Dom

Wydawniczy PWN Sp. z o.o., 2013

for

Zakazany dziennik by Galina Lebiedinska, 2013

for

Zapiski człowieka oblężonego by Aleksandr Kuszner, 2013

Ośrodek KARTA

ul. Narbutta

29, 02-536 Warszawa

tel. 22

848 07 12, faks 22 646 65 11

ok@karta.org.pl
www.karta.org.pl

Dom

Wydawniczy PWN Sp. z o.o.

Grupa

Wydawnicza PWN

ul. Gottlieba

Daimlera 2,

02-460

Warszawa

tel. 22

695 45 55

www.dwpwn.pl

Wydanie

drugie, Warszawa 2013

Tłumaczenie

rosyjskiego:

Agnieszka

Knyt, Elwira Milewska-Zonn

Redakcja

Maria

Krawczyk

Projekt

okładki do serii: Paweł

Panczakiewicz/PANCZAKIEWICZ

ART.DESIGN –

www.panczakiewicz.pl

Fotografie

na okładce:

Olga

Bergholc (ItarTass/Forum), grupa ludzi czerpiących wodę ze studni na ul. Newski Prospekt w

Leningradzie, podczas oblężenia miasta zimą 1942 (Be&W/AKG IMAGES)

Layout, skład

łamanie:

Ewa

Modlińska

ISBN

978-83-7705-298-3

Wszelkie

prawa zastrzeżone. Niniejsza publikacja ani jej żadna część nie może być kopiowana, zwielokrotniana i

rozpowszechniana w jakikolwiek sposób bez pisemnej zgody wydawcy.

Wydawca

niniejszej publikacji dołożył wszelkich starań, aby jej treść była zgodna zrzeczywistością, nie może jednak

wziąć żadnej odpowiedzialności za jakiekolwiek skutki wynikłe z wykorzystania zawartych w niej materiałów i
informacji.

Skład

wersji

elektronicznej:

Virtualo Sp. z o.o.

Spis treści

OD REDAKTORA

Jelena Kolczyna

DZIENNIK CZASU BLOKADY

Olga Bergholc

ZAKAZANY DZIENNIK

Lidia Ginzburg

ZAPISKI CZŁOWIEKA OBLĘŻONEGO

PRZYPISY

„L

OD
REDAKTORA

eningrad był wielką zoną. […]

Stan

oblężenia, wprowadzony przez tyranię, trzymał miasto, mnie, moje ciało

i psychikę w osobliwym, ultrawięziennym systemie. […]

Jak

żyliśmy? Jak przeżyliśmy te lata? Czas skurczył się i zamarł. Dzielił się na strzępki

i skrawki. A myśmy szli, patrząc tylko pod nogi, śladem sekund i półgodzin, po przełęczy
wydeptanej w śliskim łajnie; nikt nie wybiegał wzrokiem dalej niż na odległość kroku i nie
podnosił głowy.”

(Olga

Freidenberg, mieszkanka Leningradu)

Historia wojen – toczonych

przez

mężczyzn – pisana jest także głównie przez nich. Tym

razem doświadczenie wojenne Leningradu przedstawiamy głosami kobiet, by inaczej niż zwykle
pokazać los milionów cywili zdanych na decyzje wodzów. Świadectwa mieszkanek oblężonego
miasta odsłaniają prawdziwe oblicze wojny, ale też w sposób niezwykły – ich własne.
Uwięziona w blokadzie Olga Bergholc pisała: „Tam człowiek każdą minutę przeżywa pełnią
życia, tam ludzkie uczucia osiągają najwyższy pułap, wszystko jest tak wyraźne i obnażone, jak
tylko może być w obliczu śmierci”.

Obnażenie natury ludzkiej, stawiające pytania o istotę człowieczeństwa, dokonuje się

w przedstawionych zapisach za sprawą przenikliwego, utrwalonego z talentem obserwatorskim
odtwarzania świata, którego bohaterki, nie chcąc, stały się częścią. Zdobywają się na rzadki
rodzaj szczerości, również w opisie ludzi najbliższych, którzy w ekstremalnych warunkach
odsłaniają ten skrywany wizerunek człowieka. Lecz to nie rzeczywistość otoczonego miasta,
a szczególne cechy tych trzech kobiet czynią ich świadectwo uniwersalnym obrazem ludzkiego
losu.

Mieszkańcy Leningradu przetrwali najdłuższe oblężenie

historii świata do czasów II

wojny. Trwało od 8 września 1941 do 27 stycznia 1944. Nikt dokładnie nie wie, ilu z nich
w tym czasie umarło z głodu. Szacuje się, że prawie milion.

Idąc śladem kolejnych relacji leningradczyków, którym udało się przeżyć

900 dni blokady,

co chwila rodzą się pytania, dlaczego… Dlaczego Niemcy zdecydowali się na oblężenie akurat
Leningradu? Dlaczego Sowieci postanowili za wszelką cenę go nie poddać? I czy taką ofiarę
musieli ponieść jego mieszkańcy? Ci, którzy zginęli, i ci, którzy przeżyli.

raz pierwszy KARTA podjęła próbę pokazania czasu blokady dzięki Elwirze

Milewskiej-Zonn, która odnalazła w rosyjskim piśmie „Pamiat’” i przetłumaczyła z niezwykłym
talentem dziennik Jeleny Koczyny. Teraz wracamy do tematu, rozszerzając go o świadectwa
dwóch pisarek – Olgi Bergholc i Lidii Ginzburg.

Życie Jeleny Koczyny

nie

różniło się szczególnie od losu zwykłej leningradki. Jednak

dziennik tej młodej matki i żony jest wyjątkowy. Odważnie i otwarcie notuje na gorąco swój
stan zapadania się w otchłań unieruchomionego miasta – historia jej rodziny staje się
szczególnym w literaturze faktu studium głodu.

Zapisy

Olgi

Bergholc i Lidii Ginzburg również powstawały na bieżąco w czasie tych 900

dni. I choć mają różną formę, oba stanowią poruszające świadectwo człowieka postawionego
wobec ekstremalnej próby. W otaczającym je piekle za pomocą słowa wyrywały śmierci
okruchy człowieczeństwa. Pisząc, przekraczały koszmar pierścienia, jakim zostały otoczone
wraz z umierającym miastem.

Życie w blokadzie wytworzyło swoisty syndrom leningradzki, powstał specyficzny typ

błokadnogo czełowieka – oblężonego, zamkniętego w sobie na zawsze przez historię, ale przede
wszystkim przez własny lęk.

Miasto zaczęło przygotowywać się

obrony niebawem po ataku Hitlera na ZSRR

w czerwcu 1941, gdy niemiecka Grupa Armii „Północ” ruszyła z rozkazem zdobycia
Leningradu. Już pod koniec czerwca ogłoszono mobilizację mieszkańców, którzy wraz
z wojskiem wznosili wokół miasta umocnienia, schrony bojowe i zapory przeciwczołgowe.

Ludzie zaczęli uciekać z Leningradu, ale pierwszym indywidualnym uchodźcom, którzy

dotarli nad brzeg jeziora Ładoga, nie zezwolono na przeprawę. Wreszcie na początku lipca
zaczęła się zorganizowana ewakuacja. Wyjeżdżały ważniejsze przedsiębiorstwa, wybrane
instytucje, szpitale i uciekinierzy z podmiejskich osad. Ewakuowano Teatr Marijski (Operę),
łącznie z jego zespołem i ogromną ilością dekoracji. Nastąpiła ewakuacja dzieci. Olbrzymie
składy wagonów towarowych, nabitych do oporu, ledwie sunęły po szynach Kolei Północnej.
Większość eszelonów tkwiła na bocznicach.

sierpnia 1941 Hitler wydał rozkaz okrążenia Leningradu, zniszczenia broniącej go

sowieckiej 5. Armii i – po wykonaniu tego zadania – ofensywy na Moskwę. Ostatecznie na
początku września Niemcy odcięli Leningrad od reszty kraju wraz z prawie 2,5 milionami
mieszkańców. Pierścień blokady się zamknął. Wieść o tym błyskawicznie się rozeszła, ale
władze nie spieszyły się z oficjalnym komunikatem. Ogłosiły tylko przez radio: „Nieopodal
Leningradu będą się odbywać ćwiczenia artyleryjskie. W mieście słyszalne będą odgłosy
strzelaniny. Nie powinno to w żadnej mierze budzić paniki”. Już następnego dnia zaczęły się
niemieckie naloty.

pierwszych

miesiącach

blokady

Niemcy

nękali

Leningrad

nieustającymi

bombardowaniami i liczyli na to, że z braku dostaw żywności głodujący obrońcy skapitulują.
Rozkaz niemieckiego Naczelnego Dowództwa z 21 września mówił jasno, że Leningradu nie
należy zdobywać, „ponieważ wówczas na nas spocznie odpowiedzialność za żywienie”. Dalej
w rozkazie czytamy: „Stalin broni Leningradu jak twierdzy. Dlatego jesteśmy zmuszeni
traktować miasto wraz z całą jego ludnością jak obiekt wojskowy. […] Gdy tylko w wyniku
terroru i zaczynającego się głodu miasto się podda, nieuzbrojeni […] zostaną wypuszczeni. […]
Wiosną wejdziemy do miasta, odprawimy wszystko, co będzie żywe, w głąb Rosji lub do
niewoli. […] Nie jesteśmy zainteresowani uratowaniem bodaj części ludności”. Po zdobyciu
miasto miało zostać zrównane z ziemią.

Dla

całej Rosji było niezmiernie ważne, głównie z psychologicznego punktu widzenia, by

nie poddać Leningradu. Dla jednych był on starą stolicą kraju i centrum wielowiekowej kultury
rosyjskiej, dla innych – kolebką rewolucji i symbolem władzy sowieckiej. Za okrutną decyzję,
by za wszelką cenę utrzymać miasto, zapłacono najwyższą cenę.

Oprócz systematycznego ostrzeliwania i bombardowań, leningradczykom już we wrześniu

zajrzał w oczy głód. Dzienne racje chleba systematycznie zmniejszano, w listopadzie było to już
jedynie 125 gramów. Kromka chleba na dzień. Dystrofia – ostatni etap wycieńczenia organizmu
poprzedzającego śmierć głodową – stała się powszechną chorobą leningradczyków. Na
przełomie 1941/42 roku leningradzkie cmentarze i ich okolice zasypane były górami trupów.

W październiku z głodu zmarło ponad 6 tysięcy ludzi, a w grudniu – już ponad 50 tysięcy.

Zaczęły się napady na sklepy i magazyny z żywnością, kradzieże kartek lub brutalne wyrywanie
chleba z rąk ludziom wprost na ulicy. Gdy pokończyły się zapasy w najzasobniejszych domach,
zjedzono wszystkie koty, psy, potem szczury, myszy… Pojawiły się pierwsze przypadki
kanibalizmu. Matki przeważnie oddawały swój chleb dzieciom i umierały z głodu w pierwszej
kolejności. Choć bywały przypadki, kiedy doprowadzone na skraj rozpaczy decydowały się na
ostateczny krok. W grudniu

1941

raport

NKWD

podawał: „W ostatnim czasie w mieście miało

miejsce dziewięć przypadków kanibalizmu. […] Żona czerwonoarmisty udusiła swoją
najmłodszą córkę w wieku półtora roku. Zwłoki wykorzystała do przygotowania jedzenia dla
siebie i pozostałej trójki dzieci. […] Wszyscy przestępcy oskarżeni o kanibalizm zostali
aresztowani i oddani pod Trybunał Wojskowy”. I skazani na karę śmierci.

Przyroda również jakby sprzysięgła się przeciwko miastu i jego mieszkańcom. W 1941 roku

zima przyszła wyjątkowo wcześnie i skuła Leningrad na wiele miesięcy. Z tego powodu
w listopadzie odcięto w domach dopływ prądu, w grudniu zamarzły wodociągi, wkrótce stanął
też transport. Mieszkania ogrzewano burżujkami – blaszanymi piecykami własnej produkcji; po
wyczerpaniu opału szły z dymem meble, papiery rodzinne, książki.

25 grudnia 1941 zaczęto stopniowo zwiększać przydziały chleba. Nie zatrzymało to

jednak fali zgonów z powodu głodu. Ludzie byli zbyt wycieńczeni, by dodatkowa kromka mogła
przywrócić ich do życia. W styczniu i lutym 1942 śmiertelność wynosiła ponad 100 tysięcy osób
miesięcznie. Na wiosnę, wraz z ociepleniem, najpilniejszą kwestią stało się uprzątnięcie ciał
z mieszkań, ulic i podwórek. W dużym stopniu zajęli się tym sami mieszkańcy, wśród masowych
nalotów, jakie w tym czasie znów podjęli Niemcy.

Mimo

blokady, przez cały czas jej trwania w mieście działał sprawny aparat represji.

Wyłapywano „szpiegów” i „zdrajców ojczyzny”, których aresztowano lub – zgodnie z instrukcją
Ławrientija Berii, szefa

NKWD

– „likwidowano

miejscu przestępstwa”. Władza starała się

ukryć przed światem prawdę o oblężonym mieście i podtrzymywać bohaterski mit o jego
niezwyciężoności i wytrwałości mieszkańców. Leningradzkie

NKWD

w raportach do centrali

cytowało „kontrrewolucyjne” stwierdzenia z ocenzurowanych listów, w których ludzie pisali,
jak jest naprawdę: „Jeśli Niemcy zdobędą Leningrad i Moskwę, chleba będziemy mieli pod
dostatkiem. We wszystkich regionach zdobytych przez Niemców chleb kosztuje 9 kopiejek za
kilo, a u nas ludzie puchną z głodu”, „Dowojowali się wojaki – nie ma ani chleba, ani tytoniu.
Nie doczekamy końca blokady. A do tego nasze władze nie litują się nad ludźmi. Pytanie: o co

walczymy?”.

Trwały też przymusowe wywózki „niebezpiecznego elementu”, w tym ludzi polskiego czy

niemieckiego pochodzenia; w październiku 1941 ewakuowano część leningradzkich więzień. 10
października wywieziono między innymi poetkę Annę Achmatową, która przeszkadzała
władzom. „To nie była żadna litość Stalina – mówiła latem 1942 roku. – On po prostu wywoził
z miasta ludzi z autorytetem, z których Niemcy, gdyby zdobyli Leningrad, mogliby zrobić
użytek.” W ten sposób ocalono jej życie… Natomiast liczną rzeszę „politycznie wiernych”
pozostawiono w oblężonym mieście na pastwę głodu. Zgodnie z hasłem z sowieckiego plakatu:
„Obronimy miasto Lenina” – wytrwało ono w okrążeniu jeszcze dwa lata.

Blokada Leningradu

nie

była szczelna. Ponieważ jedna trzecia linii brzegowej Ładogi

znajdowała się w rękach sowieckich, zorganizowano tamtędy (latem drogą wodną, a zimą po
lodzie) transport ludzi i żywności – szlak ów otrzymał miano „drogi życia”. W tym miejscu
miasto odzyskało też nadzieję – w styczniu 1943 przełamano tu blokadę. I choć trwała ona
jeszcze do stycznia następnego roku, to mieszkańcy i obrońcy wiedzieli już z całą pewnością, że
Leningrad się nie podda. Czas blokady spersonifikował miasto, nadał mu ludzkie przymioty.
Poranione – przetrwało.

Agnieszka Knyt

Luty

2013

JELENA KOCZYNA

(imię

jest

prawdziwe, nazwisko to pseudonim nadany przy

druku tekstu) – urodzona w 1907 roku, nauczycielka. Studiowała w Instytucie Technologicznym,
zapewne nauki ścisłe, a następnie – jak wynika z jej zapisków – pracowała w Instytucie
Filozofii albo Matematyki. To jedyne informacje o niej; nie znamy również daty śmierci.

Jej

dziennik to zapisy czynione niemal codziennie na marginesach gazet, skrawkach tapet,

etykietach. Złożyły się one w stertę postrzępionych świstków, które Autorka wywiozła
z oblężonego Leningradu i pieczołowicie przechowywała. Przez wiele lat nie miała odwagi do
nich zajrzeć. Zrobiła to dopiero w 1979 roku.

Pewną trudność sprawiło

jej

ustalenie kolejności poszczególnych, nie zawsze datowanych

zapisów. Odtwarzała zatem daty, polegając na własnej pamięci i na ogłoszonych drukiem
oficjalnych źródłach i opracowaniach historycznych.

Oryginał dziennika opublikowany został w rosyjskim podziemnym almanachu historycznym

„Pamiat’” (zeszyt 4, Moskwa 1979, reedycja:

YMCA

-Press, Paryż

1981). Po

polsku dziennik

Jeleny Koczyny po raz pierwszy ukazał się w podziemnej „Karcie” nr 4, 1987, a później
w legalnej „Karcie” nr 8, 1992.

DZIENNIK CZASU BLOKADY

JELENA KOCZYNA

16 CZERWCA 1941

Dima

na urlopie. Całymi dniami krząta się przy córce: kąpie ją, przewija, karmi. Jego ręce,

delikatne i wrażliwe ręce konstruktora, radzą sobie z tym wszystkim nad podziw zgrabnie. Na
jego jasnych włosach pojawia się w słońcu rudy blask, który pada na rozradowaną twarz.

– No proszę, urodziłaś córkę, a sama nie wiesz, że to istne cudo! – mówi z wyrzutem.
Uśmiecham się.

Niech

trwa w błogiej niewiedzy. Bo my obie znamy się na wylot. Mamy

swoje małe tajemnice, do których nie dopuszczamy nikogo, nawet Dimy.

22 CZERWCA, RANO

Lenę, razem z kolorowymi grzechotkami, wyniosłam do ogrodu. Słońce panoszyło się już

tam na całego. Nagle słyszę lament, brzęk tłuczonego naczynia. Wzdłuż daczy biegnie zapłakana
gospodyni. Mijając mnie, krzyczy:

– Jeleno Josifowna, wojna z Niemcami! Właśnie nadali

przez

radio!

Wojna!

Mam

trzydzieści cztery lata. To czwarta wojna w moim życiu.

22 CZERWCA, PÓŁNOC

Jak

wszystko od razu się zmieniło!

Rano

zachwycałam się wschodem słońca, a tymczasem Niemcy bombardowali już nasze

lotniska. Najbardziej ucierpiała Białoruś.

23 CZERWCA

Wicher wojny

mknie

po naszej ziemi z przerażającą szybkością i miota ludźmi niczym

plewą. W tej zawierusze nie sposób czegokolwiek zrozumieć. Pociągi nafaszerowane ludzkim
mięsem jadą do Leningradu, nafaszerowane wracają.

24 CZERWCA

Zaraziliśmy się powszechną paniką i uciekliśmy do miasta. Na letnisku zrobiło się teraz

nieprzytulnie i strasznie. Zdawało nam się, że w Leningradzie czeka nas kojący spokój.

Niemcy w okolicach Dubna i Równego. Trwają zacięte walki. Wszystko to nie mieści się

w głowie.

25 CZERWCA

Hitler rzucił Niemcom, niczym zgłodniałym psom, zepsutą filozofię, cuchnącą

zwyrodnieniem.

dokładkę dał im broń, ładny mundur i krzykliwe hasła, czyli to, czego

potrzebują niemieckie chłopaki. Każdy kretyn i pokurcz uważa się teraz za krzyżowca,
niosącego wybawienie „chylącej się ku upadkowi ludzkości”.

Wielu mężczyzn z naszego instytutu zaciągnęło się do pospolitego ruszenia i idzie na front.

Dziś cały dzień szyłyśmy plecaki i szykowałyśmy ich do drogi wiodącej donikąd.

26 CZERWCA

Przychodzimy

instytutu wcześniej niż zwykle, ale robota się nie klei. Nie możemy

zajmować się codzienną pracą, przędzeniem cienkiej nici nikomu teraz niepotrzebnej logicznej
myśli. Wszyscy, zgodnie, chcielibyśmy coś robić dla frontu.

27 CZERWCA

Ziemia

Bałtyku po Karpaty ogarnięta potworną wojną!

28 CZERWCA

Dzień w dzień Niemcy łykają po kawałku naszego terytorium: po 30–40 kilometrów. Kto

wie, czy takie porcje nie wywołają niestrawności.

Szpiegomania,

jak

infekcja, zaraziła wszystkich bez wyjątku. Wczoraj na rynku wczepiła się

we mnie starowinka przypominająca płastugę w przeciwdeszczowym płaszczu.

– Widziała pani? Pewnikiem szpieg! – zagadała i machnęła króciutką rączką w kierunku

jakiegoś przechodnia.

– ???
– Spodnie i marynarkę

różnego koloru.

Roześmiałam się.
– I wąsy jakby przyklejone! – utkwiła

mnie gniewne, blisko osadzone oczy.

– Daruje pani… – szarpnęłam się.

Nie

puszczała. Podreptała za mną, po czym po kilku krokach odpadła. Ale… i mnie się

wydaje, że jest wielu takich, których należałoby mieć na oku.

CZERWIEC

Wyszło zarządzenie o obowiązku pracy, dotyczące wszystkich mieszkańców Leningradu

w wieku od 16 do 50 lat (kobiety do 45).

Dziś cała pracownia kopała

rowy

przeciwczołgowe wokół Leningradu. Ryłam ziemię

z prawdziwą przyjemnością (nareszcie coś przydatnego!) i rozprostowałam grzbiet dopiero
wtedy, kiedy poczułam ostry ból. W okopach pracowały prawie wyłącznie kobiety. Chustki na
ich głowach jarzyły się w słońcu jak kolorowe ogniki. Wyglądało to na gigantyczny kwietny
klomb opasujący miasto.

I nagle błysnęły skrzydła samolotu, przecięły niebo. Zaterkotała seria z karabinu

maszynowego i kule, jak malutkie metalowe jaszczurki, z szelestem czmychnęły w trawę
nieopodal mnie. Stałam zdziwiona, niepomna wszystkich zasad PeWeCheO

[1]

, które dopiero

wbijano mi do głowy.

– Niech

pani ucieka! – krzyknął ktoś, szarpnąwszy mnie za rękaw.

Odwróciłam się. Wszyscy bezładnie biegli. Pobiegłam i ja, chociaż nie wiedziałam, dokąd

uciekać i co robić. Zdaje się, że nikt tego nie wiedział. Ujrzałam przed sobą niewielki mostek.
Rzuciłam się ku niemu. Pod mostkiem ziała głęboka kałuża. Przesiedzieliśmy w niej w kucki
całą godzinę. Do pracy już nie wróciliśmy.

Rozpoczęła się ewakuacja urzędów i ludności.

30 CZERWCA

Nadal

kopiemy rowy. Samoloty już się nie pojawiają.

2 LIPCA

Ewakuują dzieci!

Tabuny wystraszonych zwierzątek tarasują wszystkie ulice i posuwają się w kierunku

dworca kolejowego, linii demarkacyjnej swojego dzieciństwa; po tamtej stronie zaczyna się
życie bez rodziców.

Malutkie wieziono ciężarówkami. Z przyczepy wystawały tylko ich główki, niczym kolonie

opieńków. Odchodzący od zmysłów rodzice biegli za ciężarówkami.

Przylgnęłam

słupa latarni i płakałam razem z innymi przechodniami, czując, jak strach

i trwoga mrowią się w okolicy mojego serca.

3 LIPCA

Niemcy z każdą godziną, z każdą minutą, są coraz bliżej Leningradu. Po przebudzeniu

rzucamy się do radia. Popijamy stygnącą herbatą gorzkie pigułki komunikatów i nie od razu
zdajemy sobie sprawę z tego, co się naprawdę dzieje. Mimo wszystko wierzymy, że prędzej czy
później zwycięstwo będzie nasze.

Leningradczycy wznoszą w pośpiechu barykady z kamieni, żelastwa, wszelkich rupieci

i swojej fanatycznej miłości do miasta.

Nad

zabytkami pochylają się troskliwie konstrukcje maskujące.

5 LIPCA

Instytut, w którym pracuję, będzie ewakuowany do Saratowa. Dimie dali przydział

i zatrzymują go w Leningradzie. Dlatego nie chce, żebym wyjeżdżała. Pokłóciliśmy się. Padły
słowa obraźliwe i krzywdzące. Nie możemy ich cofnąć; żyją już własnym, niezależnym życiem.
To była nasza pierwsza kłótnia.

Podczas przerwy obiadowej

Dima

przyjechał do domu.

– Nie

mogę pracować, wiedząc, że się gniewasz – powiedział. – Pogódźmy się.

Pogodziliśmy się.

Ale

coś stanęło między nami. Nie byliśmy już tacy sami jak przed kłótnią

i nie tacy jak przed wojną. Zmieniamy się katastrofalnie szybko.

9 LIPCA

Zacięte walki

pod

Kijowem! Niemcy wzięli Psków! Leningrad zagrożony!

10 LIPCA

jeziorze Ładoga zaczęło się natarcie wojsk fińskich. Widocznie chcą wspólnie

z Niemcami okrążyć Leningrad.

Lena

ma biegunkę i gorączkuje. Trzeba będzie odłożyć ewakuację na kilka dni. Ale jak

sterylizować butelki i smoczki w czasie podróży? Pojęcia nie mam.

11 LIPCA

Niemcy zajęli prawie cały obszar nadbałtycki i niemal całą Białoruś. Doszli do Dźwiny

i Dniepru.

12 LIPCA

Hitler – miernota, przeświadczona, że

jest

geniuszem. Stosuje metodę „wojny

błyskawicznej” wobec

ZSRR

, lekceważąc

jego

przestrzenie, lasy i bezdroża. Ale

ZSRR

nie

Polska. Prędzej czy później stanie mu kością w gardle.

15 LIPCA

Mój instytut wyjechał.

16 LIPCA

Bez

uprzedzenia wyjechała do domu, na wieś, niańka Leny; capnęła trochę moich rzeczy.

LIPIEC

Otwarto sklepy komercyjne. Żywność rozchwytano w ciągu dwóch dni. Zostały tylko jagły.

Kupiłam dwa kilogramy (nie znoszę kaszy jaglanej!).

8 SIERPNIA

Wrogowie prą

Leningrad!

10 SIERPNIA

Niemcy w fantastycznym tempie posuwają się w kierunku Nowogrodu, Czudowa, Tosna. To

przykre, ale trzeba przyznać, że nie byliśmy przygotowani na napaść ze strony Niemiec.

22 SIERPNIA

Dzisiaj, kiedy szłam z Leną do poradni po codzienną porcję mleka, zobaczyłam

rozplakatowaną na murze odezwę: „Towarzysze leningradczycy, drodzy przyjaciele!”. Dalej nie
czytałam. Tylko mocniej przytuliłam Lenę.

Boże,

jak

się o nią boję!

23 SIERPNIA

Niemcy są między Bołogoje i Tosnem. Ewakuacja odbywa się przez Ładogę. Lena wciąż

jeszcze jest chora, ale trzeba wyjeżdżać, nie można dłużej zwlekać.

25 SIERPNIA

Droga

Mgę odcięta przez Niemców. Eszelony z leningradczykami przetrzymano kilka dni

na bocznych torach i zawrócono. Ewakuacja wstrzymana. Zostałam w Leningradzie!

26 SIERPNIA

Mieszkańcy podmiejskich

osad

ciągną do Leningradu jak myszy do pułapki.

6 WRZEŚNIA

Szłam

mleko do poradni dziecięcej. Z daleka już dojrzałam olbrzymią wyrwę w fasadzie

trzypiętrowego domu. Przed budynkiem stał spory tłum i gapił się na dziurę. Widać było przez
nią część pokoju. Chciałam zapytać, czy są ofiary, ale się rozmyśliłam. Jakież to ma dziś
znaczenie? Dla nas wojna dopiero się zaczyna. I oczywiście ofiar będzie wiele. Każdy z nas
powinien być gotów na wszystko.

7 WRZEŚNIA

Przed

uszkodzonym domem wciąż stoi tłum.

8 WRZEŚNIA

Z Leningradu wywieziono prawie wszystkie wielkie przedsiębiorstwa.
Dziś

Dima

zdobył gdzieś kilogram herbatników. Karmił Lenę i mieszał łyżeczką cukier

w herbacie; srebrzyste dźwięki osypywały się na dno szklanki. Raptem ciszę nad miastem
rozsadził ryk samolotów. Spojrzałam w okno. Nisko nad dachami sunęły niemieckie bombowce.

– Prędko na dół! – krzyknął Dima, poderwał się z krzesła i wylał

siebie herbatę.

Rzuciliśmy się pędem

bramy (w naszej kamienicy nie ma schronu przeciwlotniczego).

Rozległ się wybuch bomby. Potem znowu i znowu, całkiem blisko. Zabrzęczały pękające szyby.

Brama była nabita ludźmi. Musieliśmy, z Leną na ręku, stać na schodach. Dopiero nad ranem

mogliśmy wrócić do siebie, na czwarte piętro.

9 WRZEŚNIA

Zbombardowano Badajewskie Składy Żywności. Z daleka widać czarno-czerwoną łunę

pożaru. Pali się cukier, kasza, mąka.

Odcięte zostały wszystkie drogi wiodące

Leningradu. Co to będzie?

11 WRZEŚNIA

Znów obniżono normę chleba. Dostajemy teraz

850

gramów.

12 WRZEŚNIA

Nad

Badajewskimi Składami wciąż unoszą się kłęby czarnego dymu.

13 WRZEŚNIA

noc Niemcy bombardują Leningrad.

Bombowce nadlatują falami. Obrywa zwłaszcza nasza dzielnica

(obok

Dworca

Moskiewskiego). Zbiegam z Leną na dół. Dima dyżuruje na dachu, gasi bomby burzące
i zapalające. Oczy ma zaczerwienione; prawie nie sypia. Po pracy wykopuje kartofle
z „niczyich” ogródków na przedmieściu. Robi zapasy.

15 WRZEŚNIA

Dziś ostrzał artyleryjski trwał cały dzień.

16 WRZEŚNIA

Telefony

nie

działają prawie nigdzie.

17 WRZEŚNIA

Niemcy są koło Pułkowa!

dzień długotrwałe ostrzały artyleryjskie. Pociski trafiają w kolejki przed sklepami

i w przystanki tramwajowe; dużo ofiar.

19 WRZEŚNIA

Dziś sześciokrotnie ogłaszano

alarm

powietrzny.

Płoną szpitale: Kujbyszewski i Aleksandrowski. Rozdzierające wycie sygnałów

alarmowych, ryki parowozów i jęki syren fabrycznych zlewają się w jeden desperacki skowyt.
Dwie bomby rąbnęły w Szpital Moskiewski, nieopodal naszej kamienicy, i obudziły sforę
patrolujących niebo zenitówek

[2]

. Ulica się zatoczyła, a ciężka brama wejściowa, przy której

przycupnęłam z Leną, spadła z zawiasów i jak listeczek podfrunęła w górę. Dygotałam ze
strachu.

20 WRZEŚNIA

Nie

mam siły latać wciąż z czwartego piętra na dół i sterczeć tam po kilka godzin z Leną na

rękach. Zanim zbiegnę, sień przy bramie jest już pełna ludzi. Wielu taszczy walizki z jedzeniem
i swoimi skarbami. Wobec tego zabraliśmy najniezbędniejsze rzeczy i odeszliśmy z naszej
kamienicy szukać innej przystani.

21 WRZEŚNIA

Dwie

doby przewegetowaliśmy w jakimś schronie przy Siódmej Krasnoarmiejskiej.

22 WRZEŚNIA

Zagnieździliśmy się

przy

Trzeciej Linii, w mieszkaniu mojego brata. Lokal ogromny. Długi

korytarz w kształcie litery „L” i drzwi, drzwi, drzwi. Czy ktokolwiek za nimi mieszka?

Nasze wojska wycofały się z Kijowa!
W zeszłym roku spędzaliśmy urlop we wsi Diernowka. W przerwie między pociągami

włóczyliśmy się

kijowskim parku. Teraz po jego dróżkach spacerują niemieccy żołnierze.

23 WRZEŚNIA

W mieszkaniu cisza. Obok nas mieszka stara panna z kotem. Dalej – młoda lekarka. Mówią,

że porzucił ją mąż. Ma jedenastomiesięczne bliźnięta. Wychodzi wczesnym rankiem, na każdej
ręce niesie niemowlę. W dalszej części korytarza mieszka profesor Akademii Sztuk Pięknych
i jakiś aktor.

Ten

ostatni ma niemal zawsze taki wyraz twarzy, jak gdyby żuł strączek ostrej

papryczki.

W pozostałych pokojach egzystują – chyba – jacyś ludzie, którzy bezszelestnie, niczym

zjawy, przemykają korytarzem i są prawie nieuchwytni. Z kuchni

nikt

nie korzysta.

24 WRZEŚNIA

Wczoraj było jedenaście alarmów przeciwlotniczych. Żłobki i szkoły przeniosły się do

schronów.

Lena

bez przerwy płacze. Żeby nikomu nie przeszkadzać, przenieśliśmy się do malutkiego

pokoiku za kuchnią (dawna służbówka).

25 WRZEŚNIA

Przez

całą noc eksplozje i ognisty deszcz bomb zapalających i burzących. Obydwie nie

wyłaziłyśmy z upiornie zimnego schronu. Po rurach, jak linoskoczki, spacerowały szczury.
Dygocąc razem z budynkiem, liczyłam wybuchy i myślałam o Dimie. Na dachu musi być
strasznie. Mówił o pożarach w różnych punktach miasta.

26 WRZEŚNIA

odwołaniu alarmu Dima nie wrócił z dachu. Wdrapałam się na strych. W ciemnościach

potknęłam się o jego nogi. Spał. Budziłam go długo.

– Odczep się! – stęknął i odwrócił się

drugi bok.

Zebrawszy się w sobie, wyrżnęłam go w twarz. Ocknął się i zeszliśmy do naszego pokoju.

27 WRZEŚNIA

Codziennie chodzę z Leną do poradni po mleko sojowe. Idziemy bulwarem, potem

nabrzeżem Newy – do Szpitala im. Otta. Krzewy pałają, całe w gorączkowych wypiekach
i w przedśmiertnych ogniach. Liście opadają powoli, osuwają się prosto w moje ręce.
Przynoszę do domu rozczapierzone liście klonu, kładę je na parapecie. Co dzień przynoszę
nowe. Może to ostatnie liście w moim życiu.

Grad

pocisków artyleryjskich smaga nabrzeże, Akademię Sztuk Pięknych i Uniwersytet.

Niekiedy pociski obniżają lot, lądują całkiem blisko i widzimy, jak padają ludzie.

Lena

wypija mleko na miejscu, w poradni. Wysączywszy je, zaczyna gorzko płakać; wyciąga

rączki do białych butelek:

– Daj, daj, daj!

Ale

więcej nie dają. 100 gramów – norma.

Żeby dostać kartkę żywnościową

dla

fizycznych, Dima przeniósł się do fabryki, gdzie

pracuje przy maszynie. W czasie przerwy obiadowej przynosi mi swój obiad: maleńki kotlecik
i dwie łyżki purée z kartofli.

Mimo

moich protestów, zmusza mnie do zjadania wszystkiego.

– Jedz, proszę, ty musisz karmić Lenę. Nie myśl o mnie. Ja

nie jestem głodny – uspokaja

mnie.

Ale

przecież widzę, że to nieprawda. Jada tylko zupę. Długo w ten sposób nie pociągnie,

a ja i tak mam z każdym dniem mniej pokarmu.

Uruchomiliśmy nasze „żelazne zapasy”: kartofle i suchary.

1 PAŹDZIERNIKA

Obniżono racje chleba. Dostajemy

600

gramów.

3 PAŹDZIERNIKA

Przed

wojną wiele osób stroiło się zalotnie w piórka odwagi, pryncypialności, honoru, w co

się komu podobało. Demon wojny wyskubał te piórka. Teraz każdy stał się tym, czym jest
naprawdę, a nie tym, za kogo chciał uchodzić. I okazało się, że wielu to biedne strachajły
i szuje.

5 PAŹDZIERNIKA

Nie

mam już pokarmu, zanikł. Wypijam na noc cały rondel wody, ale to nie pomaga. Lena

szlocha i tarmosi moją pierś jak małe zwierzątko (biedulka!). Teraz cały olej i cukier, jaki
dostajemy na kartki, oddajemy jej.

10 PAŹDZIERNIKA

Nasz

zapas sucharów szybko maleje. Na pewno podjada je Dima, a przecież umówiliśmy

się, że nie będziemy ich ruszać poza racjami, które wydzielamy sobie na obiad.

20 PAŹDZIERNIKA

Niemcy

nadal

bombardują Leningrad, ale prawie nikt nie chowa się już w schronie. Ja także

siedzę w domu. Kiedy słyszę dudnienie bombowców, przykrywam Lenę swoim ciałem. Jeśli
przyjdzie śmierć, zginiemy razem. Dimę to złości:

– Nie

wolno ci ryzykować życia dziecka!

– Ale ja nie mam siły, zrozum… A jeżeli zabije

nas

razem, to nie będzie nieszczęścia.

– Cóż

za idiotyczna filozofia! – krzyczy. – Powinniśmy ocalić jej życie, cokolwiek by się

miało zdarzyć. Nawet jeśli sami zginiemy.

– Po

co? Co ją czeka?

Kłócimy się długo,

ale

i tak każde z nas pozostaje przy swoim.

5 LISTOPADA

Źle się dzieje

pod

Moskwą; walki toczą się już na Szosie Możajskiej.

10 LISTOPADA

Skończyły się suchary i kartofle. Zostaliśmy na przydziale. Wszystko, co dostajemy teraz na

kartki, dzielimy na trzy równe części.

12 LISTOPADA

Porażka Niemców

pod

Tichwinem i Małą Wiszerą. Pewnie teraz już im się nie uda spotkać

z Finami!

13 LISTOPADA

Obniżono racje chleba.

„fizyczną” kartkę dają teraz 300 gramów. Na „umysłową”,

rodzinną i dziecięcą – po 150.

15 LISTOPADA

Nadchodzi głód!
Skończyły się domowe zapasy. Rozwinęła się swoista, leningradzka sztuka kulinarna.

Nauczyliśmy się robić racuchy z gorczycy, zupę z drożdży, kotlety z chrzanu, kisiel z kleju
stolarskiego. Wiele osób przynosi ze Składów Badajewskich ziemię zawierającą zwęglony
cukier, wygotowuje ją, filtruje i pije jako kawę.

20 LISTOPADA

Obniżono racje chleba.

„fizyczną” kartkę dają 250 gramów, na umysłową, rodzinną

i dziecięcą – po 125.

jest bardzo mały kawałek; ciężki, lepki, mokry chleb zawiera wszelkie paskudztwa

i tylko troszkę mąki.

23 LISTOPADA

Dzisiaj dostałam

kartki śmiesznie mały kawałeczek chleba.

– Czemu

tak

malutko?

– Bo bardzo mokry – burknęła sprzedawczyni i wydało

się, że spojrzała na mnie

drwiąco.

Dotknęłam

– istotnie był mokry. Przybita wróciłam do domu.

– Łże!

Ona

zwyczajnie kradnie! – rozwścieczył się Dima.

Czas

jakiś wpatrywaliśmy się ponuro w leżącą na stole gliniastą skibkę.

– Ha! Profesor

wagę! – wykrzyknął raptem i, chwyciwszy chleb, zniknął.

– Brakuje

100

gramów! – oznajmił po powrocie.

– 100

gramów! Co za łajdaczka!

Popędziłam

piekarni, gotowa walczyć o swój chleb, bez względu na konsekwencje. Ale

sprzedawczyni, wysłuchawszy mnie, bez słowa odważyła 100 gramów. Widzisz ją! Wie gad,
czyje owce zjadł!

25 LISTOPADA

Dla

Leny mam jeszcze 400 gramów jagieł (teraz pluję sobie w brodę, że kupiłam

w komercyjniaku tylko dwa kilogramy; idiotka!). Gotuję je na rzadko w filiżance od herbaty i tę
„zupę” zaprawiam mąką kartoflaną. Zauważyłam jednak, że ostatnio kasza szybko niknie.
Pewnie podjada ją Dima. Wychodząc z domu, chowam ją w coraz to innym miejscu: w piecu,
pod łóżkiem, pod materacem. Ale on znajduje wszędzie. Nie wytrzymałam.

– Dlaczego bierzesz kaszę?
– Jaką kaszę? – przybrał zdziwiony wyraz twarzy i wpatrzył się w ścianę

nad

moją głową.

Odwróciłam się demonstracyjnie i także tam spojrzałam.

– Nie

kłam chociaż! – wrzasnęłam wściekle.

– Nie wiem, o czym ty mówisz – bąknął niewyraźnie, jak gdyby język mu spuchł i nie

mieścił się w ustach.

Może naprawdę

nie

rusza kaszy. Tak mu ciężko, a ja go jeszcze dręczę.

26 LISTOPADA

Dziś, kiedy znienacka weszłam

pokoju, przyłapałam Dimę na żuciu jagieł.

– Nie waż się jeść! – ryknęłam z furią.

– Milcz. Nie

mogę się opanować.

Już

nie

odwracał wzroku, jak czynił to przez ostatnie dni. Patrzył na mnie z rozpaczą.

Umilkłam i mój gniew minął. Zrobiło mi się go żal. Przecież głoduje dłużej ode mnie, bo

oddawał mi swoje obiady. I cierpi pewnie bardziej niż ja, która zawsze miałam do jedzenia
stosunek obojętny. On zaś lubił trochę „dogadzać swojemu brzuchowi”, zresztą jak wszyscy
mężczyźni.

28 LISTOPADA

Teraz, kiedy wychodzę z domu, zabieram kaszę ze sobą. Zostało jej przecież bardzo

niewiele. Dima złości się na mnie, ale nic nie mówi.

2 GRUDNIA

Skończyła się kasza Leny.

3 GRUDNIA

Przed

wojną denerwowaliśmy się często z powodu braku pieniędzy. Teraz wcale o nich nie

myślimy. Nie są nam potrzebne. Zaledwie kilka kopiejek dziennie na chleb.

4 GRUDNIA

przebudzeniu stwierdziłam, że pokój jakoś dziwnie się kołysze. Dotknęłam ściany. Była

w porządku. A zatem przyczyna tkwi we mnie. Wstałam ostrożnie, trzymając się łóżka. Dima
i Lena nawet nie drgnęli. Od kilku dni nie jedliśmy niczego prócz chleba. Postanowiłam
ponowić próbę „zamiany kartek na towar”. Wyszłam i długo włóczyłam się po sklepach;
wszystkie były puste. Z witryn zniknęły nawet soda i kwasek cytrynowy.

Raptem

zza

węgła wypełzł wóz załadowany skrzynkami, na których siedział zgarbiony

kmiotek, podobny do kudłatego podwórzowego brytana. Za wozem, jak za trumną, wlókł się
posępny tłum. Przyłączyłam się do „konduktu”. Dowiedziałam się, że w skrzynkach jest
makaron, ale dokąd go wiozą – nie wiadomo, kmiotek milczał zawzięcie. Ujrzawszy na trasie
wozu sklep, ruszyliśmy cwałem i, obrzucając się wyzwiskami, ustawiliśmy się przed nim
rządkiem jak tresowane zwierzęta. Ale koń łypnął w naszą stronę współczującym okiem
i powlókł się dalej. Poderwaliśmy się i pobiegliśmy za nim. Powtarzało się to pięciokrotnie i za
każdym razem podczas formowania kolejki piekliliśmy się, walili po łbach i klęli.

Wreszcie wóz zatrzymał się

pod

jakimś sklepem, przed którym stała długa kolejka.

Zawinięta w pętlę, niczym tasiemiec, skręcała za róg. Nie widać było końca. Ludzie czekali tu
od wieczora.

Zdruzgotana stanęłam

przed

sklepem.

Sprzedawca,

jak

odźwierny raju, odliczał dziesięć sztuk „dusz sprawiedliwych” i wpuszczał

je do środka. Stałam i bezmyślnie gapiłam się na ten rytuał. Nie wiem, co wyrażała moja twarz,
ale w pewnej chwili jakaś staruszka z kolejki zagadnęła mnie cicho:

– Gdzie

pani stoi?

Odpowiedziałam, że nigdzie i że ustawienie się teraz w kolejce jest bezcelowe, makaronu

dla wszystkich nie starczy, po czym – ku własnemu zdziwieniu – dodałam, że w domu mam
maleńkie dziecko i że nie wiem, czym je nakarmić. Nie odezwała się. Ale kiedy otworzyły się
drzwi i przystąpiono do odliczania kolejnej partii szczęśliwców, przemówiła głośno:

– No i gdzie się pani gapi? Przecież stała pani przede mną! – i pchnęła

mnie

ku drzwiom.

Sama

została na ulicy, ponieważ ja weszłam jako dziesiąta. Byłam tak oszołomiona, że

nawet wówczas, kiedy w drżących z podniecenia rękach ściskałam paczkę makaronu (800
gramów, racja dwumiesięczna), wciąż nie mogłam uwierzyć w realność tego zdarzenia.

Biegłam

domu, nie dotykając stopami ziemi, a krzyk wielu głosów ścigał mnie jak gończy

pies: „Gdzie dają makaron?!”.

W domu, w drzwiach naszego pokoju, znalazłam jakiś zielony świstek. Okazało się, iż jest to

prośba o wskazanie mojego aktualnego adresu, poszukującym jest moja przyjaciółka i koleżanka
z instytutu, Tatiana Matwiejewa. Zdumiona odczytywałam raz po raz tych kilka linijek
napisanych czyjąś ręką. Oto ktoś przyniósł ten papierek i wsunął w moje drzwi. Ktoś inny
zasięgał informacji i odszukał mnie. A więc działają jeszcze jakieś urzędy. Poczta. Ktoś
wykonuje pracę listonosza, chodzi piechotą z jednego końca miasta na drugi, wspina się po
brudnych, oszronionych schodach, błądzi po ciemnych wąwozach korytarzy i wymarłych
pustyniach mieszkań, a znalazłszy w końcu adresata, trafi być może – zamiast

dziękczynny

uśmiech – na wyszczerzone zęby zesztywniałego truposza.

– Przecież

oni

wszyscy są na pewno tak samo wycieńczeni, jak my – powiedziałam, podając

pisemko Dimie.

Przeczytał

i bez słowa położył na stole, ale wiedziałam, że był również poruszony.

Ogryzkiem ołówka naskrobałam kilka słów do Tatiany.

5 GRUDNIA

Nastała siarczysta zima. Mróz trzydziestostopniowy. Ultramarynowe cienie układają się

w fantastyczny deseń na puszystym, skrzącym się śniegu – którego nikt nie uprząta.

Miasto zamilkło, wstrzymało oddech i w napięciu wsłuchuje się w swoje słabnące tętno.

Nie słychać śmiechu dzieci i szczekania psów.

6 GRUDNIA

Dziś wśród starych rupieci znalazłam puszkę kleju

tapet, zrobionego z makaronowych

odpadów. Ważyła kilogram! Cudownie! Nie wierzyliśmy własnym oczom. Dima natychmiast
władował sobie do ust pełną garść kleju. Wyrwałam mu puszkę.

– Poczekaj,

daj

chociaż zagotować!

– Ugotujmy gęstą breję –

Dima

modlitewnie złożył ręce.

– Wykluczone – sprzeciwiłam się stanowczo – będziemy gotować zupę

stugramowych

porcjach. Wówczas kleju starczy na dziesięć dni.

– Masz

rację, naturalnie – zgodził się markotnie. – Ty zawsze masz rację – dodał mściwie.

8 GRUDNIA

Japonia napadła

Amerykę bez wypowiedzenia wojny. Zły przykład jest zaraźliwy!

9 GRUDNIA

Wzięliśmy Tichwin!
W naszym pokoju jest minus osiem. Woda prawie natychmiast zamienia się w lód. Drewna

na opał nie ma. Nie zdejmujemy z siebie palt, walonek i futrzanych czapek. O cieple marzymy
tak, jak o chlebie. „Gotujemy”

dwóch cegłach ustawionych na ruszcie kaflowego pieca,

układając między nimi cienkie jak makaron trzaski.

Wielu ludzi

burżujki*. Strasznie im zazdrościmy.

Dima

„odkrył” pod materacem dwie pary ciepłych spodni.

– Ale mi się trafiło! – sapnął, wciągając na siebie jedną z nich.
– Dlaczego

ruszasz? – spytałam oburzona.

– A bo

co?

– Przecież

nie

są twoje.

– Co

za bzdury! – skwitował obojętnie.

Odwrócił się

mnie tyłem, zapinając guziki. Widocznie nie ma to już dla niego żadnego

znaczenia.

10 GRUDNIA

Prawie wszyscy chorują

dystrofię. Jedni spuchli i błyszczą jak polakierowani – to

pierwsza faza dystrofii, inni wyschli na szczapy – faza druga.

Kobiety chodzą w spodniach, mężczyźni – okutani w wielkie babskie chusty. Wszyscy

wyglądają jednakowo. Leningradczycy utracili płeć i wiek.

Dima

ściągnął w okolicy zbombardowanego budynku kawał poharatanej blachy

i przytaszczył ją do domu, czyniąc niewiarygodny hałas w korytarzu. Przestraszona wybiegłam
mu na spotkanie.

– Ciszej! Sąsiedzi

nas

zwymyślają.

Ale

zza zamkniętych drzwi nikt nie dawał znaku życia.

– Po

co ci to?

– Zrobię burżujkę!
– Ty??!

Nie

odpowiedział. Pociągnął nosem, rozsiadł się w lodowatej jaskini kuchni i od razu

zabrał się do psucia blachy.

11 GRUDNIA

Burżujka rodziła się w bólach. Blacha jęczała, brzęczała, jakby ktoś zgrzytał

wyszczerbionymi zębami albo walił w bębny na znak zwycięstwa. Dima nie poddawał się.
Z kamienną, pozbawioną wyrazu twarzą uszkodzonego robota giął blachę zesztywniałymi,
okrwawionymi palcami.

– Rzuć

to! Nie

męcz się – powiedziałam wreszcie.

Podniósł głowę, w oczach miał łzy.
– Zostaw.

Ale

on już chwycił młotek i wściekły łoskot rozległ się w całym mieszkaniu. Odruchowo

rzuciłam okiem w kierunku pozamykanych drzwi. Żadne nawet nie drgnęły.

Prawie całe miasto

jest

na zwolnieniu lekarskim. Ale lekarze nie odwiedzają chorych

i chorzy nie chodzą do lekarzy. Zaświadczenia przedłuża się zaocznie.

12 GRUDNIA

Burżujka gotowa!
Rozkraczyła się w naszym pokoju jak wielka gęś o rozłożonych skrzydłach (Dima dorobił je

specjalnie, będziemy na nich suszyć chleb) i o długiej, nieforemnej szyi wsuniętej w kaflowy
piec. Czasami do jej paleniska wkrada się wiatr i urządza sabat, opluwając nam twarze dymem
i popiołem. Ale my cierpliwie znosimy wszystkie jej dziwactwa.

Trochę ciepła przynoszę Lenie. Kładę ogrzane dłonie

jej bielutkiej, stężałej buzi. Otwiera

oczka i patrzy na mnie zdziwiona.

Dzisiaj poczułam, że z moją twarzą dzieje się coś dziwnego. Przyniosłam z kuchni

wyszczerbione lusterko i spojrzałam w nie. Byłam podobna do świni, od tej strony, z której
wyrasta ogon.

– Ależ morda! – plunęłam

lustro.

Spojrzenie

Dimy

jak zdechła płotka prześliznęło się po mojej twarzy. On jest spuchnięty już

od dawna.

13 GRUDNIA

Lena

choruje. Dima na zwolnieniu. Nie pomaga mi już wcale. Teraz nawet Leną nigdy się

nie zajmie. Tylko do piekarni chodzi chętnie. Na pewno zjada dokładki wyrównujące wagę.

Z miękiszu chleba gotujemy „zupę”. Zagryzamy ją okrawkami skórki. Cztery chochle

nalewam Dimie,

dwie

– sobie. Ale za to mam prawo wylizać rondel, chociaż zupa jest tak

rzadka, że – prawdę mówiąc – właściwie nie ma czego wylizywać.

Dima

je zupę łyżeczką do herbaty, żeby przedłużyć tę czynność. Ale dziś skończył jeść

przede mną. Mnie się dostała jakaś twarda skórka, więc żułam ją z rozkoszą. Czułam, że Dima
nienawistnie śledzi ruchy moich szczęk.

– Ty

specjalnie jesz tak wolno! – wybuchnął wściekle. – Chcesz się nade mną popastwić!

– Coś

ty! Na

co by mi to było! – poderwałam się zaskoczona.

– Nie

wykręcaj się, proszę. Ja wszystko widzę!

Wlepił

mnie zbielałe ze złości oczy. Zrobiło mi się strasznie. Czy on nie sfiksował?

Szybko przełknęłam skórkę i sprzątnęłam ze stołu. Mamrotał coś dalej pod nosem, ale ja
milczałam, przecież i tak mi nie uwierzy. Ostatnio zrobił się nieufny i bardzo drażliwy.

14 GRUDNIA

Wszyscy

nasi

współlokatorzy chorują. Pracuje tylko lekarka. Pozostali siedzą w domu. Dima

jest na noże z aktorem. Kłócą się ustawicznie i docinają sobie.

15 GRUDNIA

Wracałam z piekarni. Z wysuniętą do przodu maleńką lisią mordką biegł z przeciwnej

strony, kierując się prosto na mnie, jakiś chłopak z zawodówki. Zauważyłam go w ostatniej
chwili. Chciałam uskoczyć w bok, ale on wyminął mnie i wyrwał mi chleb. Wrzasnęłam
i obejrzałam się; był już daleko. Zapatrzyłam się na swoje puste ręce. Stopniowo
uświadamiałam sobie, co się stało. Ogarnęła mnie zgroza. W domu nie ma nic do jedzenia.
Zatem dziś i jutro, dopóki nie dostaniemy chleba na jutrzejsze kartki, będziemy siedzieć
o głodzie, a najważniejsze – czym nakarmię Lenę?

Moje

nogi zrobiły się ciężkie jak z ołowiu. Z trudem dowlokłam się do domu. W korytarzu

natknęłam się na Dimę i od razu wszystko mu opowiedziałam. Spojrzał na mnie dziko spod
zaropiałych rzęs i nie odezwał się wcale. Za to sąsiadka, która usłyszała moją relację,
zatrajkotała:

– Ojojoj, to pani nie wie, że nie wolno teraz nosić chleba w ręku? Trzeba go chować za

pazuchę, pod palto czy gdziekolwiek, bo ci z zawodówki kradną. Opracowali cały system,
a wyrywanie chleba w biegu

ich ulubiony chwyt.

Dima

odwrócił się i, stąpając ciężko, wszedł do naszego pokoju. Podreptałam za nim,

starając się nie szurać i nie zwracać na siebie uwagi. Przygniatał mnie ciężar winy, nie mogłam
sobie tego wybaczyć. W przyszłości będę ostrożniejsza. Ale dziś, jak przeżyć dzień dzisiejszy?

Odbiliśmy Klin!

16 GRUDNIA

Dziś znowu w drzwiach znalazłam list. Odpowiedź Tatiany. Pisze, że jest skoszarowana

w instytucie. Pracuje dla frontu. Instytut jest stale ostrzeliwany przez artylerię, na jego teren
spadły dwie bomby. A w ogóle jest nie najgorzej. Ach, jak chciałabym być razem z nimi!

Ale

nie mogę nawet marzyć o tym.

Trwa

nietypowa dla Leningradu zima. Miasto ściśnięte żelazną ręką ostrego, utrzymującego

się stale mrozu. Zagnieździł się on w naszym pokoju i nęka nas, wbija lodowate szpony za
kołnierze. Na bazarze można kupić meble na opał, ale za chleb.

17 GRUDNIA

Wyostrzył się

nam

węch; poznaliśmy teraz zapach cukru, kaszy, grochu i innych

„bezwonnych” artykułów jadalnych.

Dima

prawie wcale nie wstaje z łóżka. Nawet po chleb już nie chodzi. Bardzo mnie to

martwi; kto leży, ten szybko umiera.

– Nie można wciąż leżeć – przysiadłam przy nim i ostrożnie dotknęłam

jego

rękawa.

Spojrzał

mnie krzywo.

– A cóż

mam

robić twoim zdaniem?

– Gdybyś

tak

poszedł na strych. Może uda ci się złapać kota?

– Aha! – zabrzmiało

szyderczo.

Zorientowałam się, że palnęłam głupstwo. Wszystkie

koty

zostały już przecież dawno

zjedzone. Zasępiłam się, zbierając myśli.

– Może kupimy pułapkę

myszy – zaproponowałam niepewnie.

– A to

po co?

– Będziemy jeść myszy!

– To

jest myśl! – zawołał, podnosząc się do pozycji siedzącej.

– Myślę, że myszy nie są gorsze od kotów – ciągnęłam w natchnieniu.
– Nic a nic.
– Moglibyśmy

dzień jeść mięso.

– No, nieźle – mruknął niewyraźnie.
Ożywienie minęło. Znów się położył, odwrócił się

mnie plecami i naciągnął czapkę na

uszy. Zrozumiałam, że nie ufa temu przedsięwzięciu, i umilkłam.

18 GRUDNIA

Zastawiłam pułapki

kątach. Dima udawał, że śpi, ale widziałam, jak przez opuszczone

rzęsy pilnie śledzi moje poczynania. Nad ranem przyśniło mi się, że do pułapki wpadły wielkie,
białe, o czerwonych jak żurawiny oczach, króliki. Obudziłam się i ruszyłam do pułapek. Były
puste! Dima miał rację. Myszy najwidoczniej dawno wyzdychały.

19 GRUDNIA

Dima

wstał dziś przede mną, długo krążył po pokoju, potykając się o meble i klnąc. W końcu

wyszedł, trzasnąwszy drzwiami. Przepadł gdzieś na cały dzień.

– Gdzie

byłeś? – zapytałam, gdy wrócił.

– A tak… łazikowałem – spławił

mnie

niejasno.

czym mrugnął porozumiewawczo i wypalił:

– Zamierzałem znaleźć bocheneczek chleba.

– O czym

ty mówisz? – zawołałam wystraszona.

Spojrzał

mnie przenikliwie.

– Pewnie myślisz, że zwariowałem?
– Nie, coś ty?… Ale… przecież…

– Daj spokój! Wiem, że chleb nie leży na ulicy. Nie o to

chodzi.

– Więc o co?

Nie

odpowiedział. Ale ponieważ nie ruszałam się z miejsca i patrzyłam na niego, zaczął

mówić. Z początku z trudem, powoli, a potem coraz szybciej i szybciej. Owładnęło nim jakieś
dziwne, niezrozumiałe dla mnie podniecenie.

Natknął się dziś

dziecięce sanki załadowane chlebem. Sanki otaczał pięcioosobowy

uzbrojony konwój. Za nimi posuwał się tłum. Wszyscy jak urzeczeni wpatrywali się w bochenki.
Dima ruszył z tłumem. Pod sklepem sanki rozładowano. Ludzie rzucili się na puste skrzynki
w poszukiwaniu okruchów. Dima znalazł na ziemi, wdeptaną w śnieg, sporą skórkę. Jakiś
chłopaczek wyrwał mu ją z rąk. Zaczął ją żuć ten podły zasmarkaniec, śliniąc się i mlaszcząc.
W Dimę wstąpił demon. Chwycił chłopczyka za kołnierz i zaczął nim potrząsać, nie myśląc, co
robi. Głowa malca dyndała na cieniutkiej szyjce, jak u szmacianego Pietruszki. Mimo to nadal
poruszał szybko szczękami, oczy miał zamknięte. „Dosyć, dosyć wujku! Patrz!” – rozkrzyczał się
nagle i szeroko otworzył usta. Dima grzmotnął nim o ziemię. Miał ochotę go zabić. Ale na
szczęście ze sklepu wytoczył się, rumianolicy jak maślana bułeczka, sprzedawca. „A sio! Sio!”
– krzyknął i zamachał rękami.

– Jakby to były wróble, a nie ludzie! – Dima był oburzony. – A najbardziej

mnie

zdumiewa,

że temu szubrawcowi nikt nie przyłożył po pysku.

Udręczony zadumał się nagle, zapatrzył tępo w jeden punkt. Czułam, że coś pominął

w swoim opowiadaniu, więc zerknęłam na niego pytająco. Ale Dima pogrążył się już
w nirwanie. Nie widział i nie słyszał niczego. Ostatnio przytrafia mu się to coraz częściej.

Nie

ma prądu. Siedzimy przy kaganku zmajstrowanym z butelki po lekarstwie.

20 GRUDNIA

Dima

znów wyszedł. Przed wyjściem zaostrzył czubek kija, który służy mu jako laska.

Wrócił mniej więcej po godzinie. Minę miał dziwną.

– Co

ci jest? – zapytałam odruchowo.

– Nic…

prostu bardzo chce mi się jeść – rozciągał słowa, udając, że płacze.

Wzruszyłam ramionami. O tym od dawna już nie rozmawiamy. To jest nasz normalny stan.

Raptem roześmiał się spazmatycznie, wyciągnął zza pazuchy bochenek chleba i cisnął mi go na
kolana.

– Masz, głupico, jedz! – powiedział czule.
Oszołomiona wlepiłam

oczy

w bochenek. Kiedy moje osłupienie minęło i kiedy już się

najedliśmy, oznajmił:

– Znalazłem sklep z pieczywem, gdzie są świetne warunki do kradzieży. Tam jest ciemno jak

w dupie u Murzyna.

– Kradzieży?

– No

właśnie… Nie myślisz chyba, że mi ten chleb podarowano.

Zamilkłam. W głębi jego źrenic zamigotały niespokojne ogniki. I natychmiast gniew rozpalił

jego twarz. Roztarł ją dłońmi i mówił dalej.

– Okazuje się, że to wcale nie jest trudne. Trzeba tylko, nie zwracając na siebie uwagi,

przedostać się do lady i czekać

stosowny moment. Potem szybko nadziać bochenek na czubek

kija. To wszystko.

Kiedy

chleb

wylądował za pazuchą i buchnął w nią gorącym oddechem, Dimie zachciało się

śmiać, krzyczeć i tańczyć z radości. Ale zmusił się do zachowania zewnętrznego spokoju i bez
pośpiechu wyszedł na ulicę.

Opowiadając o tym, chichotał jak szalony. Patrzyłam na niego przestraszona. Co miałam mu

powiedzieć? Że brzydko jest kraść? To by zabrzmiało arcygłupio i nieczysto. Wobec tego
poprosiłam tylko:

– Uważaj

siebie.

21 GRUDNIA

Ostrzały artyleryjskie spowszedniały

tego stopnia, że leningradczycy nawet nie

przyspieszają kroku, kiedy pociski z jękiem rozdzierają ciszę miasta. Wloką się jak ślepcy,
badając laskami drogę przed sobą, obojętni na wszystko, prócz chleba.

Dziś

Dima

wrócił rozstrojony.

– Co

się stało?

– Nie

udało się! – uciął krótko.

Nie

nękałam go pytaniami. Wiedziałam, że w końcu opowie mi wszystko z własnej woli.

Istotnie, po pewnym czasie się rozgadał.

Jakaś

baba

przyuważyła go, kiedy kradł. Wyszła za nim ze sklepu. „Dawaj połówkę, bo jak

nie, to doniosę!” – szepnęła, ucapiwszy rękaw jego palta. Co miał robić? Weszli do bramy,
podsunął jej pod nos cały bochenek: „Masz, żryj!”. Chwyciła żwawo, przysiadła na stopniu
i zaczęła go łapczywie pożerać. Dima czas jakiś obserwował to w milczeniu, po czym usiadł
obok niej i zabrał się do szarpania swojej połówki. Siedzieli tak ramię w ramię, przerzucając
się obelgami, póki nie zjedli wszystkiego.

– Dlatego niczego dzisiaj

nie

przyniosłem – zakończył skruszony.

Bombardowania ustały.

Ale

czy na długo?

22 GRUDNIA

Dima

znów przyniósł bochenek. I bardzo dobrze. W końcu sami sprzedawcy nielicho nas

okradają. Za chleb mają wszystko, co im się zamarzy. Prawie wszyscy chodzą bez żenady
w złocie i cennych futrach. Niektórzy nawet za ladą demonstrują przepyszne popielice i selskiny.

23 GRUDNIA

Nadeszła noc, a Dimy wciąż nie ma. Może umarł? Parę razy wychodziłam na klatkę

schodową i nasłuchiwałam. Z dołu parowała cisza i osiadała na schodach. Plunęłam w studnię
klatki i usłyszałam donośne pacnięcie na dole. Długo stałam w ciemności, plułam i słuchałam.

24 GRUDNIA

Dimy

dotąd nie ma. W nocy znowu stałam na schodach sam na sam z ciszą, słuchałam

i plułam.

25 GRUDNIA

Cisza zwaliła się

miasto i zdławiła wszystkie dźwięki. Tylko zegar z wagami wystukuje

sekundy. Sekundy wpadają w bezdenny worek nieskończoności, gdzie formują się w minuty,
godziny, dni, miesiące.

Miesiące niewiarygodnego cierpienia i smutku.
Zwiększono racje chleba!

„fizyczną” dają teraz 350 gramów (zamiast 250). Chodzą

słuchy, że ten dodatek zawdzięczamy umarłym.

26 GRUDNIA

Dziś, kiedy już przestałam czekać, niespodziewanie wrócił Dima. Był najwyraźniej bardzo

zmęczony.

– Gdzieś

się podziewał? – spytałam uradowana.

– W areszcie. Siedziałem razem z rzezimieszkami i złodziejami – skrzywił się ironicznie.
– Z powodu chleba?
– A za cóż by?… Wziąłem go z sanek,

ulicy.

– Przecież był konwój!
– Ano, był… Nawet się nie bawiłem w podchody. Po prostu podszedłem i wziąłem…

Bardzo chciało

się jeść. Śledczemu też tak powiedziałem.

– I co

on na to?

– A nic… patrzył na mnie długo. Potem zapytał o mój zawód.
– Powiedziałeś, że jesteś inżynierem?
– Powiedziałem… Wypuścił mnie.

Dima

oddychał ciężko i mówił z trudem, przestałam go zatem wypytywać. Długo

milczeliśmy. Potem odezwał się cicho:

– Bardzo sympatyczny… sam cały w obrzękach. Takim smutnym wzrokiem odprowadził

mnie

do drzwi, kiedy wychodziłem.

Mówił o śledczym.
Radio

nie

działa. Gazety rozplakatowuje się na murach z opóźnieniem i nieregularnie.

27 GRUDNIA

Zmarłych już się

nie

rejestruje.

28 GRUDNIA

Tramwaje

nie

chodzą. Jedynym transportem są teraz dziecięce sanki. Suną ulicami, niczym

niekończący się wąż. Wożą deski, mężczyzn, zwłoki.

Zwłok dużo. Śmierć

nie

jest teraz rzadkim gościem. Wkręca się wciąż między żyjących.

Umiera się łatwo, zwyczajnie, bez łez. Zmarłych owija się w prześcieradła, przewiązuje
sznurkiem i zawozi na cmentarz, gdzie układa się ich w sągi. Potem grzebie się ich we
wspólnych dołach.

Nie

każdy, rzecz jasna, potrafi zmusić się do uległości wobec tego, co nieuniknione. Są tacy

(mniejszość), którzy chcą ocalić własne życie za wszelką cenę: kradną kartki, wydzierają chleb
z rąk przechodniów i pożerają go na ich oczach, pod gradem razów, porywają dzieci. Grasują
po ulicach, bo postradali zmysły z głodu i lęku przed śmiercią.

dzień rozgrywa się, po czym ginie bez śladu w ciszy miasta, niewiarygodna ilość

tragedii.

Z zapartym tchem, z bólem i udręką, patrzy

kraj

na swoje umiłowane miasto.

Z napiętą uwagą i podziwem patrzy

Leningrad cały świat.

Z zimną ciekawością i narastającym rozdrażnieniem patrzą

Leningrad Niemcy.

Zagłodzony, zawszony, umęczony Leningrad trzyma się i ani myśli o kapitulacji.

kartki „fizyczne” dają, w związku z Nowym Rokiem, po butelce porto. To cudownie!

Przehandlujemy je na makuchy.

29 GRUDNIA

Wstałam o czwartej rano i ruszyłam do sklepu. Termometr wskazywał minus 33 stopnie

Celsjusza. Z nieba zwisał wielki księżyc. Zwątpiłam, że uda mi się wytrzymać w kolejce choćby
godzinę. Ale minęła jedna, dwie, trzy. Biegły tak jak szare myszy i przepadały w ciemności.
A ja wciąż stałam i stałam i powtarzałam sobie tylko jak zaklęcie: „Wszystko ma swój kres.
Wszystko ma swój kres. Wszystko ma swój kres”. To mnie nieco podnosiło na duchu. I oto
księżyc zgasł. Niebo zszarzało, zbielało, pobłękitniało. Spoza kamienic wysunęło się
niewiarygodnie wielkie słońce. Zaczęło wypełzać na niebo, rozżarzając się i malejąc
stopniowo, jak gdyby się wypalało.

Noc

odeszła.

Cud, że jeszcze żyję.
O trzeciej po południu dostałam butelkę w pięknym błyszczącym kołpaczku. Włożyłam ją

pod pachę. Moje palce zamieniły się w sople lodu, nie zginają się, są sztywne i białe!

30 GRUDNIA

Dziś byłam

tandecie. Owinęłam butelkę we flanelową pieluszkę i niosłam ją

w ramionach jak oseska.

Z daleka już ujrzałam wielki tłum rozlewający się po przyległych ulicach. Na jego tle

trzepotał, niczym gigantyczny motyl, jakiś różowo-błękitny kształt. Podeszłam bliżej:
nieruchomy człowiek obwieszony jedwabnymi, różowymi i błękitnymi damskimi koszulkami
i majtkami. Wiatr właził w nie bezceremonialnie i wydymał jak żagle. W promieniach
słonecznych połyskiwała srebrzysta pajęczyna koronkowych wstawek.

Człowiek ów ubrany był

jak

wszyscy: wielka babska chusta w kratę, zasupłana z tyłu,

ogromne jak łodzie, łatane skórą walonki i rękawice w kształcie żelazek. Spod warstwy sadzy
wyłaniała się inteligencka twarz o regularnych rysach. Pewnie jakiś uczony – przemknęło mi
przez myśl. I raptem olśnienie – rozpoznałam go! W czasie studiów uczęszczałam na jego
wykłady z chemii organicznej. Był to wówczas młody docent, z którym wiązano – jak słyszałam
– wielkie nadzieje.

Chciałam

wyminąć, ale spotkałam wzrokiem jego oczy, matowe jak dwa kawałki ołowiu.

Wyzierały z nich głód, desperacja, bunt, walka. Czas jakiś patrzyliśmy na siebie. Wtem
przypomniałam sobie o butelce i odwróciłam się. Wessał mnie tłum, zaczął mną miotać
i wciągać w swoje liczne wiry. Wszyscy kręcili się wokół własnej osi i przytupywali, jak gdyby
wykonywali jakiś rytualny taniec. Każdy trzymał w ręku swój „towar”: kostkę cukru, tabliczkę
kleju stolarskiego, mączkę kostną, świeże, różowe mięso. Skąd? Ani razu dotąd nie byłam na

tandecie i chciałam się dowiedzieć, jak kształtują się ceny niektórych „artykułów spożywczych”.

Ale

zsiniałe wargi wymawiały tylko jedno słowo:

„Chleb!”,
„Chleb!”,
„Chleb!”.

Chleb

jako ekwiwalent – jeden kilogram kosztuje 800 rubli.

czasu do czasu zderzałam się z czyimś wzrokiem (męskim? kobiecym? – nie wiem),

przeważnie nic nie wyrażającym, martwym. Moje porto nikogo nie nęciło. Postanowiłam wrócić
do domu, ale nie mogłam się wydostać z tego ludzkiego kłębowiska. Zaczęłam więc – niczym
tonący – rozpaczliwie wiosłować rękami i nogami. W końcu rzuciło mną na śnieżną łachę.
Stałam tam i pomaleńku wracałam do przytomności. Ni z tego, ni z owego podszedł do mnie
marynarz. Bez słowa wyjął butelkę z moich skostniałych rąk i wetknął w nie dość duży kawał
chleba.

Dima

był zawiedziony, że przyniosłam chleb zamiast makucha, który można by dłużej żuć.

31 GRUDNIA

kartkę dziecięcą dostałam 25 gramów herbatników i 25 gramów konfitury. Urządziliśmy

sobie ucztę; zjedliśmy wszystko od razu. Potem po maleńkim kawałeczku chleba. Bardziej
smakował nam chleb.

2 STYCZNIA 1942

Chleb!

Nie

mówimy o nim prawie nigdy, ale myślimy o nim stale.

Chleb!
Świeży, pachnący, z chrupiącą skórką. Myśl o nim doprowadza do obłędu.
Lepszy

czekolady, lepszy od ciastek, lepszy od maślanych bułeczek.

Niczego

nie

pragniemy tak, jak chleba.

Żeby najeść się

nim

do syta!

Żeby chociaż

raz

jeszcze zatopić zęby w jego kojącym, pachnącym cieple, pachnącym ciele.

I szarpać, i mlaskać, i jeść go bez końca, i czuć, jak wędruje do przełyku, rozdyma żołądek,
napełnia brzuch błogosławioną sytością.

Chleb!
Marzymy o nim maniacko, marzymy nocą i dniem, marzymy każdą komórką ciała.
Czemuż

nie

mam żołądka krowy? Mogłabym jedną skórkę żuć przez cały dzień. Potem

zwrócić, żuć i znowu zwrócić. Czy to nie byłoby cudowne?!

Chleb!

W nim jest zaklęta siła rosyjskiego człowieka. Nie, więcej – w nim

jest życie samo! Któż

wie to lepiej niż rosyjski chłop. Nie na darmo dał mu imię „Chlebuszko”.

Teraz i my poznaliśmy znaczenie tego słowa – „Chlebuszko”.
Teraz

brzmi

ono dla nas jak muzyka.

3 STYCZNIA

Wychodząc, potknęłam się

naszym progu o jakieś zawiniątko. Podniosłam je.

W paczuszce był kał.

– Aaa! To

sprawka aktora! – spienił się Dima.

– No, nie! Czy

on mógłby to zrobić?

– Oho! On

nie takie rzeczy potrafi. Nie szkodzi, ja też mu zrobię niespodziankę.

– Po co będziesz się z nim wdawał? – jęknęłam, wrzucając zawiniątko do kubła; stuknęło

o dno

jak kamień.

4 STYCZNIA

Burżujka okopciła sufit i ściany, które mają teraz fakturę aksamitu. Ale jej dychawiczny

oddech nie jest w stanie roztopić arktycznych lodów zalegających w naszym pokoju – jest w nim
tak jak dawniej zimno.

5 STYCZNIA

Teraz, ilekroć wspomnę

niedorzeczne sterylizacje smoczków i butelek, z powodu których

lękałam się ewakuacji, zaczyna mnie dusić histeryczny chichot. Tłumię go jednak, bo gdybym
nagle zaśmiała się głośno wśród powszechnego milczenia – zabrzmiałoby to straszliwie.

6 STYCZNIA

Dima

nie kradnie już chleba. Całymi dniami leży odwrócony do ściany i milczy. Jego twarz

pokryła się gęstą warstwą sadzy. Nawet jego delikatne, jasne rzęsy stały się grube i czarne.
Staram się nie myśleć, jaki był niegdyś czyściutki, zadbany, nienaganny. No cóż, ja również
jestem niezbyt schludna. Bardzo nękają nas wszy. Śpimy razem (mamy tylko jedno łóżko)
w watowanych paltach i, mimo tej „osłony izolacyjnej”, obojgu nam niemiła jest wzajemna
bliskość.

7 STYCZNIA

Radio zamilkło. Gazety wcale się już

nie

ukazują. Pękły ostatnie nici łączące nas ze światem

zewnętrznym. Prócz lodowatej drogi, „drogi śmierci”.

8 STYCZNIA

Leningrad

jest

zasypany wszami. Pełzają nawet po wierzchnich okryciach. Dziś w kolejce

naliczyłam na czarnej chustce stojącej przede mną kobiety siedemnaście sztuk.

Ale

infekcji nie zanotowano. Wszy są własnego chowu.

9 STYCZNIA

Żyjemy w swoim pokoju jak w arce: niczego nie widzimy, z nikim się nie widujemy. Nie

wiemy nawet, co się dzieje na froncie. Tylko przypadkiem dowiadujemy się o tym lub owym,
w kolejce.

Stanowimy z Dimą jak gdyby jeden organizm. Chorobę, słabość, zły nastrój jednego –

natychmiast przejmuje drugie. A równocześnie nigdy jeszcze nie byliśmy tak bardzo – jak teraz –
oddaleni od siebie. Każde z nas po cichu zmaga się z własnym cierpieniem. W tym nie możemy
sobie pomóc. Przecież moje serce (tylko ja czuję jego arytmię), żołądek (tylko ja czuję jego
ćmiącą pustkę), mózg (tylko ja czuję ciężar niewypowiadanych myśli) – tylko ja mogę zmusić do
cierpliwości. Tak oto zrozumieliśmy, że człowiek musi umieć zmagać się z życiem i śmiercią
samotnie.

10 STYCZNIA

Lena

oduczyła się mówić. Nie może już stać, a nawet siedzieć. Skóra, cała w fałdach, wisi

na niej jak zbyt duży pokrowiec. Bez przerwy pieje cichutko – najwyraźniej żebrze o jedzenie.

Kupiłam

jej

dziś zabawki: lalkę, klauna i misia. Posadziłam je na łóżeczku, zanim się

zbudziła. Ujrzawszy je – rozpłakała się głośno i zrzuciła wszystkie na podłogę. Głupi pomysł, to
oczywiste.

Całowałam

jej

oczka, dzikie jak u wygłodzonego wilczka. Patrzyłam na jej okopconą buzię

i miałam ochotę wyć jak zdychająca wilczyca. Nie mogłam ukoić jej cierpień, nie mogłam
ofiarować jej nic, prócz pocałunków.

– Ty

to robisz umyślnie – odezwał się Dima.

– Co?

– nie zrozumiałam; odeszłam myślą tak daleko.

– Umyślnie pieścisz Lenę.

Chcesz

się nade mną poznęcać.

– Znęcać się nad tobą? – nie mogłam pojąć, o co

mu chodzi.

Ach, więc tak! Ponieważ

sam teraz do niej nawet nie podchodzi, sądzi na pewno, że

demonstruję czułość, aby go za to pognębić.

– Odnoszę się

niej zawsze jednakowo – odpowiedziałam, starając się mówić spokojnie.

Ale

czułam, że mój spokój drażni go również. Wciąż mu się zdaje, że staram się sprawić mu

ból. Nie po raz pierwszy czyni mi taki zarzut. Co mam z nim począć? Może zawiniłam tym, że
nie znajduję czasu na rozmówienie się z nim na serio. Ale czy to jest właściwa pora na
wyjaśnianie sobie przyczyn wzajemnych żalów? Nie mam na to siły. Muszę zachować ją dla
Leny, która potrzebuje opieki. On zresztą też.

11 STYCZNIA

Z Leną coraz gorzej. Co chwila wymiotuje cuchnącym zielonkawym śluzem. Muszę często

zmieniać pieluszki i koszulki. Żeby się przy tym nie przeziębiła, narzucam na nią watowaną
kurtkę, pod którą sama włażę. Wygląda to na zabawę w chowanego. Wyłażę czerwona,
rozczochrana i umazana kałem. Pieluszki piorę w wodzie z lodem. Stąd mam na dłoniach
głębokie pęknięcia, aż do żywego mięsa. Zanurzenie rąk w lodowatej wodzie sprawia mi
potworny ból. Ale tylko w pierwszej chwili. Potem

jest

już lepiej.

12 STYCZNIA

Byłam z Leną w poradni. W poczekalni położyłam ją na stole.
– Niech pani nie spuszcza oka z dziecka – szepnęła

pielęgniarka. – Mieliśmy tu już

przypadki porwań.

Nie

czekałam długo, pacjenci nie marudzili zanadto w gabinecie lekarskim. Weszłam.

Ubrana w kożuch lekarka wypełniała ołówkiem formularze. Obsadka pióra ugrzęzła
w zamarzniętym atramencie. Chwilami głowa lekarki opadała na stół tak nisko, aż czubek jej
ostrego nosa dotykał ołówka i miało się wrażenie, że temperuje go nosem. Wreszcie zwróciła
się w moją stronę. Była niewiarygodnie chuda,

face

nie

miała prawie wcale twarzy.

– Proszę

nie

rozwijać dziecka. Co mu jest?

Wyjaśniłam. Podała

talon.

– Przez

tydzień będzie pani dostawała biały chleb.

– Pani

doktor, proszę chociaż na dwa – zaczęłam błagalnie.

– Nie mogę. Dostaję kilka talonów na tysiąc dzieci. Jeden z nich

dałam pani.

Zrozumiałam, że więcej

nie

wskóram i pobiegłam do domu, żeby jak najszybciej zdobyć tę

bułkę dla Leny. Dima zgłosił gotowość pójścia do piekarni. Długo nie wracał. Wybiegałam

wciąż na schody, przewieszałam się przez poręcz i patrzyłam w dół. Wreszcie w prześwicie
mignęła jego czapka.

– Chodźże szybciej! – zawołałam radośnie.

Lecz

on wspinał się żółwim krokiem, po czym minął mnie i nie spojrzał nawet w moją

stronę. Ruszyłam za nim.

– Dostałeś?
– Dostałem.

– Gdzie

go masz?

Nie

odpowiedział.

– Gdzie

masz chleb? – powtórzyłam, wietrząc coś niedobrego.

Milczał.
– Gdzie chleb? Gdzie chleb? – powtarzałam zmartwiała z przerażenia.
– Zjadłem go! – krzyknął desperacko i złapał się

głowę.

– Cały?
– Cały – i ledwo dosłyszalnie dorzucił – dwudniowy.

– Jak

to dwudniowy? Dają przecież tylko na jeden dzień?

– Wyprosiłem u kierowniczki.
Miałam uczucie, że coś uwięzło

w krtani i nie mogłam wydobyć z siebie głosu. Staliśmy,

tępo wpatrując się w siebie.

13 STYCZNIA

Dziś

sama

poszłam po bułkę. Było jeszcze ciemno. Nocą padał śnieg. Na nim widniały ślady

stóp prowadzące do sklepu z pieczywem. To znaczy, że nie będę pierwsza. Rzeczywiście, przed
sklepem ustawiła się już spora kolejka. Czekałam długo. Mróz obłapił mnie i ział mi prosto
w twarz. Ale tym razem nie cierpiałam zbytnio, grzałam się myślą, że wkrótce nakarmię Lenę.

Wreszcie weszłam

sklepu. Kolejka wiła się w ciemnej czeluści sklepu niczym stugłowe

monstrum. Malutki ogarek rzucał blady krąg światła na ladę. W nim, jak na ekranie, fruwały ręce
sprzedawczyni podobne białym gołębiom. To zbiegały się, to rozlatywały, podrywały się i nikły
w ciemności, aby za moment powrócić z bochenkiem chleba. Wielookie monstrum wpatrywało
się weń gorączkowo.

A otóż i moja

kolej!

Wyciągnęłam rękę

bułkę. Ale czyjaś zwinniejsza dłoń przechwyciła ją z rąk

sprzedawczyni. Obejrzałam się błyskawicznie – człowiek stojący za mną już żuł moją bułkę.
Skoczyłam ku niemu jak pantera i chwyciłam za gardło. Runął na podłogę. Upadłam wraz z nim.
Leżał na wznak i starał się wepchnąć sobie do ust całą bułkę. Jedną ręką złapałam go za nos
i zwróciłam jego głowę na bok, drugą zaś wyszarpywałam bułkę z jego ust. Opierał się słabo.
Ostatecznie udało mi się odebrać wszystko, czego nie zdążył przełknąć.

Ludzie w milczeniu obserwowali nasze zapasy. Człowiek dźwignął się z podłogi, po czym

odwinął się i zaczął ni z tego, ni z owego bić po twarzach najbliżej stojących. Mnie nie tknął.
Być może nie kontaktował już zupełnie.

Wyśliznęłam się

sklepu i pomknęłam do domu. Bułkę, a ściślej – szary chleb, pokroiłam

w cieniutkie plasterki i zabrałam się do ich suszenia na burżujce. Dima kucnął obok i jak

zahipnotyzowany obserwował moje poczynania.

– Daj

kawałeczek – jego głos był dziwnie chrapliwy.

– Nie dam. I tak

mam mało.

Kątem

oka

dostrzegłam, że jeden plasterek znika w jego rękawie.

– Połóż

miejsce! – wrzasnęłam wściekle.

Usłuchał.

Ale

po pewnym czasie przeliczyłam kromeczki – jednej brakowało.

Przemilczałam to, upominanie go nie miało sensu.

14 STYCZNIA

Umarł

nasz

sąsiad, profesor, historyk sztuki.

15 STYCZNIA

Sąsiadka

(ta

z kotem) ledwo powłóczy nogami. Jej nos wydłużył się nienaturalnie i zżółkł.

– Zjadłaby

pani

kota – radziłam jej niejednokrotnie, lecz ona za każdym razem

wykrzykiwała ze zgrozą:

– Kuzię? Nie, nie, tylko

nie

to!

„Głupia baba! –

Dima

był oburzony. – Nie to nie. W takim razie my go zjemy.” Od dawna

nosił się z tą myślą. Ale nigdy nie udawało mu się zwabić kota do naszego pokoju. Czasami zza
ściany dobiegało jego miauczenie. Dima wzdrygał się za każdym razem i rzucał mi znaczące
spojrzenia. Raptem dziś kot wstąpił do nas z własnej ochoty.

Dima

skoczył do drzwi i bezszelestnie przekręcił klucz.

– Kici, kici, Kuzieńka – szeptał i głaskał

kota

rozdygotanymi rękami.

Kot

był chudy, wyliniały i smutny. Dima posadził go na łóżku.

– Pilnuj, żeby nie miauczał. Przyniosę nóż – szepnął mi na ucho, po czym przybrał apatyczną

minę i wyszedł

kuchni.

– Czy mój kotek jest u państwa? – wzburzony głos sąsiadki rozległ się

przy

naszych

drzwiach, zastukała energicznie.

– Tak

– wypsnęło mi się, zanim zdążyłam zebrać myśli.

Oddałam go. Wrócił

Dima

z wielkim nożem.

– Gdzie

kot? – spytał niespokojnie.

Speszona, opowiedziałam,

się stało.

– Niedojda! – warknął, bliski łez.
Milczałam, czerwona

wstydu, że zawiodłam w potrzebie. Dima wyszedł, trzasnąwszy

drzwiami. Po dwóch godzinach wrócił. W obu rękach trzymał wielką kość. Skłonił głowę na
ramię i zabrał się do jej ogryzania. Wyglądał jak chory kundel.

– Skąd

masz?

– Wyżebrałem w stołówce.
Obrabiał ją długo, choć była zupełnie goła. Wreszcie rzucił ją

stół i oznajmił:

– Jutro jadę

wyrąb lasu.

– Ty?

Na wyrąb?

– A bo

co?

– Przecież

nie

podołasz!

– Też coś! Będą karmić,

podołam. Mówią, że dostaje się tam po 800 gramów chleba.

Nastroszył się i długo coś rozważał.
– Tylko że trzeba będzie oddać kartkę – spojrzał

mnie niezdecydowanie.

– No

to oddaj.

– A jakżeż ty będziesz żyć z rodzinną i jeszcze dziecko

dodatek?

– A tam, jakoś

będzie – rzuciłam obojętnie.

Nauczyłam się już

nie

myśleć o jutrze. Milcząc, wygrzebywał z kieszeni okruchy machorki.

Wypalił „kozią nóżkę”, po czym oświadczył stanowczo:

– Zostawię

swoją kartkę.

– Zażądają

jej

przecież.

– Powiem, że zgubiłem.

– Nie

uwierzą.

– Uwierzą… Zresztą, nie mówmy o tym

więcej. Postanowione.

Nie

protestowałam. Pomyślałam, że będę oszczędzać chleb na jego powrót.

16 STYCZNIA

Pończochy

mam

w strzępach. Przez dziury wyłażą kolana. Zacerować niepodobna. Muszę

owijać nogi gałganami. To bardzo niewygodne.

17 STYCZNIA

Dziś zjawił się Dima, zmęczony i postarzały. Można mu było dać sześćdziesiątkę, a ma

trzydzieści pięć.

– Co z tobą?
– Nic.
– Coś się stało?
– Zjadłem kartofle. Ha-ha! –

nie

roześmiał się, tylko wyskandował to swoje „ha-ha”, bez

modulacji.

– Czyje?
– A czort wie! Smażyły się… i pływały w tłuszczu.
– No i co?
– Nic. Wylali mnie… kretyni! – pogardliwie wydął usta, po czym wyrzucił z siebie: – Nie

chcę tam zostać. Tam się za często umiera. W pozycji siedzącej, stojącej, w marszu.

Nie

chcę

tego więcej widzieć.

– I nie

musisz. Siadaj!

Nalałam

miskę zupy musztardowej i położyłam obok niej spory kawałek chleba, uciułany

w czasie jego nieobecności. Zdumiony wpatrzył się w chleb.

– Nie

jest go tak dużo – ostudziłam jego zachwyt. – Jest po prostu lekki. Mówią, że zawiera

solidny procent celulozy.

jedzeniu Dima z hałasem odsunął miskę.

– Nie

chcę więcej żreć żadnych surogatów – powiedział zaczepnie.

Chciałam zareagować,

ale

mój wzrok padł na jego ręce, spoczywające bezwładnie na stole,

i powstrzymałam się. Przezroczyste dłonie o sinych paznokciach, pokryte zadawnionym brudem,
były trupie. Zatopieni we własnych myślach siedzieliśmy przed sobą dziesięć, dwadzieścia,
a może więcej minut; straciłam poczucie czasu.

– Lalu! – wymówił ledwo dosłyszalnie

moje

imię.

Drgnęłam.
– Lalu! – powtórzył głośniej. – Dziś spojrzałem w lustro… Zobaczyłem

sobie pieczęć

śmierci… Nauczyłem się rozpoznawać ją bezbłędnie. Za parę dni umrę.

Spojrzałam

niego. Ziemista twarz z zapadniętymi policzkami i zaostrzonym nosem.

Niedawny obrzęk ustąpił. Nie wiedziałam, co powiedzieć. Wówczas zaproponował niepewnie:

– Może przystąpiłbym dziś

tej „operacji”?

Domyśliłam się, że chodzi o ograbienie magazynu. Już od dawna nosił się z tym maniackim

zamiarem. Wszystkiego się wywiedział i wszystko obmyślił. Jest tu pewna fabryka – on
przelezie przez ogradzający ją parkan, wyłamie zamek w magazynie i wyniesie trochę żywności.
Wie, że są tam: kasza, cukier, a może nawet olej. Wszystko do wzięcia! Słuchałam go targana
wątpliwościami, zdawało mi się to wytworem chorej wyobraźni. Spojrzałam na Lenę. Spała
cichutko. Niebieskie cienie leżały na jej udręczonej twarzyczce.

– No więc? Za parę dni i tak

umrę… – powtórzył Dima.

Czułam, że szuka mojej aprobaty.

Nie

wiedziałam, co robić. Nie chciałam go ani namawiać,

ani zniechęcać.

– Nie wiem, doprawdy… – wykrztusiłam z trudem.
Opuścił głowę i zaczął machinalnie zdrapywać jakąś plamkę z rękawa. Potem ogarnął pokój

błędnym wzrokiem. Widać było, że myślą jest nieobecny. Stopniowo oczy mu pojaśniały. Patrzył
na mnie.

– Uszyj

mi, proszę, rękawice. Dziś jest bardzo zimno.

Wyjrzałam

zasłonę maskującą. Mróz rozpłaszczył na szybie białą, kosmatą gębę.

Szparami przesączał się jego astmatyczny oddech.

– Zaraz?

– Po

cóż odkładać? Za kilka dni może być za późno.

Wyszukałam ciepłe gałganki i zabrałam się do szycia. Szło mi niesporo, z trudem

utrzymywałam igłę w przemarzniętych palcach. Gotowe rękawice położyłam na stole. Były
ogromne i nieforemne. Kciuki tragikomicznie sterczały na boki. Dima włożył je i klasnął
w dłonie.

– Pięknie.
Spojrzeliśmy

zegar. Było wpół do drugiej w nocy.

– Czas

ruszać.

Dima

wsunął za pazuchę niewielki worek i „narzędzia”, po czym skierował się ku drzwiom.

Raptem obejrzał się i powiedział cieplejszym tonem:

– Może się zdarzyć, że już nigdy się

nie

zobaczymy… Nie wspominaj mnie zbyt źle.

– Co

znowu… jak mogłeś pomyśleć…

Przyglądaliśmy się sobie. Napięcie w jego oczach zelżało. Wyszedł i cicho zamknął za sobą

drzwi.

Siedziałam wpatrzona w nie z nadzieją, że zawróci. Ale nie. Usłyszałam, jak trzasnęły drzwi

przy frontowych schodach. Rzuciłam się na łóżko i natychmiast zapadłam w sen.

Obudził

mnie

jakiś wewnętrzny wstrząs. Wszystko otulone w ciszę, jak w watę.

Przypomniałam sobie dawnego Dimę i pierwsze spotkanie na plaży. Nie myśleliśmy o śmierci,
myśleliśmy o życiu. Było nam ze sobą dobrze wtedy i potem, aż do wojny.

Usłyszałam ostrożne stąpanie. Poznałam kroki

Dimy

i otworzyłam drzwi na oścież. Runął na

próg, razem z wypchanym workiem. Wciągnęłam go do pokoju i dopiero wtedy zorientowałam
się, że jest nieprzytomny. Wzięłam się za rozcieranie jego zlodowaciałych rąk i stóp. Kiedy
doszedł do siebie – rozwiązałam worek. Było w nim 10 kilo gryczanej kaszy i kostka margaryny.

Może

śnię? Zanurzyłam ręce w kaszy, nabrałam jej pełne garście. Przez moje palce

popłynęła złotą strugą. Prawdziwa kasza! Nie ulega wątpliwości. Dima kucnął przy worku
i zaczął ją jeść. I, ach, najwyraźniej była cudowna w smaku. Można było wypchać nią usta i żuć,
żuć bez końca, a przeżutą łykać. Moje usta napełniły się śliną. Ale wciąż nie mogłam się
zdecydować.

– Przecież to jest kradzież z włamaniem! – wyrwało

się.

Dima

zaczął się śmiać. Prawdę powiedziawszy, trudno było się zorientować, czy śmieje się,

czy płacze. Wyglądało mi to raczej na czkawkę.

– Głupia! – rzucił drwiąco.
Z uczuciem straszliwego upokorzenia ukucnęłam

obok

niego i – zalewając się łzami –

sięgnęłam po kaszę. Płakałam po raz pierwszy od czasu ogłoszenia blokady.

Zbudziła się Lena. Poderwałam się i ugotowałam kaszę. Rzuciła się na nią jak dzikie

zwierzątko. Obiema rękami wpychała ją sobie do ust, drżąc przy tym jak w febrze i dławiąc się
co chwila. Dima znieruchomiał i nie spuszczał oczu z małej. Potem jego barki zaczęły drgać.
Ukrył twarz w dłoniach.

– Jakie to okropne widowisko – jęknął. – Zabierz jej, bo umrze. Zabrałam. Lena długo

płakała i w końcu usnęła.

śnie jej twarz poruszył grymas przypominający uśmiech.

18 STYCZNIA

Potem, kiedy byliśmy już najedzeni i kiedyśmy się trochę opanowali, Dima złożył mi

sprawozdanie z przebiegu „operacji”.

Dość szybko udało

się wedrzeć do magazynu. Od razu natknął się na beczkę

z powidłami. Zaczął je żreć garściami, zapomniawszy o bożym świecie. Zemdliło go. Wówczas
odsypał kaszy, chwycił kawałek margaryny i ruszył w drogę powrotną. Na terenie fabryki nie
było żywej duszy. Po bierwionach złożonych pod płotem wlazł na samą górę i zrzucił swoje
brzemię na trotuar. Potem zeskoczył sam, zadowolony, że wszystko poszło jak z płatka.

Ale

radość była przedwczesna: nie miał siły podnieść worka z ziemi. Dreptał i czołgał się

wokół niego, kładąc się na brzuchu, usiłował podpełznąć podeń. Ale wszystkie te zabiegi
okazały się daremne. Raz prawie mu się udało unieść go trochę, ale przewrócił się pod jego
ciężarem, po czym długo leżał w śniegu i płakał. Myślał, że to już koniec. Powrotu do domu bez
kaszy nie brał w ogóle w rachubę.

– Umrzeć, leżąc

worku kaszy… Masz pojęcie? – przyjrzał mi się badawczo.

– No

pewnie!

Długo siedział z zamkniętymi oczami.
– Jakże tyś jednak… – zapytałam cicho.
– Nie wiem… I potem te schody. Każdy stopień brałem szturmem… Ale dosyć już o tym.

Położył głowę

stole i zaraz zasnął. Siedziałam nieporuszona, nie chcąc mu przeszkadzać.

Obudził się wkrótce i wziął się do gotowania kaszy. Mieszając ją łyżką, żeby nie przywarła,
oświadczył raptem:

– Muszę

coś wyznać… chociaż to stare dzieje, ale jednak. Podjadałem suchary bez twojej

wiedzy.

– Wiem.
Zerknął

mnie spod oka. Nie rozmawialiśmy o tym więcej. Garnek z ugotowaną kaszą

postawił przy łóżku. W nocy budził się kilkakrotnie i jadł na leżąco.

Zmarłych

nie

wywozi się już na cmentarz, tylko układa się w sągi koło bram wejściowych.

Taki sąg wyrasta co dzień przed każdą niemal kamienicą. Od czasu do czasu ulicami jeżdżą
ciężarówki i zbierają te stosy.

19 STYCZNIA

Dzisiaj widziałam,

jak

wieziono do poradni cysterny z mlekiem sojowym. Ze zbiornika

sączyła się cieniuteńka strużka. Ludzie kładli się na jezdni i ssali brudny śnieg skropiony
mlekiem. Inni biegali w amoku po ciałach leżących, usiłując złowić strużkę szeroko rozwartymi
ustami. Straszny wyraz ich twarzy!

23 STYCZNIA

Dima

poprawia się w oczach. Żeby tylko sąsiedzi tego nie zauważyli. Bo jeśli się domyślą,

że mamy jedzenie, to je ukradną. Mogą nawet nas zabić, kto wie!

24 STYCZNIA

Czterdzieści stopni poniżej zera!
Zasłona maskująca przymarzła

okna. W pokoju jest półmrok. Ściany, zapacykowane

kiedyś farbą olejną, spotniały. Strumyczki wody ściekają na podłogę.

Musiałam wyjść

chleb. Omotałam się szczelnie bajowym kocykiem Leny, zostawiłam

tylko szparkę na oczy. Na ulicy musiałam je zmrużyć, tak bardzo jaskrawe było niebo. Drzewo
rosnące przy bramie, pokryte śniegiem i szronem, iskrzyło się nieznośnie. Pod drzewem leżały
dwa trupy byle jak zawinięte w prześcieradła. Spod jednego wystawały gołe stopy o odgiętych
na zewnątrz dużych palcach.

25 STYCZNIA

Wodociąg

nie

działa. Trzeba będzie chodzić po wodę do Newy.

Z powodu braku wody stanęła piekarnia mechaniczna. Tysiące leningradczyków –

potrafiących jeszcze poruszać się o własnych siłach – wyległy ze swoich barłogów i,
utworzywszy żywy konwejer od Newy do piekarni, podawały sobie zesztywniałymi rękami
wiadra z wodą.

Chleb

upieczono!

26 STYCZNIA

Kanalizacja

nie

działa. Każdy urządza się, jak może. Wiele osób wyrzuca nieczystości przez

lufciki.

27 STYCZNIA

Z chlebem zakłócenia. Przed sklepami długie kolejki. Ludzie w nich

mdleją. Czasami

umierają.

28 STYCZNIA

– Muszę pójść

Nikołaja Aleksandrowicza – oznajmił Dima zaraz po przebudzeniu.

Miał

myśli swego byłego współpracownika, którego bardzo cenił.

– Ależ

mieszka chyba na Puszkińskiej? Nie dojdziesz.

– Dojdę. Muszę dojść. Przecież głoduje. Rodzina pięcioosobowa.

Nie

współczułam tej rodzinie – znałam ich tylko ze słyszenia. Pomyślałam, że lepiej byłoby

zatrzymać kaszę dla Leny. Ale nie odważyłam się powiedzieć tego głośno i przezwyciężywszy
się, rzuciłam:

– Jak

chcesz.

Odsypał

woreczka mniej więcej dwa kilogramy i poszedł.

jego wyjściu zamknęłam oczy i skoncentrowałam się na trawieniu. Wsłuchiwałam się

w swoje wnętrzności. W jelitach bulgotało mi z lekka, coś się w nich przyjemnie przelewało;
czułam ich ruchy. Delektowałam się tymi doznaniami (marzyłam o nich tyle miesięcy) i nie
pragnęłam niczego, o nic więcej nie zabiegałam. Moje życie jak gdyby na mgnienie ustało.

Istnieje – widać – jakaś granica fizycznej wytrzymałości,

przekroczeniu której człowiek

staje się nieczuły na wszystko prócz własnych cierpień.

Heroizmu, ofiarności, czynienia dobra – można oczekiwać jedynie

człowieka sytego lub

głodującego od niedawna. My zaś poznaliśmy głód, który nas upokorzył, zmiażdżył i uczynił
z nas bydlęta. Wy, którzy przyjdziecie po nas i przeczytacie może te słowa, bądźcie dla nas
wyrozumiali!

29 STYCZNIA

Dima

wrócił dzisiaj w asyście N.A., ubranego schludnie, o twarzy obrzmiałej, ale czystej

i dokładnie wygolonej. Uraczyłam ich zupą.

– Och, jaka gęsta! – wykrzyknął z zachwytem N.A.

była najwyższa pochwała. Od dawna już nie używamy słów: „smaczne” lub

„niesmaczne”. Ich synonimami stały się: „gęste” i „rzadkie”. W czasie jedzenia wszyscy
milczeliśmy, siorbaliśmy głośno i siąkaliśmy nosami.

– Nie, Dmitriju Nikołajewiczu,

nie

mogę jednak przyjąć od pana kaszy. Panu samemu jest

potrzebna.

– Ale

ja pana proszę…

– Skoro pan nalega, wezmę ją na przechowanie i oddam, kiedy

pan

zechce.

– Dlaczegóż pan… – zasępił się Dima.

– Nie

mogę inaczej… Jak pan woli.

– No

cóż, dobrze.

czym zwrócił się do mnie.

– Nikołaj Aleksandrowicz proponuje, abyśmy przenieśli się

niego. Ma samodzielne

mieszkanie.

– Na parterze, lżej nosić wodę – dodał N.A. i zatrzymał

mnie wzrok; spod opuchniętych

powiek sączyło się łagodne, zielone światło.

Zgodziłam się

bez

namysłu. Władowaliśmy Lenę i wszystkie rupiecie na dwoje dziecięcych

sanek, po czym nasza dziwaczna karawana ruszyła w drogę. Szliśmy gęsiego, podpierając się

kosturami, niczym ubodzy pątnicy. Gorycz zalewała mi serce na widok oszpeconych przez
blokadę rysów drogiego miasta. Pełzły nam na spotkanie zbombardowane domy, konstrukcje
maskujące i obronne, studnie i przeręble oblepione ludźmi jak muchami.

placu Truda stał zgruchotany przez bombę tramwaj. Wzdłuż Bulwaru Profsojuzów

ciągnął się długi szereg pogrzebanych pod śniegiem autobusów i trolejbusów. Przy Sztabie,
wsparte o rynnę, sterczały jak pień czyjeś zwłoki. Inne, skurczone w pozycji siedzącej, tkwiły na
stopniach gmachu Dumy.

Pod

wieczór dobrnęliśmy na Puszkińską.

30 STYCZNIA

Dzieci N.A., przezroczyste

jak

piwniczne łęty kartoflane, rosną, przycupnąwszy obok siebie

na ławeczce, z której nie wstają prawie wcale. Nigdy nie kapryszą. Są przesiąknięte pokorą,
niczym gąbki wodą. Żona N.A., Gala, i babka pracują jak nakręcone. Co rano otrzymują od
niego całodzienny program zajęć. On zaś, jako doświadczony nadzorca-amator, pilnie wsłuchuje
się w odgłosy funkcjonowania rodzinnej maszyny i w porę wzmaga lub osłabia obciążenie,
zwiększa lub zmniejsza racje żywnościowe. Chleb przechowuje w swoim biurku, trzy razy
dziennie waży go i wydaje odpowiednie porcje.

W pokoju, w którym mieszkali, było ciepło. Kiedy tam weszłam i pobyłam chwilę, miałam

wrażenie, że się roztapiam, że

nie

czuję swojego nosa, kończyn, skóry. To było frapujące

odczucie.

Pokój, który N.A. oddał

nam

do dyspozycji, jest oczywiście tak samo wyziębiony, jak nasze

poprzednie leże.

1 LUTEGO

Udałam się dziś

naszego mieszkania przy Moskiewskiej. Drzwi naszego pokoju były

otwarte na oścież, mimo że odchodząc, zamknęliśmy je na kłódkę. Z większości mebli zostały
tylko szczątki.

– Czemu rąbiecie nasze meble? – zwróciłam się

sąsiadki.

– Bo

jest zimno – odpowiedziała lakonicznie.

mogłam rzec na takie dictum

Ona ma dwoje dzieci, którym jest rzeczywiście zimno.

2 LUTEGO

Z wodą nie jest tu lepiej niż było tam. Trzeba ją taszczyć ze studni przy Ogródku

Puszkinowskim. Czarna paszcza studni szczerzy lodowe bryłowate zębiska. Zatem żeby
zaczerpnąć wody, muszę się kłaść na brzuchu. Ale w tej pozycji mogę wyciągnąć najwyżej dwa,
trzy litry. A potrzebne

jest całe wiadro na same pieluszki.

3 LUTEGO

Kasza się kończy!

4 LUTEGO

Nie

myliśmy się wcale od trzech miesięcy. Mówią, że gdzieś jest czynna łaźnia. Ponoć

wspólna dla mężczyzn i kobiet. Ale na dotarcie do niej nie starczy nam sił.

5 LUTEGO

Góry skamieniałych nieczystości zalegają wszystkie podwórza.
Zaniosło

mnie

znowu na Moskiewską. Na moim łóżku leżał pod prześcieradłem

nieboszczyk. Był tak płaski, że tkanina marszczyła się tylko odrobinę, w miejscach, gdzie winny
znajdować się głowa i stopy.

Odłupałam nogę

krzesła i poszłam sobie, nie zamierzając nawet ustalać, kto to jest.

6 LUTEGO

Dziś wytrząsnęłam z worka resztkę kaszy. Dima przyglądał się tępo, jak zbieram ostatnie

ziarenka. Potem zwalił się na łóżko i zastygł w apatii.

7 LUTEGO

moim łóżku leżą już trzy trupy. Widać sąsiedzi urządzili sobie u mnie kostnicę. No cóż,

niech tam. Zwłoki mi nie przeszkadzają.

9 LUTEGO

Wróciłam

sklepu i poprosiłam Dimę, żeby przekazał chleb N.A.

– Uważaj, tylko

nie

zjedz po drodze – dodałam.

W odpowiedzi pogardliwie prychnął. Po chwili wrócił z poranną porcją: 100 gramów dla

siebie, 50 dla mnie i 35

dla Leny. Wściekłam się:

– Coś podobnego! Ja w ten

sposób wyciągnę kopyta. Jakże ja mam pracować?

– Ale

przecież sama chciałaś.

– No i co z tego! A teraz nie chcę! – rozwrzeszczałam się, czując w głębi duszy, że

zachowuję się paskudnie. – Przynieś chleb z powrotem!

Popatrzył

mnie, czerwoną i rozjątrzoną, po czym pokornie zawrócił. Było mi wstyd

wobec N.A., ale nie mogłam wziąć się w garść.

10 LUTEGO

Chodzą słuchy, że droga

przez

Ładogę jest już wolna i że znowu zaczęła się ewakuacja. Ach,

wydostać się z Leningradu! Teraz, kiedy najgorsze – prawdopodobnie – mamy już za sobą,
głupio byłoby umierać.

12 LUTEGO

Zaczęli dawać

nieco na kartki żywnościowe. Dostałam 250 gramów mięsa. Zjedliśmy je

na surowo.

13 LUTEGO

Dima

ostatnio się ożywił. Wciąż o czymś szepcze z N.A. Dziś obaj wywołali do kuchni Galę

i mnie.

– Upatrzyliśmy sobie pewną fabrykę. Można

tam

przejąć trochę produktów – poinformował

nas szeptem N.A.

– To

znaczy ukraść – uściśliła spokojnie Gala.

– Ukraść, jeśli wolisz – wyczekująco spojrzał

żonę.

Gala

milczała, oznajmił więc rzeczowo:

– O dziesiątej wieczorem wychodzimy z domu. Ukryjemy się w pobliżu fabryki w ruinach

zbombardowanej kamienicy. O pierwszej w nocy początek „operacji”: my ruszamy, wy
z sankami czekacie

nasz powrót.

– Resztę bierzemy

siebie – uzupełnił Dima.

Milcząco skinęłyśmy głowami.
O dziesiątej, zgodnie z planem, daliśmy nura w ciszę miasta. Przemknęliśmy niezauważeni

przez patrole, dotarliśmy do wyznaczonego punktu i zeszliśmy do piwnic zburzonego domu.
Wiatr biegał po krokwiach, usiłując oderwać z dachu kawałki blachy. Zrywał ją, po czym
z rozmachem zrzucał na dół. Blacha wydawała ostre piski. Ulokowałyśmy się z Galą wśród
jakiegoś złomowiska i w milczeniu przysłuchiwałyśmy się

tym

odgłosom.

Dima

i N.A. szeptali na stronie, widocznie dopracowywali plan „operacji”. N.A. wyciągnął

z rękawa dwukilowy odważnik na sznurku.

– Gdyby coś… – powiedział i zrobił wymowny gest.
Zrozumiałyśmy, iż zamierza zabić każdego, ktokolwiek stanie

jego drodze.

Wymknęli się o pierwszej. My tkwiłyśmy na złomowisku pogrążone w ciemności i własnych

myślach. Nie czułyśmy ani lęku, ani zdenerwowania, ani wyrzutów sumienia.

Raptem wpadli zziajani

Dima

i N.A.

– Szybko! Uciekamy! – krzyknął Dima.
Chwyciłyśmy sanki i bezszelestnie wysunęłyśmy się na ulicę. W domu dowiedziałyśmy się

od N.A., co im się przydarzyło. Otóż długo mocowali się z zamkiem. Kiedy go w końcu
pokonali – rozległo się stąpanie. Kroki się zbliżały. Zdmuchnęli świecę i zastygli w bezruchu.
Intruz podszedł z zapaloną zapałką i oświetlił na moment ich twarze. Zapałka zgasła i wszystko
ucichło. Tamten najwyraźniej wziął na przeczekanie. Co zamierzał zrobić – nie wiadomo. Czas
jakiś wsłuchiwali się w swoje oddechy. „Uciekamy” – szepnął Dima. Runęli w stronę wyjścia.
N.A. nadział się w biegu na tamtego, wtopionego niemal w ścianę. „Przepraszam!” –
powiedział grzecznie. Kompletnie zapomniał o odważniku.

– No… więc

jest właściwie wszystko – zakończył stropiony N.A. – „Operacja” się nie

udała!

Zafrasowani rozeszliśmy się

swoich pokojów.

14 LUTEGO

Dziś dostałam

kartki 75 gramów oleju słonecznikowego. Wąchaliśmy go długo, jak

perfumy, i zachwycaliśmy się jego złocistożółtą barwą. W końcu, po długich wahaniach,
zdecydowaliśmy się podsmażyć na nim chleb. Zdobyliśmy patelnię, drewienka i zaczęliśmy
krzątać się radośnie wokół burżujki, hołubiąc przedsmak wystawnego obiadu.

Raptem ja, nieostrożnym ruchem, wywróciłam butelkę.

Olej

wypłynął. Krzyknęłam dziko

i zamarłam. Miałam wrażenie, że to nie olej, lecz moja krew spływa na podłogę. Dima
poderwał się przytomnie i zaczął zbierać olej. Udało mu się uratować jakieś 20–25 gramów.
Stałam jak słup, cała czerwona, bojąc się spojrzeć w jego stronę.

– No…

nic

się nie stało. Nie martw się – powiedział naraz.

Z jego strony był to objaw wielkiego męstwa i szlachetności. Nigdy

tego

nie zapomnę.

20 LUTEGO

Leningradczycy pomaleńku dochodzą

siebie. Otwarto kilka sklepów. Ulicami suną sanki

wyładowane gratami – wznowiono ewakuację.

Byłam dziś w komitecie dzielnicowym partii, który zajmuje się sprawami ewakuacji. Przed

drzwiami pokoju, gdzie zasiada komisja, długa kolejka. Weszłam po dwóch godzinach czekania.
Przy stole siedzieli trzej spuchnięci. Jeden z nich zwrócił się ku mnie jak automat i przemówił
drewnianym głosem:

– Czego

pani

chce?

– Poddać się ewakuacji.
– Uzasadnienie!
– Umieram z głodu. Ja, dziecko i mąż.

– To

nie jest uzasadnienie. Gdzie pani pracuje?

– Teraz nigdzie.
– W takim razie nic z tego. Obecnie ewakuuje się tylko fabryki i urzędy.
– A co z resztą?
Odpowiedź

nie

nastąpiła. Wszyscy trzej już się wyłączyli.

– Następny!
Wyszłam. Długo stałam

ulicy, jakby mnie wmurowało w chodnik. Wzrok wbiłam w jakiś

punkt na niebie. Dawno już dojrzewało we mnie przekonanie, które teraz pojawiło się nagle jak
spławik na powierzchni wody: nie należało zrywać z kolektywem. Nie byłoby tak ciężko, tak
samotnie.

22 LUTEGO

Wygląd N.A. wyraźnie się poprawił. Teraz w fabryce dostaje trzy posiłki dziennie. Zdaje

się, że od tej chwili Dima zaczął odnosić się do niego z tajonym rozdrażnieniem.

23 LUTEGO

Codziennie krążę

Leningradzie, ulicami znaczonymi moim dzieciństwem, pomyłkami

i cierpieniem – w poszukiwaniu drogi ocalenia.

Ale, jak

dotąd, daremnie.

Dima

leży i nie obchodzą go wcale moje „zabiegi ewakuacyjne”. Nie wierzy już w nic – ani

w ewakuację, ani w zwycięstwo, ani w życie.

24 LUTEGO

Wstaję o szóstej rano i z niczym nie nadążam. Nasz pokój jest zapuszczony, pieluszki, które

suszę w kuchni, są niedoprane, zostają na nich ślady kału. Czuję, że Gala i N.A. mają mi to za
złe.

krok trafiam na głębokie rany zadane przez Niemców mojemu miastu. Z wielu domów,

znanych mi od dzieciństwa, zostały tylko rumowiska. Ogromna, licowana kamienica, przy zbiegu
Piątej Krasnoarmiejskiej i Moskiewskiego Prospektu, jest rozłupana aż do fundamentów. Był tu
sklep pasmanteryjny, do którego często zaglądałam, zwłaszcza zimą, żeby się ogrzać i kupić
jakiś drobiazg.

25 LUTEGO

Zabrnęłam dziś w pobliże Dworca Moskiewskiego. To, co zobaczyłam, ścięło mnie z nóg.

Wszystkie domy w gruzach. Tylko gdzieniegdzie sterczą szczerbate mury. Na jednym z nich,
niczym błękitna niedorzeczność, wisi okrągły kaflowy piec, nieśmiało przywodzący na myśl
minioną przytulność i ciepło. Na wszystkim leży puszysty, biały śnieg, błyskający niebieskimi
iskierkami, nie skalany żadnym śladem – ni ludzkim, ni zwierzęcym, ni ptasim.

Wśród

ruin

dojrzewała, jak wino, grobowa cisza. Wokół walały się pogięte spiralnie,

przypominające szkielety zwierząt kopalnych, żelazne łóżka.

Postałam chwilę, podumałam,

czym ruszyłam na przełaj przez teren dworca. Leżał przede

mną jak lodowa, zaśnieżona pustynia. Tylko wiatr kręcił się wkoło i przypadał mi do nóg.

ulicy zderzyłam się z babką Gali. Ona wlokła się do sklepu z pieczywem, ja – do domu

z wiadrem pełnym wody.

– Czego to nie nagadają! Flejtuch z tej Jeleny Josifowny, niezdara. Akurat! Pani przecież nie

daje rady. Wciąż sama i sama

– zaszemrała współczująco.

Machnęłam ręką

– ochlapując sobie nogi wodą – poczłapałam w swoją stronę.

Jednak miałam rację. Rzeczywiście strzępią sobie

mnie języki.

26 LUTEGO

Wyszłam z domu i stanęłam przed frontowymi drzwiami, zastanawiając się, co ze sobą

zrobić, dokąd iść. Wyrósł przede mną jakiś facet.

– Może

pani

chce coś sprzedać? – zagadnął szeptem.

Spojrzałam

niego zdumiona.

– Może jakieś rzadkie meble, obrazy? Coś specjalnego.
Odwróciłam się tyłem.
– Może starą porcelanę? – zapytał

moje

plecy.

„Swołocz!” – zaklęłam w duchu i szybko ruszyłam przed siebie.

Nie

wiem, kiedy i jak znalazłam się przed Instytutem Technologicznym. Ocalał. Samotny

olbrzym wśród spustoszonych ulic. Uczyłam się tutaj. Kiedyś. Ogromne drzwi, rozwarte jak
nienasycone usta, wchłaniały tabuny młodzieży, która rozbiegała się po licznych korytarzach
i napełniała gmach życiem. Teraz były zamknięte na głucho.

Ocknęłam się,

oto ktoś krzyknął niepewnie:

– Jeleno,

czy

to pani?

Stała

przede

mną nieznajoma. Stara kobieta o spuchniętej twarzy.

– Pani mnie nie poznaje? – zatrzepotała długimi rzęsami i obcość ustąpiła.
– Irina?
– Owszem. Czyżbym

tak

bardzo się zmieniła?

– Pani? Ależ skąd… nie…, a właściwie tak, trochę…

Jak

wszyscy – wymamrotałam mętnie.

Przed

wojną pracowałyśmy razem. Była wówczas prześliczną, młodą osobą. Teraz

wyglądała na kobietę pięćdziesięcioletnią.

– Ira, czy

pani zamierza poddać się ewakuacji? – zapytałam, żeby zmienić temat.

– Tak.

– W jaki

sposób?

– Z Instytutem Meteorologicznym. Teraz

tam

pracuję.

– Czy nie mogłabym razem z panią?
– Nie wiem – z namysłem potarła zbielały czubek nosa. – Idę

Instytutu. Chodźmy razem,

chce pani? To niedaleko.

Oczywiście chciałam.

drodze Irina opowiedziała mi swoje dzieje. W styczniu urodziła

w siódmym miesiącu, po pięciu dniach dziecko zmarło. W szpitalu karmiono witaminami
i wodą. Leżała tam dwadzieścia dni, zdychając z głodu i gorączki połogowej. W stanie niemal
agonalnym przewieziono ją do domu. Tu przyszło ocalenie. Właśnie umarła babcia i zostawiła
jej w spadku dwa kilogramy rybiego kleju na kartki.

– A gdzież

jest

pani mąż?

Gwizdnęła przeciągle.
– Zwiał

Moskwy. Samolotem.

– Bez

pani?

– Jak

pani widzi. Leżałam na porodówce, kiedy się ulatniał.

– Porzucił panią?
– Właśnie. A niech tam, czort z nim i w ogóle!

gdyby został tutaj, musiałabym wywinąć

orła. Zjadał mi wszystko. Wie pani, co to znaczy „wszystko”?

Wiedziałam.

wartowni wsunęłam w okienko dowód osobisty, ale brudna ręka wypchnęła mi go

z powrotem.

– A przepustka?
– Przepustki

nie

będzie – odpowiedziano lakonicznie.

– Dlaczego?

– Daj

kawałeczek chleba, to wydam przepustkę.

– Pan

chyba zwariował! Skąd wziąć chleb! – podniosłam głos.

– No

daj, chociaż maluteńki – zaskomlił wartownik.

– Niech

pan natychmiast wyda przepustkę, bo powiem dyrektorowi – włączyła się ostro

Irina.

Z okienka wysunęła się rozkudłana głowa i zerknęła krzywo na Irinę, a po

chwili wyleciała

stamtąd przepustka.

Irina

nie

zabawiła długo w dyrektorskim gabinecie. Wyszedłszy oznajmiła:

– Wszystko w porządku. Dyrektor

nie

ma nic przeciwko temu.

Patrzyłam

nią, jak cielę na malowane wrota.

– Co się z panią dzieje?
– Nic… Powiedziała pani, że dyrektor

nie

ma nic przeciw…?

– Tak

powiedziałam.

Zaczęłam płakać.
– Niechże

pani

przestanie – powiedziała, biorąc mnie pod rękę. – Chodźmy!

Wyszłyśmy

ulicę.

– Wszystkie eszelony idą teraz na południe – powiedziała. – Pojedziemy pewnie na Kaukaz,

będziemy wygrzewać się na słońcu i jeść owoce.

– Jeść owoce? – zapytałam z niedowierzaniem.

przerastało moją wyobraźnię. Nie docierało do mnie, że gdzieś na świecie istnieją

owoce, że można je wziąć do ręki, wdychać ich zapach, a nawet jeść. Wyraziłam zatem trzeźwe
przypuszczenie:

– Z pewnością jest tam także dużo kotów i psów.
– Na pewno! Namarynujemy ich sobie całą beczkę! – podchwyciła Irina i z entuzjazmem

zaczęła pleść o kotach.

Rozstałyśmy się dogadane, że jutro

nią wstąpię i że ruszymy razem do instytutu po

dokładniejsze wiadomości, jako że data ewakuacji wciąż jeszcze nie była nam znana.

27 LUTEGO

– Eureka! – zakrzyknął Dima z błyskiem w oku i z palcem wskazującym uniesionym w górę.

– Zażądam

Nikołaja Aleksandrowicza zwrotu kaszy, którą wziął ode mnie na przechowanie!

– Coś

ty?

Skąd on ją weźmie? – wtrąciłam się.

– Obiecał zwrócić, kiedy tylko zechcę.
Wzruszyłam ramionami.
– Chcę zobaczyć, jaką zrobi minę – uśmiechnął się jadowicie.
Zrozumiałam, że zależy

na upokorzeniu N.A., że łaknie zemsty za rozziew, jaki powstał

między nami; wciąż nie mógł mu tego darować.

Chciałam zaprotestować,

lecz

Dima zmył się błyskawicznie. Wrócił niebawem razem z N.A.

Stanęli obaj na środku naszego pokoju.

– Pozwoliłem sobie niepokoić pana w związku ze sprawą… Chcę pana prosić o zwrot

kaszy. Właśnie teraz jest mi niezbędna – Dima cedził słowa powoli i dobitnie.

Spojrzałam

niego i przeraziłam się. Był śmiertelnie blady. Usta i palce dygotały mu jak

w febrze. Pobladł również N.A. Na jego twarzy zastygł wyraz zaskoczenia i zakłopotania.

– Nie

mogę… my… zjedliśmy ją.

– Przecież

pan

się zobowiązał.

– Tak… ale jej nie mam… zjedliśmy ją – powtórzył N.A., nie patrząc na nas; odwrócił się

i szybko wyszedł.

była potworna, poniżająca nas wszystkich scena. Byłam wściekła na siebie, że nie

próbowałam pohamować Dimy. Otworzyłam usta, żeby go zwymyślać, i zamknęłam je bez
słowa. Siedział, kryjąc twarz w dłoniach, ramiona mu drżały.

28 LUTEGO

Irina mieszka

przy

ulicy Majakowskiego, w dużej i ładnej kamienicy. Podwórze zalane

nieczystościami. Wąziutka ścieżka zawiodła mnie do drzwi wejściowych. Drzwi do mieszkania
były otwarte na oścież. W korytarzu cicho. Odgłos moich kroków toczył się przede mną jak
kręgielna kula.

Irina siedziała w kucki przed burżujką i coś pichciła. Przez plecy i pierś miała przerzuconą

wielką baranią skórę, całą w gęstych czarnych kędziorach, w kilku miejscach przewiązaną
sznurkiem.

– Nigdy

jej

nie zdejmuję. Przyrosła do mnie prawie – oświadczyła, zauważywszy, iż

przyglądam jej się bacznie.

– Pełny

efekt

mogłaby pani uzyskać za pomocą kota.

– Miałam

kota, ale

go zjadłam.

– Co

pani gotuje?

– Kisiel z kleju stolarskiego.
Kisiel był gotów, więc zabrała się

jedzenia. Ze mną się, rzecz jasna, nie podzieliła. Od

dawna już zarzuciliśmy obyczaj częstowania kogokolwiek czymkolwiek.

– Czemuż to u pani

tak cicho? – zagadnęłam, żeby odwrócić swoją uwagę od jedzenia.

– Jedni powyjeżdżali, inni poumierali. Leżą w każdym pokoju.
– Kto?

– Umarlaki.
– Czemu

ich

nie zabierają?

– A niby kto? Mówiłam administratorowi, a on na to, że mogą sobie jeszcze poleżeć, bo jest

zimno i smrodu

nie

będzie.

– Więc jest pani sama w calutkim mieszkaniu?
– Przy końcu korytarza mieszka taki jeden. Co noc dobiera się do moich drzwi. Pewnie chce

mnie zjeść… Śpię z nożem – wyciągnęła spod poduszki i zademonstrowała

wielki kuchenny

majcher.

Poszłyśmy

instytutu, lecz nie zastałyśmy tam prawie nikogo, a ci, co byli, niczego nie

wiedzieli.

1 MARCA

tej ohydnej awanturze o kaszę, Dima i N.A nie rozmawiają ze sobą i nie wymieniają

ukłonów.

2 MARCA

Codziennie chodzę z Iriną do instytutu, bo boimy się przegapić datę odjazdu. Ale wciąż

jeszcze nic nie wiadomo.

9 MARCA

Wpadłam

Moskiewską po jakieś rzeczy na drogę. Przespacerowałam się po pustych już

pokojach i zadumałam się nad swoim życiem. Spędziłam je tutaj. Prawie całe. I już nie wrócę!

Musnęłam wzrokiem półkę z książkami: Bagricki, Mandelsztam, Pasternak…
Wzięłam pierwszy z brzegu tomik i przerzuciłam strony. Pod moimi palcami zatrzepotały

znajome wiersze. Ale teraz budziły we mnie tylko irytację, nic więcej. Zatrzasnęłam książkę,
aby je zmusić do milczenia. Skądś posypały się fotografie. Ułożyły się przede mną w wachlarz.
Wyzierające z nich twarze wydały mi się obce. Czyżbym to była ja, a to Dima? Czy
rzeczywiście mieliśmy aż tak nabite i zadowolone z siebie pyski, aż tak beztroskie czoła i ufne
oczy? Zjeżyłam się wewnętrznie. Przepadło. My teraźniejsi i my dawni nie zrozumiemy się już
nigdy.

Wyszłam. Fotografie zostały

podłodze.

10 MARCA

Przed

wizytą w instytucie wstąpiłyśmy do jadłodajni. Byłyśmy jedynymi gośćmi. Z kartek

żywnościowych wyrwano nam numerki na olej i kaszę. Dwuwymiarowa, widmowa kelnerka
podała nam obiad, po czym omiotła nas melancholijnym i zdumionym wzrokiem.

Obiad

składał się z dwóch dań: zupy i zrazów z makucha. Zupę, czyli mętną, ciepłą ciecz –

wypiłyśmy z przyjemnością. Natomiast zrazów nie dojadłyśmy, niestety. Zawierały zbyt dużo
(pół na pół) piachu.

15 MARCA

Nakupowaliśmy mnóstwo

farb

do tkanin. Na wsi będziemy je zamieniać na jedzenie.

25 MARCA

W nocy tęgi mróz utrzymuje się jak dawniej, ale w ciągu dnia słabnie i upuszcza

trotuar

sople lodu. Martwi nas to, bo jeśli Ładoga roztaje – ewakuacja zostanie wstrzymana.

28 MARCA

Wszystkie półki w sklepach obuwniczych są zawalone kaloszami. Uradowana, kupiłam

cztery pary. Ale moja radość trwała niedługo. Okazało się, że wszystkie są na lewą nogę.
Poprosiłam sprzedawczynię o wymianę.

– Czyż pani nie widzi, że wszystkie są takie same? – spławiła mnie z lodowatą pogardą.
– Wszystkie? – powiodłam zdumionym wzrokiem

półkach, na których połyskiwały

czarnym glansem sterty kaloszy; istotnie, wszystkie były lewe. – Ale skoro są wybrakowane, to
powinny być również przecenione – zauważyłam nieśmiało.

Sprzedawczyni

nie

zaszczyciła mnie odpowiedzią. Nie pozostało mi zatem nic innego, jak

wynieść się razem ze swoim wspaniałym nabytkiem. Zawsze to jednak kalosze. I to dobre
kalosze. Ostatecznie, jeśli na prawej nodze będą uwierały, można je będzie nosić bez butów, na
wełniane skarpetki – rozważałam, wlokąc się w stronę domu. Troszkę się bałam, co na to powie
Dima.

Obejrzawszy je, długo milczał; był najwyraźniej oszołomiony. Potem wypowiedział się dość

chaotycznie:

– Owwwszemmm. Niezaprzeczalnie. Są to, ogólnie

rzecz

biorąc, kalosze…

Uznałam zatem, że zaaprobował mój sprawunek.

29 MARCA

Dziś dowiedziałyśmy się w instytucie, że odprawę eszelonu wyznaczono na godzinę szóstą

wieczorem. Pozostały nam cztery godziny.

– Lećmy do sklepu i zjedzmy

chleb

do końca marca – zawołała Irina.

Zjadłam swoją porcję

przy

ladzie, po czym popędziłam do domu.

Uwijaliśmy się gorączkowo i bezładnie, upychając rzeczy w workach byle jak, w strachu, że

się spóźnimy. Mieliśmy dotrzeć piechotą na Dworzec Fiński.

Ubrałam się w rajtuzy, które wyjęłam z należącej do Gali szafy, stojącej w naszym pokoju

(nie mogłam przecież jechać z gołymi kolanami!). Wciągając je, przypomniałam sobie, jak to –
całkiem przecież niedawno – oburzałam się na Dimę, gdy przywłaszczył sobie cudze spodnie.
A teraz robię dokładnie to samo. Widać pojęcie uczciwości stało się dla nas wytartym frazesem.

W końcu wyszliśmy. Wyszliśmy jak świnie: chyłkiem, bez pożegnania i do tego zostawiliśmy

pokój skotłowany i brudny

jak

chlew.

Całe niebo było zasnute chmurami.

nimi błąkało się słońce w poszukiwaniu wyjścia.

Znalazłszy je – zalewało ulice potokami jaskrawego światła. Śnieg ustępował. Sanki grzęzły.
Czasem się przewracały, wówczas cały nasz „pchli dobytek” rozlatywał się po jezdni.
Biegaliśmy wokół niego, złoszcząc się i oskarżając wzajemnie. Wreszcie, cali zziajani,
dotarliśmy do dworca. Irina już tam była.

– Chodźcie szybciej. Zaraz będą karmić – popędziła

nas

wzburzonym głosem.

Dano

nam chleba i po dwie chochle kaszy jaglanej, kraszonej olejem. Dima, z talerzem

w obu rękach, biegał pomiędzy stolikami, szukając miejsca siedzącego. Był straszliwie przejęty,
całą twarz miał w sinych plamach. Odstąpiłam mu krzesło, a sama jadłam, stojąc. Skończyliśmy
kaszę, po czym skrupulatnie wylizaliśmy talerze.

Kolejne karmienie

się odbyć dopiero po drugiej stronie Ładogi.

30 MARCA

O pierwszej w nocy eszelon wreszcie ruszył. Szedł wolno i zatrzymywał się

chwila. Po

obu stronach toru poniewierały się trupy. Patrzyliśmy na nie najzupełniej obojętnie.
Wiedzieliśmy, że podróż będzie trudna, byliśmy zatem gotowi na wszystko.

Nagle zatrzęsło

nami

nielicho i już leżeliśmy na podłodze, przyduszeni bagażami, które

sypnęły się z górnych półek. Pociąg stanął. Poszły słuchy, że wyskoczył z szyn.

– Masz ci los! – jęknął Dima i urwał.
Pojęliśmy

w lot, jak każde z nas myślał o tym samym: „Kiedy – wobec tego – nas znowu

nakarmią?”.

Czas

płynął wolno. Zaczęłam liczyć sekundy, żeby nie myśleć o niczym. Minęły trzy godziny.

Wciąż stoimy. Wokół nie widać nic prócz śniegu. W wagonie cisza. Wszyscy milczą. Oczy
przymknięte: ni to uśpieni, ni martwi. Udręczeni nie wiedzą, czy długo jeszcze trzeba będzie
stać. Raptem wagon łagodnie się przechylił i wszystkie przedmioty wokół mnie zawirowały
w dzikim pląsie. Wylękniona chwyciłam Irinę za rękę.

– Słabo

pani?

– zapytała. – Mam trochę spirytusu.

Wszyscy wypiliśmy

łyczku. Poczułam się lepiej. Wdałam się w handel zamienny z jakąś

babinką: za rondel dostałam 250 gramów chleba. Dla nas czworga to niewiele.

– Jeśli nawet podstawią

inne

wagony, tak czy owak nie damy rady przesiąść się do nich –

zakrakał posępnie Dima.

Minęły dalsze

dwie

godziny. Przestaliśmy się martwić i pogodziliśmy się z losem.

Nagle ciszę przerwał dziki hałas.

wagonu wpadły dorodne i wesolutkie jak czorty

chłopaki. W osłupieniu gapiliśmy się na ich pucułowate twarze. Pozgarniali nas, razem
z naszymi manatkami, na ręce, jak dzieci, i poprzenosili do innego pociągu. Wszystko przestało
być straszne, a w każdym razie nie było już tak straszne, jak przypuszczaliśmy.

Pociąg ruszył.
O północy przybyliśmy nad jezioro Ładoga, gdzie czekał na nas trzydziestostopniowy mróz.

Na niebie – niczym srebrna patelnia pełna sadzonych jaj – wisiał księżyc. Otaczała go
srebrzysta poświata. Ludzie siedzieli na swoich tobołkach pod gołym niebem. Tkwili tu od kilku
dni. Mniej wytrzymałych układano w sągi. Nad jeziorem krążyły niemieckie samoloty.
Zenitówki grzechotały i stebnowały niebo złotymi ściegami.

Gdzieś

brzegu wybuchł pożar i błyskawicznie zabarwił niebo na czerwono. Zwarta

kolumna wypchanych ludźmi ciężarówek mknęła ku przeciwległej stronie jeziora. Wracała
z żywnością. Doprowadzeni do ostateczności, zziębnięci, zagłodzeni ludzie szturmowali
samochody i wśród wściekłych wrzasków i złorzeczeń spychali się i ściągali nawzajem
z platform. Ustanowienie jakiegoś porządku było zupełnie niemożliwe.

również rzucaliśmy się na ciężarówki, ale bezskutecznie: wypychano nas, odpadaliśmy.

– Trzeba puścić w ruch

spirytus – szepnęła mi Irina.

Wsunęliśmy szoferowi

200

gramów, on zaś pomógł nam zdobyć miejsca. Ludzie długo

jeszcze szamotali się, krzyczeli i biegali wkoło. W końcu wóz ruszył. Za nim z wielkim rykiem
pognał wiatr.

Przyglądałam się oblanym zielonkawym księżycowym światłem twarzom sąsiadów,

martwym

jak

alabastrowe maski, aż zdawało się wątpliwe, że kołacze się w nich jeszcze życie.

Również

drugiej stronie jeziora ludzie biwakowali pod gołym niebem. I tak samo

układano w sągi tych, których opuściła siła woli.

Nakarmiono

nas

kaszą na sypko, ze słoniną. Nażarliśmy się do przesytu. Brzuchy nam

rozdęło, mdliło nas i do tego trzęśliśmy się z zimna. Cwane małolaty sprzedawały gorącą wodę,
po 50 rubli za szklankę. Przedsiębiorczy ludzie nie tracą przytomności umysłu chyba nawet
w piekle.

Dima

położył się na walizkach. Nos miał zbielały, nogi spuchnięte jak kłody. Lena płakała –

miała mokro. Wskazano mi jakiś domek, gdzie mogłabym zmienić pieluszki. Okazało się, że jest
nabity do oporu. Wiele osób siedziało bądź leżało na podłodze i kiedy przestąpiłam próg, od
razu nadepnęłam na czyjeś ręce i nogi. Wewnątrz było zimno.

– Ostrożniej! – warknęło kilka głosów.
– Muszę przewinąć dziecko! – powiedziałam w ciemność.
Ktoś się przesunął. Położyłam Lenę

podłodze i, klękając obok niej, przygwoździłam

kolanem torebkę. I niemal natychmiast poczułam, że mi ją wyciągnięto.

– A niech

to diabli! – zaklęłam.

W torebce były pieniądze, dowód osobisty, dyplom i kartki żywnościowe

jutro. Szkoda

mi było tylko kartek. Na szczęście okazały się niepotrzebne.

dwóch godzinach podstawiono pociąg towarowy przewidziany dla sierot z domów

dziecka.

Dzieci szły w milczeniu, zataczały się przy podmuchach wiatru i trwożnie popatrywały

w niebo. Załadowano je. Pozostały trzy wolne wagony, do których miały wsiąść rodziny
z dziećmi. Zaczęła się powszechna bijatyka: bezdzietni natarli ławą, lecz kolejarze heroicznie
bronili wszystkich wejść. Po monstrualnych przepychankach udało się nam przedrzeć w pobliże
pociągu i po okazaniu biletu w postaci Leny – wbić do wagonu.

W wagonie, przepełnionym ponad wszelką miarę, wrzało i bulgotało – wymysły,

przekleństwa, nawoływania, krzyki, płacz. A nad tym wszystkim unosił się straszliwy fetor.
W dodatku pomieszały się bagaże i niczego

nie

można było znaleźć.

– Gdzieś

podziała walizkę, cholerna idiotko? – darł się Dima, wspiąwszy się na jakiś

tobół.

Górował

nad

wszystkimi, rozkudłany, złachmaniony, straszny.

– Wszystko się znajdzie.

Nie

przejmuj się – odkrzyknęłam pocieszająco.

I rzeczywiście, kiedy eszelon ruszył, wszystko się powoli utrzęsło. Zrobiło się przestronniej.

Na środku stała burżujka. Ktoś rozpalił w niej

ogień. Zrobiło się cieplej.

2 KWIETNIA

Jedziemy wolno. Często stajemy

bocznicach. Zdarza się, że przez dłuższy czas musimy się

obywać bez jedzenia. Karmią nas manną na gęsto oraz zupą z manny. Niekiedy trafiają się
w nich duże, niedogotowane kluchy, z czego zawsze bardzo się cieszymy. Do punktów żywienia
docieramy zazwyczaj w nocy. Po obiad chodzimy we dwie, z Iriną. Nieobeznane z terenem,
błąkamy się wśród torów i zaciemnionych zabudowań dworcowych. Dygoczemy z zimna. Dima
czeka na nas niecierpliwie i zadręcza się podejrzeniami. Roi mu się, że zjem jego porcję. Wciąż
skarży się na mnie sąsiadom, zmyśla i bajdurzy.

5 KWIETNIA

Nasi

wagonowi sąsiedzi stanowią jednorodną miazgę. Wszyscy wyglądają tak samo –

i starcy, i dzieci. Wyróżnia się tylko pewna para – chłopak i dziewczyna. Dwa okazy zdrowia
o rumianych policzkach.

Szybko się zwąchali i trzymają się razem. Chłopak bez przerwy paple. Słowa wyskakują

z jego ust jak z kulomiotu, potykają się o siebie i powstaje z tego galimatias, w którym nie
sposób się połapać. Ale dziewczyna najwyraźniej świetnie go rozumie, bo odrzucając głowę
w tył, rozsypuje po wagonie perlisty chichot. Do spółki robią niezłe zamieszanie.

– Nie

wygląda mi pan jakoś na zagłodzonego – strzyknął jadem Dima.

– Bo wcale nie głodowałem – oznajmił chłopak otwarcie, po czym dodał tonem

gawędziarskim: – Mój ojciec pracuje w zaopatrzeniu. W czasie blokady odżywialiśmy się
lepiej niż

przed

wojną. Mieliśmy wszystko.

– Po

cóż więc pan się ewakuuje?

– Nudno mi w Leningradzie. Nie ma z kim pośmiać się, potańczyć. Jadę do matki, do Soczi.

Matka pracuje tam w sanatorium

jako

dietetyk.

– No cóż, tam również będzie panu nie najgorzej – sarkastycznie zauważył Dima, po czym

zwrócił się do dziewczyny: – A pani?

Ona

także ochoczo udzieliła informacji:

– Pracuję nad Ładogą w dziale zaopatrzenia. Masło i czekoladę jadaliśmy skrzynkami! –

i z nutką chełpliwości w głosie dodała: – Chyba

przed

wojną czegoś takiego nawet nie

widziałam.

Czułam, że narasta

mnie furia. Czy ta parka nie rozumie, jakim nietaktem jest chwalenie

się złodziejskim dobrobytem, zwłaszcza przed tymi, których się okradało. Spojrzałam dokoła.
Nikt spośród słuchających nawet nie drgnął. Uznano widać, iż jest to zjawisko całkiem
naturalne.

7 KWIETNIA

Dziś, podczas postoju

jakiejś małej stacyjce, ujrzeliśmy czarnego, niedużego pieska,

który przyjaźnie machał puszystym ogonkiem.

– Żywy pies! Prawdziwy pies! – krzyczeliśmy z zachwytem, wychylając się z wagonu.
Każdy chciał

niego popatrzeć. To był zwyczajny kundel, lecz nam wydawał się postacią

z bajki, istotą mitologiczną.

10 KWIETNIA

Pojawiła się żywność: mleko, kartofle, jajka. Dostajemy ją w zamian za odzież, barwniki.

Farby biorą chętnie. Nie brakuje nam niczego.

11 KWIETNIA

Ludzie powariowali. Nieustannie jedzą i nieustannie się wypróżniają. Ta druga czynność jest

wielce kłopotliwa. Ustępu nie ma. Jeśli zatem ktoś zgłosi „zapotrzebowanie”, to w realizacji
bierze udział zazwyczaj cała społeczność wagonu. Przebiega to następująco: wspólnymi siłami
otwiera się drzwi, po czym „petent” ściąga spodnie i wypina sempiternę na wiatr. Kilka osób
trzyma go za ręce i pod pachy.

Kto

może – czeka na przystanek. Wówczas wszyscy wyłazimy z pociągu i kucamy rządkiem

– kobiety, mężczyźni, dzieci – przy swoich wagonach.

Ludność miejscowa tłoczy się w pobliżu i przypatruje się nam ze zgorszeniem. Czasem ktoś

westchnie:

– To

są leningradczycy, nasza kultura, nasza chluba.

A nam

jest wszystko jedno. Nie znamy ani wstydu, ani żadnych innych uczuć. Podjedliśmy

sobie solidnie, teraz więc miło jest opróżnić brzuch, aby móc napchać go na nowo.

15 KWIETNIA

Mimo

obfitości jedzenia, ludzie szybko się wykańczają. Wiele osób zapadło na krwawą

biegunkę. Niektórzy robią pod siebie i roztaczają wokół smród nie do zniesienia. Kiedy się
domagamy, żeby zabrano ciężko chorych, lekarze tylko rozkładają ręce: wszystkie szpitale
zapchane są po brzegi leningradczykami z poprzednich eszelonów. Więc chorzy jadą razem
z nami, dopóki nie umrą. Wówczas wyrzucamy ich w biegu.

16 KWIETNIA

Teraz już prawie zawsze jedziemy

przy

otwartych drzwiach. Zagląda do nas ranek i owiewa

wszystkich ciepłym tchnieniem. Zaczynamy nasze życie codzienne: kłótnie, wyzwiska,
obżarstwo, biegunka.

Potem znowu noc… Wjeżdżamy w nią jak w mroczny tunel, pełen tajemniczych szmerów

i lęków. Wszyscy czujemy się okropnie i chcemy, aby jak najszybciej zaczęło świtać.

Przełożyła

języka rosyjskiego

Elwira Milewska-Zonn

OLGA BERGHOLC

urodziła się 16 maja 1910 w Sankt Petersburgu, zmarła 13

listopada 1975 w tym samym mieście – Leningradzie. Debiutowała w 1924 roku – jej pierwszy
wiersz zamieściła zakładowa gazetka w fabryce, w której jej ojciec Fiodor Bergholc prowadził
ambulatorium. Rok później dołączyła do grupy poetyckiej „Smiena”, gdzie poznała swojego
przyszłego męża, również poetę, Borysa Korniłowa; miała z nim jedną córkę, Irinę. Ich
małżeństwo nie trwało jednak długo, już na początku 1932 roku powtórnie wyszła za mąż za
kolegę z uniwersytetu, Nikołaja (Kolę) Mołczanowa – późniejszego literaturoznawcę
i dziennikarza. W tym samym roku przyszła na świat ich córka Maja (zmarła w 1933; córka
z pierwszego małżeństwa, Irina, zmarła trzy lata później).

W latach 30. Olga Bergholc pracowała jako dziennikarka w gazetach leningradzkich,

w 1934 roku wyszedł jej pierwszy tomik poezji. W tym samym czasie została członkiem
sowieckiego Związku Pisarzy. W okresie Wielkiej Czystki jej pierwszy mąż został uznany za
„wroga ludu” i w 1937 roku rozstrzelany, a jej znajomość z innymi represjonowanymi
intelektualistami spowodowała, że została fałszywie oskarżona o działalność kontrrewolucyjną
i w grudniu 1938 aresztowana. W więzieniu straciła kolejną ciążę; wyszła na wolność 3 lipca
1939. Po uwolnieniu, zaczęła prowadzić dziennik.

Wkrótce po wybuchu wojny sowiecko-niemieckiej w czerwcu 1941, zaczęła pracę

w redakcji literackiej leningradzkiego radia, które było wówczas jedyną rozrywką, a często
także jedynym łącznikiem zamarzających w mieszkaniach ludzi ze światem żywych. Cichy głos
Olgi Bergholc stał się dla mieszkańców Leningradu dźwiękiem nadziei na przetrwanie –
„głosem oblężonego miasta”.

Zamieszczone tu fragmenty dziennika, który pisała nieregularnie do 1949 roku, podajemy za

książką Olga. Zaprietnyj dniewnik (Sankt Pietierburg 2010).

ZAKAZANY DZIENNIK

OLGA BERGHOLC

4 CZERWCA 1941

Należę do istot z rzędu marniejszych. Powieść mam już wymyśloną i – okropność – brak mi

chęci do pisania. No nie, może napiszę jednak choć parę akapitów?

W głowie mam pomysły zarobkowe. Trzeba je tylko zrealizować. Potrzebuję pieniędzy.

Przydałoby się wystroić, dobrze zjeść – bo kiedy w końcu rozkwitnę, mam już przecież 31 lat?!
Wszystko przemyślałam – zajmę się w końcu sobą, swoim zdrowiem, wyglądem. Mam ku temu
najlepsze warunki, a jestem chuda jak szczapa.

To wszystko przez mój bałaganiarski styl życia i zaniedbywanie siebie. Mogłabym mieć

piękne ramiona, a teraz sterczą mi kości, jeszcze parę lat i nic im już nie pomoże. I tak ze
wszystkim. Chciałabym w końcu rozkwitnąć, pokazać się w pełnej krasie chociaż na
najbliższych pięć–siedem lat, później przecież nadejdzie starość, zmarszczki i nikt na mnie
nawet nie spojrzy. I na ch… będą mi te wszystkie sukienki i futra…

Och, jak przeraźliwie mało zostało mi czasu na życie pełną gębą; dotąd mi się to nie udało.

A co z dziećmi? Przydałoby się też jeszcze mieć dzieci. Do tego czasu powinnam napisać
powieść, zabezpieczyć się materialnie…

A nad tym wszystkim rozpościera się coraz bardziej realna, wręcz nieuchronna groźba

wojny: wszechobecnego zabójstwa, utraty Koli (nie wiem dlaczego, ale mam pewność, że zginie
na wojnie), utraty reszty moich bliskich. I, co oczywiste, wraz z wojną skończy się moje,
własne, osobiste życie. […] Tak czy inaczej – niewiele życia nam zostało. Trzeba mu nadać
szybszy rytm. Trzeba zdążyć utrwalić co się da z naszego dotychczasowego losu. Trzeba zdążyć
nacieszyć się sobą, posmakować natury, sztuki i ludzi…

Nie zdążymy, Boże mój, nie zdążymy!
Poczucie tymczasowości nęka mnie jak nigdy dotąd. Poczucie niebywałego, zbliżającego się

nieuchronnie nieszczęścia, katastrofy, po której nie będzie już nic.

[…]

22 CZERWCA

Godzina czternasta.

WOJNA

2 WRZEŚNIA

Mojego tatę wezwano dziś o godzinie dwunastej do Zarządu

NKWD

i nakazano mu do szóstej

po południu opuścić Leningrad.

[3]

Tata – chirurg wojskowy, który uczciwie odsłużył 24 lata dla

władzy sowieckiej – mimo swojego starczego zrzędzenia szczerze kocha Rosję i jest
człowiekiem rosyjskim do szpiku kości. Absolutnie nic na niego nie mają i na pewno nie znajdą.
Widocznie

NKWD

nie spodobało się jego nazwisko – piszę to bez cienia ironii.

Na stare lata człowiekowi, który, najsumienniej jak potrafił, leczył ludzi i jest im potrzebny

właśnie w tym momencie, plują w twarz i wyganiają nie wiadomo dokąd z miasta, w którym się
urodził. Nazywając rzecz po imieniu – wysyłają na pewną śmierć. „Opuścić Leningrad!” Jakże
go opuścić, kiedy miasto jest otoczone, a wszystkie drogi są już odcięte! […]

Znów bardzo się postarzałam w ciągu tego jednego dnia.
Okropnie mi wstyd spojrzeć ojcu prosto w oczy. Dlaczego go tak traktują, za co? To my, my

wszyscy jesteśmy temu winni.

Teraz – siedzę i czekam ze struchlałym sercem. Chodorenko

[4]

obiecał zadzwonić

w sprawie ojca do Gruszki (szefa milicji, idioty), a zaraz potem do mnie – żeby powiedzieć,
jaki jest wynik ich rozmowy. Nie zadzwonił. To znaczy, że jutro pożegnam się z tatą. Zobaczę go
prawdopodobnie po raz ostatni. Zginiemy wszyscy – bez wątpienia. Tego rodzaju historie to
oznaki absolutnego zagubienia najwyższych władz.

Ale cóż ja mogę dla niego zrobić?! Nic nie przychodzi mi do głowy!…

5 WRZEŚNIA

Jutro ojciec idzie do prokuratora – zapadnie decyzja o jego losie. Pobiegłam do towarzysza

Kapustina

[5]

– upokorzenie mieszało się z uczuciem niepokoju z samego dna duszy.

Całe życie zabiegałam o Szczęście Ludzkości, troszczyłam się o Dobro Ojczyzny, a mój

Kolka chodził w dziurawych skarpetkach, na matkę krzyczałam i o nikogo, o nikogo z moich
bliskich nie dbałam tak, jak należało. Nie okazałam im wystarczająco dużo ciepła, pławiąc się
we własnej próżności i samozadowoleniu…

Leningradzie, ja nie chcę umierać, nie dziś:
Jeszcze mam dokąd dzwonić i mam dokąd iść –
Leningradzie, mam jeszcze ten adres, gdzie ktoś,
Kto zmarł dawno, wciąż czeka i brzmi jego głos…

[6]

W czasie tych trzech dni, wypełnionych bieganiną wokół spraw ojca, bardzo się zbliżyłam

(jak mi się zdaje) z Jaszą Babuszkinem

[7]

i Jurą Makogonienko

[8]

. Och, jak niewiele jest czasu,

by beztrosko poflirtować z Jurą, bo przecież już wymieniamy ukradkiem spojrzenia i nagle czuję
dawny, odurzający dreszczyk i zanurzam się w skrzącą otchłań…

Znam to: flirt, łaskotanie w sercu, nic więcej. Jest cudny, ale gdzie mu do Kolki?! Chociaż

nie przeczę, bardzo mi się podoba.

Miasto ostrzeliwała dziś artyleria, na Głazowej rozniosło trzy domy. Dowiedziałam się

o tym dopiero wieczorem. Śmierć jest tak blisko, tuż za tamtymi domami. […]

8-9 WRZEŚNIA

Nocą 7 września spadły na Leningrad pierwsze bomby – na Charkowskiej. W tym czasie

(o 23.25) byliśmy u mnie – ja, Jasza, Jura M. i Kola. Potem piliśmy szampana i Jura pocałował
mnie w opuszek wskazującego palca usmarowany szminką.

Wczoraj zakradliśmy się z Jurą do fonoteki, słuchaliśmy cudownych płyt. Kątem oka

widziałam, jak na mnie patrzył, tak… czule i tkliwie.

Dziś, o 22.45, był nalot na Leningrad, słyszałam, jak wyją bomby – było to okropne, wręcz

przerażające. Przez całe dwie godziny alarmu przeciwlotniczego trzęsły mi się nogi, momentami
zamierało serce, choć na zewnątrz wydawałam się spokojna. Świadomie nie bałam się niczego,
a jednak nogi drżały, brr…

Po zakończeniu alarmu (bomby spadały z paraliżującym śmiertelnym wyciem!) zadzwoniłam

do Domu Radia

[9]

, Jura rozmawiał ze mną… uprzejmie.

Chcę zdążyć. Daj mi, Boże, jeszcze tę jedną radość – prawdziwą i przewyższającą każdy

inny triumf, pozwól mi zobaczyć go spragnionego mnie, w szaleństwie i szczęściu. O tak
niewiele Cię proszę, zanim nadejdzie wyjąca śmierć. Nie proszę Cię o Kolę, dlatego że
zginiemy razem – ja w bramie, on na dachu. Przecież nie kryjemy się w schronach, kiedy wyją
bomby. […]

Wiem, że Jura jest kaprysem, moją samoobroną, odwróceniem uwagi, tylko tyle.

12 WRZEŚNIA

Za kwadrans dziewiąta, zaraz przylecą Niemcy. Mimo że mija już piąty dzień bombardowań,

nie mogę się uwolnić od nieustannego, namacalnego wręcz uczucia strachu. Serce mi staje, nogi
drżą, ręce lodowacieją. To nie tylko przeraża, ale tak poniża.

Na dodatek wszystko to zostawia ślady na mojej twarzy! Jura dziś powiedział: „Jak się pani

zmieniła w ciągu ostatnich dni”. Żartuję, kokietuję, udaję, że się złoszczę, ale widzę, że patrzą
na mnie z politowaniem. To też mnie drażni, bo chcę jak najlepiej wypaść w oczach Jury. Mój
wizerunek ratuje to, że piszę ostatnio niezłe (jak na czas wojny) wiersze, które mu się podobają.
On i Jaszka okazują mi tak wiele współczucia i dziś chyba ich uraziłam, oświadczając, że nie
potrzebuję takiego wsparcia.

Zdaję sobie przecież sprawę – jestem przygotowana na koniec. Bomba zaczęła już we mnie

tykać. Nie, nie − jakże to tak? Jak można obrzucać bezbronnych ludzi eksplodującym żelastwem,
które na domiar złego najpierw wyje, żeby każdy myślał: „Uderzy we mnie” – i umierał
zawczasu. Umarłeś − a bomba spadła obok. Ale za chwilę znów zaczyna wyć i znów umierasz,
i znów łapiesz oddech − zmartwychwstajesz, by umierać na nowo. Ile razy jeszcze? Proszę,
zabijcie mnie, ale nie straszcie, nie wolno wam straszyć mnie tym przeklętym wyciem, nie
szydźcie ze mnie. Zabijcie po cichu! Zabijcie od razu, a nie po troszeczku, co parę godzin…
Boże mój!

Dzisiaj o wpół do dziesiątej, kiedy zaczynałam pisać, znów przylecieli Niemcy. Walili

gdzieś bardzo daleko. Kładę się spać – a oni, być może, będą za godzinę? Za dziesięć minut?
Nie odczepią się ode mnie. A przecież te naloty to nie wszystko! Najwyraźniej szykują coś
straszniejszego. Są blisko. Dziś na Palewskim pocisk spadł na kamienicę naprzeciwko naszego
domu, było wiele ofiar.

Czuję, jak powoli coś we mnie umiera. Gdy w końcu umrze − pewnie całkiem przestanę się

bać. Jednak trzymam się. Dziś rano pisałam i powstał dobry wiersz, podczas gdy trwał alarm,
ostrzał artyleryjski, bomby spadały gdzieś niedaleko… Przecież to nie jest normalne! Powinnam
skryć się głęboko, łkać jak dziecko, błagać o litość. Najlepiej byłoby uśmiercić samą siebie.
Ponieważ wszystko wokół okryte jest hańbą, „życie to ból, życie to strach, dlatego właśnie
człowiek jest nieszczęśliwy…”.

[10]

Hańba nas wszystkich i każdego z osobna. Na

przedmieściach robotniczych nie ma gdzie się schować przed bombami, nie ma dokąd uciec.
Nazywa się to: „jesteśmy przygotowani do wojny”.

Swołocz, awanturnicy, bezlitosne dranie!
[…]

13 WRZEŚNIA

Och, jak mi smutno, jaki dojmujący smutek mnie ogarnął. Już nie strach – to nawet byłoby do

zniesienia, ale smutek – głęboki, przygnębiający, przytłaczający. Jak żal po odejściu kogoś
bardzo bliskiego, z kim zostaliśmy rozłączeni bardzo dawno. […]

Dziś przez cały dzień trwał ostrzał artyleryjski, nawet teraz gdzieś walą, ale wygląda to na

naszych. O wpół do siódmej, kiedy siedziałam w rajkomie

[11]

, w Pałac Pionierów trafił pocisk

i odłamek wpadł do naszego pokoju, tłukąc szyby. […] Bomby spadły też na plac Nachimsona,
to parę domów od nas.

Wczoraj nocowała u mnie Lusia, po tym jak w kamienicę naprzeciwko mojego rodzinnego

domu trafił pocisk i wyleciały w nim szyby. W tym domu się urodziłam, mieszkałam do
dwudziestego roku życia, tu był Borys, tu urodziła się Irka. Teraz w niego strzelają.

I jakże tu uwolnić się od poczucia agonii? Umiera wszystko, co istniało dotąd, a przyszłość

nie istnieje. Wokoło śmierć. Głośna i wyjąca…

Na tym tle godne pożałowania działania władz i partii wywołują jedynie bolesny wstyd. Jak

choćby dzisiejsze zebranie. Racje chleba drastycznie zmniejszono, nafty również, i tylko
patrzeć, jak zacznie się głód, bo niedojadanie – ostre – już nam dokucza… Przecież ludzie
zaczną padać jak muchy! Jasne, miasto jest oblężone, ze wszystkimi tego konsekwencjami, ale
kto jest winien temu, że Leningrad znalazł się w okrążeniu? […]

Czyżbyśmy mieli zginąć? I czy ja się już poddałam? Bo jakże inaczej wytłumaczyć ten mój

uległy smutek? Podobnie jak ja poddają się tysiące leningradczyków. Ten smutek, to
przygnębiające znużenie zadomowiło się i w Koli, i – widzę po oczach – w Jaszce, i w wielu
innych… Może wynika to stąd, że właściwie jesteśmy pozbawieni możliwości stawania
w obronie cudzej i własnej. Ja przecież pracuję jak wół, piszę wiersze i artykuły „ku
pokrzepieniu serc” i – co najdziwniejsze – robię to z głębi duszy, od serca – ale komu to
pomoże? Na tle realnej codzienności to wierutne kłamstwo.

Złożyłam skargę na administratora domu, który niedostatecznie stara się o zapewnienie

bezpieczeństwa mieszkańcom, ale kim zastąpić tych Cyrulnikowów, Sołowiowów,
Prokofiewów i innych, wszystkie te kadry wyhodowane przez ostatnie lata, podczas gdy tak
lekkomyślnie likwidowano naprawdę wartościowych ludzi?

Lichość i bezsens jednostkowych starań – oto co dodatkowo demotywuje… Powiedziano

nam: „Stwórzcie w kamienicach grupy wsparcia NKWD, żeby wyławiać plotkarzy i panikarzy”.
Tym samym „przedsięwzięto środki”! Wszystko to ersatze, bo przecież wysoko postawione
osoby powinny najpierw zwrócić się do narodu i wyjaśnić co i jak. Ech! Ale mimo to nie wolno
się poddawać! Właściwie nie świadomość bliskości Niemców dokucza mi najbardziej, a nasze
własne bezhołowie, brak organizacji, nasza ojczysta hańba… Oto co zabija! Mimo wszystko
Niemców tu wpuścić nie wolno. Lepiej z nimi nie będzie – nikomu. Mówią, że dlatego właśnie
powinnam pisać wiersze. Dobrze, i choć to diabelnie trudne – będę.

[…]

17 WRZEŚNIA

Sygnał alarmu przeciwlotniczego.
Obecnie takich alarmów jest w ciągu dnia osiem–dziesięć i już nie za każdym razem

zbiegam na dół – inaczej w ogóle nie dałoby się pracować. A muszę napisać dla Jury reportaż
o kierownikach produkcji – o moich słuchaczach. Mój Wasiljew

[12]

umarł. Boże, to straszne,

kiedy dowiadujesz się o śmierci znajomego ci człowieka. (Cisza, nie słychać nawet zenitówek –
to dziwne.)

Niemcy przedwczoraj, okrążywszy Puszkin

[13]

, znaleźli się pod Pułkowem. Przedwczoraj

zajęli też Strielną. A to już właściwie w granicach Leningradu. Partia rzuciła pomysł walk
barykadowych, w Domu Radia został utworzony oddział do obrony ich ulicy, którego dowódcą
został Jaszka. Ręce opadają w niemym oburzeniu – jak można było do tego wszystkiego
dopuścić… (Na dużej wysokości lecą jakieś samoloty.)

Nawet nie dopuszczam myśli, że miasto może zostać zajęte. Że mogą zabić Kolę, Jurkę,

Jaszkę. Że nie będę przychodzić do rozgłośni, cieszyć się na widok Jury i czuć radości z choćby
najmniejszych oznak jego zainteresowania mną, złościć się, że zwleka (czy dlatego, bo lubią się
z Kolą, czy po prostu do mnie nic nie czuje?). Że nie będzie – nagle nie będzie całego tego
życia. Tak dalece nie wierzę w żadne inne, że przez ostatnie dni jestem zupełnie spokojna:
„Bzdura, nic złego nie może się stać”.

Ale to jedynie moja samoobrona, wiem to.
Pierścień blokady wokół Leningradu niepowstrzymanie się zacieśnia. Cieszymy się jedynie,

że Niemcy zostali odepchnięci nieco od Pułkowa. Och, biada nam, biada. I jeszcze ten pomysł
z walkami ulicznymi – to przecież zbrodnia, krew przelana daremnie, takim nieprzemyślanym
działaniem już niczego się nie zmieni. A i walczyć ludzie nie będą chcieli, poza pojedynczymi
szaleńcami i samobójcami…

Wygląda na to, że dzieje Leningradu (salwy zenitówek tuż-tuż, Niemiec nad moją głową –

czy może zejść jeszcze niżej?) nieuchronnie zmierzają ku tragicznemu końcowi.

Dziś Kola zakopie moje dzienniki. Jednak zbyt wiele jest w tych zapiskach prawdy, mimo

całej ich błahości. Jeśli przeżyję – przydadzą się, by zaświadczyć o prawdzie. O naszej
bezgranicznej wierze w idee, o ofiarach w imię ich realizacji – i nawet wydawało się już
narodowi, że owe idee się urzeczywistniły. O tym, jak potem polityka pożarła idee, mając je
nadal na sztandarach, jak mijały lata w nieprawdopodobnym, zduszającym wszystko kłamstwie.
[…]

Straszne kłamstwo przez lata rozdzierało wszystkich myślących ludzi, którzy pozostali

wierni ideom i widzieli, jak polityka w praktyce wszystko przeinacza. I nie mogli zrobić
absolutnie nic, nie mogli wystąpić przeciw tej polityce, pożerającej idee, i milczeli, i doznawali
rozpaczliwych mąk, kiedy musieli podnosić rękę za usunięciem ludzi, co do niewinności których
mieli pewność. I łgali, okropnie łgali wbrew sobie, i bali się siebie nawzajem, i nie szczędzili
siebie, i podejmowali dzikie, szaleńcze próby, by odnaleźć w tym wszystkim sens. (Och, to
Niemiec… Tak, strzelają do niego. Znów jest nad naszym domem, bardzo wysoko, ale na pewno
nad nami… Cieniutki świst… bomba? Nie… Nie, nie bomba… To Niemiec – dlaczego go nie
ostrzeliwują? A może nasz? Nie słychać wybuchów…)

[…]
Mogłabym mieszkać w Domu Radia, pracować i spać w solidnym schronie

przeciwbombowym, ale nie pójdę tam bez Koli – byłoby wstydem i kompromitacją porzucenie

najwierniejszego towarzysza w rozpadającym się domu i ratowanie siebie samej. A nie mogę go
tam zabrać z powodu jego choroby, byłby dodatkowym ciężarem dla ludzi i bez tego
dostatecznie wystraszonych. (Samolot ucichł.)

Będziemy mieszkać u mamy. Wstyd mi, że – pełniąc funkcję organizatora politycznego

kamienicy – odchodzę stąd. Niech to diabli, jestem tu przecież absolutnie nieużyteczna, na sto
procent nieprzydatna, moja apteczka i cała reszta – to te same pozorowane działania i łgarstwo,
co wszystko wokół. I nie potrafię się przyznać nawet do tej oczywistości – że opanował nas
bezwład podporządkowania się negowanemu przez nas samych systemowi. […]

I z przesłania dla potomnych przed ukryciem dzienników nic nie wyszło. Czort cię wie,

potomku, jaki będziesz… I nie dla ciebie wytężam ducha – och, jak czasem cię nienawidzę –
a dla siebie, dla nas dzisiejszych: i tych zakłamanych, i tych bezmiernie szczerych, którzy
pragnąc życia, kochają je, służą mu – i mają wciąż nadzieję, że to życie da się jeszcze jakoś
później urządzić… Z jaką czułością troszczą się o mnie Jurka i Jasza, jak drży o mnie Nikołaj.
Jak ja się boję o nich, jak pragnę dla nich życia, jak ich kocham: i Musię

[14]

, i ojca, i mamę,

i Miszkę

[15]

, i moje zmarłe dzieci, i ludzi w ogóle – i chcę, żeby choć trochę mniej się męczyli.

Wskrześ mnie chociażby za to jeszcze!
Pragnę swego dożyć –
wskrześ mnie!

[16]

Alarm jeszcze trwa, z rzadka coś huknie w oddali – jakby bomba albo działo. Teraz słychać

daleki pomruk samolotów. Po zakończeniu wojny trzeba zniszczyć wszystkie samoloty,
wszystkie, żeby ludzie o nich mogli zapomnieć! Ale czy ci, którym sądzone jest przeżyć,
wytrzymają? Wydaje się, jakby na dniach w mieście miało zdarzyć się coś strasznego.

Koniec alarmu.

22 WRZEŚNIA, TRZY MIESIąCE WOJNY

[…] Niemcy zajęli Kijów. Teraz organizują tam jakieś szmatławe władze. Nie wiem, czego

we mnie więcej − nienawiści do Niemców czy wściekłości i zabarwionej idiotyczną litością,
dławiącej irytacji na nasze władze. Tak się obsrać! Prawie cała Ukraina jest w rękach Niemców
− nasza stal, węgiel, nasi ludzie!… A może to właśnie ludzie zawiedli? Może ludzie stosowali
jedynie grę pozorów?

Wszyscy ostatnimi laty zajmowaliśmy się przede wszystkim zachowywaniem pozorów. Być

może z tego powodu tak beznadziejnie się bijemy. Nie tylko dlatego, że mamy niewystarczającą
ilość środków technicznych (ale dlaczego, do diabła, niewystarczającą? – powinniśmy mieć
dość środków, skoro na ten cel nieustannie składaliśmy ofiary!), nie tylko dlatego, że jesteśmy
niezorganizowani, wszędzie chaos i bezwład, wszędzie Szumiłowowie, Machanowowie

[17]

pomiot czystki lat 1937–38, ale i dlatego, że naród już na długo przed rozpoczęciem wojny
zmęczył się, przestał wierzyć, uznał, że nie ma o co walczyć.

Jakżeż ja się tego właśnie bałam! Ordynarne kłamstwo niszczyło mnie jako pisarkę,

zakuwało w kajdany moją duszę, ale też widziałam, do czego ono prowadzi nas wszystkich. Jak
rośnie przepaść między narodem a państwem, jak coraz bardziej i bardziej rzeczywistość
rozwarstwia się − na tę prawdziwą i na oficjalną.

Gdzieś z daleka słychać głuchą palbę artyleryjską.

Osiemnastego Niemcy ostrzeliwali miasto z dział dalekiego zasięgu – w centrum, niedaleko

od nas, było wiele ofiar i zburzonych domów. O tym się milczy, o tym się nie pisze, o tym nie
pozwolono mi wspomnieć (nawet „metaforycznie”) w moich wierszach. Dlaczego łżemy nawet
w obliczu zagłady? O Leningradzie w ogóle pisze się i mówi na antenie radiowej tylko
systemem dozwolonych fraz, typu: „na przedpolu toczą się walki…”.

Dziewiętnastego o 15.40 było jak dotąd najsilniejsze bombardowanie miasta. Byłam akurat

TASS

-ie

[18]

, kiedy w sąsiednią kamienicę łupnęła wielka bomba. Szyby w oknach wyleciały

i przez dziury wdarły się do pokoju gęste, zielonożółte kłęby dymu. Nie wystraszyłam się wtedy
zbytnio. Po pierwsze – byłam absolutnie pewna, że siedzę w bezpiecznym miejscu i we mnie nic
nie może trafić, a po drugie – nie zdążyłam się przestraszyć, bo bomba uderzyła nagle.
Najgorsze w śmierci jest oczekiwanie: spodziewanie się jej i strach. Bo jeśli dosięgnie cię bez
ostrzeżenia – jak się bać? Jednak do tej pory rozmyślam, dlaczego bomba spadła właśnie na
dom pod numerem dwanaście, mogła przecież trafić parę metrów dalej, w kamienicę pod
czternastym, gdzie byłam ja… To znaczy, że mimo wszystko może dosięgnąć i mnie? To znaczy,
że nic mnie przed tym nie uchroni? Niemożliwe!

Nie mogę precyzyjnie określić stanu swojego ducha z powodu przykrych dolegliwości: już

czwarty dzień męczy mnie ostra grypa, łamie mnie w kościach i mam dreszcze, a do tego
w schronie rozbiłam sobie głowę. Dlatego trudno mi rozpoznać, czy moje samopoczucie jest
efektem zdarzeń wojennych, czy też skutkiem prozaicznej choroby. […]

Trzeba oderwać się od spraw przyziemnych, pogodzić się z tym, co ci pisane, a na razie

cieszyć się każdą godziną, każdą minutą, na przekór wszystkiemu czerpać z życia to, co
najcenniejsze. (Godzina 9.00, wkrótce, zapewne, zacznie się regularny niemiecki nalot
bombowy… Jestem na Troickiej

[19]

, zejdę na dół. Jeśli nie miałabym takich dreszczy, na

pewno bym się nie trzęsła ze strachu, a zresztą – czy to nie wszystko jedno?)

Jeśli nie byłabym chora i miałabym pewność, że Jura mnie kocha i pragnie, czułabym się

nieźle. On zachowuje się wobec mnie dziwnie, nie mogę tego zrozumieć – czy jest to zupełna
obojętność, czy wprost przeciwnie. Daje mi masę zleceń, ja się wywiązuję z nich przyzwoicie
(potem zazwyczaj wkracza cenzura i psuje), rozmawia tonem żartobliwym, ale i stanowczym
(dziś nawet jakoś szczególnie, wydawało mi się – jakby z lekkim odcieniem autentycznej
irytacji), jest niezwykle grzeczny i właśnie ta jego uprzedzająca grzeczność dręczy mnie
wyjątkowo.

Najwidoczniej – nie podobam mu się jako kobieta, a mój stosunek do niego spostrzegł

i uważa, że owinął mnie sobie wokół palca, że wystarczy na mnie skinąć, abym rzuciła mu się
do stóp. Tak zresztą będzie, ale chcę na razie stworzyć wrażenie, że nie zależy mi na nim i że
w ogóle mam go gdzieś… Tylko po co to wszystko? Tchórzę przed nim, bywam taka nieśmiała
i żałosna.

Dziś, na przykład, w ogóle straciłam rezon. Od 15.00 do 16.00 dyżurowałam w Związku

Pisarzy. Przyszedł Jura, długo siedział ze mną, dobrze nam się rozmawiało. W pewnej chwili
pocałował mnie w rękę − za wierszyk. Dwa razy próbował musnąć głową moje ramię, a ja
z nieprzeniknionym wyrazem twarzy próbowałam udawać, że tego nie dostrzegam − z radosnej
obawy, by nie spłoszyć tej chwili. Głupia. Siedzieliśmy, nie zaciemniając okien, w półmroku,

niebo było różowe od dalekich pożarów − Leningrad płonie co noc.

Przyszły czytelnik moich dzienników poczuje w tym miejscu oburzenie: „Heroiczna obrona

Leningradu, a ona zastanawia się i pisze o tym, czy on w końcu się przyzna, że ją kocha, czy
nie”. (Najgorsze jest to, że patrzę na niego z wyczekiwaniem…) Tak, tak, tak! Niemożliwe, abyś
był, moje dziecko, tak nieszczęśliwy, by uważać, że jest cokolwiek ważniejszego od miłości, gry
uczuć, wzajemnego pożądania. Ja już zrozumiałam, że tylko to nadaje sens życiu człowieka.

Pewnie, wojna włazi nam z butami w duszę i niech będzie po trzykroć przeklęta, po

trzykroć, po trzykroć! Czas ucieka − odliczamy go już z aptekarską dokładnością. Chcę jeszcze
przeżyć choćby jedną chwilę wolnej, czystej radości z Jurą. Chcę, by wyznał, że mnie kocha,
pragnie, że jestem mu najdroższa na świecie, że naprawdę (a nie w żartach, jak teraz) jest
zazdrosny o Wierchowskiego

[20]

[…]
A może to rzeczywiście świństwo, że w tak strasznym, tragicznym czasie, być może

w przeddzień kapitulacji Leningradu, myślę o przystojnym mężczyźnie i flircie z nim? Ale
w takim razie, w imię czego się bronimy? Przecież, by żyć, a ja jestem żywa. […]

Chcę żyć! Żyć!

24 WRZEŚNIA

Przedwczoraj bomba spadła na wydawnictwo „Sowietskij Pisatiel” w Gostinym

Dworze

[21]

. Prawie wszyscy zginęli. Nie żyje Tania Guriewicz – znałam ją od dawna,

wspaniała, życzliwa kobieta. Jeszcze niedawno byłam u niej po pieniądze i z nią rozmawiałam.
Siemionow żyje, ale jest ciężko ranny. Tak, zginęli prawie wszyscy. A jedna maszynistka, która
uciekła do schronu, ocalała. To znaczy – trzeba kryć się w schronie! Trzeba biec tam na łeb, na
szyję, jak tylko zawyje syrena… Trzeba się ratować, można się przecież uratować…

Och, jakież to okropne! Żal mi tych wszystkich ludzi, ale pierwsza myśl – żebym wyciągnęła

z tego wnioski. Wiem, tak myśli każdy. I słusznie mówiła A.O.: „Jęknie bomba i pierwsza
najpodlejsza myśl – że nie we mnie! Usprawiedliwia ją jedynie to, że jeszcze nie we mnie!”.
Lecz pracownicy „Sowietskiego Pisatiela” – to już ja, my. To my giniemy od bomby. To znajomi,
konkretni ludzie, od dawna obecni w mojej świadomości. Razem z nimi umiera coś we mnie –
nawet jeśli od zawsze nie znosiłam Siemionowa […].

[…]
Muszę napisać dla Europy reportaż o obronie Leningradu – o której wiedzą tam sto razy

więcej niż my, mieszkańcy. Nie dano mi żadnych materiałów, o czym i jak mam zatem pisać? Na
deklamacje ich nie wezmę. Chciałabym przekazać coś od siebie, od serca − nawet jeśli pójdzie
podpisane moim nazwiskiem. (Alarm. Iść do schronu czy nie? Poczekam, na razie nie będą
prażyć…) Chciałoby się z nią rozmówić, powiedzieć: „No, co ty, Europo, ratuj nas, jesteśmy na
skraju zagłady”…

Zeszłam do schronu.
Noc, godzina 3.00.
Gdy umierała Iroczka, też przez cały czas pisałam. Widocznie to pomaga nie myśleć

o najgorszym.

Dzień minął mi dziś jałowo, ale jako że i tak nasz czas się wyczerpał, to nie ma to już

najmniejszego znaczenia.

Zaszłam do Achmatowej, mieszka w suterenie po dozorcy (zginął od pocisku artyleryjskiego

na ulicy Żelabowa), w najciemniejszym kątku przedpokoju, mrocznym jak u Dostojewskiego. Na
rzuconych niedbale deskach − materacyk, a na jego skraju − zawinięta w chusty, z zapadniętymi
oczami − Anna Achmatowa, „muza płaczu”

[22]

, chluba poezji rosyjskiej − wyjątkowa, wielka

Poetka. Jest skrajnie wycieńczona, chora, wystraszona.

A towarzysz Szumiłow siedzi w specjalnym, wygodnym schronie przeciwlotniczym

w Smolnym

[23]

i zajmuje się, nawet teraz, w tak tragicznym momencie, mordowaniem żywego,

niezbędnego ludziom jak chleb powszedni, słowa…

A ja mam napisać dla Europy, jak się broni Leningrad − centrum kultury na światowym

poziomie. Nie dam rady tego zrobić, dosłownie opadają mi ręce.

Achmatowa siedzi w ciemnościach egipskich, nie może nawet czytać, trwa jak w celi

śmierci. Opłakiwała Tanię Guriewicz (wszyscy dziś wspominają Tanię i jej żałują) i tak celnie
powiedziała: „Nienawidzę. Nienawidzę Hitlera, nienawidzę Stalina, nienawidzę tych, co
zrzucają bomby na Leningrad i na Berlin, wszystkich, którzy prowadzą tę straszną wojnę…”. Ma
rację, całkowitą rację! Jedynym słusznym wezwaniem byłoby: „Pobratajcie się! Precz
z Hitlerem, Stalinem, Churchillem, precz ze wszystkimi rządami, nie będziemy dalej walczyć,
nie potrzebujemy ani Niemiec, ani Rosji, klasa robotnicza sama znajdzie sobie miejsce na tej
ziemi, urządzi się, nie trzeba nam ni ojczyzn, ni władzy – sami, sami zadbamy o nasz los”.

[…]
Trzeba przeżyć i opisać wszystko w książce…
Przed chwilą Kolka miał atak – zaciskałam mu usta, żeby nie wystraszył dzieci za ścianą,

szarpał się okropnie. Po co ja i on żyjemy? Boże, czyż niewystarczająco już się nacierpieliśmy?
Już nic lepszego nas nie spotka, po co więc żyjemy?

Bardzo się dziś umęczyłam psychicznie. […] Muszę coś wymyślić. Muszę przestać pisać

(a właściwie łgać, bo wszystko, co w czasie wojny − to kłamstwo). Muszę na przykład pójść do
szpitala i pomóc żołnierzowi, podać mu kaczkę, zamiast pisać agitki. I tak pewnie Niemcy zajmą
miasto. Barykady na ulicach – to zwykłe mydlenie oczu. Potrzebne są tylko po to, żeby
przysłonić cofanie się armii. Stalinowi nie żal nas, ludzi. Wodzowie w ogóle nie myślą
o ludziach…

Dla Europy zacznę pisać jutro rano. Wydobędę z duszy coś bliskiego prawdzie.
Głupio zrobiłam – nie zmrużyłam oka prawie całą noc, choć była spokojna, a od rana znów

alarmy, strach, cierpienie…

28 WRZEŚNIA

[…] Teraz już naprawdę nie wiem, kiedy się boję, a kiedy nie. Wczoraj, kiedy byłam

w „Łzie”, były aż cztery alarmy i bałam się okropnie. Miałam lodowate dłonie, nad nami latały
niemieckie samoloty i momentami chciałam krzyczeć: „No już, rzucaj, prędzej, nie mogę już tak
dłużej wyczekiwać!”.

14 LISTOPADA

Robię chaotyczne zapiski na byle czym. Choć jest bardzo późno, a noc spokojna − chcę

trochę czasu ukraść dla siebie, troszkę pobyć sam na sam z kartką, piórem i czarną kawą. To

nieracjonalne, ale nieustannie postępuję nieracjonalnie. Nie oszczędzam kawy, a głód już nas
dopada. Jak sobie poradzę potem? Nie mogę spać, kiedy bombardują, w poprzednie noce walili
cały czas i spać nie mogłam… Ale inaczej − cóż to za życie…

Przed chwilą Kola miał silny atak. Ledwie się ocknął, zaczął szeptać: „Kochana moja…”

i we mnie wszystko szarpało się w środku. Nie, nigdy go nie zostawię, nie zamienię na nikogo
innego! Kocham go jak własne życie − i choć te słowa brzmią jak banał, to w tym wypadku są
jedyną prawdą. Póki jest Kola − jest i życie, i nawet romans z Jurą. Jeśli go nie będzie − moje
istnienie straci sens.

29 GRUDNIA, WYSTĄPIENIE RADIOWE[24]

Moi drodzy! Pojutrze będziemy witać Nowy Rok. Tysiąc dziewięćset czterdziesty drugi.

W Leningradzie jeszcze nie było takiej nocy noworocznej. Nie muszę tłumaczyć

JAKIEJ

. Każdy

z nas sam wie o tym, każdy czuje jej niesamowite tchnienie. A jednak wbrew wszystkiemu niech
do naszych ubogich mieszkań przyjdzie święto!

Przecież witamy rok 1942 w

NASZYM

Leningradzie, bo my razem z armią nie oddaliśmy go

Niemcom, nie pozwoliliśmy im wtargnąć do miasta. Jesteśmy w blokadzie, ale nie w niewoli,
nie w jarzmie. To już bardzo dużo.

Tak, ciężko nam teraz. Już piąty miesiąc wróg usiłuje zabić w nas wolę życia, złamać ducha,

odebrać wiarę w zwycięstwo. Ale my wierzymy… nie, nie wierzymy, my wiemy, że ono
nastąpi. […] Być może nasz obecny przydział chleba, tę nędzną razową kromkę, zobaczymy
w gablocie muzeum. I wtedy wspomnimy te dzisiejsze – grudniowe – dni ze zdziwieniem,
z czcią, z usprawiedliwioną dumą.

Teraz, drodzy przyjaciele, przed nadchodzącym Nowym Rokiem przeczytam wam dwa

wiersze. Tytuł: Listy nad Kamę. Pierwszy był napisany we wrześniu tego roku, kiedy wróg
próbował zdobyć szturmem nasze miasto.

Wiem, że nad Kamą na list czeka
stęskniona, niespokojna mama.
Cóż do niej pisać stąd, z daleka?
Jak uspokoić? Co jej skłamać?
Z jej kartek macierzyńska trwoga
da się wyczytać w każdym słowie.
Powtarza wciąż: – Córeczko droga,
proszę cię, szanuj swoje zdrowie…
Jakże pragnęłabym niezmiernie
oszczędzić mamie niepokoju!
Więc to, co jest, opiszę wiernie.
Niechaj się o mnie tak nie boi.
Ja, mamo, zdrowie swoje chronię
dokładnie według twoich życzeń
i jak potrafię, tak w obronie
naszego miasta uczestniczę.
Przecież bym jarzma nie przeżyła,

wrogowi chcę dotrzymać pola.
Krew twa, czerniejąc w moich żyłach,
każe: – Śmierć raczej niż niewola!
Nie bój się, mamo, ja nie stchórzę,
nie będę głowy kryć w ramiona.
Zahartowałaś moją duszę
tak, że już nic jej nie pokona.
W mym sercu trwoga się nie pleni.
Czy sił mi starczy? Jeszcze dość ich.
Nas nie na próżno uczył Lenin
nieustępliwej cierpliwości.
Przyjaciół tutaj wielu mamy
i możesz ich polubić szczerze…
…Tak piszę do dalekiej mamy
to, co potrzeba, w dobrej wierze.
Nie piszę za to – bo nie trzeba –
że stary dom nasz nie istnieje,
że tak jest mało snu i chleba,
brat ranny, a ja się starzeję.
I to stanowi prawdę moją:
nie wszystko musi dojść do mamy.
Przecież te rany się zagoją
i co stracone – odzyskamy.
I ciepły kąt, i sen głęboki,
i pieśni od samego rana,
i będą w szybach jasnych okien
wieczorne zorze błyszczeć dla nas…
Tę prawdę głoszę jak orędzie:
– Nie udręczajcie skargą matek,
lecz piszcie do nich, że znów będzie
radość i spokój, i dostatek…
A drugi List nad Kamę napisałam teraz, w grudniu.
…I znowu list nad Kamę piszę. I na karcie
datę „dwudziesty grudnia” stawiam uroczyście.
Jakież to dla mnie szczęście, że nadal uparcie
leningradzki datownik tkwić będzie na liście.
Leningradzki datownik! Co on może znaczyć,
tego leningradczykom nie trzeba tłumaczyć.
[…]

14 STYCZNIA 1942

Kola, serce moje, czyżbyś umierał? Cały czas mam przed oczami twój dzisiejszy widok. Jest

jeszcze bardziej przerażający niż ta opętańcza, lodowata noc, którą spędziłam z tobą 11 stycznia.
Nie starczyło mi sił, by zostać przy tobie – sama zaczynam odchodzić od zmysłów, mając
świadomość własnej bezsilności wobec zżerającej cię choroby. Być przy tobie, w niczym nie
pomagając, a jedynie słuchać twojego majaczenia i patrzeć na twoje straszne oblicze − nie, nie
mogę, umieram i ja.

Słońce i życie moje, jedyny mój świecie, co jeszcze mogę dla ciebie zrobić oprócz tego, co

zrobiłam dotąd? Nic! Nic. Do tego ta przeklęta biurokracja, która uniemożliwia wyjazd tam,
gdzie otrzymałbyś realną pomoc.

[…]
Zostawiłam cię pod opieką dobrych ludzi, sama siedzę w rozgłośni i piszę, próbując

wynurzyć się z otchłani strachu i śmierci, która wciąga i mnie, i ciebie. Czy raczej powinnam
siedzieć przy tobie, wpatrując się w twoją otępiałą, straszną twarz?

Ale przecież oboje powinniśmy przeżyć. Ja, siedząc przy twoim boku, tylko się zadręczam,

tracę resztki sił potrzebnych tobie − to wszystko. Tylko do tego to nas prowadzi.

Nawet jeśli to twoje ostatnie godziny wśród żywych…

NIE

! Tak nie można! Instynkt mi

podpowiada, że powinnam się pozbierać, bo przecież muszę cię z tego wyciągnąć. Bo jeśli ty
umrzesz, ja też nie dam rady dalej żyć. Boję się tylko, że będę zbyt słaba, by ze sobą skończyć…

Och, Boże mój… Co robić, co robić? Jak ci pomóc? Trzymaj się! Nic to, wyciągnę cię…

Będę żebrać o jedzenie, gdzie popadnie, kupować u spekulantów i harować jak wół, żeby
zdobyć pieniądze. Urządzimy się u Linki

[25]

i niedługo na pewno skończy się blokada!

Niedługo będziemy mieli co jeść… Wszystko jedno dokąd, wyjedziemy odpocząć, pojedziemy
na głębokie tyły, do mamy, gdzie jest chleb, cisza…

Trzymaj się! Wytrzymaj jeszcze trochę, mój jedyny, moje szczęście, najwspanialszy,

najlepszy na świecie człowieku! Trzymaj się! Niechby już był ranek, żebym mogła się upewnić,
że żyjesz i zacząć coś dla ciebie robić.

[26]

[…]

7 LUTEGO

Chyba czeka mnie nowa zgryzota. O siódmej powinien być u mnie ojciec, po drodze miał

zajść do

NKWD

w sprawie paszportu – już dziesiąta, a jego nie ma. Umarł po drodze? Zatrzymali

go w

NKWD

Godzina jedenasta, nie ma go. Być może siedzi tam i czeka na paszport. A może ja już nie

mam w Leningradzie taty?

Ludzie mrą potwornie. […] Ulicami wożą już nie trumny, a po prostu zawiniętych

w prześcieradła nieboszczyków. Ciągną po dwóch na jednych sankach. Jaszka zabiega o wyjazd
naszej orkiestry − ratunek dla 250 ludzi. Wyliczał: „Pierwsze skrzypce umarły, fagot kona,
najlepszy perkusista zmarł”.

Wszędzie mówi się o śmierci i trupach.
Czy naprawdę przeżyjemy – ja, Jura, Jasza, tata?
Wpół do dwunastej – taty nie ma. O, Boże…
Tata w końcu nie przyszedł. Nie mam pojęcia, o co chodzi. Bardzo chciał mnie odwiedzić –

przygotowałam mu dwie tabliczki kleju stolarskiego, woreczek miesiatki

[27]

, butelkę politury,

nawet kawałek prawdziwego mięsa. Co z nim?

Moje otępienie doszło do takiego stopnia, że teraz siedzę i śmieję się z chłopakami…

8 LUTEGO

Tatę trzymali wczoraj w

NKWD

do północy, a potem nie dostał się do nas zwyczajnie

dlatego, że drzwi wejściowe do Domu Radia były już zamknięte. Zdaje się, że wyrzucą go
z Leningradu tak czy inaczej. Nie wyjaśnił mi, o co chodzi, powiedział tylko, iż są jakieś nowe
„poszlaki” i poprosił, żeby „przygotować plecaczek”. Zdenerwowany jest okropnie. Powinien
przyjść do mnie znów jutro. Czuję, że to jakieś kolejne podłe i bezmyślne świństwo. Po
martwym mieście węszy bezduszna machina, łapiąc w szpony i bez tego już umęczonych,
nieszczęsnych ludzi.

Byłam u ojca kilka dni temu. Jakże wzruszająco i z jak wielką troską nadskakiwał mi, jak

rozpaczał z powodu Koli. Zapadł mi w pamięć wyraz jego oświetlonej płomieniem świecy
twarzy, w tym momencie niezwykle promiennej, rozkosznej jak u niemowlęcia, kiedy mi mówił:
„Poczułem w sobie, rozumiesz, jakieś niesamowite pragnienie życia – aż sam się dziwię. Już
myślę, jak rozplanować wiosną mój ogródek. Drewniany płot spaliliśmy, ale mam na oku zwój
drutu kolczastego – to ogrodzę drutem… Wiesz, chciałbym kupić nasiona, sadzić kwiaty, róże.
W ogóle mam ochotę na kupowanie. O, proszę, nakupiłem guzików, klamerek, chcę kupić tapety,
żeby wykleić pokój. Zrodziło się we mnie okropne pragnienie życia, niech je diabli…”.

W jego maleńkim ambulatorium jest ciepło, czysto, nawet jasno – stoją lampy i świece.

Zorganizował lazaret dla dystrofików – wymyśla dla nich różne kleiki, krząta się wraz
z chorymi pielęgniarkami, kłopocze – już stary, ale dziarski, aktywny, wesoły.

Naturalnie, nie zauważając swojego heroizmu, mężnie wytrzymał już pięć miesięcy okrutnej

blokady. Leczy ludzi i troszczy się o nich nieustannie – nie bacząc na najpodlejszą krzywdę
wyrządzoną mu przez władze w październiku, kiedy to bez powodu chciano go wyrzucić
z Leningradu. Dzielił życie z mieszkańcami miasta, sam stanowiąc część jego kośćca i – proszę!
– w końcu i tak na niego coś znaleźli i teraz go dorzynają.

Władza jest w rękach krzywdzicieli. Ilu ich wypełzło na powierzchnię, jakże się rozpasali

w czasie tej wojny, jak wstrętni są na tle bezdennej, ludzkiej, ogólnonarodowej tragedii.
Widocznie, licząc na szybkie przełamanie blokady i nagrodę za to, czcigodny urząd spieszy się
ze zbieraniem zasług do orderów: „I my harowaliśmy!”. Dranie!

Lepiej byłoby, gdyby ojciec wyjechał z tej kostnicy (mówią, że zmarło już około półtora

miliona leningradczyków). Niech jedzie, dostanie się może do mamy, tam się urządzi, żeby tylko
przetrzymał drogę…

Rano miałam niezły nastrój do pracy, chciałam napisać o Chamarmerze

[28]

, a teraz,

z powodu ojca, znów wszystko wydaje mi się kłamstwem, fałszem. Na co te nasze starania,
skoro można uczciwego człowieka dręczyć bezkarnie, bez jakichkolwiek podstaw?

Na nic! Na nic!
Przyjacielu mój, jeśliś uczciwy: uciekaj z tego kraju!

25 LUTEGO

[…] Gdy przyszliśmy do Domu Radia, okazało się, że z Moskwy przyjechała Muśka, moja

siostra. Dostała się do nas ciężarówką z paczkami żywnościowymi dla Związku Pisarzy, dla

mnie też była duża paczka. A i Muśka coś niecoś mi przywiozła.

Muśka jechała okrężną drogą, tylko z kierowcą, uzbrojona w jakiś pistolet, w spodniach,

półkożuszku, piękna, odważna, po babsku urocza i obrotna. Spała w samochodzie, wdawała się
w dyskusje i spory z dowódcami, nocowała w wioskach dopiero co oswobodzonych od
Niemców, zabierała po drodze listy i przesyłki dla leningradczyków.

Jestem z niej dumna i jednocześnie zadziwiona nią – moją kłótliwą, swarliwą Muśką – nie

do wytrzymania zazdrośnie, do łez.

Chce mnie jak najszybciej stąd wywlec – i tak napiera, że czuję, jakbym straciła zdolność do

samostanowienia i wydaję się sama sobie taka żałosna!

Przywiozła mi dużo dobrych rzeczy – trzy kilogramy czekolady, cztery puszki zagęszczonego

mleka i tak dalej. Coś weźmiemy ze sobą z powrotem do Moskwy – tam też bieda – sporo
oddamy tacie, chcę też zrobić prezent Marusi Maszkowej

[29]

A w mój wyjazd – tym bardziej samolotem – jakoś nie chce mi się wierzyć. No, mogę

i samochodem, z Muśką, tak byłoby najlepiej, ale zbyt niebezpiecznie – mogę stracić ciążę…

Muszę przygotować podarek dla Marusi. Dobrze byłoby dać jej puszkę mleka, ale trochę

szkoda…

[…]

1 MARCA, MOSKWA

I oto jestem w Moskwie, na ulicy Siwcew Wrażek.

[30]

Och, jak najszybciej z powrotem do Leningradu!
Mojego Koli i tak nigdzie nie ma. Nie ma go. Umarł. Nic mi go nie zwróci. I życie wraz

z jego odejściem się skończyło.

Tu wszyscy ludzie są mi obcy i odpychający. Informacje o Leningradzie zatajano, nikt nie

zna o nim prawdy, tak samo, jak nie znano prawdy o więzieniach Jeżowa

[31]

. Opowiadam

o Leningradzie, jak kiedyś mówiłam o więzieniu – bez ogródek, chłodno i z dystansem. Przede
mną robił to jedynie Tichonow

[32]

. Byłam dziś u niego, znów upewniłam się, że jednak jest

cudowny.

Nie łudzę się, że pozwolą mi przeczytać na antenie mój poemat Dziennik lutowy ani że

dadzą zgodę na wydanie zbioru wierszy w takiej formie, jak bym chciała… Trąbiąc naokoło
o naszym męstwie, ukrywają przed narodem prawdę o nas. Jesteśmy izolowani, występujemy
w roli „bohaterów” filmu pod tytułem „świetlana droga”…

Postaram się wydać książkę (nie dla siebie) i występować, czytać swoje wiersze tam, gdzie

się da, chociaż to prawie beznadziejne, bo i tak nikt niczego nie rozumie, a najgorsze jest, że to
ani na chwilę niczego nie naprawi!

Och, Kola… Jak to się stało… Jakie miałeś ciężkie i gorzkie życie, jak niewiele szczęścia

zaznałeś. I umarłeś, nie doczekawszy się prawdziwej radości… Powinnam była przy tobie być
w twoich ostatnich chwilach. Może poznałbyś mnie i zdążyłabym ci powiedzieć, jak bardzo cię
kocham. Być może umarłbyś szczęśliwy…

[…]

8 MARCA, LIST DO JURY

Piszę do Ciebie na maszynie, bo tak jest szybciej i da się więcej zmieścić, a tyle mam do

napisania… Ogromnie się cieszę, że wczoraj wróciła w końcu Muśka. Tęskniłam strasznie – tak
że chwilami nienawidziłam i Muśki, i Ciebie za to, że wypchnęliście mnie z Leningradu,
oderwaliście od gorzkiej, leningradzkiej rzeczywistości. Wiesz, światło, ciepło, wanna,
jedzenie – wszystko to wspaniałe, ale… jak by Ci tu powiedzieć… to jeszcze nie życie, to
jedynie

SUMA

wygód. Funkcjonować się da, oczywiście, ale

ŻYĆ

– nie sposób.

W ogóle nie wiadomo, jak żyć po doświadczeniu leningradzkiego losu, który jest

ogołocony, odarty ze wszystkich pozorów, groźny, ale prawdziwie wolny. Dopiero teraz
dostrzegłam w pełni, jak – mimo strasznych warunków bytowych – krystalicznym powietrzem
oddychają tam ludzie. Marzę o tym, żeby jak najszybciej wrócić do Leningradu, tu zwyczajnie
nie potrafię żyć…

Zdaje mi się, że ostatecznie ustaliłam priorytety spraw tak zwanych prywatnych

i publicznych. No tak, właściwie po co te teoretyczne uzasadnienia? Ty i Leningrad jesteście dla
mnie nierozdzielni. Pozostałe warianty (w rodzaju „głębokich tyłów”, „pracy w Moskwie”) – to
oszukiwanie samej siebie, otwarcie mówiąc – hipokryzja i straszliwe zubożanie życia.

Nie myśl, że wszystko to odwet, bo jak dotychczas moje, a ściślej – nasze plany związane

z Moskwą wzięły, mówiąc kolokwialnie, w łeb… Zresztą, napiszę Ci wszystko po kolei, wtedy
zrozumiesz, co mam na myśli.

Podczas lotu nie miałam mdłości i mogłam wyglądać przez okno przez cały czas, od samego

startu samolotu. Lecieliśmy nisko, poniżej normalnego pułapu, i dobrze widziałam ziemię pod
nami. Poraziło mnie, że jest taka pusta: drzewa, domy, połacie śniegu i żadnej wojny. Z góry nie
dostrzegłam pierścienia blokady – ani broni, ani ludzi, tylko ośnieżone lasy, pola. Przestrzeń
całkiem opustoszała i cicha. I tak mi się zrobiło żal tej ziemi – poranionej, walczącej o każdą
swoją piędź, na której gdzieś tam, za drzewami, został półmartwy Leningrad, że płakałam
prawie do samej Chwojnej.

Gdy przelatywaliśmy nad jakimś jeziorem, zaatakowało nas sześć messerschmittów, jeden

z nich zaczął pikować w naszym kierunku, ale lecieliśmy z dużą prędkością. No i ruszyła nasza
eskorta – rozpętała się walka tuż ponad nami. Zobaczyłam przez okno, jak jeden z samolotów
zaczął spadać, wbił się w polanę między drzewami i od razu zaczął dymić. Było to jakieś mało
widowiskowe, nie tak jak w kinie…

Wylądowaliśmy w Chwojnej, by przenocować. Umieszczono nas w czystym domku, gdzie

paliło się światło, stał samowar i było bardzo ciepło. Wśród pasażerów spotkałam moją
szkolną koleżankę z synem i mężem – wyjazd z Leningradu załatwił jej właśnie mąż, zastępca
dowódcy sztabu 14. Gwardyjskiej Dywizji Kawalerii, też leningradczyk. Jechała z nimi starsza
kobieta – matka pielęgniarki, która doglądała tego gwardzisty, gdy leżał ciężko ranny po
walkach o Rostów. Oprócz nich leciało z nami jeszcze trzech ludzi, którzy załatwiali
w Leningradzie jakieś sprawy wojskowe.

Cały czas rozmawialiśmy tylko o Leningradzie, gwardzista znał mnie jeszcze sprzed wojny

i poprosił, abym przeczytała im coś z moich najnowszych rzeczy. Przeczytałam Dziennik lutowy.
Kiedy skończyłam, poprosili mnie, bym przeczytała jeszcze dwa razy – od deski do deski. Jeden
z mężczyzn potem go odpisał. Powiedział, że jedzie do Kazania, dokąd został ewakuowany
z Leningradu zakład optyczny, w którym pracował: „Nie będę naszym niczego opowiadał

o Leningradzie. Przeczytam im pani poemat i oni wszystko, wszyściuteńko zrozumieją. Popłaczą
sobie, to jasne, ale będą mieli spokojną głowę, że leningradczycy się nie poddadzą”.

Gdy skończyłam czytać, gwardzista wygłosił mowę mniej więcej w tym tonie: „No,

towarzysze, nastanie taki dzień, kiedy Leningrad będzie wolny i tego dnia będą fajerwerki, przez
cały wieczór będą, to się rozumie, a my będziemy salutować naszym wojskom w waciakach
i w tych strasznych półmaskach i ustawimy na dachach pomniki naszych żołnierzy z jednostek
przeciwlotniczych…”. I streścił cały mój poemat własnymi słowami.

A staruszka, matka pielęgniarki, powiedziała: „Jak prawdziwie pani wszystko napisała. I co

się tyczy bańki, i że w tym domu wiało od okna – toż my od razu wiemy, że to po
bombardowaniu, bo okna wybiło”. A ja im o tym przecież nie mówiłam. To odnośnie kwestii
wyjaśniania „przeżycia indywidualnego”.

Piszę Ci o tym nie po to, aby się chwalić, ale dlatego że znów upewniam się, ku mojej

radości, iż zwykli ludzie, niemający nic wspólnego z literaturą, wcale nie gorzej – a wręcz
przeciwnie – lepiej czują poezję i niepotrzebnie towarzysze „znawcy” tak się martwią, czy
odbiorca zrozumie sens wiersza.

Gdy przyjechałam do Moskwy, już po dwóch dniach […] upewniłam się, że tu

o Leningradzie nie wiedzą prawie nic.

Na pewno dużo dobrego w tej sprawie zdziałał Tichonow – do jego przyjazdu nikt nie miał

najmniejszego pojęcia, co przeżywa nasze miasto. Rozumiesz, mówiono, że leningradczycy to
bohaterowie, zachwycano się ich męstwem, ale na czym ono polegało – nie wiedział nikt. Nikt
nie wiedział o tym, że głodujemy, że umieramy z głodu, że brakuje transportu, ogrzewania
i wody. Nikt nie słyszał o takiej chorobie jak dystrofia. Pytano mnie: „Czy to groźne dla życia?”.
Stawski

[33]

zakrzyknął szczerze: „O niczym nie wiedziałem, o niczym! Dopiero od Kolki

Tichonowa usłyszałem, że Leningrad jest w takim położeniu. Czyżbyśmy się tak długo guzdrali,
gdybyśmy wiedzieli? Słyszeliśmy, że macie trudności, że krucho z jedzeniem, ale nie mieliśmy
bladego pojęcia, co musicie znosić!”.

Bardzo gorzko mówiliśmy o tym z Tichonowem…
Stąd też wszystkie moje kłopoty literackie. W radiu nie zdążyłam nawet otworzyć ust, a już

usłyszałam: „Może pani mówić o wszystkim, ale ani słowa o głodzie. Ani słowa. O męstwie,
heroizmie leningradczyków – tak, tego nam trzeba. Ale o głodzie ani słowa”.

Dziś miałam pierwszy raz wystąpić na antenie. Chciałam przeczytać Rozmowę z sąsiadką –

redaktor nie puścił, nawet ze skrótem o biednej kromce chleba. W środę chcą mi dać całą
„dziewięciominutówkę” (to takie ich wieczorne audycje literackie), ale nie pozwalają
przeczytać pierwszego Listu nad Kamę, ponieważ to „pozostawia zbyt mroczne, zbyt
przytłaczające wrażenie o Leningradzie”. – „Dlaczego?” – „No, a co pani tam pisze: «Nie
udręczajcie skargą matek». Przecież tu już wyraźnie jest powiedziane, że ciężko.”

[…]
Moja nalana figura głęboko rozczarowała, a nawet jakby obraziła, moskiewskich pisarzy

z zarządu Domu Literatów. Mówiono mi: „Oj, pani w ogóle nie wygląda jak mieszkanka
Leningradu. Przyjechał tu niedawno syn Tołstoja

[34]

– on, faktycznie, wyglądał niemalże jak

trup i tak łapczywie jadł…”. Nie dałam im tej satysfakcji i nie jadłam „łapczywie”. Dostojnie,

bez pośpiechu skonsumowałam zupę i kaszę.

Nie martw się, nie głoduję tu, jestem wystarczająco syta. W sobotę Wołodia Stawski

upchnął mnie wreszcie w hotelu „Moskwa”. Można tu przyzwoicie zjeść, chociaż zawsze
przynoszą co innego niż się zamówiło, a ceny są rozsądne.

Śmiałam się przez łzy, kiedy przeczytałam w Twoim liście pytanie o mój „wieczór autorski”.

Nikt tu się nie zainteresował, żeby coś takiego zorganizować. Leningradczycy są mężni – i Bóg
z nimi…

Ale jeśli wyłącznie bym Ci się skarżyła – byłoby to z mojej strony nieuczciwe.

W moskiewskim Związku Pisarzy jest paru ludzi pełnych współczucia dla Leningradu, chętnych,
by nam pomóc. I robią wszystko, co w ich mocy. […] Stawski mówił, że i tak „ten, kto chce”,
zna prawdę o Leningradzie i stara się, by pomoc jak najszybciej dotarła do miasta.

[…]
Dziennika lutowego zapewne nie puszczą na antenie. O audycjach literackich decydują tu

Gusiew i Jermiłow

[35]

[…]. Gusiew boi się emisji, dlatego że (dosłownie) „ten tekst jest za

silny, zbyt mocno chwyta za serce”. Jaka wrażliwość i czułość wobec ludzi, których chwyta coś
silniejszego niż wiersze – już dziewiąty miesiąc! Ale i tak poemat krąży wśród ludzi w odpisach
i jest bardzo dobrze przyjmowany.

[…]
Najbardziej zadziwia mnie, że wyglądam kwitnąco. Twarz mi się zaokrągliła (obrzęki!), ale

na policzkach pojawiły się rumieńce, skóra przybrała zdrowy kolor (zwłaszcza gdy się
domyłam), nabrałam sił i w ogóle, według Muśki, wyglądam teraz jak czerstwa, wiejska
dziewucha.

W pokoju hotelowym jest ciepło, założyłam moją błękitną bluzeczkę z marszczonymi

rękawami, tę, w której byłam na pięćdziesiątej „Kronice Radiowej”

[36]

, i wiesz – tak świetnie

na mnie teraz leży, taką mam zgrabną w niej figurę, podkreśla biust i zaokrągloną twarz, chociaż
co nieco już widać…

Wiesz, co dziś najbardziej poruszyło Szołochowa

[37]

? Wcale nie wiersze, chociaż od razu

zapamiętał strofę z Rozmowy z sąsiadką i wiele razy ją powtarzał, mówiąc z zachwytem: „Ale
poezja…”, a to, że jestem w ciąży. Nalał wszystkim po lampce bajecznego różowego wina
i powiedział: „Napijmy się za nowego leningradczyka”, nalał drugi raz i dodał: „I za kobietę,
która zostanie matką w czasie wojny”. […]

A o nas się nie bój. Oby tylko nie zagryzła nas tęsknota, reszta się ułoży.

9 MARCA

„Jeruzalem, jeśli zapomnę o tobie…”

[38]

Od słów, które zapisałam w tym zeszycie 22 czerwca 1941, minęło prawie dziewięć

miesięcy wojny. […] O czasie, o którym mówią błahe zapiski między tymi stronicami, chciałam
napisać wszystko i wyliczyć, co się w nim zdarzyło, ale tak po prostu wyliczać – jest rzeczą
niemożliwą, potrzeba by na to wielu tomów.

Z prawie mistycznym zdumieniem czytam swój zapis z 4 czerwca 1941. Tak,

wypowiedziałam wtedy w złą godzinę: wojna pochłonęła Kolę, mojego Kolę – moją duszę,
szczęście i życie. Cierpię rozpaczliwie.

11 MARCA

Zupełnie nie rozumiem, co nie pozwala mi skończyć ze sobą. Widocznie – najzwyklejszy

strach przed śmiercią. Tego właśnie baliśmy się z Kolą, gdy myśleliśmy o śmierci jednego z nas
i konieczności odejścia zaraz potem drugiego. Ale on mimo wszystko by nie stchórzył, a ja
zwlekam; luminalu, który został po Koli, na pewno wystarczyłoby, żeby się otruć.

Nie, nie cieszy mnie myśl o samobójstwie. Po prostu bardzo ciężko mi żyć. Mam dość. Nie

daję rady bez Koli. Zwijam się z bólu na myśl, jak okropnie i bezsensownie zakończył swoje
życie ten zadziwiający, światły człowiek. Jestem przerażona tym, że zostałam bez jego miłości.
Niechby zwyczajnie sam przestał mnie kochać – i tak byłam niegodna jego nabożnego,
rycerskiego uczucia – ale żeby żył, żeby żył…

[…]

14 MARCA

Mimo wszystko żyję.
Dziś los znów ze mnie zakpił, można powiedzieć, że aż nieprzyzwoicie: na pewno nie

jestem w ciąży. Był lekarz, zbadał mnie i zapewnił, że nie ma żadnego dziecka. Po prostu
spuchłam niemożliwie, wyglądam na oko na jakiś szósty miesiąc…

Boże, narobiłam tyle zamieszania. Chwaliłam się Szołochowowi, chciałam go wziąć

w kumy, bardzo się z tego ucieszył. Wydzwaniałam po wszystkich i chodziłam dumnie
prezentując swój brzuch, a tu – proszę, moi drodzy – nic.

A może to po prostu klimakterium – bezpłodność? I z tego powodu tyję… Na pysku

pojawiły mi się jakieś plamy, ale najgorsze – ten wstrętny (bo nie z powodu ciąży) i rozdęty
brzuch w miejsce mojej gibkiej talii osy. Jutro pójdę do profesora, sprawdzę jeszcze raz.

Nie wiem, jak napisać o tym Jurce… Oznacza to, że Kola umarł, nie pozostawiwszy mi

naszego wspólnego dziecka. Zawsze się tego bardzo bałam. Tak gorzko, tak nieszczęśliwie
żyliśmy i umieramy bezpłodnie. Bo byłoby to przecież nasze dziecko.

Chcę do Leningradu.
Do Leningradu – bliżej śmierci, choć się jej obawiam.
[…]

20 MARCA

Z Leningradu przylecieli Tomaszewscy i Azadowscy.

[39]

Być może odwiedzi mnie Irina.

Mówiła, że Leningrad jest teraz w kryzysowym położeniu – widocznie Niemcy podejmują
kolejną próbę zdobycia miasta. A ja, po jakiego diabła się tu plączę?

Jest oczywiste, że wyboru moich poezji w takim kształcie, jak przygotowałam, nie wydadzą.

Tu się nie mówi prawdy o Leningradzie, nie mówi się o głodzie, a bez tego nie ma żadnego
„heroizmu” Leningradu. (Piszę słowo „heroizm” w cudzysłowie, bo uważam, że coś takiego
w ogóle nie istnieje.) Pisać takie opowiadania jak Tichonow mogę, oczywiście. Nawet one są
znaczące wobec zmowy milczenia wokół Leningradu, ale to wszystko nie to, nie to…

Jedyne, co udało mi się zrobić dla naszych ludzi – to wyżebrać w Ludowym Komisariacie

Przemysłu Spożywczego siedem skrzynek pomarańczy i cytryn, sto puszek zagęszczonego mleka
i 10 kilogramów kawy. To wszystko! Dziś latałam po różnych magazynach i zbierałam lekarstwa
– udało się. Jeszcze tylko jutro muszę odesłać to wszystko samolotem do Leningradu – choć tyle

mogłam zrobić dla mojego miasta.

A na słowo – prawdziwe słowo o Leningradzie – jeszcze widocznie nie nadszedł czas…

Czy w ogóle nadejdzie? Będziemy pielęgnować w sobie taką nadzieję. […]

23 MARCA

Przed chwilą wróciłam z lotniska, gdzie zostawiłam przesyłkę dla Radiokomitetu

leningradzkiego. Cudowny, różowo-błękitny poranek, pachnie wiosną. A Koli nie ma. Widzę
niemalże jak na jawie: ulica Troicka, nasze mieszkanie o poranku − takie właśnie, słoneczne,
zabarwione na różowo i błękitno. Ale przecież tam Koli już

NIE

. Wrócę tam − a on nie

przyjdzie. […]

Irina opowiadała o Leningradzie, tam ciągle to samo: trupy na ulicach, głód, szalony ostrzał

artyleryjski. Niemcy rzucili się nam do gardła. Zabroniono używać słowa „dystrofia” − teraz
śmierć następuje z innych przyczyn, nie z głodu! Co za łajdactwo! Z miasta wywożą ludzi
przymusowo, w drodze mrą. Tak odszedł Misza Gutner

[40]

. Gdy o tym usłyszałam, od razu

pomyślałam: „Powiem Kolce”. Cały czas tak myślę, nieustannie. Ale jego nie ma. Do tej pory
nie zawiadomiłam jego rodziców – okropność.

Trzeciego dnia po wizycie Iriny szarpała mną śmiertelna tęsknota, chciałam tylko jednego −

wrócić do Leningradu, żeby tam zginąć. Bardzo tego chcę, chociaż się boję. Na pewno umarła
Marusia, umarli Prendelowie

[41]

– albo ich wywieziono. Czy ojciec żyje? I czy istnieje jeszcze

nasze biedne gniazdo na Troickiej, nasze książki, rękopisy Koli? Może już je rozniósł pocisk?
20 marca Jurka był jeszcze zdrów i żywy, a teraz?

Śmierć hula po mieście, które zaczyna już cuchnąć jak trup. Przyjdzie wiosna − wybuchnie

zaraza. Już nawet koparkami nie nadążają kopać mogił. Trupy leżą stosami, na końcu nabrzeża
Mojki całe zaułki i ulice są zawalone sągami martwych ciał. Pomiędzy nimi jeżdżą ciężarówki
z trupami i rozjeżdżają nieboszczyków, którzy osunęli się ze stosów, a ich kości trzeszczą pod
kołami.

Tymczasem Żdanow

[42]

przysłał do Moskwy telegram z żądaniem zaprzestania wysyłki

indywidualnych darów dla organizacji w Leningradzie! Że niby to powoduje „niekorzystne
skutki polityczne”. Z powodu tego idiotycznego telegramu nie mogliśmy zdobyć niczego dla
naszego Radiokomitetu.

[…]

25 MARCA

Dziś przyjął mnie Polikarpow − przewodniczący Wszechzwiązkowego Radiokomitetu.

Został mi na duszy nieprzyjemny osad po tym spotkaniu. Źle przeprowadziłam rozmowę z nim −
mówiłam nieśmiało, z lękiem, a trzeba było być bezczelną. Prosiłam o wysłanie paczki
z żywnością dla naszego Radiokomitetu. Dobrze utrzymany urzędnik, wyraźnie zmęczony moją
obecnością, mówił wytartymi, śmierdzącymi komunałami, że „sami leningradczycy protestują
przeciwko tym paczkom” („leningradczycy” − czyli Żdanow!), że „państwo wie lepiej, komu
pomagać” i tym podobne brednie. Judaszek Gołowlew!

[43]

Pomysł naszej książki Tu mówi Leningrad

[44]

nie zachwycił go. Co do ewakuacji chłopców

z Leningradu tutaj − okazuje się, że proponował to Chodorenko, ale Polikarpow oświadczył:
„Władze Leningradu będą przeciwko temu stanowczo protestować”, i odmówił. Chodorenko zaś

zapewnił, że „wszystko otrzymał i przekazał”, a to przecież kropla w morzu potrzeb − to, co

wyżebrałam. Cholerny gówniarz!

[…]

27 MARCA

Wczoraj przyszedł telegram od ojca, z Wołogdy: „Kierunek Krasnojarsk, poproście

o skierowanie do Czystopola. Chory ojciec”. Pewnie ostatni raz widziałam go wtedy w naszym
Radiokomitecie. Już go nie ma w Leningradzie. Zginie zapewne w drodze, nasz „Fiedka”, na
którego tak się boczyliśmy i którego tak kochaliśmy. Aaa!

Do Leningradu! Czym prędzej do Leningradu, bliżej śmierci. Ona i tak kosi wszystko wokół.

Wszyscy odchodzą. Co z Jurą?

[…]

28 MARCA

Dopiero co skończył się alarm przeciwlotniczy. W Moskwie w czasie alarmów nadaje

radio: śpiew, rozmowy i zabawa. Początkowo szalenie mnie rozśmieszyło, kiedy usłyszałam na
antenie skoczną piosenkę ludową, a potem nawet mi się spodobało – niech śpiewają,
przynajmniej nie słychać bomb.

29 MARCA

[…] Byłam dziś na

VII

(Leningradzkiej) symfonii Szostakowicza. Jakież to okropne, że nie

mogę opowiedzieć o tym Koli, jakie niesprawiedliwe, że tego nie usłyszy. Tak przecież kochał
muzykę, traktował ją z takim nabożeństwem.

Przez cały koncert w duszy szlochałam. Po pierwszej części coś się we mnie zapadło, tak

mnie to wyczerpało emocjonalnie, że środek symfonii całkiem mi umknął. Żeby mogli ją
usłyszeć nasi w Leningradzie! […]

1 KWIETNIA

Przedwczoraj przyszły długie listy od Jurki – bezgranicznie czułe i płomienne. Pisze, że

mnie kocha, że pragnie mojej miłości „od dawna, miłości niepodzielnej”. Wie już, że nie
spodziewam się dziecka, więc chce, abym wróciła do Leningradu. Na pewno kocha mnie
szczerze, więc dlaczego dziwi mnie to jego uczucie i wprawia w zakłopotanie… Miłość Koli
była dla mnie przecież niepodważalna i powodowała jedynie dumę.

Ciągle jeszcze czuję, zwłaszcza teraz, po śmierci Koli, obcość wobec Jurki i czasem ogarnia

mnie niechęć do niego za to, że Kola był o niego zazdrosny, nie lubił go. A ja, chociaż go
kochałam, zostawiałam samego dla Jurki… Z tej przyczyny odsuwam się od niego teraz i nie
mogłabym powiedzieć, że go kocham. Traktuję go z czułością, nieco protekcjonalnie, podoba mi
się, jest mi drogi.

Przedwczoraj byłam prawie szczęśliwa z powodu jego listów i myślałam o Leningradzie już

nie jak o miejscu śmierci, lecz miejscu narodzin, gdzie będzie można złapać oddech. Bo tu nie
robię nic i nie chcę nawet – wszędzie wokół przytłaczające kłamstwo! Tu się męczę i jedynie
miłość do Muśki jest we mnie żywa. Całą sobą jestem w Leningradzie. I kiedy tam wrócę, będę
kochać Jurkę na tyle, na ile w ogóle teraz potrafię.

Jestem – babą, i to słabą babą. Potrzebuję mieć u swego boku kochającego, oddanego mi

faceta. I czasem sobie myślę, choć czuję oddech śmierci na karku: słońce moje, Kolka – pozwól

mi oddać ostatki mojego serca Jurce. Powinnam dać mu szczęście, którego pragnie.

[…]

3 KWIETNIA

[…] Dostałyśmy list od ojca z jakiejś stacji Głazowaja

[45]

, datowany 28 marca. Pisze:

„Kochane moje, zwróćcie się do kogo tylko się da (nawet do samego Berii

[46]

), ale uwolnijcie

mnie stąd”. Ojciec jest w podróży od 17 marca, dostają jedzenie raz dziennie, a i to nie zawsze.
W ich wagonie sześć osób zmarło podczas podróży, a już czekają w kolejce następni. Ojciec
pisze: „tracę siły, choruję na żołądek” i kończy swój list: „wybaczcie mi wszystko, co zrobiłem
źle”.

Boże mój, o co walczymy, w imię czego zginął Kola, po co rozdarto mi serce? Czy

walczymy za system, który cudownego człowieka, doskonałego lekarza wojskowego,
prawdziwego rosyjskiego patriotę bez powodu poniżył, zeszmacił, skazał na śmierć? Za to, by
niemożnością było temu zapobiec? Przecież „uwolnić” go nie uda się w żaden sposób. Któż
będzie się zajmował teraz uwalnianiem jakiegoś lekarza? […]

7 KWIETNIA

Nocą 4 kwietnia na Leningrad spadło dwieście bomb, głównie na Wyspę Wasilewską, na

statki. Na Wasilewskiej zburzyły czterdzieści domów. Jurka, Jurka! Na miasto szło 130
samolotów, przebiło się 50. Nalot trwał godzinę. Och, Jurka! Ominęła go ta godzina śmierci?
Gdzie był w tym czasie?

Czyżbym coś przegapiła? Pisałam do niego stąd jakieś mało życzliwe listy – ani razu nawet

nie napisałam „kocham” – a on czeka na to słowo. […]

9 KWIETNIA

Wczoraj przyszedł od Jurki list z 3 kwietnia, pełen miłości i oddania. 3 kwietnia żył.

Okazuje się, że jednak w jednym z listów napisałam: „kocham”. Sama tego nie pamiętałam. Ale
dobrze się stało – on mi pisze, że jest z tego powodu szczęśliwy i, prawdopodobnie, naprawdę
jest. Dlaczego nie sprawić przyjemności człowiekowi, nawet jeśli samemu jest się tak
nieszczęśliwym?

Jestem nieszczęśliwa w absolutnie pełnym znaczeniu tego słowa. Przez cały dzień wracało

dziś do mnie falami wspomnienie Koli z mojej drugiej wizyty w szpitalu na Piesocznej: jego
spuchnięte ręce, całe we wrzodach i ranach, jak ostrożnie podsuwał je pielęgniarce, żeby je
opatrzyła. Z niepokojem mamrotał, cały czas mamrotał, przeszkadzając mi w karmieniu go,
rozchlapując drogocenne jedzenie. Ogarnęła mnie rozpacz, złość i ugryzłam go w tę bolącą,
spuchniętą rękę. Suka ze mnie, suka! Był już wtedy straszny, niepodobny do siebie. Jeszcze
pierwszego dnia jego obłąkania był piękny, a tu nagle – jakby ktoś obcy, gorzej niż w koszmarze
sennym.

[…]
Moja dusza kurczy się coraz bardziej, usycha. Zapadam się w sobie, robię się obojętna na

innych ludzi i postrzegam ich tylko przez pryzmat siebie. Tak było dziś z równie nieszczęsnym
Julkiem Eszmanem

[47]

. Stracił w Leningradzie żonę, ojca, a ostatnio – matkę i brata.

– Jak ty możesz żyć? – spytałam go.
– Ja nie żyję – odpowiedział. – Jeśli jestem żywy, to tylko z powodu mojej córki.

Siedzieliśmy w trolejbusie, ramię przy ramieniu, i mówiliśmy – on o swojej żonie, ja

o Kolce. Oboje czuliśmy się głęboko winni wobec nich i przez chwilę poczułam, że nosimy
w sobie ten sam ból.

– Jak myślisz, czy coś się zmieni po wojnie? – spytałam go.
– Dwa–trzy miesiące temu myślałem, że się zmieni, ale teraz, po przyjeździe do Moskwy,

widzę, że nie…

[…]

11 KWIETNIA

[…] Dziś byłam na wieczorze autorskim w klubie

NKWD

. Czytałam Dziennik lutowy –

zebrałam wielkie brawa i musiałam jeszcze przeczytać List nad Kamę, który też został dobrze
przyjęty. No cóż, widać wśród nich także są ludzie, chociaż w większości zachowują się po
chamsku, jak „panowie życia i śmierci” – to zwyczajnie obrzydliwe.

Sekretarz komitetu partii odpowiedział na mój telefon w sprawie ojca, że przekazał moje

podanie sekretarzowi komisarza ludowego i że „zdecydowano działać za pośrednictwem
Kubatkina

[48]

, to znaczy przez Leningrad”. To jedynie wykręty. […]

12 KWIETNIA

Tęsknota. Jutrzejszy samolot do Leningradu – odwołany. Nie mam tu już absolutnie nic do

roboty. Dzisiejszy dzień wyjątkowo się dłużył, większość czasu spędziłam w łóżku. Ból
istnienia. […]

W Leningradzie czeka na mnie puste mieszkanie na Troickiej – nie mam się gdzie podziać.

Oczekuje mnie Jurka – ale jak mam się z nim położyć w tym samym łóżku, w którym leżałam
osiem lat z Kolą i przeżyłam w nim tyle radości i smutków. Gdybyż jeszcze Kola żył – byłoby
co innego! A tak – jeszcze raz trzeba będzie go pożegnać. I wiem, że Jurka zawsze będzie mnie
wewnętrznie irytować, nigdy nie stanie mi się tak bliski, jak Nikołaj, chociaż na przykład
wczoraj za nim tęskniłam i myślałam z czułością. […] Ale wiem też, że przynajmniej pierwsze
dni z Jurką będą radosne.

Tichonow też się rwie do Leningradu. Wiem, co nas ciągnie: tam człowiek każdą minutę

przeżywa pełnią życia, tam ludzkie uczucia osiągają najwyższy pułap, wszystko jest tak wyraźne
i obnażone, jak tylko może być w obliczu śmierci.

[…]
Wyglądam teraz dobrze. Zszedł mi z twarzy obrzęk, prawie nie mam zmarszczek, skóra –

jedwabista, jak nigdy jeszcze; szerokie, białe ramiona, ładne, krągłe i jędrne piersi… Koleńka
chciał, żebym przytyła, ale się nie doczekał. Wygłupiając się, mówił mi: „Bergholc, chcę, żebyś
miała duże piersi!”. Och, jakże on mnie kochał – moje ciało, całą moją kobiecość – naprawdę
uważał mnie za „najpiękniejszą kobietę w Leningradzie”. […]

I jak okropnie żałuję, że nie byłam z nim w jego ostatniej minucie! Na pewno odzyskał

przytomność (lekarz powiedział, że „odszedł cicho”), czekał na mnie, przeprowadziłabym go
z uśmiechem, szczęśliwego, spokojnego…

[…]

13 KWIETNIA

[…] Od ojca nie mam wiadomości od 3 kwietnia. […] A szanowne

NKWD

„weryfikuje”

moje podanie w jego sprawie… No, oczywiście! Przecież mogłam nakłamać, mogę nie
wiedzieć wszystkiego o własnym ojcu – jedynie oni są wszechwiedzący i nikomu z nas nie
wierzą! Dranie i łajdaki! Nienawidzę was!

[…]

26 KWIETNIA, LENINGRAD

Z zewnątrz słychać buczenie samolotów patrolowych. Czasem ostrzał artyleryjski. […]

Z okien naszego mieszkania na szóstym piętrze widać podziurawione pociskami dachy
sąsiednich budynków. I cały czas się denerwuję, tchórzę, kiedy zaczynają się bombardowania
i gdy tuż nad głową przelatuje wyjący pocisk. A przecież w Moskwie były takie dni, kiedy
pisałam z całą szczerością: „Do Leningradu, bliżej śmierci”. Leningrad istnieje, jest żywy, trwa.

Wróciłam tu do nowego męża, do nowej miłości i szczęścia − dopiero teraz to widzę.

(Alarm przeciwlotniczy. Zaraz zacznie się bombardowanie.) Chcę żyć − nie to, bym bała się
śmierci, ale nie chcę rozstawać się z Jurką. (Alarm się skończył.) Kocha mnie bardzo, nie
ukrywa tego przed nikim, promienieje radością, jak chłopiec, który dostał najcenniejszy
podarunek. Chodzi energicznie, mówi donośnie, rozemocjonowanym głosem, co chwila chwali
się wszystkim mną i moimi sukcesami. Nawet obcym ludziom udziela się jego szczęście. Jak
pełne zachwytu słowa od niego słyszę − o mnie, o moich wierszach. Wciąż mi się przygląda,
całuje i cały czas drży, żebym nie odeszła.

Gdy wróciłam z Moskwy, zastałam przygotowany specjalnie dla nas nowy pokój na szóstym

piętrze, jasny, bardzo ciepły, nawet z kanapą („Na niej siedziałaś w czasie nagrywania
pięćdziesiątej kroniki”), stołem z szufladami wypakowanymi jedzeniem i wspaniałym tytoniem
o miodowym kolorze. Nad kanapą − moje zdjęcie i wiersze. Przygotował dla mnie oddzielny
kącik. Prawdziwy dom − choć pośród dziurawych dachów i gruzów.

[…]

4 MAJA

Wczoraj (do piątej rano) mieliśmy trudną rozmowę z Jurą o przeszłości. Stara się mnie

przekonać, że już od września nie kochałam Nikołaja. Że i teraz go nie kocham, a to jedynie
moja wyobraźnia… Co za bzdura!

8-9 MAJA

[…] Od czasu powrotu do Leningradu dwa razy byłam na froncie. W sztabie 42. Armii – na

tyłach „Elektrosiły”

[49]

, przy Pałacu Rad oraz w sztabie 55. Armii, w Rybackim i Ust’-Iżorze.

Jakie to dziwne i dojmująco smutne – chodzić po znajomych miejscach, gdzie spędziłam
dzieciństwo i młodość, a gdzie teraz jest front. Nie opuszczało mnie poczucie dwoistości losu –
smutnego, a zarazem żarliwego; jałowego, choć obfitego w zdarzenia. I bardzo wyraźnie czułam,
w jak innym punkcie życia jestem teraz. Tyle doświadczyłam, można by niejedną książkę
napisać…

We mnie jedno pełne ludzkie życie już się dokonało. Nie ma tu ojca, nie ma Koli. Nie ma też

jego rodziny, wymarły moje ciotki, dawno umarły moje dzieci. Wszystko to nie istnieje. I nie
wróci młodość, dojrzewanie – wszystko to minione. Zaczęło się, niezależnie od mojej woli,
i trwa już nowe życie, a ja sama – tamta – też jakbym umarła.

Gdzieś, z ostrym wizgiem, spadają pociski, wczoraj i dziś też dziurawiły dachy, okropnie

jazgocząc i wyjąc. O, zgrozo!

Jestem w Leningradzie już dwadzieścia dni. Przez ten czas prawie nie pisałam, jedynie

wiersz Leningradczycy – taki sobie, choć jest tam parę niezłych linijek, i wystąpienie radiowe
Leningradczycy w pierścieniu blokady – dobre, na pewno by się podobało słuchaczom. Teraz
„przechodzi instancje” – mogą jeszcze nie zezwolić na puszczenie w eter. Nasza propaganda
wciąż jest nieudolna i tchórzliwa, a władze tępe i niekompetentne.

Żyję przede wszystkim miesiącem miodowym z Jurką. Trzy razy występowałam

z Dziennikiem lutowym – porażający sukces, aż zbił mnie z tropu. W Związku Pisarzy – wprost
triumf. W 42. Armii i u załogi torpedowca – żołnierze i marynarze płakali podczas czytania.
Wyjątkową furorę zrobiłam u marynarzy – to już prawdziwa sława! Ale jakoś mi niezręcznie
ciągle występować z tym samym tekstem, pora na coś nowego.

Oszałamiający sukces Dziennika lutowego – i w Leningradzie, i w Moskwie – onieśmiela

mnie dlatego, że teraz powinnam napisać następną rzecz jeszcze lepszą, a tymczasem wydaje mi
się, że osiągnęłam szczyt swoich możliwości. Kiedy pisałam to w lutym, byłam otępiała,
spuchnięta z głodu, zaczęłam dopiero co z niepohamowanym apetytem pochłaniać jedzenie od
Jury, ze zmartwiałym od zakłopotania i zgryzoty sercem… Długo nie mogłam się rozkręcić,
złościłam się – Jurka pospieszał, ja z jakiegoś nieznanego powodu skrobałam tępo, bez zapału,
a potem nagle, nie wiadomo dlaczego, zaczęłam najzwyczajniej, najprościej – i poszło… […]

Jest też o czym pisać. O Mary Reed, siostrze Johna Reeda

[50]

, umierającej z głodu

(pomagamy jej trochę i Jura stara się umieścić ją w szpitalu). O wręczeniu 55. Armii sztandaru
gwardyjskiego – żałosnym święcie na froncie znajdującym się w granicach miasta (cykl lub
wiersz Leningrad – frontem). O leningradzkich dzieciach, romanse i pieśni… Tak, trzeba pisać,
trzeba wgryźć się w życie miasta. Ja, w swojej wieży, w ciepłym, jasnym i pełnym jedzenia
pokoju – oderwałam się od ludzi, poddałam się egoizmowi i samolubstwu. Nie zawstydza mnie,
że teraz upajam się „prywatnym życiem”, ale już wystarczy, trzeba zacząć działać. Ten zachwyt,
ta prawdziwa ludzka radość, z jaką jest przyjmowany Dziennik lutowy – bardzo mnie
zobowiązują.

Końca blokady nie widać. Odkąd tu jestem, Niemcy atakowali miasto dwa razy,

bezskutecznie. […] Ludzi umiera mniej – tak wielu dotąd odeszło. Umarła Mauliszka, Lidia
Nikołajewna. Bardzo mną to wstrząsnęło. Jaka ze mnie świnia, że nie zadzwoniłam do
Mauliszki w styczniu… Pewnie nie mogłabym im w niczym pomóc – umarły w tym samym
czasie, w te potworne styczniowe dni, co i Kola. Jakżeż to boli, jak chciałoby się to naprawić –
pójść do jej mieszkania, powiedzieć: „Mauliszka, no co ty? No, wstawaj, żyj!”. Przyjaźniłam
się z nią od 1930 roku, była moją pierwszą prawdziwą przyjaciółką. Ach, Boże mój.

Jurka śpi, okropnie głośno chrapie. Wczoraj, do ósmej rano, znów musiałam się gęsto

tłumaczyć… „Zrozum, to w ogóle nie jest scena zazdrości” – mówił, ale cóż to było, jeśli nie
scena banalnej, męskiej zazdrości – ma tak niedoświadczone serce i do tego stopnia racjonalny
umysł, że sam nie jest w stanie tego dostrzec.

Byli u nas Fadiejew, Tiszka i Prokofjew

[51]

– pili. Ja niewinnie pokręciłam tyłkiem przed

Saszką Prokofjewem, bynajmniej nie więcej niż zazwyczaj. Jest mi najzupełniej obojętny, znam
go już ponad dziesięć lat. Oprócz najzwyklejszego kokietowania nie było w moim zachowaniu

absolutnie niczego więcej. Niemniej dla Jury to już problem. Do tego jeszcze telefony od
jednego z żołnierzy torpedowca – tu też sprawa najwyższej rangi: „Obrażałaś mnie przez cały
wieczór, tak podgrzewałaś Prokofjewa, byłaś taka zapraszająca dla żołnierza, pokazałaś, że ani
trochę nie cenisz naszej miłości”. I tak dalej, i tak dalej.

Głuptas! Nie zdaje sobie sprawy, jak ogromne, zdumiewające nawet mnie, zwycięstwo

odniósł – że śmieję się z nim całymi dniami, że pieszczę go z najprawdziwszym nienasyceniem.
Męczący, ale i najukochańszy cień Koli już zanika. Bywam szczęśliwa od rana do wieczora i aż
dech mi zapiera od rosnącej miłości do Jurki – a on buduje jakieś babilońskie wieże na
fundamentach mojej czczej paplaniny z Saszką.

Wczoraj czułam się okropnie. Saszka upił się, zaczął gadać jakieś bzdury i pchać się

z łapami, od Jurki usłyszałam wiele niesprawiedliwych, obraźliwych słów, zupełnie
niepotrzebnych. Poczułam się rozpaczliwie samotna – Kola nie dopuściłby do podobnej
sytuacji, rozumiejąc, że to wszystko nieznaczące żarty.

No, przy Jurce tyłkiem nie pokręcisz! Ostry jest, co tu dużo gadać. Tak ściąga cugle, że pysk

cały będzie we krwi. Gospodarz, właściciel, posiadacz. Po części (jak to baba!) podoba mi się
to, znaczy – kocha mnie naprawdę, mocno. Ale, być może, podoba mi się na razie, póki to nasze
początki… A jeśli takie rozmowy, z tymi krzykami, będą się powtarzać, jeśli będzie chciał
kontrolować wszystkie moje (czysto powierzchowne) znajomości – co z tego wyniknie?
Przepraszam, ale na kurę domową się nie nadaję!

Naprawdę, nikogo oprócz niego teraz nie potrzebuję i zabawa jest dla mnie celem samym

w sobie. Ale przecież od takich głupot on może przejść dalej, wprowadzić swoje męskie rządy,
a to już – gorycz samotności.

[…] W Leningradzie wiosna, a Koli nie ma. Bulwar Tuczkowa, most, gdzie 8 czerwca 1930

siedziałam wczesnym rankiem nad wodą po pierwszej spędzonej z Kolą nocy – i nie ma go…
Nie ma go nigdzie w naszym Leningradzie! Póki Jurka jest obok – śpiewam mu, całuję go,
szczęśliwa i zakochana. Gdy wychodzi i zostaję sama – w okamgnieniu zapadam się w czarną
otchłań. […]

Przecież nie da się tak długo. Powinnam żyć

JEDNYM

ŻYCIEM

. […]

11 MAJA

Zaczyna się alarm przeciwlotniczy albo ostrzał. Minuty ciszy w mieście są teraz niezwykle

rzadkie i czuję się wtedy nieswojo, niepokoję się bardziej niż podczas strzelaniny. Ta cisza jest
niedobra, podejrzana, męcząca.

13 MAJA

Ze spokojem mogłabym zapisać: „O moim wczorajszym wystąpieniu mówi całe miasto”.

Oczywiście, nie jest tak do końca, ale choćby w Radiokomitecie usłyszałam dzisiaj tyle słów
uznania i wzruszających podziękowań − od znajomych i nieznanych mi ludzi.

Jakaś starsza kobieta o przerażającym wyglądzie powiedziała: „Wie pani, kiedy czuję, że

zatracam ostatnie ludzkie odruchy, resztki człowieczeństwa, z pomocą przychodzą mi pani
wiersze. Zawsze słyszałam je w porę. W grudniu, kiedy umierał mój mąż i – wie pani – nawet
zapałek nie mieliśmy, a kaganek co chwila gasł, trzeba było bez przerwy poprawiać knot, a ten
spadał do puszki i przygasał, karmiłam męża po ciemku i zaczęłam mu wtykać łyżkę w nos –

okropność. Nagle usłyszeliśmy pani wiersze. I wie pani − zrobiło się nam lżej. Byliśmy
spokojniejsi. Bardziej dumni… I znów wczoraj leżę − osłabiona, bezsilna, łóżko trzęsie się od
huku bomb − leżę pod szmatami, pociski spadają gdzieś niedaleko, jest tak strasznie, ciemno
i nagle znów słyszę pani wystąpienie w radiu i wiersze… I czuję, że jeszcze istnieje życie”.

[…] Tak dobrze znam to z własnego doświadczenia, kiedy leżałam bez woli, w kompletnym

otępieniu, tak jak masa leningradczyków leży teraz w swoich ciemnych, zatęchłych kątach.
Trwają w ciemnościach, na trzęsących się łóżkach, osłabieni i apatyczni – i jedyny ich kontakt
ze światem to radio. I oto biegnie – do tego ciemnego, zapadłego kąta – mój wiersz i ludziom,
zrozpaczonym i głodnym, na chwilę robi się lżej. Jeśli dałam im choćby okruch pociechy –
nawet ulotnej, iluzorycznej – to znaczy, że moje istnienie zyskało uzasadnienie.

20 MAJA

[…] Chodzą słuchy, że sytuacja na froncie jest dla nas niekorzystna. Bóg wie, co będzie

dalej. Dziś w mieście nadzwyczajnie cicho, słychać było nawet, jak w parku krzyczały ptaki.
No, a jutro? Niemcy podciągnęli swoje rezerwy bliżej miasta […]. Końca blokady nie widać.

I te surowe, zamknięte w sobie, poczerniałe i sine twarze leningradzkich dzieci. Wczoraj

zobaczyłam taką dziewczynkę w piekarni i znów mną targnęło pytanie: jak można żyć w takim
cierpieniu? Dobrze, że Jurze udało się umieścić Mary Reed w szpitalu. Dobrze, że oddaliśmy
swoje talony do stołówki Domu Pisarzy Marinym, starym przyjaciołom moim i Koli. Tylko to
ich ratuje. Kola byłby zadowolony.

Wszystko to – kropla w morzu. A ludzie głodują, wielu jeszcze bardziej niż w lutym.

Marusia, Fryc, Mary, Mironowowie

[52]

mówią o tym wprost: gonimy już resztkami sił. Prendel

opowiadał niedawno, że coraz więcej jest przypadków kanibalizmu – w maju do jego szpitala
trafiło już piętnaście osób, podczas gdy w kwietniu – jedenaście. Przypadło mu w udziale
wykonanie ekspertyzy poczytalności tych ludzi. Ludożerstwo to niezaprzeczalny fakt. Opowiadał
o dwojgu ludziach, którzy zjedli trupa swojego dziecka, a potem zwabili troje innych – zabili je
i też zjedli. To było w kwietniu.

Kiedy Prendel o tym opowiadał, nie wiem dlaczego, zaczęłam się śmiać, szczerze śmiać,

tym bardziej że nie próbował ich jakkolwiek usprawiedliwiać. Powiedziałam: „Przecież nie
zjadłeś swojej babci” – i potem już w ogóle nie mogłam poważnie potraktować jego opowieści
o kanibalach. Do granic wytrzymałości obrzydło mi to wszystko – kanibalizm, podziurawione
dachy, wybite szyby, dzikie burzenie miasta – też mi heroizm, romantyzm wojny! Śmierdząca,
podła sprawa. Cały heroizm zawiera się jedynie w tym, co wbrew wojnie, co jej obce.

Zostaje tylko zgrzytanie zębów, utrata tchu od nienawiści – gdy widzisz cierpiących ludzi

i żal ci ich, i robi się od tego wszystkiego obrzydliwie, wstrętnie mdli… Kiedy ten smród się
skończy? Czasem wydaje mi się, że będziemy tak trwać już zawsze.

Dziś skończyłam słuchowisko – wydaje się niezłe, jeśli tylko dobrze je zrealizują, powinno

być śmieszne. Wszystko to, oczywiście, godne pożałowania. Trzeba by pisać prawdziwie,
trzeba pisać Leningradczyków.

Muszę doprowadzić do porządku swoje życie – na pewno za mało i nieregularnie śpię, już

się posunęłam i schudłam. […]

Powiedziałam Jurze: „Chcę żyć jednym życiem”. Tak, chcę. Zapewne tak będzie. Być może

to jedno życie rozpocznie się od dziecka. Nie robiłam nic, żeby zabezpieczyć się przed ciążą,
chociaż widzę całą bezmyślność tego pomysłu w takiej chwili, póki jeszcze rozkaz towarzysza
Stalina o pokonaniu Niemiec niewykonany. Ale chcę żyć pełnią życia, zmieścić w tej namiastce
istnienia wszystko – i dla Jury, i dla mnie. Niech będzie dziecko. Choć tak zobojętniałam, że
trudno mi sobie wyobrazić, jak je karmię i przewijam. I kochać je? Czy jeszcze to potrafię?
Czasem eksperymentuję na sobie: „No i? Jak to będzie? A co? Dasz radę? Ciekawe!”.

Jura jest mi bliski, ale też nie wie, jak obumarłego człowieka przyjął do swojego serca!

Kamienieję od dawna. Śmierć Koli – to była ostatnia kropla, ostatnia strata w łańcuchu
potwornych strat – i osobistych, i narodowych, które swój początek mają jeszcze w 1933 roku.

[…]
Pisałam cały wieczór, a Jurka spał. Zaraz go zbudzę, zrobię jakąś kolację, być może będę

z nim nocą, bo jeszcze się nim nie nasyciłam ani trochę, chcę go jeszcze i jeszcze… Czy to jest
prawdziwe życie?

TAK

. Tak, tak!

26 MAJA

Dni mijają szybko i jałowo. Ale przynajmniej przedwczoraj puścili w końcu na antenie moje

słuchowisko satyryczne – wyszło faktycznie zabawnie. Jeśli w Leningradzie dzięki niemu
uśmiechnęło się choćby kilku ludzi, to moja praca nie poszła na marne.

[…]
Mimo codziennych ostrzałów, w Leningradzie panuje jakaś cisza. Nie ma nalotów

i w ostatnim czasie nawet nie ogłaszają alarmów przeciwlotniczych. Widocznie Niemcy rzucili
wszystkie siły na południe. Tu zdobyli Półwysep Kerczeński. Przytłaczające poczucie wstydu,
wywołane zeszłorocznymi przegranymi, znów wraca. Boże, co jeszcze nas czeka? Zresztą, to do
przewidzenia: miliony nowych śmierci, nowych wdów i sierot. Ja to już znam. I nawet w czasie
najsilniejszych nalotów myślę: „Co mi tam, zmartwienia, strach mam już za sobą – utraciłam już
wszystko i wszystkich, nie mam do stracenia nic więcej. Życie – teraz to już nie byłaby strata”.

[…]
Dzieje się ze mną coś dziwacznego: mam masę planów, projektów i pragnienie, by pisać.

A pracuję bardzo mało i wtedy, gdy mogłabym zrealizować swoje plany – nie mogę się zebrać.
Potrzebuję dużo więcej samotności. Jurka prawie cały czas jest ze mną, odrywam się dla niego
od pisania, rozprasza moją uwagę. Cały czas czuję się obserwowana i zaprzątam sobie głowę
swoim wyglądem – chcę mu się podobać i dlatego pracuję mniej intensywnie.

Dziś Jura jest bardzo zajęty, więc siedzę sama w naszym „schronie” i mogłabym się

napracować do woli. A jak na złość długo robiłam sobie manikiur, myłam włosy.

Potem wyjęłam listy Iriny

[53]

do Jury, uważnie je przeczytałam, co wywołało u mnie

poczucie obcości wobec niego, potem przeszukałam kieszenie jego palta i znalazłam odpowiedź
Iriny na telegram wysłany przez niego w kwietniu. Pisał jej wtedy: „Zaniepokojony, zdziwiony
czteromiesięcznym milczeniem. Napisz, czy milczenie oznacza zeszłoroczną historię”.
(W ubiegłym roku zdradziła go.) Pisał do niej, kiedy ja byłam w Moskwie i dostawałam od
niego takie czułe, rozkochane listy, bez wątpienia szczere. „Zaniepokojony” jednocześnie
o związek z nią!…

Po powrocie z Moskwy znalazłam brudnopis telegramu i zażądałam wyjaśnień. Zapewniał

mnie, że go nie wysłał. Okazuje się (jak przewidywałam), że nie tylko wysłał, ale i otrzymał
odpowiedź: „Wyrzuty niestosowne, posłałam masę listów na Puszkarską”. Odpowiedź przyszła
już po moim powrocie. Zełgał mi tchórzliwie w najobrzydliwszy sposób. Niby drobnostka, ale
z Kolą nie zdarzyło mi się to w ciągu całych jedenastu–dwunastu wspólnych lat. […]

Oczywiście, nie będę Jurze robić wyrzutów. Postaram się nic nie mówić. Muszę się z całych

sił postarać, żeby nie powiedzieć – to go poniży, zawstydzi i odbierze mu spokój. […]

Gdy zdecydowałam się żyć z nim i pozwoliłam mu powiedzieć ludziom, że jestem jego żoną

– możliwe, że jemu samemu ten telegram wydał się niepotrzebny. Wszystko się ułożyło. Jestem z
nim. Może na nowo całą duszą pokochał mnie, gdy wróciłam do Leningradu. Może chciał
uważać ten telegram za niebyły, niedotyczący mnie i naszego nowego życia. Nawet nie
przypuszczał, że mogę go sprawdzać. Nie wie, jak potrzebuję, aby był rzeczywiście tylko mój,
niepodzielnie, całym sercem. […]

Kilka razy był przed chwilą w pokoju, czuje, że schowałam się w skorupę. Nie mogę

udawać, że jestem spokojna i serdeczna… To nic. Zdrzemnę się teraz, może się uspokoję. Tylko
– milczeć, milczeć. Boże, nie pozwól mi zawstydzić go i sprawić mu ból… Może się rozejdzie
po kościach. Może o niej zapomni.

27 MAJA

No cóż – rozeszło się… Dziś już czuję tylko lekkie ukłucie w sercu.
[…]
Byłam dzisiaj w dzielnicy Moskiewskiej. Bardzo mi schlebiło, że nie skreślili mnie

z ewidencji, chcą, bym nadal figurowała w „Elektrosile” i opracowała historię dzielnicy
i zakładu w czasie wojny. Cieszę się z tego szczerze. Zakład wrócił na swoje miejsce,
odbudowywane są hale, niektóre wydziały zaczynają już produkcję. A tymczasem nieopodal
„Elektrosiły”, za bocznicą kolejową – pierwsza placówka, zaczyna się front.

[…]
Stałam się chyba rzeczywiście popularna – zapraszają mnie na wystąpienia. Jutro na

przykład będę miała aż dwa, a 1 czerwca mam wziąć udział w antyfaszystowskim mitingu kobiet
w rajkomie dzielnicy Kujbyszewskiej.

[…]

29 MAJA

Och, jaka piękna wiosna! Ciepły dzień, rozkoszne powietrze, skądś dobiega radio

(fortepian), pachnie liśćmi, łagodna zieleń oplata drzewa. Z mojego okna wśród
podziurawionych dachów widać gęste korony drzew.

A Koli nie ma.
Nie słychać strzelaniny ani zenitówek.
A Koli nie ma.
[…]
Nawet w czasie najsłodszych chwil z Jurą za każdym razem powstrzymuję się ostatkiem sił,

aby nie krzyknąć: „Kola, Kola!”, bo i sama rozkosz przynależna jest jemu.

Nie chcę zapomnieć. Ale długo też tak się nie da. Coś w końcu pęknie w środku, jak zbyt

mocno napięta struna. Tym bardziej że naprawdę kocham Jurę, coraz mocniej.

[…]

31 MAJA

Wczoraj byłam na zebraniu pisarzy wojska, miasta i floty.
Obiektywnie – wspaniałe. W oblężonym mieście artyści zbierają się jak żołnierze, żeby

wymienić się doświadczeniami i wyznaczyć dalszą drogę walki najlepszą w historii ludzkości
bronią – słowem.

Wstrzymywało słońca bieg słowo,
Słowem całe miasta zwalano.

[54]

Subiektywnie – okropne. Nierzeczowe, nienośne. Ci tępi kierownicy – Machanow,

Fomiczenko

[55]

– czym mogliby zagrzać do walki? A i skład personalny grupy pisarzy – szary

i rozleniwiony intelektualnie.

Ja też mówiłam źle, prawie bez zapału, ponieważ w środku zebrania stała się dla mnie

oczywista jego bezsensowność.

[…]
Zbyt wiele sił tracę na sprawy osobiste. Mam nieustanne bóle głowy od ciągłego

niedosypiania – gryziemy się z Jurką co noc. On mnie kocha, to fakt. Ja też rzucam się w jego
miłość bez oporów.

A mimo to powiedziałam mu o telegramie. Długo wyjaśniał mi historię Iriny – jakie to

wszystko dziwaczne – i jego „rozczarowanie” kobietami, i jego, jak sam określił, „sukinsyński”
okres w stosunkach z nimi. Wydaje mi się, że po prostu obleka sprawę w teoretyczne dekoracje.
Czuć tu nadmiernie odwieczny problem, wieje patriarchalną atmosferą początku wieku. […]

3 CZERWCA

[…] Jurze wpadł w ręce mój dziennik; mówi, że przeczytał jedynie zapis z ostatniego dnia –

i znów mieliśmy rozmowę. […]

Wczorajszy wieczór był w ogóle zadziwiający. Jurka kupił po drodze do domu wiązkę

gałązek brzozowych. Postawiliśmy je w pokoju, okno było otwarte na oścież, w mieście było
cicho, jasne niebo, od okna wiał chłodny wiatr i tak pachniało brzozą… Ożyły we mnie
wszystkie najwspanialsze chwile z całego mojego życia, moja dusza wędrowała nimi namiętnie,
z pasją, ku szczęściu: przez pachnące rosą wieczory dzieciństwa w Głuszynie, mój wieczór
z Kolą na Wyspie Kriestowskiej, gdzie pierwszy raz mnie pocałował – on był młody, przystojny,
ja byłam w wyszywanej rosyjskiej rubaszce… Tam też pachniało brzozą, jak wczoraj. […]

3 CZERWCA, WYSTĄPIENIE RADIOWE (LENINGRAD - FRONTEM)

Opowiem wam, towarzysze, o naszym leningradzkim froncie. Tydzień temu byłam na

pewnym przedpolu, w pułku, który tego dnia na rozkaz Rady Wojskowej miał otrzymać sztandar
gwardii.

Jechaliśmy przez wiosenny, pełen porannej świeżości Leningrad. Całe miasto było

rozsłonecznione, bezludne, na szczęście bardzo ciche i wciąż piękne.

Przy moście, obok dużej fabryki o niedymiących kominach, pierwszy patrol poprosił nas

o dokumenty. Póki trwała kontrola, mogłam dokładnie obejrzeć wysoki mur fabryczny: był tu
i ówdzie podziurawiony przez odłamki, szczelnie pokryty odezwami i plakatami. Przyszło mi na

myśl, że ten mur już teraz, w całości, należy przenieść do muzeum, aby ludzie następnych epok
oglądali go z czcią, jak wiecznie żywy kawałek historii.

Nasze mury szepczą, mówią, krzyczą – przecież wprost na murach pisze się to, co ludność

powinna wiedzieć, czego się wystrzegać, o czym pamiętać. Wszędzie są odbite z szablonu
napisy-instrukcje o zapobieganiu grypie. Mury na Newskim przypominają: „Trzymaj nogi ciepło
i sucho”, „W razie podwyższonej temperatury, natychmiast idź do lekarza”.

[…]
A prywatne ogłoszenia na osłonach z drewna?
Dość długo na jednej z zabitych deskami witryn sklepowych przy placu Lwa Tołstoja

wisiało takie ogłoszenie: „Do obywateli! Odwożę saneczkami nieboszczyków na cmentarz oraz
inne bytowe przeprowadzki”. „Lekką trumnę, jako zbyteczną, odstąpię…” […]

Leningradczycy przeżyli straszliwą zimę i też dzielnie jak gwardziści, bo utrzymali się na

swoich rubieżach. A to niezwykłe rubieże: rubieże życia.

[…]
Orkiestra radiowa zaczęła próby

VII

symfonii Szostakowicza. Jeszcze miesiąc, półtora,

a w notatniku leningradzkim, czyli na jego murach, ukaże się nowa stronica: afisz prawykonania

VII

symfonii w Leningradzie. Ten afisz będzie wisiał obok pożółkłej zeszłorocznej odezwy

„Wróg pod bramami”. Zeszłorocznej? Nie, dzisiejszej. Przecież wróg ciągle jest pod bramami,
na ulicy Strajków, tuż-tuż. I co więcej: wiemy, że nie zrezygnował z obłędnej decyzji zdobycia
Leningradu. […]

Słowa zeszłorocznej odezwy brzmią z niesłabnącą siłą: „Niech każdy leningradczyk

uświadomi sobie w pełni, że to przede wszystkim od niego, od jego czynów, pracy, męstwa,
gotowości do ofiar zależy los miasta, nasz los. Wróg pod bramami! Leningrad znalazł się na
froncie!”.

Szliśmy na front przez ulice znajome,
niby we śnie spotykając się z nimi:
dom mego ojca, żywopłot przed domem.
Tu rósł klon – dobry, szumiący, olbrzymi.
Wiosną o świcie do okien zaglądał
chłodem i blaskiem swej gęstej korony…
Ale tej zimy w zamieciach i lodach
tyś także poległ, mój druhu zielony.
Czernieją puste oczodoły domu.
O, jakże moje spustoszono gniazdo!
W ruinie mury starego rajkomu
i mały ganek z komsomolską gwiazdą.
Na front szłam drogą przez dzieciństwo swoje,
tą, którą co dzień biegałam do szkoły,
przez młodość, przez jej słodkie niepokoje,
przez przedwojenny poranek wesoły.
Szłam nieludzkiego cierpienia szpalerem

przez pogorzele,
ruiny
i rowy…
Przez miasto, co się wznosiło dopiero
wabiąc budynków urokiem surowym.
[…]
Więc to, co w sercu od dzieciństwa gości,
płonie i śpiewa, i wśród bólu wzrasta,
do ciebie szło,
triumfalna dojrzałości,
tu, na ten front u wrót mojego miasta.
Iść do cię było ponad siły prawie,
lecz innych dróg nie zostawiło życie,
przeto dziękuję ci i błogosławię,
okrutny mój,
niedługi mój rozkwicie,
za to, że we mnie trwa moc niezawodna,
że w sercu więcej spokoju i ładu,
za to, że życiem bronić jestem godna
Wielkiego miasta Życia – Leningradu.

17 CZERWCA

[…] Niemcy koncentrują siły i przygotowują się do natarcia na miasto z trzech stron. Może

się tu zrobić istne piekło. Być może mnie i Jurze zostało już niewiele życia. Żyjmy, żyjmy
i postarajmy się zdążyć jak najwięcej przekazać ludziom…

24 CZERWCA

[…] Niedawno Niemcy szaleńczo ostrzelali naszą dzielnicę, pociski rozniosły w proch

sklepik, w którym z Kolą kupowaliśmy zawsze pierogi. Pociski spadły też na nabrzeże przed
samym rajkomem – poszłam tam godzinę po ostrzale – aż ugięły się pode mną nogi… Gdyby
w pomieszczeniach rajkomu byli ludzie – pokroiłyby ich na kawałki szyby z okien!

Teraz znów łoskot – gdzieś dalej w mieście, nie u nas – i każdym takim uderzeniem zabijają

Kolę.

ZABIJAJĄ

GO WCIĄŻ NA NOWO

– w każdym zabitym widzę teraz Kolę, w każdej śmierci –

jego śmierć. […]

2 LIPCA

„Odłamki spadają cicho…” Przez cały dzień raz po raz słychać zenitówki – strzelają do

samolotów zwiadowczych, od czasu do czasu słychać również Niemców. […]

Na ulicach Leningradu nie ma już takiego średniowiecznego pomoru jak zimą, ale prawie

każdego dnia gdzieś pod ścianą leży kolejny wyczerpany do granic, umierający człowiek.
Wczoraj na Newskim Prospekcie leżała tak na schodach „Gosbanku”, w kałuży własnego
moczu, kobieta. Potem widziałam, jak wlokło ją pod ręce dwóch milicjantów, a jej nogi, zgięte
w kolanach, mokre i śmierdzące, ciągnęły się po asfalcie.

A dzieci, dzieci pod piekarniami… Na przykład taka para: matka i córka – trzyletnia

dziewczynka z poczerniałą, zastygłą twarzyczką małpeczki, z ogromnymi, błękitnymi,
wyblakłymi oczyma, unieruchomionymi w starczej pogardzie, niewidzącymi nikogo wokół. Jej
napięta buzia była lekko uniesiona i odwrócona w bok, a zwierzęca, usmolona łapka zamarła
w błagalnym geście – paluszki zgięte, rączka wyciągnięta przed zmartwiałą, pełną cierpienia
twarzyczkę… Widocznie tak ją posadziła matka i dziewczynka siedziała w tej pozie
godzinami… Jej oczy – to sąd nad nami wszystkimi, nad ludzką cywilizacją, wyrok –
najsurowszy z możliwych.

Wszystko jest kłamstwem – liczy się jedynie ta dziewczynka z twarzyczką skamieniałą od

cierpienia, zastygła w błagalnej pozie z wyciągniętą rączką wyniszczoną głodem.

[…]
Wspominając nieustannie tę dziewczynkę i Kolę, czuję cały fałsz mojego „sukcesu”. Nie

mogę się z niego cieszyć. Inaczej – cieszę się i nagle zalewa mnie fala skrywanego,
bezgranicznego wstydu. I zaczynam błądzić, wszystko, co piszę, wydaje mi się nic niewarte,
i znów, i na nowo – czuję rozpaczliwy chłód i bezsens istnienia.

[…]

3 LIPCA

Wczoraj niemieckie radio podało, że 1 lipca o godzinie 12.00 wojska niemieckie zajęły

Sewastopol. Według naszych komunikatów, trwają „walki wręcz na przedmieściach miasta” – to
znaczy, że zdobyte. Brak mi słów, by wyrazić smutek z powodu Sewastopola i jego
mieszkańców. Przygnębienie miesza się z wściekłą złością. Dlaczego, niech to diabli, ciągle są
silniejsi od nas?

To znaczy, że z większych miast zostaliśmy tylko my, tylko Leningrad. […]
Duszę niszczy bolesne oczekiwanie śmiertelnej tragedii.
Byłoby lepiej, gdyby to uczucie zmieniło się w ożywcze zuchwalstwo, jak to było w zeszłym

roku. Ale pewnie tak się nie stanie… I do tego jeszcze, zabawne, trzy dni spóźnienia – czyżbym
była w ciąży? Dopóki się nie upewnię, nie powiem Jurce, nie chcę dawać mu fałszywych
nadziei. Byłoby dobrze mieć jeszcze dziecko, choćby i tuż przed samą śmiercią. Wtedy
czułabym się spełniona.

9 LIPCA

Przedwczoraj przenieśliśmy się z Jurką z naszego „schronu” pod niebem na szóstym piętrze

do dwupokojowego mieszkania na czwartym. To mieszkanie, jak setki innych w Leningradzie,
stało puste. Jego gospodarz, jakiś aktor filmowy, zginął na froncie, jego brat zmarł zimą.

W moim pokoju, który służy nam też za sypialnię, stoi fortepian, biblioteczka z książkami,

które właściciel zbierał najwidoczniej przez lata, i z pudełkami pełnymi fotografii – na
większości z nich jest jakaś piękna, uśmiechnięta, pogodna kobieta. Stoi też szafa wypełniona
różnymi domowymi rupieciami. Czego tam nie ma: stare kapelusze wypchane bańkami
lekarskimi, ścinki, naczynia – masa spodeczków i dwie pasujące do nich filiżanki, siteczko – nie
wiadomo do czego, zardzewiała maszynka do mięsa i tak dalej.

Segregowałam i zagospodarowywałam te dobra, przestawiałam meble, układałam naszą

bieliznę z niejasnym, wielowymiarowym poczuciem zakłopotania, ironii i smutku. Moje życie
nakłada się na czyjeś – zakończone. Nie dawało mi spokoju wrażenie, iż to jednak cudze

mieszkanie, gospodarze mogą jeszcze wrócić, choć niby wiem, że to niemożliwe. Ja też nie
mieszkam już na Troickiej, zostałam pozbawiona swojego mieszkania i poprzedniego życia. […]

Wszystko zostało pozmieniane, przemieszane, płaszczyzny jednostkowych istnień przecinają

się wzajemnie i dlatego przeszłości nie da się przywrócić. Nadal czasem wydaje mi się, że
moje obecne życie jest „nie naprawdę”, „na niby”, jakby to była jakaś gra lub jakieś życie „po”
– jak na tamtym świecie. To uczucie nie towarzyszy mi bezustannie, bo przecież – Jura to życie
prawdziwe. Tylko czasem męczy mnie niewiara w prawdziwość istnienia.

„Komsomolska Prawda” zamieściła 5 lipca na swoich łamach Dziennik lutowy – w całości,

bez jednej nawet poprawki czy skrótu. No cóż, choć po tak długim czasie, to świetnie, że
wydrukowali. A wiersze, muszę przyznać wprost – wspaniałe. Sama czytałam je tu ze
wzruszeniem. Takie mogłam napisać tylko raz, nic lepszego już na pewno nie stworzę. Sama się
dziwię teraz, jak mi się udało napisać coś tak dobrego – wtedy! Skąd wzięła się ta prosta, jasna
myśl, zwięzłość, wewnętrzny szloch, paląca namiętność przy zewnętrznym opanowaniu,
niemalże chłodzie? Wówczas byłam prawie że oszalała z głodu, a śmierć Koli wyrwała mi
serce. Niepojęte. […]

Teraz jestem przerażona sobą z tamtego czasu – jak mogłam nie chodzić co dzień do Koli,

jak mogłam zeżreć wszystkie ciastka przysłane przez Musię? […] Starałam się pracować „na
zapas” – na wypadek, gdyby Kola wyszedł ze szpitala. Próbowałam się czymś zająć, bo siedząc
obok niego – nieprzytomnego, nic nierozumiejącego, nawet bielizny nie można mu było zmienić
– cóż mogłam poradzić? I co my wiedzieliśmy wtedy o dystrofii?!

[…]

12 LIPCA

Smutek i niemoc. Pewnie z powodu bezsennej nocy – do rana pracowałam nad poematem,

długo nie mogłam zasnąć, a potem miałam koszmary: wojna, bombardowanie, zabiłam jakąś
straszną staruchę (czasem zabijam we śnie straszne staruchy). Śniła mi się wyraźnie Iroczka,
dobrze zapamiętałam jej buzię – jakby była niewidoma.

Kola nie przychodzi do mnie w snach.
[…]
Ludzie stąd uciekają. W ogóle nastroje są przygnębiające, paniczne – nawet grupa

„wojskowych” pisarzy chce dać nogę pod byle jakim pretekstem. Niemcy cały czas szturmują
i wszyscy boją się ich przyjścia.

Ja też się boję… A może nie? Bo jeśli liczy się nie na życie, lecz na „dożycie” – to jest ci

już wszystko jedno i chciałoby się krzyknąć, tak jak wtedy, gdy niemieckie samoloty krążyły nad
głową z dzikim wyciem: „No już, szybciej, rzucaj, bydlaku, rzucaj bombę, zabij…”.

I boję się, i w żadnym wypadku nie wyjadę stąd. […] Co będzie, to będzie. Nie ma czasu na

czcze rozważania. Całe życie zamyka się w chwili obecnej – trzeba się nią cieszyć i żyć nią
w pełni. […]

Wygląda na to, że jednak jestem w ciąży – już trzynasty dzień spóźnienia i coś jakby lekkie

nudności. I czyżby wszystko to – „przed szturmem”, przed odejściem z tego świata? Po co się do
niego przywiązywać – miłością, dzieckiem, pracą? Czy nie lepiej odciąć wszystkie więzy? Ale
to oznaczałoby poddać się, zanim cię dopadną.

Nie. Nie poddam się. To tylko zmęczenie – nie wyspałam się, jeszcze nie przyzwyczaiłam

się do spania we dwoje, z Jurą…

18 LIPCA

Dzisiejszy komunikat jest nieco bardziej optymistyczny: „Walki w rejonie Woroneża i na

południe od Millerowa, w pozostałych rejonach – bez zmian”. Czyżby Niemcy zachłysnęli się
własną krwią? Och, gdybyż to była prawda! Te komunikaty są jak puls, który sprawdzasz
u ukochanego, śmiertelnie chorego człowieka – tak sprawdzałam u Iroczki, tak u Koli…

Wytrzymaj, daj radę, moja kochana ziemio, bo ja chcę żyć, bo ty dasz radę przeżyć, mimo tej

przelanej krwi.

W Leningradzie jest od dwóch dni cicho, nie słychać strzelaniny. Nasz los, oczywiście,

rozstrzyga się na południu. Jeszcze mamy czas – do szturmu, może dwa tygodnie, może niecały
miesiąc. A może, jeśli ich tam stłuką, szturmu nie będzie? Propaganda otrzymała nowe –
niepokojące – założenia: nie przepowiadać zwycięstwa w 1942 roku – że to niby fatalizm. Nie
głosić niezwyciężoności koalicji antyhitlerowskiej, czyli – nie liczyć na sojuszników. Należy
mówić, że Leningrad uzyskał chwilowe wytchnienie, ale szturm Niemcy na pewno przypuszczą
– trzeba do niego przygotowywać ludzi, powstrzymać ich optymizm i w ogóle „bić na alarm”.

Tak, niewesoło. Te wytyczne otrzymaliśmy trzy dni temu. Wszystkich nas wprowadziły

w stan najwyższego napięcia, Jurka nawet zaczął mówić o moim wyjeździe „na wypadek
katastrofy”. We mnie też pojawiło się niewyraźne, jątrzące wrażenie oczekiwania na
nieszczęście, klęskę, koniec, chociaż oczywiście myśl o ucieczce – nawet sama myśl o niej –
jest jeszcze straszniejsza… Nie mam po co się ratować, zostawiwszy tu Jurkę – on jedyny
utrzymuje mnie na powierzchni, nie daje mi się zapaść w mrok. Potem to wrażenie się zatarło
dzięki codziennej krzątaninie, która niweluje wszystko.

Odebrałam od krawcowej czarną aksamitną sukienkę, bardzo mi w niej do twarzy, i nowy

płaszcz – wyglądam w nim jak laleczka. Czy w takim razie może nastąpić katastrofa? Płaszczyk
trzeba trochę poprawić, ale to nic, poprawi, chociaż strasznie ze mnie zdziera. To wyrachowane
i chciwe babsko, ale wspaniała krawcowa.

Skończyłam pisanie Poematu leningradzkiego. Wyszło całkiem dobrze, miejscami

naprawdę świetnie, najlepszy, najgłębszy jest oczywiście początek.

[…]

20 LIPCA

Za oknem huk silnego ostrzału artyleryjskiego. „Może zaczął się szturm na miasto?” – tym

zdaniem komentujemy każdą nową strzelaninę. Teraz też Jurka zażartował – a może faktycznie
tak jest? W centrum miasta marynarze urządzają w budynkach stanowiska strzeleckie, umacniają
domy, zwłaszcza te stojące przy skrzyżowaniach. Boże mój, czy naprawdę nam to grozi? Wydaje
mi się, że – jeśli Niemcy weszliby do miasta – i tak te zabiegi nic by nie pomogły.

Nie czuję strachu przed śmiercią. (Znów strzelanina – na pierwszych placówkach, to jasne.

Chodorenko z jakiegoś powodu nagle wezwał Jurkę.)

Być może jutro będę już mogła przeczytać na antenie mój poemat. Recytowałam go dziś na

zebraniu kobiet z naszego garnizonu. Został przyjęty z zachwytem, chociaż Jura twierdzi, że
mówiłam niezbyt dobrze, nieobrazowo. […]

23 LIPCA

Okazuje się, że faktycznie był szturm na miasto, od strony naszej dzielnicy.

25 LIPCA

Wielu spraw nie zapisałam w dzienniku z powodu zamieszania wokół Jurki. Został

zwolniony z Radiokomitetu i wciągnięty do ewidencji wojskowej. To znaczy, że mogą go
w każdej chwili wziąć na front, nawet jako szeregowca, czyli – nasza rozłąka jest bardzo
prawdopodobna. A ja akurat mam pewność, że jestem w ciąży, chociaż nie byłam jeszcze
u lekarza.

Jak to, czy nie dane mi będzie nigdy zaznać szczęścia?
Czy warto było dla niego powstać z martwych, z taką wewnętrzną męką otworzyć się

i przywiązać do niego, żeby teraz dotknęła nas rozłąka i – nie chcę nawet słuchać swojej intuicji
– by na pewno go stracić.

Został zwolniony dlatego, że jego redakcja puściła na antenie poemat Szyszowej

[56]

Komitet miejski partii wydał zakaz jego upublicznienia i przekazał to Szyrokowowi,
przewodniczącemu Radiokomitetu. Szyrokow zapomniał powiedzieć o tym Jurce i wtedy
komitet miejski rozwścieczył się po emisji: „Jak to, nie posłuchali się i nadali?” – Szyrokow
zwalił wszystko na Jurkę. I go zwolniono. Wiktor i Jaszka zachowali się w tej sytuacji jak
ostatnie kurwy, zwłaszcza Wiktor. Oto zapłata za zimę spędzoną z nimi we wspólnej niedoli, to
jest to „nowe” w stosunkach między mieszkańcami Leningradu… To łajdaki, łajdaki! Jaszka
teraz chce coś „naprawić”, ale boję się, że nic już w tej sytuacji nie pomoże.

[…]

4 SIERPNIA

Nocą nasza artyleria szalała, aż przyjemnie było posłuchać. […]
Po poemacie nie napisałam nic nowego, chociaż przyjęłam kolejne zamówienia, z których

muszę się wywiązać w terminie, zwłaszcza dla związkowców – będzie to miało u nich spory
wydźwięk – o Bibliotece Publicznej, o

VII

symfonii.

Sukces poematu przeszedł moje wszelkie oczekiwania. Nie chcę tu opisywać, jak musiałam

o niego walczyć. Najważniejsze, że po paru niewielkich zmianach stylistycznych (które, rzecz
jasna, nie były potrzebne i zepsuły tych parę wersów) wydrukowano poemat w „Leningradzkiej
Prawdzie” 24 i 25 lipca, mogłam go także przeczytać na antenie radiowej 21 lipca.

I oto – wiele emocjonalnych, pełnych zachwytu i niewątpliwie szczerych opinii, począwszy

od Wsiewołoda Wiszniewskiego

[57]

(przysłał mi nawet list), na sekretarzu technicznym

Związku Pisarzy skończywszy. Do tego sterta listów, większość z frontu i od marynarzy, od
ludzi, których nawet nie znam.

Szczególnie wzruszył mnie list jednej kobiety, Czyżowej, matki, która razem ze swoim

synem poszła na front. Syn zginął „ratując życie kolegi, w walce za Ojczyznę”. Cudownie, że
w czasie wojny ludziom tak bliskie stało się pojęcie „Ojczyzna”, tak ukonkretniło się
„ratowanie życia kolegi w walce” – właśnie to jest ratowanie Ojczyzny! Przesyła ona „wielkie
podziękowania dla pani od rosyjskiej kobiety, mieszkanki Leningradu” i pisze o tym, jak na
nowo wybuchła w niej nienawiść do wroga po przeczytaniu mojego poematu…

[…]

Do tego jeszcze inne listy. Od marynarzy: „Ten poemat powinien znać każdy piśmienny

człowiek w Związku Radzieckim”. Od jakiegoś komisarza: „Włączyliśmy pani poemat jako
element naszego uzbrojenia”. I opowiadanie Jośki Gorina o tym, jak jeden z dowódców,
poszukując egzemplarza poematu, proponował za niego

CHLEB

. I dzisiejszy podarunek od gazety

dywizyjnej, gdzie redaktorem jest mąż Gałki, Sorokin, który (choć jest politrukiem), przynosząc
chleb, konserwy i cukier, powiedział: „To od nas wszystkich”. Nie umiem wyrazić, jakie to
wszystko dla mnie drogocenne.

[…]
Cóż to takiego – sława? W każdym wypadku to uznanie ludzi. Znają mnie prawie wszyscy

leningradczycy. Dzwonią do mnie na przykład z rajkomu dzielnicy Moskiewskiej:
„Towarzyszko Bergholc, zapraszamy was i inne znamienite kobiety”… A przecież nie mam
żadnego orderu, nagrody literackiej, żadnych oficjalnych recenzji! W ani jednej strofie mojej
poezji nie dogadzałam kierownictwu, nie podlizywałam się czytelnikom, nie upraszczałam
myśli. Popularność przyszła do mnie nie przez Związek Pisarzy, nie przez publikacje o mnie.

W najtrudniejszym czasie, kiedy człowiek jest najbardziej wyczulony na kłamstwo, rozgłos

przyszedł do mnie dzięki ciężkiej, uczciwej pracy, dzięki sercu – otwartemu, szczeremu przede
wszystkim wobec siebie. Nawet Machanow powiedział: „Jaką dobrą opinię sobie pani
wypracowała” – tak, właśnie tak. Najważniejsze w tej opinii jest to, że „piszę prawdę”.

Teraz będzie mi bardzo trudno – muszę dbać o to, by nie stracić dobrego imienia i pisać tak,

aby nie rozczarować już nigdy moich czytelników. Szczerze jestem rada tym listom, chociaż
wiem, że „Zachwytów minie krzyk i chwały jednodniowej”

[58]

… Niechby choć wystarczyło mi

sił do końca wojny. Potem już nic nie będzie się liczyć…

[…]
Poranek. W mieście cicho. Długo siedziałam nad nowymi wierszami, może coś z tego

wyjdzie. Powinnam napisać o dzisiejszej sytuacji – o naszych klęskach, o tym, że trzeba
wytrzymać

SAMOTNIE

, bez aliantów, bo przecież ci burżuje nas nienawidzą. […]

7 SIERPNIA

W ogóle nie idzie mi pisanie, aż mi wstyd przed Jurą. Zresztą, nie tylko przed nim. Biuro

Informacyjne prosiło mnie, żebym coś napisała dla tak zwanych sojuszników –

USA

i Anglii.

A dopiero co musiałam wysłać pilnie reportaż o

VII

symfonii i naszej orkiestrze – 14 lipca mają

USA

premierę. Muszę też napisać coś dla „Komsomolskiej Prawdy”, a czas jakoś przecieka

mi przez palce i w głowie mam zamęt.

8 SIERPNIA

Mdli mnie, aż mi słabo. Mam nadzieję, że to ciąża, a nie coś innego. Cieszę się, że jestem

w ciąży – przynajmniej będzie się czego trzymać w tym chaosie i nierealności, w szaleństwie
powszechnego zniszczenia.

Niemcy są już w Armawirze. Idą niepowstrzymanie. Dochodzą do Wołgi, pod Stalingrad.

Do Groznego mają tylko 500 kilometrów! Zagrażają naszej ropie, depczą i palą naszą pszenicę
na Kubaniu (pewnie nie zdążyliśmy zebrać całej i wywieźć) – czyli zagrożenie głodem jest
coraz bardziej realne. A nasi wciąż się cofają.

[…]

Chce się krzyknąć do Zachodu: „Na co, łajdaki, czekacie? Z wami też będzie źle, jak nas

wymordują!”. Chce się krzyknąć do naszego Południa: „Stójcież – i tak zginiecie, nawet jeśli
spróbujecie ucieczki! Stójcie – nie mamy wyjścia, śmierć naciera na nas, stójcie – może tak się
uratujemy!”.

11 SIERPNIA

[…] Wczoraj z Jaszką byliśmy u Machanowa w sprawie Jury. Udało się załatwić

przynajmniej tyle, że w decyzji nie będzie żadnych kompromitujących go politycznie zapisów,
a kierownictwo dowiedziało się, jak sprawa wyglądała naprawdę. Jura, prawdopodobnie,
zostanie w radiu jako redaktor. To dobrze choćby dlatego, że będziemy mogli mieszkać
w budynku Radiokomitetu, gdzie jest prąd i zimą pewnie będzie ciepło.

Najwyraźniej, jeśli Niemcy nie ruszą na Leningrad i go nie zdobędą, będziemy musieli

kolejną zimę spędzić w pierścieniu blokady. Mam nadzieję, że zeszłoroczny koszmar się nie
powtórzy. Przedsięwzięto pewne środki – ludzie przeprowadzają się do mieszkań na parterach,
ścieśniają się, zbierają opał, mówią, że mają żywność (chociaż nie dali przydziałów za lipiec,
dranie). Musimy się przygotować na najgorsze – trudną, długą zimę…

Och, jakże ugrzęźliśmy! Wczoraj szliśmy z Jaszką z rajkomu i mówiliśmy, jak już wszyscy

są zmęczeni świadomością beznadziejności tej sytuacji, perspektywy wielu, wielu dni
wyrzeczeń, nędzy i napięcia sięgającego granic ludzkiej wytrzymałości…

[…]

13 SIERPNIA

[…] Życie zatruwają mi ciągłe nudności i ochota (jak wtedy, gdy głodowałam w lutym) na

kwaśne potrawy, których nie mam. Bo poza tym jedzenia mamy dużo. Przyleciała spoza blokady
Kietlinska, przywiozła dużo dobrych rzeczy, między innymi moją ukochaną kawę.

20 SIERPNIA

[…] Jurka nieoczekiwanie dostał szansę wyjazdu do Moskwy i ciągnie mnie ze sobą, ale to

przecież masa załatwiania, no i czysta nieprzyzwoitość wyjeżdżać poza pierścień blokady bez
powodu… Mówi, że możemy sobie zapewnić wylot w lutym–marcu, kiedy mam rodzić, ale
wydaje mi się to nierealne. Co można w takiej sytuacji wcześniej zaplanować? Na sześć
miesięcy naprzód? Bzdura! Tu należy sobie wszystko zabezpieczyć… Ale on tak chce się
wydostać, że być może będę musiała ustąpić. A może wyjazd nie dojdzie do skutku?

Najpierw chciał jechać sam do Bałaszowa – tam jest jego matka, beznadziejna kobieta.

O mało nie oszalałam, usłyszawszy o tych planach. Jak to, w takiej sytuacji zostawiłby mnie
samą!? Nic mu jednak nie powiedziałam, chociaż zatkało mnie, poczułam się urażona tym, że
postanowił pojechać beze mnie, nawet do Moskwy. […]

29 GRUDNIA, WYSTĄPIENIE RADIOWE

Drodzy przyjaciele, pojutrze nadejdzie rok tysiąc dziewięćset czterdziesty trzeci. Drugi

Nowy Rok w blokadzie.

Wspomnienia o poprzednim noworocznym święcie, o leningradzkim grudniu czterdziestego

pierwszego są ciągle tak bolesne, że strach do nich wracać. Więc nie rozpamiętujmy dziś tych
bolesnych szczegółów. […]

A teraz, na przykład, jeżdżą tramwaje – mamy aż pięć linii. Teraz działa radio, w dwóch

czynnych teatrach i w kinie tłok, 3 tysiące leningradzkich mieszkań otrzymało światło
elektryczne. I chociaż przez ten czas doszło sporo nowych zniszczeń, miasto wygląda już
całkiem inaczej, jest weselsze, ruchliwsze. Żyje, pracuje z wytężeniem, nawet bawi się
w chwilach odpoczynku, a przecież wróg ciągle blisko, blokada trwa.

Tak, przez rok uciążliwej blokady nie straciliśmy otuchy ani wiary, przeciwnie –

okrzepliśmy, nabraliśmy pewności siebie.

Z punktu widzenia faszystów stała się rzecz niemożliwa, niewiarygodna, której powodu nie

mogą zrozumieć. […] Niszcząc miasto bombami, głodem i chłodem, wróg stawiał na obudzenie
w ludności najniższych, zwierzęcych instynktów. Stawiał na to, że zmarznięci, głodni, spragnieni
ludzie skoczą sobie do gardła – o kęs chleba, o łyk wody. […]

Często słyszy się narzekania: „Cóż to za ludzie teraz, obojętni, chciwi, źli”. Nieprawda. To

nieprawda! Naturalnie, że nie wszyscy wytrzymali próbę; są egoiści, tchórze, zatwardziałe
serca, ale w znikomej ilości. Gdyby ich było więcej, po prostu nie wytrzymalibyśmy
i kalkulacje wroga byłyby słuszne.

Zajrzyj do swojego serca, bracie, popatrz uważnie na przyjaciół i znajomych, a przekonasz

się, że po ciężkim roku blokady i ty, i oni jesteście lepsi, prostsi, bardziej ludzcy. Przypomnij
sobie, ile razy dzieliłeś się z kimś ostatnim kawałkiem chleba, ile razy dzielił się z tobą ktoś
inny i jak na czasie była ta braterska pomoc.

W styczniu tego roku pewna leningradka, Zinaida Kariakina, nagle zasłabła. Do jej pokoju

przyszła sąsiadka, popatrzyła na nią i powiedziała:

– Chyba umierasz, Zinaido.
– Umieram – przytaknęła Kariakina. – I wiesz, Anko, czego mi się chce? To moje

przedśmiertne życzenie, na pewno ostatnie: chce mi się cukru. Ale tak okropnie, że aż strach.

Sąsiadka, stojąc nad Zinaidą, zamyśliła się, potem wyszła i wróciła po chwili ze

szklaneczką cukru.

– Masz, Zinaido – powiedziała. – Jeżeli to twoje ostatnie życzenie przed śmiercią, nie

wolno ci odmawiać. Schowałam, kiedy nam wydali po sześćset gramów. Masz, zjedz.

Zinaida podziękowała sąsiadce oczami i zaczęła jeść powoli, z rozkoszą. Zjadła,

powiedziała: „Już mi lżej na sercu”, zamknęła oczy i zasnęła. A rano obudziła się i… wstała.

Chodziła z trudem, ale chodziła.
Następnego dnia ktoś zastukał do drzwi.
– Kto tam? – spytała Kariakina.
– Swój – odpowiedział czyjś obcy głos za drzwiami. – Swój, proszę otworzyć.
Otworzyła. Przed nią stał lotnik z paczką w ręku.
– Niech pani to weźmie – i wcisnął jej paczkę. – Proszę.
– Ale co to? Od kogo? Kogo pan szuka?
Lotnik miał przerażającą twarz, kiedy wymówił z trudem:
– Co tu tłumaczyć? Przyjechałem do rodziny, przywiozłem to, a tam już nikogo… Oni już…

oni nie żyją. Stukałem do różnych drzwi w tym domu… nikt nie otwiera, pusto tam czy co, chyba
też… jak moja rodzina… A pani otworzyła. Proszę… Ja nie potrzebuję, wracam na front…

W paczce była mąka, chleb, konserwy. Ogromny skarb zwalił się w ręce Zinaidy. Dla niej

samej na tydzień wystarczy, na cały tydzień! Ale zaraz pomyślała: samej to nieładnie.
Oczywiście szkoda mąki, jednak nie można zjeść samej, to grzech. Właśnie grzech – tak a nie
inaczej zabrzmiało jej w myśli to niemal zapomniane słowo. Zaprosiła więc Annę, chłopca
sierotę z sąsiedniego pokoju, jeszcze jedną staruszkę i wyprawili sobie ucztę nie lada: zupa,
placki, chleb. Starczyło dla wszystkich, wprawdzie na jeden raz, ale każdy się najadł. […]

Pozostaliśmy ludźmi, a życie, zamiast je znienawidzić, kochamy jeszcze bardziej. Kochamy

do ostatnich granic tej miłości – do pogardy śmierci. […]

18/19 STYCZNIA 1943, WYSTĄPIENIE RADIOWE

Leningradzie! Towarzysze broni, przyjaciele drodzy!
Blokada już przełamana!
Długo czekaliśmy na ten dzień. Wierzyliśmy, że przyjdzie. Wiedzieliśmy o tym nawet

w najstraszniejszych miesiącach – styczniu i lutym ubiegłego roku. Nasi zmarli w tym okresie
przyjaciele, nasi bliscy, ci, których nie ma przy nas w tych szczęśliwych chwilach, umierając
powtarzali uparcie: „Zwyciężymy”. Dali życie za honor, ocalenie, wolność Leningradu.

A my nawet nie byliśmy w stanie płakać, chowając ich w zamarzłej ziemi, we wspólnych

grobach, zamiast pożegnalnego słowa składaliśmy im przysięgę: „Blokada będzie przełamana.
Zwyciężymy”. Puchliśmy i czernieli z głodu, padali na zmasakrowanych przez wroga ulicach
i tylko wiara w wyzwolenie trzymała nas przy życiu. A każdy z nas, patrząc śmierci w oczy,
harował dla obrony miasta, każdy wiedział, że przyjdzie chwila, kiedy nasze wojsko przełamie
blokadę.

Tak żyliśmy. I ta chwila przyszła w nocy z 18 na 19 stycznia 1943.
Jeszcze trzeba dużo przetrzymać. Ale przetrzymamy wszystko. Zwłaszcza teraz, kiedy siły

nasze już są wypróbowane.

Wiemy, że dziś komunikatów o przełamaniu blokady słucha z dumą, ze łzami szczęścia cała

Rosja, cały Wielki Ląd. Witaj, Wielki Lądzie! Pozdrawiamy cię z wyzwalającego się
Leningradu. Dzięki ci, Wielki Lądzie, za twoją pomoc. Bądź pewien, że nie szczędząc sił,
będziemy walczyli o całkowitą likwidację okrążenia i wolność całej ziemi radzieckiej.

…Czy słyszysz, moja daleka i bliska?
Nareszcie pierścień rozerwano wraży!
Oddychasz głębiej, w dłoni dłoń zaciskasz
i łzy jaśnieją na steranej twarzy.
My też płaczemy, też płaczemy, mamo,
i nie wstydzimy się, gdy płynąć poczną
łzy, których w naszych oczach nie widziano,
oschłych, zaciętych – zimą zeszłoroczną.
Niech łzy te nasze serca uspokoją…
Za to niech lecą ołowianym gradem,
na głowy wrogów niech padają w boju
za wszystkich umęczonych przez blokadę.
Za sznury dziewcząt starczo zatroskanych,
kiedy czekały na chleba ostatek,

za trupy ich w kołderkach pikowanych
i za milczenie przeraźliwe matek…
Dla naszej zemsty świt się ledwo bieli
i dzień ten zajdzie w karaniu i gniewie:
pomścimy wszystko, cośmy przemilczeli
i o czym jeszcze Wielka Ziemia nie wie!
[…]

21 STYCZNIA, LIST DO SIOSTRY MUŚKI

Myślałam o Tobie, siostrzyczko, w noc z 18 na 19 stycznia. […] Wszyscy w Radiokomitecie

całowaliśmy się i płakaliśmy ze szczęścia, płakaliśmy i całowaliśmy się – naprawdę! I chociaż
wiemy, że przełamanie blokady nie oznacza końca walki (przecież, niech to diabli, Niemcy są
jeszcze na ulicy Staczek 156), to wieść o tym zalała nas falą niebywałej, nagłej i zarazem
gorzkiej radości… Nadawaliśmy całą noc, bez żadnego przygotowania, ale i tak nieoczekiwanie
wszystko poszło jak z płatka. […]

O tym jak bardzo to było wzruszające, świadczy to, że do radia zaczęli się schodzić

mieszkańcy Leningradu. Jedna staruszka wstała o piątej rano i szła z Nowej Dieriewni piechotą,
nie mogąc się doczekać na tramwaj, żeby „porozmawiać w radiu”, daliśmy jej, oczywiście,
wystąpić na antenie. […]

Choć w przeddzień coś niecoś wiedzieliśmy i – słysząc naszą artylerię – spodziewaliśmy

się, co może oznaczać strzelanina, to mimo wszystko wiadomość o przełamaniu blokady nas
oszołomiła. Poproszono mnie, żebym napisała wiersz, ale nie mogłam ułożyć żadnego rymu.
Napisałam więc prosto z duszy, z myślą o Koli, wstawiłam dwa cytaty z Dziennika lutowego –
i chyba coś wyszło.

Kiedy siadałam przy mikrofonie, cała się trzęsłam, serce waliło jak młotem, myślałam, że

nie dam rady przeczytać, prędzej umrę. Naprawdę. Zaczęłam mówić, tracąc oddech, na końcu
prawie się popłakałam, a potem się okazało, że nie tekst był najważniejszy – właśnie te moje
emocje porwały leningradczyków.

Niezręcznie mi o tym pisać nawet Tobie, ale następnego dnia, nieoczekiwanie dla mnie

samej, wszyscy mówili o moim wystąpieniu: „Powiedziała to, co myślimy wszyscy i co
wszyscy czujemy” – i do dziś otrzymuję w reakcji na to listy, prozą i wierszem. Niektórzy piszą:
„Od razu po otrzymaniu wiadomości o zwycięstwie zaczęliśmy czekać na pani wystąpienie i nie
zawiedliśmy się – usłyszeliśmy już tak nam znany i miły głos. I powiedziała pani wszystko, co
rozgorzało w naszych sercach”.

Ale najmilsza dla mnie była wiadomość od Luby Spektor, która w tym czasie była na froncie

pod Wołchowem. Przybiegła do mnie 20 stycznia i, z trudem łapiąc oddech, szybko opowiadała:
„Wiesz, generałowie w ziemiance, z której dowodzili walką, słuchali cię i płakali. Rozumiesz?
Płakali”. […]

. Wódkę, kawę i tytoń otrzymaliśmy – dałoby radę powtórzyć? Wszystko to przyszło

akurat w przeddzień przerwania blokady – i jak się przydało! Ale przydałoby się więcej, bo
przecież tyle będzie się tu działo i elementarny patriotyzm wymaga do tego wódeczki!

20 GRUDNIA, WYSTĄPIENIE RADIOWE

Jesienią 1943 na moim domu, podobnie jak na tysiącach innych, pojawił się nowy napis –

białe litery w granatowym kwadracie: „Obywatelu, przy ostrzałach artyleryjskich ta strona ulicy
jest najbardziej niebezpieczna”.

Tak, my już dokładnie wiemy, która strona jest najbardziej niebezpieczna, które ulice są

najbardziej ostrzeliwane, na jakich placach, jakich przystankach tramwajowych najgęściej
padają pociski – przecież żyjemy tak długo pod nieustannym ostrzałem. Dwa i pół roku z górą
hitlerowcy trzymają na muszce nasze miasto, a więc każdego z nas.

Nawet i teraz – nie zdążyłam napisać dwóch akapitów, a już słyszę charakterystyczny świst

pocisku (to ciężki, burzący), wybuch i długi huk (tak, to ciężki kaliber, co najmniej 200
milimetrów, bo wybuch bardzo silny, a łoskot obwaliska trwa i trwa). Jest noc, godzina 0.18…
Jeszcze świst i wybuch, już bliżej. Trzeba wyjść z pokoju, bo leży właśnie od „najbardziej
niebezpiecznej” strony ulicy. […]

Jest noc, godzina 0.26. W ciągu ośmiu minut, póki pisałam, zginęły dziesiątki ludzi, legły

w gruzach dziesiątki mieszkań. O kilkaset metrów ode mnie, w mroku, w zimnie, płynie krew,
płaczą dzieci, a służba sanitarna, oświetlając latarkami to, co dopiero przed chwilą było
spokojnie uśpionym domem, wydobywa spod gruzów zabitych, rannych i „składa ludzi”…
Mamy nawet taki termin: „złożyć człowieka”, czyli zebrać do kupy jego poszarpane szczątki.

Spiker powtarza znowu: „Artyleryjski ostrzał dzielnicy trwa”. Już nie liczę wybuchów.
Ostatnio Niemcy coraz częściej stosują ostrzały nocne. Zresztą, to tylko jeden z licznych

sposobów uśmiercania. Od dwóch i pół roku z szatańską premedytacją wynajdują coraz to inne.
Wielokrotnie zmieniali taktykę ostrzeliwań. Cel jest jeden: zabić jak najwięcej ludzi.

Czasem ostrzał ma charakter dzikiego ogniowego nalotu – wpierw na jedną dzielnicę, potem

na drugą, trzecią i tak dalej. Czasem do wszystkich dzielnic miasta bije od razu po osiemdziesiąt
baterii. Czasem kropnie ogień z kilku dział, potem następuje półgodzinna przerwa, żeby ludzie
zwabieni ciszą wyszli na ulicę i żeby znowu można było ich zmasakrować powtórną serią
pocisków. Takie ostrzały aplikuje się zwykle kilku dzielnicom naraz: trwają, jak ten na początku
grudnia, do 10 godzin albo i dłużej. W lecie były kanonady po 26 godzin z rzędu.

Wróg ostrzeliwuje miasto rano i wieczorem, wiedząc, że ludzie wtedy idą do pracy,

względnie wracają do domu. W tych godzinach wali przeważnie szrapnelami, żeby zabić na
miejscu. Szrapneli używa także w dni świąteczne, kiedy ludzie wychodzą się przejść. […]

Leningradzkie męstwo budzi powszechny zachwyt. Ale czy wszyscy rozumieją, co znaczy?

Niektórym się wydaje, że zobojętnieliśmy na wybuchające pociski. Pewna moskwiczanka nawet
powiedziała mi: „Wyście się już przyzwyczaili do ostrzałów”. To brednia. Jesteśmy tylko
ludźmi. Nie można zobojętnieć, nie można przyzwyczaić się do śmierci, nawet gdy zagraża
ciągle od dwóch i pół roku.

28 STYCZNIA 1944, LIST DO SIOSTRY MUŚKI

Składamy i przyjmujemy gratulacje, wymieniamy się uściskami i radością… Mam nadzieję,

że słuchaliście wczoraj rozkazu Goworowa

[59]

i salwy z Leningradu, która uczciła ostateczne

zniesienie blokady. Nie wiem, jak to było słychać w radiu, ale rzeczywiście salwy honorowe
zapierały dech w piersiach, nie można ich porównać z moskiewskimi – od razu widać, że
salutuje miasto, które całe było frontem, Leningrad.

Staliśmy z Jurką koło budynku Dumy Miejskiej, ryczeliśmy z radości, całowaliśmy się

i patrzyliśmy na miasto, które było widoczne do najmniejszego zaułka – poranione,
pogruchotane, ale mimo wszystko wspaniałe… Po raz pierwszy od wybuchu wojny
zobaczyliśmy Newski Prospekt – wieczorem, oświetlony… Przypominało to trochę, co prawda,
łuny w czasie jesiennych bombardowań. Ale wtedy było to złowieszcze światło, a wczoraj –
wesołe, migoczące, jakieś odświętne.

Cieszyliśmy się, ale i płakaliśmy.

Przełożyła z języka rosyjskiego

Agnieszka Knyt

LIDIA GINZBURG

(1902–1990) – pisarka, eseistka, literaturoznawca, w czasie

wojny pracowała w Radiokomitecie leningradzkim. Podczas blokady straciła matkę, która
zmarła z głodu. Pracę nad Zapiskami… zaczęła jeszcze w trakcie blokady Leningradu, próbując
odtworzyć typowy dzień człowieka oblężonego przez zsumowanie doświadczeń swoich i innych
mieszkańców miasta: „W 1942 roku, kiedy już było mi trochę lżej, zaczęłam zapisywać fakty,
rozmowy, szczegóły życia w czasie blokady – notatki do przyszłej, jeszcze bliżej nieokreślonej
pracy”. Potem je dwukrotnie uzupełniała i poprawiała, pod tekstem widnieją trzy daty: 1942–
1962–1983.

Lidia Ginzburg najbardziej znana jest ze swoich publikacji o poezji rosyjskiej i prozie

psychologicznej. Zapiski człowieka oblężonego ukazywały się kilkakrotnie w Rosji, zostały
przetłumaczone na kilka języków. Fragmenty tekstu publikowanego po raz pierwszy po polsku
podajemy za książką Prochodiaszczije charaktiery. Proza wojennych let. Zapiski błokadnogo
czełowieka (Moskwa 2011).

czasie wojny ludzie namiętnie czytali Wojnę i pokój – by sprawdzić siebie (nie

Tołstoja, w którego adekwatność życia nikt nie wątpił). I czytając, utwierdzali się:
tak, to znaczy, że żyję, jak trzeba. To znaczy, że takie życie jest. Kto miał siłę czytać,

ten w oblężonym Leningradzie zaczytywał się w Wojnie i pokoju.

Tołstoj raz na zawsze zdefiniował męstwo, człowieka czyniącego swą powszechną

powinność wobec wojny narodowej. Uzmysłowił, że owładnięci tą powinnością ludzie
kontynuują ją nawet mimowolnie, nawet wtedy, gdy – wydawałoby się – zajęci są zwykłymi,
codziennymi sprawami. Mieszkańcy okrążonego Leningradu pracowali (póki mogli) i ratowali,
jeśli mogli, od śmierci głodowej siebie i swoich bliskich.

I, w ostatecznym rozrachunku, to także było częścią tej powszechnej powinności, jako że na

przekór wrogowi miasto, które ten wróg chciał unicestwić, żyło.

O tym już trochę napisano.
Ja muszę pokazać nie tylko życie społeczności miasta w blokadzie, ale i byt pojedynczego

człowieka. Jest to człowiek sumaryczny i umowny (dlatego nazywam go En), inteligent
w szczególnych okolicznościach.

Dzień podczas leningradzkiej wiosny czterdziestego drugiego roku. Choć właściwie słowo

„wiosna” brzmiało wówczas dziwnie. Racje chleba zwiększono, po rozmarzniętych ulicach
niepewnie zaczęły kursować tramwaje. Niemcy przestali bombardować miasto, ale każdego
dnia kilkukrotnie je ostrzeliwali. Najsilniejsi i najbardziej żywotni już umarli bądź przeżyli.
Cherlawi powoli trwali w swej agonii. Słowo „wiosna” brzmiało dziwnie.

Budzi się En, człowiek oblężony, z powodu wady wzroku niepodlegający mobilizacji.

Zeszłego lata wstawał inaczej – zawsze o szóstej rano, budzony dźwiękiem głośnika wiszącego
na korytarzu. Potem, z przyzwyczajenia, chciał się powylegiwać jeszcze 10–15 minut, ale zaczął
nasłuchiwać. Po trzech minutach, nie wytrzymawszy, w piżamie wychodził na korytarz. Tam przy
głośniku stali już sąsiedzi, na wpół ubrani, z napięciem na twarzach. […]

Panował wówczas wielki głód informacji. Po pięć razy dziennie ludzie biegali do

głośników, przerywając wszelkie czynności. Rzucali się na każdego, kto był choć odrobinę
bliżej władzy lub źródeł informacji. A pytany złościł się z powodu niedorzeczności zadawanych
mu pytań. Dlatego że w istocie pytający nie chcieli usłyszeć odpowiedzi. Chcieli dowiedzieć
się, jak to jest na wojnie, jak to będzie… Charakterystyczna w tych pierwszych dniach była
niewiedza przemieszana z wieloletnim natręctwem myśli o nieuchronności i druzgocącej
totalności zdarzenia oraz przygotowaniem na nie.

Każdy, kto przeżył swój pierwszy dzień wojny, pamięta go dokładnie. Niedziela. Niewielka

kolejka do kasy biletowej na dworcu kolejowym. Dłoń odbiera resztę i niewielki kartonik
biletu. I w tym momencie głos, jakby zdziwiony (a może to wcale nie zdziwienie?): „Przemawia
Mołotow… Co też on mówi…”.

U wejścia na dworzec zebrał się tłum. Z głośnika wypływały słowa i każde z nich,

niezależnie od swoistego sensu, było zapowiedzią nadchodzącej tragedii, ogromnej, narodowej
tragedii. Przemówienie się skończyło. Wracam do domu, do bólu zaciskam dłoń, w której tkwi
cały czas bilet do podmiejskiego letniska kupiony w kasie dworcowej. Dziś długo czekają na
mnie tam na peronie; i nie doczekają się. Nie minęło pół godziny, a już zostaliśmy
nieodwołalnie wyrwani z przedwojennego stanu ducha.

Wracam do domu ulicami, jakby jeszcze przedwojennymi, wśród przedmiotów jakby

przedwojennych, ale już z nowo nadanym im znaczeniem. Jeszcze nie znamy ani cierpienia, ani
śmiertelnego smutku, ani strachu; przeciwnie – ogarnęło nas wzburzenie i przeczuliśmy niemalże
z ulgą koniec tego żywota.

W pierwszych chwilach nowej rzeczywistości wydawało się nam, że trzeba się dokądś

okropnie spieszyć i że już nic nie może zostać po dawnemu. Potem się okazało, że jednak wiele
spraw toczy się starym rytmem. Jeszcze kursują tramwaje, są wypłacane honoraria, w sklepach
handluje się normalnymi towarami. To zadziwiało. Poczucie końca dotychczasowego życia było
w pierwszym momencie tak niesłychanie silne, że świadomość, pominąwszy wszystko
pośrednie, skupiła się całkowicie na finale. W warunkach dotąd jej nieznanych nie chciała się
szarpać; musiała być twarda i niezachwiana. Najmniej do tego przygotowani nie znaleźli innych
środków, jak tylko zacząć od razu od końca i przymierzyć się do własnej śmierci. Mówili sobie
otwarcie: „No cóż, w całej niepewności jedno jest pewne – już po nas”. Przez dwa tygodnie
wydawało im się, że tak jest najprościej w tej sytuacji i dlatego byli całkowicie spokojni.
Wkrótce okazało się, że zginąć nie jest tak łatwo, jak się zdaje. I później z wielkim trudem,
kawałkami wyszarpywali życie dystrofii; i wielu – świadomie lub nie – czyniło swoją
powszechną powinność.

[…]
Podczas blokady pierwszym, najważniejszym warunkiem zabezpieczenia socjalnego była

rodzina, podstawowa komórka scalona krwią i wspólnym bytem, z jej niepodważalnym
obowiązkiem poświęcenia. Mówi się: więzy krwi i ducha ułatwiają poświęcanie się. Nie, to
bardziej złożone. Tak bolesne, tak straszne były te rodzinne powiązania w tak niezwykłej
bliskości, w ciasnocie, że trudno było już odróżnić miłość do tych, od których nie można uciec,
od nienawiści do nich. Uciec nie można było; obrazić, dotknąć – tak. A więzy i tak się nie
rozpadały. Wszelkie możliwe stosunki – koleżeńskie i szkolne, przyjaźnie i miłości – schły jak
jesienne liście; a rodzinne trwały. I skręcając się od litości, i przeklinając, ludzie dzielili się
chlebem. Przeklinając – dzielili się, dzieląc się – umierali. Ci, co wyjechali z miasta, zostawili
tym, co zostali, to domowe poświęcenie. A także niedostatek oddania (przeżyłeś – to znaczy, że
poświęcałeś się niewystarczająco), a wraz z niedostatkiem – wyrzuty sumienia.

Teraz zaczyna się lato. Przyjemne, ciepłe lato. Budząc się co rano, En doświadcza

dziwnego, jeszcze nie całkiem oswojonego uczucia – braku cierpienia. Te pierwsze chwile dnia
są najwspanialsze. Ręce i nogi spokojnie leżą na wersalce, całkiem wygodnej i miękkiej. Okno

jest otwarte. Nie jest mu ani za zimno, ani za ciepło. W pokoju jest jasno. I będzie jasno na
okrągło, całą białą noc. Na razie nawet nie myśli o głodzie. Owszem, głód już się zapowiada,
jest obecny przecież zawsze (jak w sercu zakochanego miłość), ale na razie jest na tyle słaby, że
nie trzeba o nim myśleć. En odkrywa się, poddając ciało pieszczocie jasnego, lekkiego, ani zbyt
zimnego, ani zbyt upalnego powietrza.

Lecz En wie – trzeba by odwrócić się na lewy bok, twarzą do pokoju, a wtedy ujrzy

czyhający na niego chaos […]. Życiowy bałagan – talerz z niedopałkami wypchnięty z głębin
nieporządku, marynarka porzucona na futerale zamilkłej maszyny do pisania. Dlaczego? Dlatego
że drżenie, spowodowane irytującą bezsilnością, owładnęło wczoraj zmęczonym człowiekiem
i nie miał siły donieść marynarki w bardziej stosowne miejsce. Rzeczy w ogóle przemieściły się
ze swoich właściwych miejsc, są rozmyte, z niewyraźnymi konturami (czyli – bez formy).
Jedynie na przykręconych do ściany półkach w dziwnym, zmartwiałym porządku stoją zakurzone
książki. Niektóre rzeczy znów, przynajmniej częściowo, odzyskały swoje przeznaczenie. Nie to,
co zimą…

Wrogi świat przypuszcza teraz atak. Pierwszym wrogiem człowieka okazało się nagle jego

własne ciało. Te wiosenne dni dają chwilę wytchnienia, ale zimą ciało było niewyczerpanym
źródłem potencjalnych cierpień ze swoimi nowymi ostrościami i wystającymi żebrami,
szczególnie nieprzyjemnymi dla ludzi, którzy mieli skłonność do nadwagi i walczyli z nią za
pomocą diety mleczno-owocowej (raz w tygodniu). Zimą, gdy ludzie odkrywali w sobie kość za
kością, coraz wyraźniejsze stawało się wyobcowanie, rozszczepienie wewnętrznej świadomej
woli i ciała – jako przejawu wrogiego świata zewnętrznego.

Ciało dawało teraz nowe, obce wrażenia. Czy człowiek wchodził po schodach (z trudem

i zarazem z jakąś nową bezcielesnością), czy też pochylał się, szukając kaloszy, czy wślizgiwał
się w rękawy palta – wrażenia były nie jego, jakby doświadczane przez obcą istotę. Wraz
z postępującym wyczerpaniem organizmu poczucie tej obcości narastało. W końcu wszyscy
jakoś dziwnie się rozdwoili: wygłodzona powłoka – zjawisko należące do wrogiego świata,
i dusza – oddzielna, tkwiąca gdzieś wewnątrz klatki piersiowej. Urzeczywistnienie
filozoficznego dualizmu.

Gdy doszło do skrajnego wygłodzenia organizmu, wszystko stało się jasne: to świadomość

dźwiga ciało. Automatyzm ruchu, jego odwieczna korelacja z impulsem psychicznym – wszystko
to zanikło. Okazywało się na przykład, że dla ciała wcale nie jest naturalna pozycja pionowa;
świadoma wola musiała trzymać ciało w ryzach, inaczej, wymykając się, leciało w dół jak
z urwiska. To wola musiała je podnosić i sadzać lub przemieszczać z miejsca na miejsce.
W najgorsze dni ciężko było już nie tylko wchodzić po schodach, trudno było nawet przesuwać
się po równej drodze. I wola mieszała się do spraw, od których dotąd była daleka. „Proszę, oto
chodzę – mówiła – to znaczy, właściwie chodzi moje ciało i muszę je pilnie obserwować.
Powiedzmy, wysuwam prawą nogę, lewa zostaje z tyłu, opiera się na palcach i zgina w kolanie
(z jakim trudem się zgina w kolanie!), potem odrywa się od ziemi, w powietrzu przenosi
w przód, opuszcza, a prawa w tym czasie już zdążyła zostać w tyle. Diabli by to wzięli! Trzeba
się przyjrzeć, jak ona to robi, że zostaje w tyle, bo przecież przez to można się przewrócić”.
Było to jak nauka upiornego tańca.

Jeszcze bardziej upokarzająca w swojej nagłości była utrata równowagi. To nie słabość, nie

chwianie się z osłabienia, ale coś zupełnie innego. Człowiek chce postawić nogę na skraju
krzesła, żeby zawiązać sznurówkę; w tejże chwili traci równowagę. W skroniach pulsuje i serce
zamiera. Ciało wymknęło się spod kontroli i chce lecieć jak pusty worek w bezdenną otchłań.

W wyobcowanym ciele pojawiają się nieznośne procesy – zwyrodnienia, wychudzenie,

puchnięcie – niepodobne do starych, dobrze znanych chorób, bo zachodzą jakby w martwej
materii. Inne objawy są już nawet niezauważalne dla porażonego nimi człowieka. „Przecież on
już puchnie z głodu” – mówią o kimś, a on sam jeszcze tego nie jest w stanie zauważyć. Ludzie
długi czas nie mogli rozróżnić, czy już puchną, czy może tyją.

Nagle człowiek zdaje sobie sprawę, że puchną mu dziąsła. Ze strachem maca je językiem,

dotyka palcem. Zwłaszcza nocą nie dają mu spokoju. Leży i w skupieniu doświadcza ich
oślizgłości i braku czucia, okropnego wrażenia braku bólu: kawałek martwego ciała we
własnych ustach.

Całymi miesiącami ludzie – większa część mieszkańców miasta – spali w ubraniu. Stracili

z oczu swoje ciało. Odeszło gdzieś w głąb, odgrodzone ubraniami i tam zmieniało się,
przeobrażało. Człowiek wiedział, że staje się przerażające. Chciał zapomnieć, że ma schowane
gdzieś daleko – pod waciakiem, pod swetrem, pod kufajką, walonkami i onucami – brudne
ciało. Ale ono dawało o sobie znać – bólami, świerzbem.

Najbardziej żywotni czasem się myli, zmieniali bieliznę. Wtedy już nie dało się uniknąć

spotkania z własnym ciałem. Człowiek przyglądał mu się ze złowieszczą ciekawością, silniejszą
niż opór przed poznaniem. Było nieznajome, za każdym razem z nowymi zapadlinami i kantami,
w plamach i szorstkie. Skóra była jak poplamiony pokrowiec, zbyt obszerny w stosunku do
zawartości.

Teraz ciało znów wyszło na powierzchnię. Rozpływało się w powietrzu, oddychało.
[…]
Obowiązkowo, po wstaniu z łóżka, trzeba podejść do okna. Niezmienny od lat gest

porannego odnowienia więzi ze światem. […]

Rok temu to tradycyjne poranne spojrzenie przez okno nabrało nowego znaczenia – stało się

pytaniem do świata i oczekiwaniem odpowiedzi. Świat w tamte dni mógł taić wszystko, łącznie
z najgorszym, i dlatego chciało się możliwie największej liczby potwierdzeń nienaruszonej
ciągłości spraw. Hałas tramwaju przejeżdżającego ulicą uspokajał, jak głos spikera płynący
z anteny radiowej. Istniało centrum, które w niewidoczny sposób kierowało czerwonymi
wagonami tramwajów. Wagony jeździły – to znaczy, że centrum działało. Tory wychodziły
z niego i wpadały z powrotem. Każdy wagon swoim pałąkiem był podczepiony do centralnego
systemu. Odsłoniwszy zasłony, En z ulgą śledził, jak sfatygowany czerwony wagon, skrzypiąc,
pokonuje zakręt, posłuszny owemu centrum, ograniczony torami, na uwięzi pałąka.

[…]
Taki był świat przy pierwszym spojrzeniu w okno rok temu. Potem nastąpiły długie

miesiące, kiedy świat zewnętrzny zniknął za oknami pokrytymi warstwą lodu.

Tej zimy spokoju nie było, nigdy. Nawet nocą. Wydawałoby się, że nocą ciało powinno

odpoczywać. Ale w rzeczywistości nawet podczas snu rozgrywała się walka o ciepło. Nie to

żeby ludziom nieustannie było zimno – narzucali na siebie przecież całkiem sporo rzeczy. Ale to
właśnie zmuszało ciało do walki. Narzucone rzeczy przygniatały i – co gorsze – zsuwały się
i spadały. Żeby utrzymać tę stertę, potrzebne były mało zauważalne, ale w ostatecznym
rozrachunku wyczerpujące wysiłki mięśni. Trzeba było nauczyć się spać bez ruchu, w skupieniu,
w szczególny sposób podciągnąwszy nogę, która podtrzymywała podstawę tej góry nakryć.
Inaczej wszystko mogło z niepowstrzymanym okrucieństwem spaść na podłogę. I wtedy
w ciemnościach, w zabójczym zimnie trzeba było znów jakoś układać tę kupę, już całkiem
chybotliwą i niepewną. Nie można było również pozwolić sobie na wyciągnięcie ramion lub
podniesienie kolan pod kołdrą albo przewrócenie się na bok, żeby wtulić twarz w poduszkę.
Ciało i nerwy nigdy całkowicie nie odpoczywały.

W swoich mieszkaniach ludzie walczyli o życie tak, jak walczą o przetrwanie

w ekstremalnych warunkach polarnicy. Rankiem budzili się jakby w worku lub w jaskini, którą
z wieczora urządzali ze wszystkich rzeczy, jakimi udało im się przykryć. Budzili się o czwartej,
piątej. Przez noc udawało im się rozgrzać. A wokół zimno, które przez cały dzień będzie męczyć
nieustannie. Wszyscy ludzie niecierpliwie oczekiwali nawet nie poranka, bo jasność (światło
dzienne) następowała znacznie później, ale szukali powodu, by wstać i przybliżyć się do
rozpoczęcia dnia, które wyznaczone było przez godzinę szóstą, kiedy otwierano sklepy
i piekarnie. Nie znaczyło to, że człowiek już o szóstej zawsze szedł do piekarni. Przeciwnie,
wielu starało się odwlec (na ile starczało sił) chwilę otrzymania chleba. Ale godzina szósta
była kojącą granicą, przynoszącą świadomość nowych możliwości. Był to swego rodzaju
najszczęśliwszy moment – chleb jeszcze przed tobą, ale już jawi się osiągalną realnością dnia.

Zgłodniała niecierpliwość zwyciężała strach przed zimnem. Wyganiała ludzi z ogrzanych

własnym oddechem jaskiń na mróz pokoju. Łatwo się wstawało, o wiele łatwiej niż
w poprzednim życiu, w którym czekała jajecznica, niewymagająca zastanowienia. Przy tym
uprościło się przejście do stanu aktywności. Spano w prawie kompletnym ubraniu, więc
wystarczyło wsunąć nogi w walonki stojące przy łóżku.

Typowy dzień w czasie blokady zaczynał się od tego, że szło się do kuchni lub na ciemną

klatkę schodową, żeby nałupać szczapek do kozy. Noc dopiero zaczynała z wolna się rozpraszać
i przez rozbitą szybę okna nad schodami widać było pociemniałe ściany sąsiednich domów,
jeszcze nierozświetlone promieniami słońca. Rąbać trzeba było po omacku, najpierw ostrożnie
wcisnąć ostrze siekiery w polano, potem dopiero uderzyć. Największy kłopot był z rękami.
Palce wykręcały się i zamierały w jakimś przypadkowym ułożeniu. Dłoń traciła zdolność do
chwytania. Teraz można jej było używać jak kikuta albo narzędzia podobnego do pałki.
Człowiek po omacku szukał na kamiennym podeście szczapek, zbierał je dwoma kikutami
i wrzucał do kosza.

Potem trzeba jeszcze przynieść wodę z zamarzniętej sutereny. Warstwa lodu pokryła stopnie

prowadzące do domowej pralni i mieszkańcy po tej pochylni zjeżdżali w kucki. I wchodzili
z powrotem na górę, obiema rękami przestawiając przed sobą pełne wiadro i za każdym razem
szukając dla niego jakiejś wyrwy. Swoista wspinaczka górska. […]

Z pełnymi wiadrami można odpocząć na niższych stopniach. Zadzierając głowę, człowiek

mierzy wysokość, jaką ma do pokonania. W oddali widzi sufit z jakimś alabastrowym

ornamentem. Ornament znajduje się akurat pośrodku prostokątnego zygzaka schodów. Okazuje
się, że schody rzeczywiście niemalże wiszą w powietrzu (jeśli się wpatrzeć dokładnie – to
przerażające), podtrzymywane niewidzialną wewnętrzną więzią z domem. Człowiek mierzy
sterczącą w górze przestrzeń schodów, którą przyjdzie mu pokonać siłą woli, z ciężką jak
kamień wodą.

W ciągu dnia trzeba pokonać jeszcze wiele przestrzeni. Główna – to ta, która dzieli od

obiadu. Jadać obiady najlepiej jest w stołówce zakładowej, gdzie kasza jest podobna do kaszy.
Na obiad biegnie się przez urągliwie piękne miasto, w mrozie i chrzęszczącym szronie. I obok
lub z naprzeciwka biegną (lub powłóczą nogami – pośrednich stanów się nie widuje) ludzie
z teczkami, siatkami na zakupy, menażkami przyczepionymi do końców kikutowatych rąk. Biegną
mimo mrozu, pokonując zmaterializowaną przestrzeń. Najbardziej wykształceni wspominają
przy tym Dantego i ten jego krąg piekielny, w którym króluje zimno. W stołówce też będzie taki
chłód, że po przyjściu z ulicy nie można rozprostować palców i łyżkę trzeba trzymać między
kciukiem (jedynym, który się porusza) i resztą zmarzniętego kikuta.

Sam obiad to również pokonywanie przestrzeni – małych, męcząco utkanych kolejkami.

Kolejka przed drzwiami, kolejka do kontrolera, kolejka do miejsca przy stole. Obiad – coś
efemerycznego, chwilowego (talerz zupy, ileś tam gramów kaszy) – był przeceniany, a jego
proces spowalniany według klasycznych reguł konstruowania fabuły. Gdyby ludzi pytano: co
pan robi?, padałaby odpowiedź: jem obiad.

Był okres powtarzających się systematycznie, jeden po drugim, alarmów przeciwlotniczych.

Po drodze na obiad trzeba było przeczekiwać w piwnicach lub przebijać się przez palbę
zenitówek i gwizdki milicji. I ludzie zaczęli nienawidzić ratującego ich milicjanta,
a bombardowanie traktowali jako przeszkodę w drodze na posiłek. Byli tacy, co wychodzili na
obiad o jedenastej przed południem (zazwyczaj było wtedy jeszcze cicho), a wracali czasem
o szóstej–siódmej wieczorem.

Niektórzy wracając, przynosili ze sobą coś dla domowników (jeśli domownicy jeszcze

żyli). W domu było już całkiem ciemno. Rozpalali kozę i przy świetle dymiącego piecyka
przelewali przyniesioną zupę z puszki do garnka, kroili na czterdziestogramowe kawałeczki
chleb. Potem ten, kto przyszedł ze świata zewnętrznego, gdzie jadł obiad, przysuwał się do
dymiących i rozpalonych drzwiczek piecyka i ogrzewał przemrożone ręce. Dopóki nie skończył
się dzienny zapas szczapek, nie było siły, która mogłaby go od tej przyjemności oderwać. Za
plecami buszowało zimno i ciemność. Jedynie wokół drzwiczek rysował się maleńki krąg ciepła
i światła. Krąg życia. Ogrzać można było właściwie tylko wyciągnięte w stronę piecyka ręce.
Dłonie wsysały wręcz oplatające je języki ognia. To była niebiańska rozkosz, zatruta
świadomością, że dzienny zapas drewna właśnie bezpowrotnie znika.

To było to samo oczekiwanie końca, to pojmowanie nieodwracalnego wyczerpywania się

danych nam sił życiowych, które zatruwa wszelką radość istnienia. Warunki blokady tę
zależność obnażyły do cna. I unaoczniły, że odwiecznie ponawiane próby osiągnięcia
odwiecznie nierealnych celów są jak niekończący się bieg po kręgu.

[…]
En wykonywał od rana domowe czynności – niewykonanie ich lub odłożenie na potem

byłoby podobne śmierci. Szedł do redakcji, gdzie pracował, jako że z powodu
krótkowzroczności nie wzięto go do wojska. O określonej godzinie szedł do swojej stołówki,
dlatego że za żadną cenę nie można było przepuścić tam obiadu, który, być może, wydadzą bez
odrywania talonu (czasem w tej stołówce tak bywało). Po obiedzie znów szedł do redakcji, bo
miał jeszcze dużo pracy. Potem wracał do domu, gdzie należał się wieczorny posiłek, no
i więcej nie było już dokąd pójść. Tania wyjechała, wypowiedziawszy wszelkie możliwe słowa
o tym, że wyjeżdża i go zostawia (rzecz jasna, namawiał ją do wyjazdu), zupełnie nie dlatego,
że… wręcz przeciwnie, ponieważ… Przyjaciele i koledzy poszli na front albo też wyjechali.
Jadł więc kolację i od razu kładł się spać, bo przecież wstał o szóstej rano i o dziesiątej
wieczorem był już senny.

[…]
Skoro człowiek potrafi pisać, to czy nie powinien opisać tego, co zdarzyło się dotąd?

W jakiejś chwili, powiedzmy po wypełnieniu obowiązków domowych, godzinę–półtorej (na
więcej nie pozwoli powtarzalny tryb dystroficznego życia) powinien poświęcić na pisanie.
Wtedy ożyją i nakierują się na tę godzinę inne części dnia, podporządkowując się jej
i rozpościerając ulegle wokół niej.

Być może z rana, na marginesie codziennych zajęć, wynosząc nieczystości lub czyszcząc

piecyk, będzie można przemyśleć, o czym napisać. Albo idąc do piekarni lub na obiad.
W kolejkach myśleć się nie da, tak jak nie da się myśleć i pisać po obiedzie. To czas upadku
woli. Pod wieczór znów jest lżej. A w godzinach poobiedniego rozdzierającego smutku w ogóle
nie powinno się myśleć. Lepiej siedzieć w redakcji, pracować (źle z tymi, którzy nie pracują,
a tylko jedzą i głodują) i słuchać z roztargnieniem głosu współpracowników (jak dobrze, że
wokół słychać głosy!).

No, a czy warto pisać? Czyż warto jeszcze pisać? Czy pozostało tylko jedno – na front?

Walczyć z Niemcami… Reszta – pomysły z piekła rodem.

[…]
Być może En wykroi w końcu swoją wolną godzinę i wyda mu się, że to za mało. Będzie się

męczyć i robić przegląd wszystkich kolejnych godzin swojego powtarzalnego dnia, by
zaoszczędzić gdzieś jeszcze pół godziny, jeszcze dwadzieścia minut. Poczucie straconego czasu
to początek wyzdrowienia. Wyzdrowienie zaczyna się, gdy po raz pierwszy zauważasz, że
czterdzieści minut stania w kolejce za lurą z sacharyną zamiast kawy – to strata czasu.

Na razie to tylko marzenie. Na razie chodzi jedynie o zracjonalizowanie obowiązków

domowych. Zamiast szarpać się spazmatycznie – odnaleźć automatyzm ruchów. Automatyzm to
dobrze rozwiązane zadanie, a dokładność jego rozwiązania czuje się w mięśniach i w głowie.
Coraz częściej udaje się teraz zrozumieć każdy poprawnie wykonany ruch. […]

Rano można nałupać szczapek do piecyka na cały dzień. I kiedy siekiera nie ześlizguje się

z drewna, lecz pewnie uderza w najbardziej odpowiednie miejsce i z łatwością rozłupuje
polano na dwie części – sprawia to przyjemność. Nieprzyjemnie jest rąbać na opał meble
i widzieć pod ostrzem siekiery znajome uchwyty, rzeźbienia, metalową blaszkę, rozpoznawać
kształt nóżki, drzwiczek. Czujesz się wtedy jak gospodyni, która po zabiciu wyhodowanej przez
siebie kury, woli zjeść ją w formie kotleta, zamiast patrzeć na niepokojący kształt kurzego udka

bądź skrzydełka.

Potem obowiązkowo trzeba wynieść nieczystości. Jest to czynność życiowej wagi i dlatego

En odnosi się do niej poważnie. Nieco się kuli, jakby próbując ustanowić dystans między sobą
a śmierdzącym wiadrem. To pierwsze tego dnia jego wyjście na ulicę i jest w nim swoisty urok.
To wyjście z pokoju, okrążonego przez ziejące bałaganem mieszkanie, w którym króluje izolacja
i nie do końca stłumiony chaos. Wyjście w obiektywnie istniejący świat…

[…]
En nachyla się z wiadrem nad kratką ściekową, szybko, nie patrząc, wylewa wszystko do

kanału. Uczucie ulgi… Uczucie ulgi zlewa się z przelotną lekkością życia. Wiatr musnął mu
włosy. Z fizyczną wręcz wyrazistością przypomniał sobie nagle wiejską drogę, jabłonie za
płotem. Spędzał tam jako podrostek lato; matka rankami wysyłała go do sąsiadów po mleko.
Idąc boso po piaszczystej drodze, ostrożnie, żeby się nie rozlało, niesie mleko w dzbanie.
Najważniejsza jest równoległość doświadczeń: bose nogi stąpają po delikatnym pyle drogi,
a w dłoniach rozgrzana słońcem glina dzbanka.

[…]
Potem, wedle ściśle ustalonego porządku, następuje wyjście do piekarni i do sklepu, jeśli

jest wypłata. Przejeżdżają tramwaje, ludzie idą do pracy lub po zakupy. A miasto jest po
dawnemu ciche i uprzątnięte, choć to doprawdy zadziwiające.

W promieniach wschodzącego słońca ciepło mieni się asfalt. Dobrze, że miasto pyszni się

pozamiatanymi ulicami, kiedy po obu stronach stoją zbombardowane domy; tym sposobem
powraca poczucie łączności z rzeczywistością.

Codzienne marszruty biegną wzdłuż poharatanych w różny sposób domów. Są ruiny

natarczywie

przypominające

konstrukcje

meyerholdowskie

[60]

Są

ruiny

ułożone

z różnokolorowych pokoi z ocalałym okrągłym piecem, pomalowanym pod kolor ścian,
z drzwiami, czasem otwartymi. Straszna inscenizacja z rekwizytem solidnych, prowadzących
donikąd drzwi. Ruiny domów odsłaniają czasami system pięter, cienkie warstwy sufitów
i podłóg. Człowiek ze zdziwieniem zaczyna rozumieć, że siedząc w swoim pokoju, jest
zawieszony w powietrzu, że nad jego głową i pod jego nogami tak samo wiszą inni ludzie.
Oczywiście, wiedział o tym, słyszy przecież, jak na górze przesuwają meble, a nawet rąbią
drwa. Ale wszystko to stanowiło niewyobrażalną abstrakcję, w rodzaju tej, że unosimy się
w kosmosie na kuli obracającej się wokół własnej osi. Każdemu się wydaje, że jego podłoga
leży na jakimś przykrytym deskami gruncie. Teraz ujrzał prawdę na własne oczy, aż doznał
zawrotu głowy.

Są domy, z których zostały jedynie fasady ziejące głębokim mrokiem. A przez dziury po

oknach na górnych piętrach widać niebo. Są domy, zwłaszcza te mniejsze, z porozdzieranymi
dachami, z których zwaliły się belki i deski. Wiszą krzywo i wydaje się, jakby ciągle spadały,
przypominając wodospad.

Ludzie zaczęli inaczej odnosić się do domów. Zaczęli o nich mówić, myśleć. Jednostką

miasta stał się dom, podczas gdy wcześniej była nią ulica składająca się z nierozróżnialnych
fasad. Nieuważni ludzie zauważyli nagle, z czego składa się miasto.

[…]

Każdy dom był w tym czasie i ochroną, i zagrożeniem. Ludzie liczyli piętra i był to rachunek

podwójny – ile pięter będzie ich chronić i ile może na nich spaść. Poznaliśmy kubaturę,
proporcje, materiały budowlane. Postrzeganie domów stało się analityczne. Rozwarstwiało się
na sklepienia, stropy, klatki schodowe. Klatka schodowa – brzmi to specjalistycznie
i nieprzyjemnie.

Idąc po ciemnych schodach swoich kamienic, ludzie przyglądali się jakimś występom

i zagraconym niszom, których dotąd nie spostrzegali. Teraz były to kryjówki. Jak będzie lepiej,
przytulić się w razie czego do ściany po prawej czy po lewej? Czasami człowiek próbował
wyobrazić sobie niewyobrażalne: że te występy i stopnie, wiszące na wysokości, rzeczywiście
oberwą się, spadną na głowę, na piersi. Klatka schodowa zmiażdżyła klatkę piersiową… Klatka
piersiowa – też brzmi specjalistycznie i nieprzyjemnie.

Podczas gdy dom odbiera się analitycznie, to miasto – przeciwnie, syntetycznie. Miasto jest

już serią chwilowych kombinacji ulic, domów i autobusów. Miasto – syntetyczna realność. To
ono – miasto – walczy, cierpi, odrzuca napastnika. To ogólne pojęcie zmaterializowało się.
Poznajemy teraz miasto jak z lotu ptaka, jak z mapy. Jest to uprzedmiotowiona całość
ograniczona widocznymi konturami. Granice są zamknięte przez placówki, rozdzielone wrotami
(miasto ma wrota, jak każde ludzkie domostwo). Do miasta rwie się wróg, a placówki
wojskowe i wrota nie dopuszczają go tu.

My na nowo zrozumieliśmy nieznaną współczesnemu człowiekowi realność miejskich

odległości, dawno zniwelowaną przez tramwaje, autobusy, taksówki. Ukazał się plan miasta
z wyspami, z odnogami Newy, z widocznym systemem dzielnic, dlatego że zimą – bez
tramwajów, bez telefonów – znajomi sobie ludzie z Wyspy Wasilewskiej, Wyborgskiej,
Piotrogradzkiej żyli miesiącami, nie spotykając się, i umierali niezauważenie dla siebie
nawzajem.

Dzielnice przybrały nowe dla siebie cechy. Były dzielnice ostrzeliwane i dzielnice

szczególnie ulubione przez naloty.

[…]
Na początku wojny miasto zaczęło obrastać nowymi detalami. Przede wszystkim w oknach

pojawiły się nalepki w kształcie krzyża (żeby nie wyleciały szyby). Wśród nieodpartego smutku
tych pierwszych dni, kiedy nowe formy życia jeszcze nie zostały określone, to mechaniczne
zajęcie zabezpieczania okien uspokajało, odciągało od pustki oczekiwania. Ale było w nim coś
męczącego i dziwnego, jak na przykład w szpitalu polowym, gdzie nie ma jeszcze rannych, ale
z pewnością się pojawią.

Niektórzy naklejali wymyślne wzory; rzędy okien z papierowymi pasami układały się

w swoisty ornament.

[…]
Później zaczęto zabijać witryny i okna. Jedni zabijali okna, dlatego że wyleciały z nich

szyby, inni – żeby nie wyleciały. Czasem używano do tego białych płyt ze sklejki, a czasem
sękatych, czarnych desek. Zabite okno – znak opuszczonego domostwa. Ale jesienią domy nie
były jeszcze puste; trzymilionowa, schwytana w obręcz blokady ludność miasta jeszcze
wypełniała je po brzegi. W te jesienne dni znak zabitych okien przyjął straszne, przewrotne

znaczenie – stał się znakiem pogrzebanych za życia i umierających w ciasnocie ludzi. Była
w tym pogrzebowa symbolika desek, zamurowanych piwnic i ociężałości pięter, zwalających
się na człowieka.

[…] Potem już dla wszystkich stało się obojętne, jak wyglądają okna. Pokryły się lodem.

Ludzie idący ulicą nie patrzyli na nie. Patrzyli pod nogi, bo chodniki były oblodzone, i bali się
upaść z powodu ślizgawicy i swojej słabości. Najbardziej obawiali się przewrócić z pełnymi
zupy menażkami.

Zimą już nie mówiło się o zaciemnieniu […]. Światła nie było, na ulicę późno nie można

było wychodzić, a i nie było po co. Choć wydawało się, że na ulicy, nawet nocą, nie jest tak
ciemno, nie tak strasznie jak w domu.

Tramwaje ze swoimi niebieskimi lampkami wydawały się (dopóki kursowały) azylem. Było

w nich światło, to nic, że sine, ale zawsze światło, byli ludzie, którzy już zdążyli nachuchać
odrobinę ciepła, była konduktorka, która rzeczowo kłóci się z pasażerami… I człowiek czuł się
bezpiecznie, wskoczywszy do środka po oczekiwaniu na opustoszałym przystanku.

Nikt nie myślał o zaciemnieniu i wielu innych sprawach: 125 gramów, woda z newskiego

przerębla, zimno, które nigdy nie odpuszczało, ani we śnie, ani w czasie jedzenia, ani podczas
pracy, ciemność nastająca w środku dnia i rozpraszająca się późnym rankiem, trupy w bramach,
trupy na sankach, podobne bardziej do mumii niż do ludzkich zwłok…

Dźwięk w mieście rozlegał się regularnie, o określonej porze – różny dla różnych okresów

tej jesieni, z odchyleniem do pół godziny. Ale, jak to bywa, człowiek wtedy o nim nie myślał.
Zapomniawszy o oczekiwaniu na dźwięk, spieszył się, żeby przed alarmem zdążyć zagrzać na
kozie wodę. Dźwięk nagle odrywał się od głośnika, wypełniając sobą kamienice
z mieszkaniami, w których byli jeszcze lokatorzy, i tymi opuszczonymi. Tak zaczynała się
procedura schronu przeciwlotniczego. Był czas, kiedy wieczorne naloty zaczynały się około
godziny ósmej. Niemiecka dokładność wdzierała się z wyrachowaniem ataku psychicznego.

Alarmy miały różną długość, częstotliwość, siłę, procedura zaś była wręcz rytualna. Ludzie

naciągali na nogi walonki, zakładali palta. Żal było niedopitej herbaty i nie chciało się schodzić
do zimnej piwnicy. Przysłuchiwali się […], zenitówki biły coraz częściej i głośniej. Wtedy szli
na dół, po omacku pokonując znajome schody.

W piwnicy wielu miało swoje ulubione miejsce, tam spotykali znajomych, rozmawiali,

drzemali, czasem czytali, jeśli udało się dostać do lampki, podchodzili do drzwi, by zapalić,
codziennie radośnie przeżywali ulgę końca alarmu. Po zakończeniu spierali się – czy warto iść
na górę, czy przeczekać tu kolejny alarm (w różnych okresach były różne przesłanki dla tych
rachub). Szli na górę, czasem znów schodzili do piwnicy, by w końcu wrócić do mieszkania,
wypić ostygłą herbatę i położyć się spać w ubraniu.

W rytualnej powtarzalności tej procedury było coś uspokajającego. W zbiór jej kolejnych

elementów wchodziło nerwowe cykanie głośnika, poszukiwania w ciemności walonek, senna
wilgotność piwnicy, skręcony własnoręcznie papieros wypalony przed wejściem, powolny
powrót do domu (im wolniejszy tym lepiej, na wypadek kolejnego alarmu). Trafione bombą,
walące się sklepienia i krwawa kasza nie wchodziły dotąd w ich bezpośrednie doświadczenie
i dlatego wydawały się nierealne.

[…]
Rano ludzie dowiadywali się o nocnych wydarzeniach. Patrzyli na zburzone domy, na

dramatycznie rozdartą egzystencję ludzką, trzęsąc się z obrzydzenia wobec zaistniałego tu aktu.
A wieczorem procedura wkraczała znów w swój powtarzalny rytm.

Czasem w schronie ciągnęły się ciche, puste godziny. Wtedy wydawało się, że to już koniec,

że więcej nalotów nie będzie. Potem nagle pojawiał się sygnał alarmu wraz z głębokim
drżeniem ziemi.

[…]
W oblężonym Leningradzie widzieliśmy wszystko, ale najrzadziej – strach. Ludzie

z lekceważeniem słuchali świstu przelatujących nad głowami pocisków. Oczekiwać, że uderzy,
oczywiście, jest trudniej; ale wszyscy wiedzieli – jego gwizd słyszą tylko ci, w których tym
razem nie uderzył.

Ilościowe stopniowanie niebezpieczeństwa, a dokładniej – stopień prawdopodobieństwa

śmierci, ma decydujące znaczenie psychologiczne. Między śmiercią pewną a niemal pewną jest
diametralna różnica. W Leningradzie zagrożenie było powszednie, systematyczne, obliczone
w swojej systematyczności na umęczenie nerwów, ale statystycznie – nieduże. Sprawdzone
przez codzienne doświadczenie niebezpieczeństwo bombardowań i ostrzałów ustępowało
ogromnym stratom z powodu dystrofii. Zanim ta powolna śmierć dosięgła człowieka,
przechodził on całkiem inne, wewnętrzne przygotowanie. […]

W Leningradzie mało kto bał się bombardowań – bali się jedynie ludzie ze szczególną

fizjologiczną skłonnością do strachu. Wkrótce nie było dokąd uciekać. Dlatego też nikt nie
uciekał i nikt nie myślał: jakże to – ja zostaję, skoro wszyscy wyjeżdżają? Spokój stał się
ogólnym, przeciętnym wzorcem zachowania, do którego niedostosowanie było trudniejsze
i straszniejsze niż realne niebezpieczeństwo. Aby zachować zimną krew wśród ogólnej paniki,
trzeba by być bodaj bohaterem. Ale spróbujcie krzyczeć i szarpać się, kiedy wszyscy wokół
robią spokojnie, co do nich należy – wymaga to szczególnego zuchwalstwa.

[…]
Od większości leningradczyków odróżniał się strachem przed bombardowaniami artysta Ch.

(utalentowany artysta). Przeniósł się do znajomych, ponieważ mieszkali na niższym piętrze. Ich
dwunastoletnia córka zaglądała do niego, kiedy niespokojnie chodził po pokoju: „Niech pan
przyjdzie napić się herbaty. Oni zaraz skończą” (oni – czyli Niemcy). Odpowiadał jej: „Brak ci
fantazji, dlatego się nie boisz. Rozumiesz, trzeba być bardzo mądrym, żeby wystraszyć się jak
należy”.

[…]
Ludzie z Wielkiej Ziemi, dostawszy się do Leningradu, gubili się. Pytali: „Dlaczego nikt tu

się nie boi? Jak to zrobić, żeby się nie bać?”. Odpowiadano im: „Przeżyć tu półtora roku,
głodować, zamarzać… No, nie da się tego wytłumaczyć”.

[…]
Człowiek oblężony jesieni czterdziestego pierwszego roku został zamieniony przez

człowieka zimy czterdziestego pierwszego–drugiego. Ten idzie ulicą w czasie ostrzału. Wie, że
to bardzo niebezpieczne. Ale idzie przecież do stołówki na obiad. I zamiast się bać, jest

rozdrażniony (nie dadzą nawet spokojnie zjeść…). Zamiast bać się śmierci, boi się, że po
drodze go zatrzymają, zagonią do schronu, żeby nie narażał swojego życia na
niebezpieczeństwo. Możliwość śmierci funkcjonuje w świadomości tego człowieka, ale jego
bezpośrednie doświadczenie to głód, a w szczególności strach przed nim i głodowy pośpiech
ślepo prowadzący do celu. Można jednocześnie mieć świadomość wielu celów, ale nie można
jednocześnie dążyć do nich z równym wysiłkiem.

[…]
Zimą ciemne sklepy były zatłoczone, wypełnione zgiełkiem głosów – wygrażających

i błagających. Sprzedawcy zza lady walczyli z tłumem. Były dni, kiedy ostatecznie zamarzły
w mieście rury i wodę wożono z przerębla. Piekarnie zaczęły ograniczać wypiek chleba. Od
czwartej–piątej rano po ciemku, na mrozie setki ludzi stały w kolejkach po chleb. Człowiek
wspomina nagle, jak stał pierwszy raz. Stoi i myśli o tym, że osiągnięcie celu i tak jest
niemożliwe, nieprawdopodobne (nie jadł nic od wczorajszej zupy). Ale równocześnie
pomyślał, że tak czy inaczej – nawet jeśli będzie musiał czekać jeszcze pięć czy sześć godzin –
czas nieprzerwanie płynie i na pewno te pięć czy sześć godzin minie. Nieważne, jak wielkim
bezruchem byłyby te godziny wypełnione, i tak doniosą człowieka do celu. Piekarnia była wtedy
na rogu, a przed nią – zabity deskami sklep z długim szyldem: „Mięso, dziczyzna, warzywa”.
Przez półtorej godziny przebrnął już przez słowo „mięso”, przebrnął „dzi” i na długo zatrzymał
się przy „cz”. W kolejce materializowała się ogromna idea kęska chleba, a szyld ucieleśnił
piekielne męki oczekiwania w kolejce.

[…]
Wyjątkowo źle znoszą stanie w kolejkach mężczyźni, przyzwyczajeni do tego, że ich czas

poddawany jest szacunkom. Rzecz nawet nie w obiektywnej ocenie, a raczej w odziedziczonych
odruchach. Pracujące kobiety odziedziczyły po swoich babkach i matkach czas, którego się nie
liczy. Rzeczywistość nie daje zaniknąć temu atawizmowi. Mężczyzna uważa, że po pracy należy
mu się odpoczynek i rozrywka; kobieta po powrocie z pracy zaczyna pracę w domu.

Kolejki czasu blokady wpisały się w wieloletni plan rzeczy wydawanych, zdobywanych,

w zwyczajową irytację i nawykową kobiecą cierpliwość.

Za to każdy z pojawiających się w sklepie mężczyzn próbuje przedrzeć się do lady bez

kolejki. Mężczyźni nie są w stanie wyjaśnić, skąd u nich to poczucie wewnętrznego
przyzwolenia przy zewnętrznym jawnym bezprawiu takiego uczynku. Równocześnie są pewni:
kolejka to babskie zajęcie. Być może mają niejasne przeczucie, że ich roszczenia są
usprawiedliwione tym, że jest ich w kolejce tak niewielu. Zresztą nawet nie próbują się
usprawiedliwiać; albo są chamscy, albo pada klasyczna fraza: „Spieszę się do pracy”. – „A my
to nie spieszymy się do pracy? (Obowiązkowo „my”, mężczyzna w kolejce czuje się jak
indywiduum, kobieta – reprezentuje grupę.) Wszyscy się spieszą do pracy” – złości się kobieta
z teczką. Mężczyzna ukradkiem chowa otrzymany przed chwilą chleb. Nie ma nic na swoje
usprawiedliwienie, ale wie. Wie, że – choć ona pracuje tyle samo co on albo i więcej – ich
stosunek do czasu, jego ceny, planowania i wykorzystania, jest różny. I jego stosunek do czasu
daje mu prawo kupować chleb bez kolejki. Sprzedawczyni, jako osoba niezainteresowana
staniem w kolejce, rozumie jego punkt widzenia – zwykle popiera roszczenia mężczyzny.

[…]
Zimowe dystroficzne kolejki były okropnie milczące. Stopniowo, wraz ze zwiększaniem

przydziału chleba, z wiosennym ociepleniem i pojawieniem się zieleniny (z której gotowano
botwinę) przyzwyczajenia kolejki się zmieniały. Kolejka zaczęła rozmawiać. Człowiek nie
znosi próżni. Powolne wypełnianie próżni jest jednym z głównych zadań słowa. Bezsensowne
rozmowy w naszym życiu mają równie duże znaczenie jak te z sensem.

[…]
Zimą nad ludźmi zapanowała jedna, wszechogarniająca namiętność. Prawie nie mówili,

z maniakalną wprost niecierpliwością wpatrywali się przed siebie, przez ramię sąsiada –
w chleb. Teraz już jest inaczej, ale po dotarciu do lady z wagą nadal milkną rozmowy. Szyja się
wyciąga. Naprężają się mięśnie twarzy. Kupujący nawiązuje kontakt ze sprzedawczynią. Oboje,
milcząc, w skupieniu walczą o każdy niedoważony lub przeważony gram. Człowiek przy ladzie
patrzy, jak sprzedawczyni swobodnie bierze z półki bocheneczek, jak kroi skórkę, odkrywając
piękny, czekoladowego koloru, miąższ. Odkraja lub dodaje prostokątne, porządne kawałki –
leżą tuż, na desce, ale nie można ich wziąć i zjeść. Nietykalne. Cały ogromny mechanizm
społeczny strzeże tych kawałków przed wyciągniętą ku nim ludzką ręką. Między nimi nie ma nic
więcej – ani zamków, ani milicji, ani kolejki. Tylko wielka abstrakcja społecznego zakazu.

Uwaga człowieka przykuta jest do wagi. Częściowo dlatego, że może zostać oszukany, ale

głównie dlatego że przeżywa iluzję uczestnictwa w życiowo ważnym procesie ważenia. Coś
w rodzaju wyścigów konnych, kiedy każdy jakby biegł razem z koniem, na którego postawił –
choć stoi na trybunie i nie ma najmniejszego wpływu na wynik wyścigu. Wskaźnik wagi robi
pierwszy zamaszysty ruch i, zmniejszając wychylenie, długo kolebie się na białym tle podziałki,
szuka swojego miejsca między liczbami. Oto przekroczył pożądaną liczbę – to zawsze jest
nieprzyjemne i znaczy, że sprzedawczyni zdecydowanym ruchem odetnie prostokąt od leżącego
na szalce kawałka. Dobrze, jeśli wskaźnik nie doszedł: to znaczy, że dołoży. To znaczy, że
będzie jeszcze kawałek, może nawet spory… nie, całkiem malutki. Dziwne, że taki malutki
kawałeczek może dopełnić wagę.

Psychicznemu współudziałowi w procesie ważenia chleba towarzyszy jakaś absurdalna

i skazana z góry na porażkę nadzieja – że oto dziś kawałek chleba być może będzie większy niż
zazwyczaj. Jeśli sprzedawczyni od razu odgadnie wagę – nie ma na co liczyć. Jeśli dokładka
jest duża – też niedobrze, dlatego że do domu się go normalnie nie zanosi – etyka blokady.
Dobre są maleńkie dokładki, które jakby nie liczą się w rozrachunku i według prawa
zwyczajowego należą się temu, kto poszedł po chleb (nawet jeśli w domu czeka rodzina).
A najlepiej, kiedy są dwie, całkiem maleńkie. Dokładkę można zjeść, ale odłamać kawałek
z bochenka – to już skrajnie niebezpieczne, bo po kawałeczku można zjeść wszystko i nie
donieść do domu. I zamiast śniadania będzie jedynie głodny smutek. Już lepiej porządnie
odkroić kromkę nożem. To chroni nienaruszoną, pierwotną formę chleba i jego skórkę –
warstwę ochronną.

[…]
A zimowe rozmowy skrajnie umęczonych ludzi? Mówią o tym, że nadal pracują. I, co

najważniejsze, wiedzą, że trzeba pracować.

[…]
W mieszkaniu po lewej stronie, gdzie kiedyś bywał En, w maleńkim pokoiku mieszka

krawcowa. Nie wyjechała. Wychodzi na schody, odprowadzając zapewne klientkę, która na
pewno ma specjalne kartki na chleb. Tak wygląda (może aktorka?), jak klientka…

Klientka:
– Co tam na ulicy? Radio?
Krawcowa:
– A, tak, zaraz będą śpiewać…
– A teraz to chyba nasi strzelają. Niech się pani nie martwi. Teraz strzelają, zaraz będą

śpiewać. Komedia.

– I tak cały czas żyjemy. I żyjemy, i pewnie będziemy umierać. Nie, lepiej powiedzieć –

śmierć nadejdzie powoli, ale nieuchronnie. Oczywiście na innych frontach jest lepiej. Choćby
na charkowskim. A nam dostaje się najbardziej i końca nie widać…

– Straszne! A najgorsze, że ludzie już do ludzi niepodobni. Otępieli, zobojętnieli. Bagno.
– Ale pani taka żywa…
– Ja żywa! Jaka ja tam żywa?! Czy potrafię jeszcze reagować na cokolwiek? Dwa lata temu,

10 września, dobrze pamiętam ten dzień – na naszą ulicę spadły pierwsze bomby. Dwa domy
dalej. Myślałam, że oszaleję. Kiedy rano wyszłam i zobaczyłam te ściany, odłamki,
zbombardowaną kamienicę, płakałam, szlochałam z rozpaczy – tak, wtedy byłam żywym
człowiekiem. Wyszłam z domu i trzy dni nie wracałam. Nocowałam w pracy, na stole.
Wydawało mi się, że jak wrócę i zobaczę ten zburzony dom – postradam rozum. A potem co…
Potem szłam ulicą między trupami. Otóż to. I śmieszyło mnie, że tacy poowijani. I że główki im
się majtają. Ni to człowiek, ni to kukła. Zawsze bałam się przeżyć kogokolwiek z moich
bliskich, zawsze się zastanawiałam – jak to będzie. A potem babcię tak obojętnie pochowałam.
A przecież wołałam do niej „mamo”. Trochę płakałam, owszem.

– Pani babcia była taką wspaniałą staruszką. Czyściutka, porządna. Często ją spotykałam na

naszej ulicy.

– Babcia była cudowna. Wesoła. Nie mogła sobie wyobrazić, że można wyjść za mąż bez

futra z lisów.

– No przecież, w posagu szyli.
– Pamiętam, że miała rotundę.
Wtrąca się stojąca obok dziewczynka:
– A co to takiego, rotunda?
– Bez rękawów, z rozcięciami, narzucało się jak płaszcz. A po co damie rękawy? Po co

ręce? Co by miała nosić, koszyki? Na ulicę wychodziła tylko po to, żeby się pokazać. Zawinięta
w aksamitną rotundę – leciutką, na lisim futerku – wychodziła się przejść. Bardzo kochałam
moją babcię. A tu proszę – umarła i nic. Tak, skamieniało mi serce, skamieniało. Już nie ludzka
istota, a brudna woda. Bagno. Taka jestem na wszystko obojętna. Taka obojętna.

Dziewczynka:
– Jesteśmy tacy obojętni, bo wiemy, że w każdej minucie możemy umrzeć. Dlatego tacy

jesteśmy.

Krawcowa:
– Wie pani, nie da się dwa lata z rzędu na wszystko reagować. Tak jak na froncie żołnierz

nie może normalnie reagować na śmierć towarzyszy.

Klientka:
– Co też pani… Oni tam bardzo się przejmują, o wiele bardziej niż my tu. Byłam przecież na

pierwszej linii frontu. Siedzieliśmy w namiocie, kiedy zaczęli solidnie walić z góry. Był tam
kierownik zaopatrzenia – młody człowiek – wystraszył się, uciekł i zakopał w stogu siana.

– A pani?
– A ja zostałam. Przesiedziałam całą noc. Powiedziałam im: jestem dystrofikiem. Co mi

tam. Zostałam w namiocie pełnym konserw, chleba, cukru. I sygnałowy – Kola. Co chwila pytał:
„Nałożyć, panienko? Nałożyć?”. Był tam też kapitan. Starszy. Zuch – niczego się nie bał.
Wychodził, wydawał rozkazy. Potem wracał, poleżał, napił się wódki. Rano tak się uśmialiśmy
z tego zaopatrzeniowca. Tak, proszę mi wierzyć, oni reagują i to mocno. No, pójdę już.

– Nie boi się pani?
– Czego tu się bać. Wsiądę do tramwaju i pojadę.
– A jak tramwaj nie przyjedzie?
– Ja niczego się nie boję. Nawet bym chciała czegoś się bać.
Krawcowa lamentuje, klientka jest zajęta sobą, obie z melancholią rozprawiają o damach

w rotundach, które nie potrzebowały rąk. A mimo to nie ma w nich niezgody na to, co się dzieje
wokół. Mogą się skarżyć, ale ich kryteria oceny są historycznie prawidłowe. Wiedzą, że tak
trzeba, bo nie można inaczej. Ich kryterium: Hitler – łajdak, Niemiec – wróg i trzeba go
pokonać, kapitan – zuch, bo się nie boi. I ja sama też jestem zuchem (nie biorąc pod uwagę
czynników dystroficznych), dlatego że się nie wystraszyłam i zostałam w namiocie, a jeśli nawet
tylko po to, by dojeść konserwy, to i tak nie w tym rzecz. A ten, co uciekł – łajdak.

W taki sposób w zbitych z tropu, pragnących powrotu do przyjemnego życia kobietach, jak

w krzywym zwierciadle, odbija się powszechna wola. I ta kobieta, odgrywająca dystroficzną
histeryczkę, nieświadomie wypełnia swoją funkcję – poprzez to, że przyszła tu zamówić jak
najładniejszą sukienkę i poprzez to, że pójdzie zaraz na ostrzeliwany przystanek tramwajowy.

Wszyscy stłoczeni w mieście ludzie – w tym lamentujący, przerażeni – poddają się średniej

normie zachowań i odgrywają swoją historyczną rolę leningradczyków.

Wbiega na klatkę zadyszana starsza kobieta z córką i maleńką wnuczką.
– Co za skandal! Wszystkie bramy pozamykane. Biegniemy od samego mostu i wszystkie

bramy pozamykane. Jak tak można? Skandal!

Inna kobieta:
– Co się pani tak denerwuje? Przecież jest pani leningradką. Leningradczycy powinni być

spokojni.

– Tak, spokojni. Pani, być może, jest zdrowa, a ja jestem chora – to różnica. Jest pani

inwalidką?

– Tak jakby…
– Druga grupa inwalidzka? Zarejestrowana? Nie. To różnica. Pani, pewnie,

niezbombardowana, a ja – zbombardowana. Też różnica… Przeklęty Niemiec! Gadzina! Wali

i wali. Kiedy go trafią, przeklętego! Czego tak się czepnął?!

Trzecia kobieta:
– Wściekają się. Wściekają się, że im nie wyszło. Złoszczą się na Leningrad, bo nie mogą

mu nic zrobić. I rozrabiają.

– Przeklęte dranie! Widzą na zdjęciach, że poprawiły się nam teraz fizjonomie, to się

i wściekają. Nic tu po nich.

– No jasne. To ci dopiero nieźle ugrzęźli.
– Tak, pochowali się. Tylko żal, że nasza praca wyszła im na zdrowie. Nasze rowy, które

kopaliśmy sami. A pani dokąd?

– Pójdę, spróbuję. A co?
[…]
– Dopiero jak Niemca pobijemy, będziemy chodzić swobodnie. Jak pobijemy Niemca. […]

Jak usłyszałam, że odbiliśmy Orieł, odrodziłam się. To znaczy, że nasze wojsko jest silne…

No i proszę – realna babcia mówi jak bajkowa babuszka. Nigdy dotąd tak nie bywało. Tylko

w języku wojny ludowość na okamgnienie zbliża się z propagandą.

[…]
Wiosną otwarto targ, powoli zaczęli pojawiać się spekulanci. Okazało się, że można kupić

zieleninę, a nawet szklankę kaszy jaglanej czy grochu – nieprawdopodobnie drogo, ale można.
Odrodzenie systemu pieniężnego było rewolucją duchową. Pojawiły się możliwości i wokół
nich zagrały namiętności i interesy. Od tej pory jedzenie stało się centrum skupiającym
wszystkie siły wewnętrzne (zimą się mówiło – jeśli w ogóle się rozmawiało – nie o tym, jak kto
je, ale jak kto umiera). Stało się sferą realizacji i szybko obrosło różnymi detalami
psychologicznymi.

Na tle powszechnej, ogólnomiejskiej ewolucji każdy pokonywał własną drogę – od

niezrozumienia i lekkomyślności do głodowej traumy. Pojmowanie indywidualne było przy tym
włączone w grupowe, w typowe reakcje różnych warstw ludności na tragedię jedzenia.

Mieściła się w tym typowa reakcja intelektualistów lat 30., mężczyzn i kobiet, młodszych

i starszych, z nastawieniem, żeby tracić na sprawy bytowe jak najmniej czasu i energii. W tym
kręgu dozwolone było zainteresowanie nie jedzeniem, a jedynie jego psychologiczną otoczką:
wygodą, odpoczynkiem, przyjacielską rozmową (przy kieliszku wódki), zaplanowaną kolacją
z dziewczyną. Inaczej zainteresowanie jedzeniem byłoby już jedynie zależnością niższego rzędu.

Warunki blokady zaostrzały się coraz bardziej, a inteligenci tej orientacji cały czas szczycili

się wolnością od zależności niższego rzędu, z czego – w pierwszym okresie – wynikało naiwne
niezrozumienie głodu. To znaczy, słyszeli, że istnieje głód po wsiach, a zwłaszcza można zaznać
głodu na pustyni – z wielbłądami i mirażami – kiedy przez wiele dni nic się nie je i umiera
w męczarniach. Ale nic nie wiedzieli o dystrofii i nie wierzyli, że mieszkańcy dużego miasta
mogą umierać śmiercią głodową.

En przeoczył początek strasznej epopei głodowej miasta – jak i wielu innych, którzy na

początku stosunkowo lekko traktowali narastające ograniczenia. Zdziwił się (lubił się dziwić),
kiedy ktoś powiedział: „Oto on – głód…”, kiedy sąsiadka z dwuletnim dzieckiem nagle
przestała schodzić do schronu, bo było jej już wszystko jedno, czy zginie od bomby, czy umrze

z głodu (faktycznie zmarła śmiercią głodową w lutym). Był zadowolony ze swojego zdziwienia
i niezrozumienia jako przejawów umysłu wyższego rzędu.

Potem przyszedł czas, kiedy nie dostrzegać już się nie dało. Wokół umierali ludzie, choć nie

tak, jak umiera się na pustyni. O pierwszych przypadkach śmierci znajomych jeszcze rozmyślano
(mój znajomy? w biały dzień? w Leningradzie? doktor nauk? z głodu?), jeszcze rozmawiano, ze
zgrozą opowiadano o tym, jak żona, próbując na wszelkie sposoby ratować swojego męża
w jego ostatnie dni, kupiła kilogram ryżu za 500 rubli.

Rozmowy stopniowo skracały się do konstatacji faktu. Wiosną znów się rozwinęły, ale zimą

było to zajęcie jedynie rzeczowe. Toczyły się wokół racji chleba i obiadu. Gorzej – obiad
darowany człowiekowi przez prawa nowej rzeczywistości nie należał właściwie do niego.
Wedle nowych zasad, osobom niepracującym nie przysługiwał. I człowiek oblężony przypisany
do stołówki zakładowej – dzielił. Zjadał albo tylko zupę, albo kaszę lub połowę kaszy. Resztę
w bidonie albo plastikowym pojemniczku zanosił do domu. Dziwnie wyglądała połowa porcji
kaszy niesiona do domu w wesołym niebieskim albo żółtym pojemniku. Dzielić było trudno
i dzielący zazdrościli tym, którzy zjadali swój obiad w całości. Takich zresztą było niewielu,
zwłaszcza na początku, kiedy jeszcze niepracujący nie pomarli albo nie zostali ewakuowani. Ci,
co musieli dzielić, zazdrościli nawet nie tyle sytości niedzielących, ile niezakłóconej
konsumpcji obiadu.

Pewnego razu przy stole w stołówce zakładowej zostało dwóch ludzi. Jeden z nich trzymał

w ręce niebieski pojemnik i ze smutkiem strząsał do niego z łyżki kaszę, której nie dojadł do
połowy. Drugi już kończył jeść. Z uwagą śledził, jak po łyżce spływa kleista kasza. I nagle
powiedział: „A jest pan w stanie jeszcze dzielić? Tak? Ja już nie daję rady… Wie pan, już nie
mogę…”. I dzielący poczuł przez moment przypływ dumy i siły.

En w końcu zrozumiał głód. Ale najgorsze nastąpiło wtedy, gdy – wydawałoby się –

powinno być już lżej: otrzymywał wtedy już 400 gramów chleba na kartkę dla pracujących. 400
gramów nie mogło powstrzymać głodu. Wygłodzenie organizmu zbliżało się do punktu
przełomowego. I jak tylko ten punkt osiągnęło – zaczynał się brak umiarkowania. En zjadał od
razu wszystko. Najpierw bez z góry ustalonego planu, za każdym razem z poczuciem winy,
potem już przyjął to jako zasadę.

Z chlebem było tak. Rano otrzymywał swoje 400 gramów, dokładkę zjadał na miejscu,

a resztę zabierał do biura, w którym pracował i gdzie spał na wersalce z dermy, dlatego że
w domu było już grubo poniżej zera. W jakimś pustym jeszcze pomieszczeniu służbowym,
siedząc przy stole, odkrajał scyzorykiem pierwszy kawałek – wyznaczając sobie na oko, ile
można zjeść rano. Dochodząc do tej wyznaczonej granicy, czuł, jak wzrasta jego żal. Odkrajał
jeszcze jeden kawałeczek (cieńszy), który wykraczał poza poranną normę. Potem jeszcze
kawałek. To już graniczyło z poczuciem śmiertelnego grzechu. Potem, kiedy granica została
przekroczona nieodwołalnie, rodziła się dzika i niesłychanie prosta myśl: co by było, gdyby
sobie tak pozwolić zjeść wszystko, do końca? Zamierał na moment w tym wahaniu… i nagle się
zrywał. Niedozwolone, ograniczone, zahamowane pękało pod naporem niepowstrzymanego
ślizgu, z przymkniętymi na wpół oczami, w dół do chleba. W chwili złamania zakazu pojawiała
się nawet iluzja, że dopiero teraz nie będzie miał ochoty zjeść wszystkiego, że ma jeszcze dużo

chleba. Iluzja, rzecz jasna, ginąca wraz z następnymi dwoma–trzema kawałkami.

[…]
Bywało w rzeczywistości blokady zdarzenie, które na krótko wyrywało z tego zaklętego

kręgu. Kiedy w rodzinie ktoś umierał i do końca miesiąca można było korzystać z jego kartek.

W jakimś zakątku jakiegoś urzędu stała kobieta okutana w chustę. Z ponurym wyrazem

nieruchomej twarzy jadła kaszę, powoli, łyżka za łyżką. Jak na ówczesne warunki, kaszy było
całkiem dużo. „A moja matka umarła – zatrzymała przechodzącego obok, prawie nieznanego
człowieka – kasza z jej talonów… Tak mi smutno, nie do wytrzymania. I za nic nie mogę
przełknąć. Myślałam – jakie to szczęście zjeść od razu trzy porcje kaszy, cztery… Nie da rady,
nie mogę… Łykam i łykam, i zdaje mi się, że od tego dławiący mnie smutek stanie się mniejszy.
Kasza powinna spłynąć tam, w dół, przygnieść ten smutek, przykryć go czy jak… Jem, jem,
a smutek nie mija”. […]

Pewnego razu En nie wytrzymał i, siedząc za biurkiem w redakcji, wymamrotał:
– Najważniejsze teraz to nie myśleć o jedzeniu.
W pokoju oprócz niego było jeszcze dwoje ludzi. Kobieta szybko odpowiedziała:
– Ja o tym nie myślę.
„Kłamiesz” – pomyślał En.
A mężczyzna, nieprzyjemnie się uśmiechając, skonstatował:
– Mamy za swoje, bo nie poszliśmy na front. Czy powinna być za to jakaś kara? Co? Za to,

że pozwolono nam zatroszczyć się o nasze kochane życie.

„Na froncie nie myślą o jedzeniu” – przeleciało Enowi przez głowę. […]
Człowiek oblężony nie częstował innych. Jedzenie przestało istnieć w kontaktach

międzyludzkich. „Proszę wybaczyć, że przyszedłem nie w porę – mówił Iks Igrekowi, zachodząc
do niego w jakiejś sprawie w chwili, gdy ten akurat smażył sobie na piecyku placuszki. –
Przeszkadzam panu.” Jedzenie stało się sprawą intymną. Przy tym Iks miał dziwny, nieludzki
wyraz twarzy. Tak, jedzenie stało się sprawą intymną i okrutną.

[…]
Ludzie, przyzwyczajeni do befsztyków, zakąsek, odkryli teraz smak kaszy, oleju, płatków

owsianych, nie mówiąc już o chlebie. Fantazja przyjmowała różnorodne kierunki – w zależności
od konstrukcji umysłu. Jedni oddawali się surrealistycznemu doświadczeniu pieczonej gęsi lub
pasztecików z nadzieniem i sardynek. Inni marzyli o tym, żeby zjeść dużo, dużo więcej niż jadali
teraz. Pragnęli w nieskończoność przedłużać dostępne im doświadczenia smakowe.

[…]
Ludzie odkryli nowe wrażenia związane ze smakiem, ale żadne jedzenie nie wiązało się

z takim bogactwem odkryć, co chleb. Ten obszar był w ogóle niezbadany, dlatego że
w środowisku inteligenckim niektórzy przed wojną nawet nie wiedzieli, ile kosztuje kilogram
czarnego chleba.

Niektórych ogarnęła wręcz mania. Tylko chleb, chleb nasz powszedni… Inni roztaczali

różne wizje chlebowe. Marzyli o tym, by na przykład usiąść nad ciemnym bochenkiem, odkrajać
solidną kromkę za kromką i maczać je w oleju. A.F. mówił, że pragnie tylko jednego – do końca
życia pić słodką herbatę i zajadać bułkę posmarowaną masłem. Jeszcze inni temat jedzenia

urozmaicali. Myśleli o kaszy wypełniającej usta, o rozkosznie kleistych płatkach owsianych,
o ciężkości makaronu.

Wiosną już chleb podsmażano, podsuszano. Do herbaty najlepsza była gruba skórka, która

z zewnątrz obsychała, a w środku była miękka. Jeśli chleba z patelni nie brało się ręką, a jadło
widelcem i nożem – wówczas było to już danie.

Z. opowiadał mi, jak w czasie blokady zdarzyło mu się bywać służbowo w jednym

z uprzywilejowanych domów. Gospodyni, nalewając mu herbatę, powiedziała: „Proszę śmiało
częstować się chlebem. Mamy go więcej niż nam potrzeba”. Z. popatrzył na chlebak i zobaczył
coś niebywałego: dawny, zwyczajny chleb. Niedzielony, niepilnowany. Chleb i bułka leżały
pośród jakichś starych kawałków i kromek. Bułka nawet zdążyła już sczerstwieć.

Z. jadł śmiało, nie odczuwał pożądania do tego chleba, lecz przygniatało go rozczarowanie.

Ten niewydzielany chleb był częścią marzeń sennych, w rzeczywistości wymagał innej
percepcji, spoza blokady.

Z nadejściem wiosny dystroficy na tyle odżyli, że znów zapragnęli poczuć dumę i pewność

siebie. Jedni potrafili zdobywać, rozdzielać, przygotowywać jedzenie – i byli dumni z tego, jak
z oznak siły. […]

Człowiek oblężony wracał do domu ze zdobyczą. Niósł w teczce, w menażce czy siatce na

zakupy chleb otrzymany na kartkę pierwszej kategorii, zupę i dwie–trzy rzepy, które kupił (miał
możliwość kupna po cenie narzuconej przez spekulantów). Naukowiec niósł pół bochenka, który
dostał za odczyt w piekarni. Aktor ostrożnie niósł swoją aktówkę, do której po występie
wsunięto mu kilka kostek cukru, równie upojnych jak pełna widownia. Człowiek niósł ze sobą
swoją społeczną przynależność.

Znacząca była w tym planie różnica między tymi, którzy byli samotni – tych było coraz

więcej, dlatego że w każdej rodzinie jedni umierali, innych wywożono na Wielki Ląd – a tymi,
którzy mieli na utrzymaniu niepracujących, z ich kartką rodzinną, niewystarczającą na codzienną
zupę.

[…]
Zimą pragnienie jedzenia było jak choroba, sytość – jak ozdrowienie. Dlatego wiosną

każdorazowe pojawienie się uczucia głodu – po kilku godzinach niejedzenia albo rankiem –
było traktowane ze zdziwieniem i przykrością. Jak powrót gorączki albo bólu gardła przy
przełykaniu, kiedy już by się wydawało, że angina minęła.

Teraz ludzie rzadziej doświadczają głodu, ale nieustannie starają się mu zapobiec. Dlatego

właśnie rzadziej go doświadczają. Rzadziej nawet niż przed blokadą, kiedy wydawał się
naturalny i nawet przyjemny – na przykład podczas oczekiwania na obiad.

Zresztą, teraz człowiek oblężony nigdy nie mówi (zwłaszcza przed jedzeniem): „Chce mi się

dziko jeść, jestem diabelsko głodny”. To zdania z życia przedwojennego. Zimą tak nie mówiono.
Byłoby to niemożliwą, bezwstydną szczerością pragnień. Powrót tych fraz był oznaką
zdrowienia. Ale jeszcze do nich nie przywyknięto. Za każdym razem wciąż dziwią
i słuchającego, i mówiącego. Jak to możliwe, by po staremu wypowiadać takie straszne słowa,
oznaczające cierpienie i rozpacz, a nie apetyt przed obiadem.

Syty głodnego nie zrozumie, samego siebie bynajmniej też nie. Odkarmiając się, człowiek

stopniowo zatracał pojmowanie siebie takiego, jakim był podczas miesięcy głodowania.
Człowiek oblężony coraz bardziej zapominał swoje wrażenia, choć wspominał fakty. Do świata
zachowań społecznych już powracających do normy powoli wypełzały z mętnej pamięci fakty.

„Tak chciało się jej cukierków. Dlaczego zjadłem tamtego cukierka? Mogłem go nie jeść.

Wszystko byłoby wtedy inaczej…” Tak człowiek oblężony myśli o żonie czy matce, której
śmierć uczyniła ze zjedzonego cukierka zdarzenie nieodwracalne. Rozpraszają się opary
dystrofii i wyobcowany wobec siebie człowiek staje twarzą w twarz z dowodami swojego
wstydu i poczucia winy. Dla tych, co przeżyli blokadę, poczucie winy było tak samo
nieuniknione, jak dystroficzne zmiany w organizmie. A jego najcięższa odmiana – tępy żal.
Człowiek pamięta zdarzenie i nie może odtworzyć przeżycia – doświadczenia kęska chleba lub
cukierka, które popchnęło go do okrutnych, niegodziwych, poniżających postępków. „A krzyki
za te kotlety pszenne… spalone… Krzyki i rozpacz, do łez…”

Być może kiedyś jeszcze będzie siedział w restauracji po obiedzie, ociężały od zbyt

obfitego jedzenia, które powoduje niechęć do jakiegokolwiek wysiłku. Być może
w oczekiwaniu na kelnera z rachunkiem przypadkowo utkwi wzrok w koszyku z kawałkami
ciemnego i białego pieczywa. I ten prawie nietknięty chleb wywoła nagle smętny grymas
wspomnień. […]

Krąg – symbol zamkniętej we własnym świecie świadomości czasu blokady. Jak z niego

wyjść? Ludzie chodzą po nim w kółko i nie mogą wyrwać się z niego i przebić do
rzeczywistości. Wydaje im się, że walczą, ale to nieprawda – walczą jedynie ci, którzy są na
froncie. Wydaje im się, że nie walczą, tylko się odżywiają, ale to też nieprawda, dlatego że
czynią swoją powszechną powinność w tym walczącym mieście, aby nie poległo.

Tak bywa z ludźmi, jeśli ich czyny są jedynie reakcją, a nie zamierzonym działaniem. Jak

rozerwać krąg czynem? Świadomy czyn jednostki ludzkiej jest zawsze uznaniem powszechnych
związków międzyludzkich, nawet jeśli dokonuje się wbrew człowiekowi, który jest jego
sprawcą, chociaż egocentrycy przypominają i będą zawsze i wszędzie przypominać
o samooszukiwaniu, wyalienowaniu i absurdzie.

Piszący, chcąc nie chcąc, wchodzą w bezosobowy dyskurs. Dlatego że umierają, a napisany

przez nich tekst, nie pytając o pozwolenie autora, pozostaje. Być może dla zamkniętej w kręgu
blokady świadomości byłoby prościej, gdyby mogła obejść się bez wiedzy o pośmiertnym
istnieniu ze wszystkimi jego przymusowymi atrakcjami. Być może zamknięta w kręgu blokady
świadomość skrycie wolałaby ulec zagładzie w całości, ze wszystkim, co jej przynależy. Ale
piszący umierają, a napisane pozostaje.

Napisać o kręgu – przerwać krąg. Tak czy inaczej, jest to czyn. Ocalony okruch w bezkresie

utraconego czasu.

Przełożyła z języka rosyjskiego

Agnieszka Knyt

PRZYPISY

[1]

PeWeCheO – obrona przeciwlotnicza i przeciwchemiczna.

[2]

Działo przeciwlotnicze umożliwiające ustawienie lufy pod kątem prostym do powierzchni ziemi.

[3]

26 sierpnia wyszło rozporządzenie o przymusowej ewakuacji z miasta ludności pochodzenia fińskiego i niemieckiego.

(Fiodor Bergholc był Rosjaninem, miał jedynie niemiecko brzmiące nazwisko.)

[4]

Wiktor Chodorenko (1912–1981) – od kwietnia 1941 do maja 1945 pełnił obowiązki przewodniczącego Radiokomitetu

leningradzkiego.

[5]

Jakow Kapustin (1904–1950) – wówczas sekretarz komitetu miejskiego partii.

[6]

Powinno być: „Petersburgu…” – fragment wiersza Osipa Mandelsztama Leningrad, napisanego w 1930 roku,

w którym obecny jest dawny Petersburg; tłumaczył Stanisław Barańczak.

[7]

Jakow Babuszkin (1913–1944) – kierownik redakcji literackiej Radiokomitetu, od jesieni 1941 jego kierownik

artystyczny, przyjaciel Autorki. Wiosną 1942 stworzył orkiestrę, która 9 sierpnia 1942 wykonała w oblężonym Leningradzie

VII

symfonię, zwaną Leningradzką, Dmitrija Szostakowicza. Wiosną 1943 został zwolniony z pracy i – wycieńczony głodem –
posłany na front bez przeszkolenia. Zginął nad Narwą.

[8]

Gieorgij Makogonienko (1912–1985) – Jura lub Jurka, historyk literatury, krytyk, w czasie blokady pracownik

leningradzkiego radia.

[9]

Dom Radia – siedziba Radiokomitetu, znajdował się przy ulicy Proletkulta 2.

[10]

Cytat z Biesów Fiodora Dostojewskiego, tłumaczył Tadeusz Zagórski.

[11]

Komitet rejonowy partii.

[12]

A.W. Wasiljew – robotnik leningradzki, w czasie blokady pracował w Zakładzie im. Kirowa (gdzie pod ostrzałem

niemieckim remontowano czołgi i inny sprzęt dla wojska); zmarł z głodu na stanowisku pracy.

[13]

Puszkin (1728–1918 Carskie Sioło, do 1937 Dietskoje Sieło) – miasto pod Leningradem, gdzie mieściła się dawniej

rezydencja carska, jedno z najwybitniejszych osiągnięć rosyjskiej architektury klasycystycznej, w latach 1941–44 zespół bardzo
zniszczony (Niemcy wywieźli stąd unikatową Bursztynową Komnatę); po wojnie odbudowany.

[14]

Maria (Muśka) Bergholc (1912–2003) – siostra Autorki, aktorka.

[15]

Michaił Lebiedinski (1931–2006) – syn Marii Bergholc.

[16]

Fragment poematu O tym Władimira Majakowskiego, tłumaczył Seweryn Pollak.

[17]

Nikołaj Szumiłow (1904–1982) – sekretarz leningradzkiego komitetu obwodowego i miejskiego komitetu partii, od 1942

roku redaktor odpowiedzialny „Leningradzkiej Prawdy”, w 1949 aresztowany, w 1953 zrehabilitowany. W latach 1954–74
pracował w „Izwiestiach”. Aleksandr Machanow – sekretarz komitetu miejskiego partii.

[18]

TASS

(Tielegrafnoje Agientstwo Sowietskogo Sojuza) – centralna agencja prasowa Związku Radzieckiego.

[19]

Na ulicy Troickiej (od 1929 roku – Rubinsteina) pod numerem 7 m. 30, w domu zwanym „Łzą socjalizmu”, Autorka

mieszkała od 1932 roku.

[20]

Nikita Wierchowski – kierownik działu zagranicznego Radiokomitetu.

[21]

Gostinyj Dwor –

XVIII

-wieczny budynek w centrum Leningradu, przy Newskim Prospekcie.

[22]

Nawiązanie do wiersza Mariny Cwietajewej O, muzo płaczu, z cyklu Achmatowej.

[23]

Smolny – zabudowania dawnego klasztoru i soboru, w 1917 roku siedziba rządu bolszewickiego, później siedziba Rady

Miejskiej.

[24]

Fragmenty wystąpień radiowych pochodzą z książki Olgi Bergholc Tu mówi Leningrad („Czytelnik”, Warszawa 1966),

w tłumaczeniu Natalii Gałczyńskiej, wiersze przełożył Jerzy Litwiniuk.

[25]

Była pomoc domowa Mołczanowów.

[26]

Nikołaj Mołczanow zmarł śmiercią głodową 29 stycznia 1942.

[27]

Papka z otrąb, plew – pożywienie oblężonych.

[28]

Komisarz jednej z jednostek wojskowych walczących na froncie pod Leningradem.

[29]

Maria Maszkowa (1909–1997) – w tym czasie pracownik leningradzkiej Biblioteki Publicznej, bliska koleżanka Autorki.

[30]

W mieszkaniu siostry Marii.

[31]

Nikołaj Jeżow (1895–1940) – szef

NKWD

w latach 1936–38, współtwórca największej fali represji – Wielkiego Terroru.

[32]

Nikołaj Tichonow (1896–1979) – pisarz, działacz społeczny, redaktor pierwszego tomiku wierszy Autorki.

[33]

Władimir Stawski (właśc. Kirpicznikow) (1900–1943) – pisarz, dziennikarz, w latach 30. w kierownictwie Związku

Pisarzy

ZSRR

, zginął na froncie.

[34]

Pasierb pisarza Aleksego Tołstoja, Fiodor.

[35]

Wiktor Gusiew (1909–1944) – poeta, dramaturg, w czasie wojny kierownik działu literackiego Wszechzwiązkowego

Radiokomitetu. Władimir Jermiłow (1904–1965) – sowiecki literaturoznawca i krytyk, stalinowiec.

[36]

Codzienna audycja leningradzkiego radia z najnowszymi informacjami z frontu, wiadomościami miejskimi, poezją.

[37]

Michaił Szołochow (1905–1984) – pisarz, laureat literackiej Nagrody Nobla (1965).

[38]

Psalm 137(136), 5, Księga Psalmów, Biblia Tysiąclecia.

[39]

Rodziny Borysa Tomaszewskiego (1890–1957) – literaturoznawcy, pisarza oraz Marka Azadowskiego (1888–1954) –

literaturoznawcy, etnografa.

[40]

Michaił Gutner (1912–1942) – poeta, tłumacz, historyk literatury.

[41]

Tatiana i Jurij Prendelowie – przyjaciele Autorki.

[42]

Andriej Żdanow (1896−1948) – działacz partyjny i państwowy, pierwszy sekretarz komitetu obwodowego i komitetu

miejskiego

WKP

(b). W czasie blokady kierował życiem miasta, był głównym twórcą aparatu terroru w Leningradzie.

[43]

Nawiązanie do pozbawionego sumienia i zakłamanego bohatera powieści Państwo Gołowlewowie Michaiła

Sałtykowa-Szczedrina.

[44]

Książka Goworit Leningrad ostatecznie ukazała się w 1946 roku (wyd. polskie „Czytelnik”, Warszawa 1966).

[45]

Właśc. Głazow w Udmurckiej

ASRR

[46]

Ławrientij Beria (1899–1953) – w latach 1938–45 ludowy komisarz spraw wewnętrznych, współodpowiedzialny za

masowe represje.

[47]

Julij Eszman – dziennikarz i pisarz.

[48]

Piotr Kubatkin (1907–1950) – naczelnik Zarządu

NKWD

Leningradu i obwodu leningradzkiego.

[49]

Leningradzki zakład „Elektrosiła” przed wojną był jednym z największych producentów urządzeń elektrotechnicznych.

W 1931 roku Autorka została zatrudniona jako redaktor w wielkonakładowej gazecie zakładowej „Komsomolskaja Stranica”.
W czasie oblężenia często bywała w zakładzie na spotkaniach z załogą.

[50]

John Reed (1887–1920) – amerykański dziennikarz i komunista. Autor bezpośrednich relacji z rewolucji

październikowej 1917 roku, które zawarł w książce Dziesięć dni, które wstrząsnęły światem. Założyciel Komunistycznej Partii

USA

, członek Komitetu Wykonawczego Międzynarodówki Komunistycznej. Zmarł w Moskwie na tyfus, pochowany pod murem

Kremla jako jedyny Amerykanin.

[51]

Tiszka – Nikołaj Tichonow. Aleksandr Prokofjew (1900–1971) – poeta. W maju 1945 wystąpił na plenum Związku

Pisarzy Radzieckich z ostrą krytyką Olgi Bergholc, oświadczając, że jej wiersze oparte są „wyłącznie na cierpieniu, związanym
z niezliczonymi nieszczęściami mieszkańców okrążonego miasta”.

[52]

Pracownicy Radiokomitetu.

[53]

Irina Isakowicz (1917–1999) – przyjaciółka Jury Makogonienko, z którą rozstał się po wybuchu wojny.

[54]

Fragment wiersza Słowo Nikołaja Gumilowa, tłumaczył Leszek Engelking.

[55]

Iłarion Fomiczenko – generał brygady, zastępca naczelnika zarządu politycznego Frontu Leningradzkiego, był

redaktorem gazety „Na Straże Rodiny” (Na Straży Ojczyzny).

[56]

Zinaida Szyszowa (1898–1977) – poetka, pisarka, jej poemat Blokada rok później został wydany przez moskiewskie

wydawnictwo „Sowietskij Pisatiel”.

[57]

Wsiewołod Wiszniewski (1900–1951) – pisarz, dramaturg i publicysta.

[58]

Cytat z wiersza Aleksandra Puszkina Do poety, tłumaczył Julian Tuwim.

[59]

Leonid Goworow (1897–1955) – marszałek, dowódca Frontu Leningradzkiego.

[60]

Wsiewołod Meyerhold (1874–1940) – rosyjski reżyser, aktor, jeden z najwybitniejszych twórców teatralnych

wieku,

główny twórca rewolucyjnego teatru sowieckiego, reformator w dziedzinie inscenizacji.

Document Outline

STRONA TYTUŁOWA
STRONA REDAKCYJNA
OD REDAKTORA
Jelena Kolczyna
DZIENNIK CZASU BLOKADY
Olga Bergholc
ZAKAZANY DZIENNIK
Lidia Ginzburg
ZAPISKI CZŁOWIEKA OBLĘŻONEGO
PRZYPISY

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Zespoy uciskowe nerww koczyny grne, biomechanika kliniczna testy
minie koczyny gornej wraz z unerwieniem
Wojna trojańska, Wojna trojańska (mitologia grecka), wojna stoczona pod murami Troi, oblężonej przez
Ofiara Oblężonych
Ostre niedokrwienie koczyn
Koczyna grna
Przedarcie się harcerza do oblężonego Lwowa (z pamiętnika ś p Alfonsa Tąkiela)(1)
Carlo Ginzburg
Zespoy uciskowe nerww koczyny grne, biomechanika kliniczna testy
Ginzburg Natalia Die Straße in die Stadt
Naczynia krwionone koczyny dolnej
Ginzburg Natalia Ein Mann und eine Frau
Ginzburg Natalia DROGI MICHELE KIK
Statystyka kanibalizmu w Leningradzie Ilu ludzi zjedzono w oblężonym mieście

więcej podobnych podstron

Bergholc O Ginzburg L Koczyna J Oblężone

Document Outline