40

Renesans

Jak wyrazić ból po stracie ukochanej osoby? Rozważania o uniwer-
salności Trenów Jana Kochanowskiego na przykładzie filmu Nanni
Morettiego Pokój syna

Lekcja ta, poruszająca temat żywotności tradycji funeralnej w kulturze, może

być ostatnią z cyklu poświęconego Trenom Jana Kochanowskiego. Jej celem jest
przypomnienie charakterystycznych cech Trenów i dokładniejsza analiza całości
cyklu, a także wpisanie go w nurt twórczości funeralnej. Równie ważna jest
umiejętność analizy porównawczej, w której obserwuje się podobieństwo współ-
czesnego tekstu filmowego do renesansowego utworu. To jednocześnie dosko-
nały punkt wyjścia do dyskusji na temat uniwersalnych walorów tekstów dawnej
kultury.

1.

Wprowadzenie. Na podstawie analizy Trenów przeprowadzonej na poprzed-

nich lekcjach uczniowie określają tematykę i podstawowe wątki utworów Jana
Kochanowskiego. Wśród spodziewanych odpowiedzi powinny się znaleźć między
innymi: ból po stracie córeczki; wspomnienia o Urszulce wywołane widokiem
jej ubiorów, należących do niej przedmiotów; cisza kontrastująca z wesołym
szczebiotem dziecka; rozpacz prowadząca do zwątpienia w podstawowe warto-
ści (w wiarę, uczciwość, mądrość, szlachetność itp.); próba odzyskania spokoju;
ukojenie wywołane wizją zmarłego dziecka w niebie.

2.

Praca z tekstem. Uczniowie przypominają treść kolejnych trenów i na tej

podstawie odtwarzają zapis emocji podmiotu lirycznego. Ta część lekcji może
mieć formę burzy mózgów.

Oczekiwane wnioski dotyczące treści Trenów:

–

lament spowodowany śmiercią kogoś bliskiego,

–

wyrażenie żalu z powodu utraty bliskiej osoby,

–

rozpamiętywanie czynów i myśli zmarłego,

–

pochwała zalet i zasług zmarłego,

–

ból przechodzący w rozpacz,

–

rozczarowanie mądrością, która nie uchroniła przed rozpaczą,

–

zwątpienie w cnotę, która nie chroni przed bólem i cierpieniem,

–

szukanie pocieszenia w rozpamiętywaniu zmarłej,

–

poszukiwanie ukojenia w świecie, który jest milczącym świadkiem tragedii,

–

pocieszenie wynikające z nadziei spotkania po śmierci.

3.

Praca z podręcznikiem. Korzystając z podręcznika i odwołując się do wie-

dzy o literaturze starożytnej i średniowiecznej, uczniowie wskazują inne utwory
należące do literatury funeralnej, na przykład Lament świętokrzyski (Między tek-
stami cz. 1, s. 139–141), biblijne lamenty Jeremiasza oraz – przy pomocy na-
uczyciela – elegię jako rodzaj pieśni żałobnej.

Dialog filmu z literaturą www.gwo.pl

41

Treny Jana Kochanowskiego – Pokój syna Nanni Morettiego

4.

Analiza porównawcza. Uczniowie wskazują podobieństwa w sposobie opo-

wiadania o przeżywaniu i opłakiwaniu śmierci dziecka w filmie Nanni Moret-
tiego Pokój syna i w Trenach Jana Kochanowskiego.

Projekcja powinna obejmować następujące sceny:
1) pierwsze sceny filmu, w których obserwujemy codzienność rodziny – fragmenty miej-
skiego pejzażu, ludzie mijani na ulicach i w sklepach, praca i życie rodzinne (1’–5’, 7’30”–9’,
13’40”–14’35”);
2) reakcja rodziny na śmierć syna – filmowy opis bólu (32’45”–41’10”);
3) rozpamiętywanie wspólnych chwil (47’–52’25”);
4) pogrążanie się w rozpaczy, poczucie winy (54’–56’30”, 68’45”–70’);
5) wątek Arianny (60’–64’, 82’–88’);
6) ukojenie (90’–93’).

Skrót. Film opowiada historię włoskiej rodziny prowadzącej spokojne życie. Tę sielankę
przerywa tragiczna śmierć syna. Najbardziej przeżywa ją ojciec (psychoterapeuta), który
z racji wykonywanego zawodu próbuje znaleźć logiczną odpowiedź na pytania: Dlaczego
doszło do tragedii?, Czy zdarzenia tego dnia mogły się potoczyć inaczej? W pewnym stopniu
za śmierć syna wini pacjenta, do którego został pilnie wezwany. Rodzina przeżywa dramat.
W trudnej sytuacji pomaga koleżanka syna – Arianna. Widz obserwuje ewolucję stanu
emocjonalno-psychicznego ojca: od bólu przez rozpacz po znalezienie ukojenia.

Treny

Pokój syna

Nagrobek – tekst poświęcony zmarłemu
synowi, napisany kilka lat wcześniej, po-
ruszający tematykę, która później zosta-
nie rozwinięta w Trenach.

Kamera rejestruje codzienne życie mia-
sta i rodziny, pracę i wspólne posiłki
w domu, oskarżenie syna o kradzież.
Rozmowy z pacjentami (dotyczą sensu
życia i śmierci) i rozmowy w domu
(świadczą o relacjach między domow-
nikami) – montaż równoległy

1

. Poszu-

kiwanie sensu egzystencji w rytuałach
codziennego życia. Scena z pochodem
wyznawców Hare Kriszna – zapowiedź
głębokiej przemiany.

Treny I–II – zapowiedź płaczu, próba
usprawiedliwienia ojcowskiego żalu.
„A mnie płakać mej wdzięcznej dziewki
pomożcie,/Z którą mię niepobożna
śmierć rozdzieliła/I wszytkich moich
pociech nagle zbawiła”.

Wypadek i bezsensowna śmierć syna
podczas

nurkowania,

wybuch

ojca

i płacz matki, rozpacz rodziny ukazy-
wana w krótkich scenach przedstawiają-
cych jej członków w różnych sytuacjach
(daje to wrażenie nieustannego bólu);
sceny oparte na kontraście: silne emocje
– wyciszenie, zbliżenia na ojca i matkę
składających pocałunek na czole zmar-
łego dziecka – zbliżenia w scenie zamy-
kania trumny.

1

montaż równoległy – przeplatanie się w filmie kilku wątków, które się nie zazębiają

Dialog filmu z literaturą www.gwo.pl

42

Renesans

Treny III–VIII – wspomnienia o có-
reczce wywołane widokiem jej ubiorów,
należących do niej przedmiotów, rozpa-
miętywanie cech jej charakteru, cnót,
zachowania itp. Każdy tren jest oddziel-
nym obrazem, wspomnieniem.
„Nieszczęsne ochędóstwo, żałosne ubio-
ry/Mojej namilszej cory!/Po co me
smutne oczy za sobą ciągniecie,/Żalu
mi przydajecie?/Już ona członeczków
swych wami nie odzieje –/Nie masz, nie
masz nadzieje!”

Wspomnienia o synu pojawiają się na
widok ubrań, przedmiotów, osób, z któ-
rymi miał styczność. Montaż równole-
gły łączący teraźniejszość z przeszłością.
Szczególnie wyeksponowany jest wątek
pacjenta, przez którego ojciec w feralną
niedzielę wychodzi z domu.

Treny IX–XI – zwątpienie w wartości
podstawowe dla renesansowego huma-
nisty, mądrość opartą na nauce, poezję,
pobożność, wiarę; zburzenie dotychcza-
sowej hierarchii świata.
„Gdzieśkolwiek jest, jesliś jest, lituj mej
żałości”.

Scena mszy, a następnie buntu prze-
ciw słowom księdza, próba dostrze-
żenia sensu tragedii; samooskarżenie,
zamknięcie się ojca w sobie, poczucie
samotności w przeżywaniu tragedii.

Treny XII–XVII – szukanie ukojenia we
wspomnieniach o dziecku, usprawiedli-
wianie płaczu, próba spojrzenia z dy-
stansu na wydarzenia.
„Żaden ojciec podobno barziej nie mi-
łował/Dziecięcia, żaden barziej nad mię
nie żałował./A też ledwe się kiedy
dziecię urodziło./Co by łaski rodziców
swych tak godne było”.

Poznanie Arianny, znajomej Andrei,
dzięki której rodzice znów poczuli obec-
ność syna. Dziewczyna przynosi rodzi-
nie ukojenie. Nadzieja związana z prze-
czytaniem listu od dziewczyny i roz-
czarowanie po telefonicznej rozmowie
matki z Arianną. Wizyta Arianny przy-
nosząca radość (zdjęcia).

Treny XVIII–XIX – ukojenie ojcow-
skiego bólu; senna wizja spotkania z Ur-
szulką i jej babką oraz zapewnienie
o szczęściu wiecznym są gwarantem no-
wego spokoju, zbudowanego na wierze,
pobożności i mądrości opartej na do-
świadczeniu.
„O to się ty nie frasuj, a wierz niewąt-
pliwie,/Że twoja namilejsza Orszuleczka
żywie”; „W niebie szczere rozkoszy, a do
tego wieczne,/Od wszelakiej przekazy
wolne i bezpieczne;/Tu troski nie pa-
nują, tu pracej nie znają,/Tu nieszczę-
ście, tu miejsca przygody nie mają,/Tu
choroby nie najdzie, tu nie masz staro-
ści,/Tu śmierć, łzami karmiona, nie ma
już wolności”.

Odwiezienie Arianny i jej chłopaka do
granicy z Francją; pożegnanie; akcepta-
cja życia takiego, jakie jest; pogodzenie
się z tym, co się stało.

Dialog filmu z literaturą www.gwo.pl

43

Malarstwo Caravaggia – Caravaggio Dereka Jarmana

5.

Podsumowanie i dyskusja. Współczesne teksty kultury poruszają te same

problemy egzystencjalne, co teksty dawne. Co więcej, film sprawia wrażenie,
jakby jego twórcy czerpali wzory z literackich form, z dobrze znanych wyznacz-
ników genologicznych, na przykład trenów. Można zatem z całą pewnością po-
twierdzić dobrze znane przekonanie, że czasy się zmieniają, a problemy ludzkiej
egzystencji pozostają wciąż takie same.

Jan Kochanowski rozszerzył sformalizowaną konwencję trenu jako gatunku

o zapis emocji tak autentyczny, że dostrzegamy jego ponadczasowość. Być może
dzięki temu można zauważyć wyraźne podobieństwo zapisu przeżyć podmiotu
lirycznego w Trenach i bohatera filmu Nanni Morettiego.

Renesansowe zainteresowanie człowiekiem na podstawie filmu
Dereka Jarmana Caravaggio

Lekcja jest poświęcona ćwiczeniu analizy porównawczej dzieła malarskiego

i obrazu filmowego.

1.

Wprowadzenie. Przypomnienie przez uczniów znaczenia pojęcia humanitas.

Uczniowie odpowiadają na pytanie, jaką rolę przypisuje się w renesansowej
kulturze samemu człowiekowi, człowieczeństwu i cielesności (Między tekstami,
cz. 2, s. 41, 49–50).

2.

Prezentacja dzieł malarskich. Pokazanie kilku obrazów Caravaggia (folie,

albumy), np. Powołanie św. Mateusza, Złożenie do grobu lub Śmierć Marii Dziewicy
(można wykorzystać analizę obrazu zamieszczoną w Między tekstami. Poradnik
dla nauczyciela, cz. 2, s. 72–73).

3.

Rozmowa. Swobodne wypowiedzi uczniów na temat obrazów. Wśród wska-

zywanych cech malarstwa powinny się znaleźć między innymi: cielesność, świa-
tłocień, ciemne tła, nietypowa dla renesansowego malarstwa kompozycja. Wska-
zując na cechy stylu barokowego u Caravaggia, trzeba mieć świadomość, że to
właśnie on był jednym z twórców tego stylu.

4.

Projekcja filmu Dereka Jarmana Caravaggio. Przed projekcją nauczyciel lub

uczeń mogą przedstawić przygotowaną wcześniej krótką notatkę o Caravaggiu
(uwzględniającą skandalizujące fakty z jego życia).

Warto zaprezentować cały film lub jego fragment (ok. 12 min) od sceny, w której mężczy-
zna chce kupić obraz od młodego Caravaggia, do sceny malowania obrazu Męczeństwo św.
Mateusza.

Dialog filmu z literaturą www.gwo.pl

60

Oświecenie

Miłość, intrygi, zdrady, pojedynki, czyli o rokokowym uwodzeniu
w filmie Stephena Frearsa Niebezpieczne związki

Lekcja może być uzupełnieniem literackich interpretacji tekstów rokoko-

wych, dostarczającym informacji o obyczajowości epoki i o życiu codziennym
na dworach.

1.

Wprowadzenie. Przypomnienie najbardziej charakterystycznych cech ro-

koka jako stylu w literaturze i sztuce. Można wykorzystać tekst Jerzego Snopka
Co to jest rokoko? (Między tekstami cz. 2, s. 273–274).

2.

Krótki referat nauczyciela lub ucznia dotyczący związków libertynizmu

i rokoka.

Przykładowy referat. Sceptycyzm i naturalizm spowodowały skupienie uwagi na natural-
nych skłonnościach człowieka, co przyczyniło się do powstania libertynizmu. Libertynizm
kojarzy się z takimi postaciami, jak markiz de Sade, Chorier, Millot, Barrin. Opierał się na
materializmie i epikureizmie (o zabarwieniu hedonistycznym) oraz antyreligijności, postu-
lował rozluźnienie moralności i rozwiązłość obyczajową. Libertyńska literatura ukazywała
drastyczny erotyzm połączony z drwiną i nierzadko z szyderstwem pod adresem Kościoła
i religii. Rozkwit erotyzmu libertyńskiego łączy się z zafascynowaniem analizą zachowań
seksualnych, sprowadzeniem miłości do zaspokajania własnych potrzeb seksualnych.
Rokoko jako zjawisko kulturowe powstało na styku dworskiej etykiety i libertyńskiej moral-
ności. Istotą rokoka była gra prowadzona przez arystokratów, którzy pod pozorem obyczaj-
ności przemycali frywolne aluzje i skojarzenia, często przekraczając granice moralności.

3.

Analiza tekstu Adama Naruszewicza pt. Głupstwo.
Celem analizy jest zdefiniowanie pojęcia „libertyn” i wykazanie wpływu li-

bertynizmu na obyczajowość, szczególnie dworską. Warto skorzystać z pytań
zawartych w podręczniku Między tekstami (cz. 2, s. 239).

Na zakończenie rozważań można poprosić uczniów o to, by ocenili, jaki

wpływ (pozytywny i negatywny) wywarł libertynizm na kulturę, obyczajowość itp.

4.

Analiza filmu Stephena Frearsa Niebezpieczne związki.

Skrót. Film jest oparty na XVIII-wiecznej powieści Choderlosa de Laclosa, napisanej zgod-
nie z ówczesną modą w formie listów. Markiza de Merteuil żąda od wicehrabiego de
Valmont (byłego kochanka, a teraz współzawodnika w erotycznych rozgrywkach na dwo-
rach francuskich), by uwiódł pewną niewinną młodą damę, którą chce poślubić jeden
z dawnych kochanków markizy. Valmont się zgadza, wiedząc, że w nagrodę markiza spędzi
z nim noc. Przedtem jednak chce podbić serce przyzwoitej i bogobojnej pani de Tourvel.
Niespodziewanie zakochuje się w niej. Jednakże reputacja uwodziciela nie pozwala mu
ulec uczuciom, niszczy więc prawdziwą miłość i okrywa hańbą panią de Tourvel. Historia
kończy się tragicznie także dla markizy i wicehrabiego.

Film Niebezpieczne związki w reż. Frearsa jest uznawany za najciekawszą adaptację książki
de Laclosa.

Dialog filmu z literaturą www.gwo.pl

61

Poezja rokokowa – Niebezpieczne związki Stephena Frearsa

Polecenia i pytania dla uczniów:

•

Opowiedz krótko, na czym polegała intryga markizy i wicehrabiego.

•

Z czym w filmie zostaje skonfrontowana miłość?

Z podnieceniem, seksualną intrygą, pożądaniem, dekadencją francuskiej arysto-
kracji. Relacje między ludźmi zostały sprowadzone do gry uwodzenia, w której
nie ma miejsca na prawdziwe uczucia, doznania i słowa.

•

Scharakteryzuj przedstawioną w filmie obyczajowość.

Niemoralność francuskiej arystokracji, niestałość w związkach, chełpienie się
erotycznymi wyczynami, prowadzenie gry erotycznej nawet w kościele, obłuda
w stosunkach między ludźmi, uciekanie się do podstępu, by osiągnąć upragniony
cel, życie według zasady „cel uświęca środki”. Niezwykle wymowna jest scena,
w której de Valmont pisze na pośladkach aktualnej kochanki list do pani de
Tourvel, w którym wyraża cierpienie miłosne.

•

Wymień charakterystyczne cechy języka wypowiedzi o podtekście ero-
tycznym.

W wypowiedziach bohaterów pojawiają się aluzje i skojarzenia o charakterze
erotycznym, metafory odnoszące się do sfery seksualnej. Nie ma wulgarności
i dosłowności.

•

Na podstawie filmu krótko scharakteryzuj rokoko.

Nauczyciel może uzupełnić wypowiedzi uczniów, przekazując kilka informacji
o sztuce rokoka.

Przykładowa wypowiedź. Rokoko to styl w sztuce europejskiej XVIII wieku. Charaktery-
zował go odwrót od wzniosłości i monumentalności barokowej w kierunku prywatności
i intymności. Estetykę rokoka cechowało przede wszystkim zamiłowanie do dekoracyjno-
ści i małych form. Artyści tworzyli głównie przedmioty ozdobne, by otoczyć człowieka
przyjemnym zbytkiem. Na obrazach przedstawiano sceny z życia arystokracji. Przytulne
buduary, wyrafinowane drobiazgi cechowały się wdziękiem i delikatnością. Artystom bli-
skie było zamiłowanie do natury, fantastyki i egzotyki, zabaw ogrodowych, frywolności
i erotyki. Stylowi rokoka odpowiadała swoista obyczajowość, która przejawiała się w swo-
bodnym stylu życia.

Rokoko było również nurtem literackim istniejącym głównie w poezji francuskiej. Celem
literatury rokokowej była zabawa, dlatego styl ten chętnie stosowano w poezji erotycz-
nej i w poezji tworzonej dla rozrywki. Operowano aluzją, niedomówieniem, kamuflażem
i maską. Wyrazem wdzięku stały się poezja flirtu i komplementu, żartu i krotochwili.

W Polsce styl rokoka odnajdujemy w twórczości J. Potockiego, F. D. Kniaźnina, S. Trem-
beckiego i K. Węgierskiego.

•

Wskaż w czym w zachowaniu bohaterów ujawniają się cechy rokokowej
estetyki.

Cechy rokokowej estetyki można odnaleźć w dialogach bohaterów filmu (aluzje,
niedopowiedzenia, erotyka itp.).

Dialog filmu z literaturą www.gwo.pl

62

Oświecenie

Wniosek. Film Frearsa ujawnia, że pod pięknym rokokowym gestem i wyra-

finowanym słowem kryją się pustka uczuć, znudzenie i okrucieństwo. To cechy
człowieka schyłku epoki.

Śmieszność – o drogach i bezdrożach oświeceniowego rozumu

Lekcja może być kontynuacją rozważań na temat oświeceniowej filozofii

racjonalizmu, empiryzmu i sensualizmu. Może być także wprowadzeniem do
lektury powiastki filozoficznej Woltera Kandyd, czyli optymizm. Wolter jest w fil-
mie wielokrotnie przywoływany ze względu na to, że cenił humor i dowcip
jako objawy mądrości. Można pokazać fragmenty filmu Śmieszność, analizując
je w kontekście idei dowcipu klasycystycznego.

1.

Wprowadzenie. Przypomnienie najważniejszych pojęć związanych z oświe-

ceniową filozofią i ideologią (racjonalizm, empiryzm i sensualizm) oraz z war-
tościami najważniejszymi dla ludzi tej epoki (tolerancja, dobro wspólne, oświe-
cenie).

2.

Czytanie ze zrozumieniem. Analiza tekstów zawartych w podręczniku: Co

to jest klasycyzm? i Klasycyzm w XVIII wieku (Między tekstami cz. 2, s. 213).

Pytania do tekstów:

•

Co oznacza pojęcie „klasycyzm”.

•

Jakie są cechy utworu klasycznego?

•

Jakie narzędzia poznania uznawał klasycyzm?

•

Jaki model człowieka pokazuje sztuka klasycystyczna?

3.

Analiza porównawcza. Prezentacja wybranych fragmentów filmu Patrice’a

Leconte’a Śmieszność.

Najlepiej pokazać następujące sceny: gry salonowej polegającej na układaniu wierszyków;
kolacji, w której o miejsce przy stole rywalizuje się w konkursie na dowcip; wywodu
kanonika o istnieniu Boga; spotkania z królem.

Skrót. Film opowiada historię kawalera Ponceludona de Malavoya, który wyrusza na dwór
Ludwika XVI, aby uzyskać królewską pomoc przy realizacji projektu osuszenia gruntów.
Chcąc się dostać przed oblicze władcy, musi zwrócić na siebie jego uwagę dowcipem, który
ten ceni sobie jako najwyższą cnotę. Kolejne próby przybliżają kawalera do króla. Ceną za
to jest poniżenie innych, ponieważ człowiek raz ośmieszony nie ma już czego szukać na
dworze. Ostatecznie bohater zostaje zdany sam na siebie i swoich wieśniaków. Pryska mit
o ojcowskiej dobroci króla dla poddanych.

Polecenie ukierunkowujące analizę:

•

Na podstawie obejrzanych scen powiedz, czemu służył śmiech.

Dialog filmu z literaturą www.gwo.pl

63

Oświeceniowa filozofia – Śmieszność Patrice’a Leconte’a

Śmiech służył zabawie, pobudzeniu intelektualnemu. Był też przepustką na

dwór i ułatwiał zrobienie kariery. Ten, kto był dowcipny, zdobywał popularność,
uznanie innych dworzan, a także łaskę i przychylność króla. Śmiech był również
narzędziem, za pomocą którego można było kogoś zniszczyć – człowiek raz
ośmieszony nie mógł się już bowiem pojawić na dworze.

Śmiech nie był narzędziem, a stał się celem samym w sobie, przestał już peł-

nić funkcję, z której wyrósł. Zmienił się w okrucieństwo, przestał służyć zabawie,
nauce, wychowaniu.

Wnioski. Śmiech jako narzędzie krytyki miał ogromny wpływ na kształto-

wanie się postaw ludzi oświecenia. Jednak bez odniesienia do wartości ludzkich
stawał się ślepą siłą, niszczącą dorobek cywilizacyjny poprzednich epok. Zamiast
być świadectwem mądrości, stawał się narzędziem tortury w rękach oprawców.

4.

Zakończenie lekcji. Przygotowanie do rozważań na temat wykorzystywania

śmiechu przez pisarzy polskiego oświecenia (tekst Karykatura i stereotyp, Między
tekstami, cz. 2, s. 235).

Dialog filmu z literaturą www.gwo.pl