy

uchorującego,któryzastanawiasię,nacotaknapraw-

dęmawpływ,comożeosiągnąćinailemożesobieufać,

skorodostajesygnały,mówiąceotym,żemożeniedać

sobieradynawetzprzygotowaniemposiłku.Askoro

tak,tojakporadzisobiezeznalezieniempracy?

To, czego zabrakło z przyczyn formalnych

wprogramiepsychoedukacji,acownieśliuczestnicy

wdyskusjinaostatnichzajęciachpodsumowujących,

to blok zajęć poświęcony zagadnieniom socjalnym

iprawnym.Rodzinyrównieżwtymobszarzeniemają

pełnejjasnościcodotego,gdzieijakszukaćpomocy,

gdzieznaleźćinformacje,jakuzyskaćpomocfinanso-

wąizabezpieczenianaprzyszłość,wjakichsytuacjach

korzystaćzróżnychprocedurprawno-medycznych

(leczeniebezzgody,ubezwłasnowolnienie,itp.).

Wyniki i efekty programu
Możnawyróżnićnastępująceefektyprogramu:

1. Największąwartościąbyłowsparcie,wbrewpo-

czątkowymoczekiwaniom.

2. Lepszezrozumieniechorobyichorego.

3. Lepszezrozumieniesiebieiswojejreakcjinaprob-

lemchoroby.

4. Częstoporazpierwszymożliwośćrozmawiania

otejsytuacji.

5. Spadeksubiektywnegopoczuciaobciążeniacho-

robą.

Wieleinteresującychdanychdostarczyłatakże

analizatestówwypełnianychprzezuczestnikówna

zakończeniecykluspotkań.

Badanioceniali,żeudziałwgrupiepomógłim

przedewszystkim„wrozumieniuchoroby”.Więk-

szość osób zaznaczyła również, że udział w grupie

„pomógłzarównoichbliskim,jakiimsamym”(wbrew

wcześniejszymoczekiwaniom).

Niezwykleciekawymjesttakżefakt,żeuczestnicy

spotkańocenili,żenajważniejsząrzecząwyniesioną

zgrupybyłowsparcie,mimożenieliczniwstępnie

deklarowali,żewłaśnietegooczekiwaliby.Wydajesię

zatem,żesłusznabyłapostawionawcześniejteza,że

rodzinyosóbchorującychniemająświadomościtego,

żepotrzebująwsparciaiżemogąjeuzyskać.

Ponadtouczestnicyocenilipozytywniezakresza-

proponowanychtematów,orazczęstotliwośćspotkań.

Podkreślali także znaczenie wymiany doświadczeń

zinnymirodzinamiosóbchorującychorazwartość

mówienianagłosotym,codotychczasczęstobyło

ukrywanewdomowymzaciszu.

Porównanienatomiastwynikówankietbadają-

cychmerytorycznąwiedzęnatematchorobyprzynio-

słodośćzaskakująceodkrycie,mianowicieuczestnicy

rzeczywiście przyswoili większą wiedzę na temat

choroby, jednak nie w stopniu zakładanym przez

prowadzących. Ponadto, po cyklu spotkań nastąpił

wyraźnyspadeksubiektywnieodczuwanegopoczucia

obciążeniachorobąwrodzinie.Należyzaznaczyćtutaj,

żespadekpoczuciaobciążeniachorobąniewiązałsię

zespostrzeganązmianąwobszarzesymptomatologii

uchorującego,którakształtowałasięporównywalnie

wobubadaniachpoczątkowymikońcowym.

Podsumowując, program zajęć obliczony był

przedewszystkimnadostarczenieuczestnikomwie-

dzyorazwłaśniewiedzapoczątkowobyławartością

najbardziejpożądanąprzezuczestników,ostatecznie

towsparcieokazałosiębardziejpomocneicenniejsze

wsubiektywnymodbiorzeuczestników.

Miejsce grupy psychoedukacyjnej w strukturze

szpitala psychiatrycznego

Oileinformowaniepacjenta,czyteżprawapa-

cjentasąważnedlainstytucjileczniczych,torodziny

znajdująsięnadalszymmiejscu.Dlategoteżprzy-

datne mogą być rozważania Franco de Massi [10]

dotycząceniszczącejnaturyprocesupsychotycznego,

któryjest„jakmatrix,którywięzipacjentawswoim

koszmarze”[10],aataknawięźdotyczywięziro-

dzinnychwpierwszejkolejności.Odpowiedząnaten

„psychotycznymatrix”(„koszmarpsychozy”),mający

silną,upartąskłonnośćdoupychaniapacjentawjego

„psychotycznymlochu”możebyćzatempewienro-

dzajleczącego„anty-matrixu”,któryumiejscowiony

w przestrzeni instytucjonalnej pozwala rozsądnie

naprawiaćirekonstruowaćwięzispołeczne,nadszarp-

nięteprocesemanihilacjizestronypsychozy.Jeżeli

strukturaszpitalamiałabyodpowiadaćnatepotrzeby,

wpewiensposóbstaćsię„leczącymanty-matrixem”

powodującymprzebudzeniesiępacjenta,szpitalpowi-

nienmiećmodularnąstrukturę.Strukturatapowinna

uwzględniaćjednaknietylkosamegopacjenta,ale

znacznieszerszykontekstspołecznyisocjalny,rodzinę

wpierwszejkolejności.Opróczszerokiegospektrum

oddziaływaństricteleczących(medycznych,psycho-

logicznychitd.)koniecznejesttutajrównieżstaranne

126

Hygeia Public Health 2014, 49(1): 120-126

1. Grzesiuk, L. Psychoterapia praktyka. Eneteia, Warszawa

2006.

2. SękH.Promocjazdrowiaiprewencjazaburzeńzperspektywy

psychologii.[w:]Psychologiakliniczna.SękH(red).PWN,

Warszawa2008:256-268.

3. SękH.Społecznapsychologiakliniczna.PWN,Warszawa

1993.

4. AndersonH,GoolishianH.Humansystemsaslinguistic

systems:Preliminaryandevolvingideasabouttheimplications

forclinicaltheory.FamilyProcess1988,4:371-393.

5. WhiteM,EpstonD,Narrativemeanstotherapeuticends.

Norton,NY1990.

6. GoldenbergH,GoldenbergI.Terapiarodzin.UJ,Kraków

2006.

7. Rostworowska M i wsp. Zasady psychoedukacji. [w:]

Schizofreniawrodzinie.deBarbaroB(red).UJ,Kraków

1999:69-78.

Piśmiennictwo / References

8. JózefikB.Rozwójmyśleniasystemowegoaterapiarodzin.

[w:] Ewolucja myślenia systemowego w terapii rodzin.

GórniakL,JózefikB(red).UJ,Kraków2003:19-31.

9. deBarbaroB.Podstawyteoretycznewsystemowymleczeniu

schizofrenii. [w:] Schizofrenia w rodzinie. de Barbaro B

(red).UJ,Kraków1999:15-34.

10. DeMassiF.Theunderstandingofsomeclinicalproblems

relatedtothepsychoanalyticaltherapyofthepsychoticstate.

Psychoanalizaipsychozy.SzesnasteDniRoboczeInstytutu

Psychoanalizy i Psychoterapii. Heidelberg, Mannheim,

28/29.02.2003.

11. Berger H, Friedrich J, Gunia H. Psychoedukative

Familienintervention–ManualzuGrundlagenundPraxis.

Schattauer,Stuttgart2004.

informowanie,edukacjaipromocjabezpośredniego

stylurozmówzpacjentemwjegorodzinie.Edukacja

rodzinjestdotegoceluniezbędna[11].

Podsumowanie i wnioski

Wtrakcietrwaniaprogramumożnabyłozaob-

serwowaćuosóbuczestniczącychwprogramieszereg

zachodzących subtelnych, niemierzalnych zmian.

Wartopodkreślić,żewtrakcieostatniegospotkaniu

grupyprowadzącyprogramzostalipoproszeniprzez

uczestnikówoprzesłaniewrazzraportemlistykon-

taktowej(cobyłoważnymsygnałem).Odpoczątku

trwania programu obserwowano proces, którego

ukoronowaniem była właśnie wspomniana prośba.

Jednymzważniejszychproblemówdotyczącychro-

dzin dotkniętych chorobą psychiczną jest zjawisko

stygmatyzacjiizwiązanyztymprocesizolacjispo-

łecznej.Dziękiformulespotkańczłonkowierodzin

moglinauczyćsięwsposóbotwartymówićochorobie,

oproblemach związanych z jej przeżywaniem. Ot-

wartość,zjakączłonkowiegrupypodejmowalitakie

trudnetematyorazwzajemniewsparciejakiesobie

udzielanotojedneznajważniejszychwartościtego

projektu.Uczestnicywystępowaliwroliosóbsięga-

jącychpopomoc,aletakżejejudzielającychinnym.

Moglisięprzekonaćzarównoopozytywnejsile,jaka

ukrywasięwnieformalnejsieciwsparciaspołeczne-

go,jakrównieżowłasnychwysokichkompetencjach

izasobach.

Z perspektywy autorów największe znaczenie

dlapozytywnychefektówprogramumiałoodwołanie

siędodorobkudwóchodrębnychmetodologiipracy

zgrupami:

– wykorzystanie metod szkoleniowych wykorzy-

stywanychpodczaswarsztatówgrupowych(m.in.

studium przypadku, moderowane dyskusje gru-

powe,symulacje,przygotowaneankiety,kwestio-

nariusz).

–wykorzystaniepsychoterapeutycznychumiejęt-

nościpracyzgrupamizuwzględnieniemprocesów

grupowych,nastawieniemnadoświadczanie.

Wydajesię,żepsychoedukacjarodzinwpropono-

wanejtutajformuledającejdużoprzestrzeniuczestni-

komdowyrażaniawłasnychprzekonań,obawiemocji,

jestszczególnieistotnawpoczątkowymetapiezmaga-

niasięzchorobąwrodzinie,jakopodstawoweźródło

wiedzyiwsparcia.