PODSTAWY METODOLOGICZNE BADAŃ PSYCHOLOGII I SOCJOLOGII PRACY.

1. Przedmiot i cel badań

Przedmiotem badań społecznych jest społeczeństwo oraz zjawiska i procesy w nim zachodzące.
Celem natomiast jest poznanie określonych zbiorowości, przy czym zmian w nim zachodzących, ich
poglądów i opinii o różnego rodzaju faktach, zjawiskach i instytucjach mających wpływ na właściwe
funkcjonowanie państwa, czy też danej warstwy lub grupy społecznej.
Przedmiot badań jest bardzo złożony i obejmuje różne twory życia społecznego, zarówno materialne,
takie jak np. zbiorowości społeczne, jak również należące do sfery poza materialnej, takiej jak:
poglądy, wierzenia, idee, tradycje i opnie. Uogólniając można powiedzieć, że przedmiotem badań jest
wszystko to, co składa się na tzw. „rzeczywistość społeczną”. Celem tych badań jest naukowe
poznanie otaczającej nas rzeczywistości oraz możliwości jej kształtowania, a także prognozowania i
planowania zachodzących w niej przeobrażeń. Poprzez badania społeczne tworzy się, modyfikuje i
rozwija teorie dotyczące społeczeństw oraz przystosowuje je do potrzeb praktyki społecznej.

Przedmiotem badań psychologii i socjologii pracy jest:
1. rola pracy w procesach życia zbiorowego – praca w rozumieniu socjologii i klasyfikacja jej

rodzajów; skutki społecznego podziału pracy, rozwój narzędzi i stosunków produkcji, znaczenie
pracy dla człowieka i zbiorowości ludzkiej.

2. społeczne problemy organizacji – organizacja w świetle socjologii i socjologiczne typologia

zakładów pracy. Społeczna organizacja zakładu pracy i jego funkcjonowanie.

3. psychologiczna charakterystyka procesu pracy.
4. obiektywne i subiektywne czynniki procesu pracy.
5. stosunki międzyludzkie w zakładzie pracy, czyli relacje społeczne między pracownikami, grupami

i kategoriami społecznymi.

6. socjologiczne aspekty kierowania zespołem pracowniczym – kierowanie a zarządzania; typy

kierownictwa; społeczne uwarunkowania autorytetu i prestiżu przełożonych.

7. społeczne uwarunkowania zawodu i struktury zawodowej – socjologiczna definicja zawodu i

klasyfikacja zawodów. Społeczne wyznaczniki hierarchii zawodów. Społeczne aspekty wyboru
zawodów.

8. osobowość społeczna pracowników.
9. motywacje pracy – motywacja a bodźce; typy bodźców skłaniających człowieka do pracy i ich

uwarunkowania; bodźce a wydajność pracy.

10. zjawiska i procesy dezorganizacji w zespołach pracowniczych – fluktuacja, absencja, wypadki.

Ze względu na jakość i rodzaj efektów badawczych odpowiadających celom konkretnych badań,
wyróżnia się trzy typy badań socjologicznych:

-

badania opisowe, które występują wówczas, gdy badacz chce uzyskać naukowo
potwierdzone informacje o jakimś fakcie lub zjawisku społecznym

-

badania wyjaśniające, występują wtedy, gdy badacz chce wiedzieć, dlaczego dane
zjawisko czy problem społeczny występują, np. dlaczego pracownicy zmieniają miejsce
swojego zatrudnienia

-

badania praktyczne, mają charakter wybitnie praktycznych i stawia sobie wyraźnie
utylitarne cele, np. co zrobić, aby zatrzymać nadmierną fluktuację kadr.

Powyższy podział jest podziałem teoretycznym, gdyż ze względów praktycznych bardzo trudno jest
zakwalifikować poszczególne badania do jednego z wymienionych typów. Decydujące znaczenie ma tu
nie tyle sposób prowadzenia badań, czy też rodzaj zbieranych danych, ale samo wykorzystanie
uzyskanych wyników. Pierwszy z wymienionych typów badań ma charakter jedynie poznawczy.
Występuje on wtedy, gdy celem badań jest zebranie naukowo potwierdzonych informacji o jakimś fakcie
lub zjawisku społecznym. Celem badań drugiego typu tak zwanych wyjaśniających jest uzyskanie
odpowiedzi na pytanie, dlaczego, ktoś ma takie, a nie inne poglądy na dany temat. Trzeci ze stylów badań
oprócz cech poznawczych i wyjaśniających zawiera elementy wybitnie praktyczne. Celem tego typu

badań jest zebranie praktycznych danych odnośnie konieczności i rodzaju zmian, którymi należy objąć
badane fakty czy zjawiska społeczne, aby znalazły one pozytywną opinię w badanej zbiorowości.
Bez względu na to, badania stwarzają szerokie możliwość praktycznego wykorzystania ich wyników.
Pozwalają one na:

-

sprawdzenie prawdziwości istniejących teorii oraz wniosków, jakich z nich wypływają

-

uściślenie zakresu stosowalności poszczególnych teorii do potrzeb praktyki

-

rozszerzenie lub nabycie wiedzy o poszczególnych przejawach życia społecznego

2. Problem badawczy

Charakteryzując istotę problemu badawczego, w pierwszej kolejności należy wyjaśnić znaczenie samego
wyrażenia „problem”. Termin ten pochodzi od greckiego słowa „problema” i znaczy tyle, co: „poważne
zagadnienie, zdanie wymagające rozwiązania lub rozstrzygnięcia, sprawę trudną do rozstrzygnięcia.”

1

Powyższe określenie jest również adekwatne dla problemu badawczego, z małą różnicą, a mianowicie:
rozwiązania problemu badawczego poszukujemy wyłącznie na drodze badań naukowych.
Zatem za problem badawczy uważa się pytanie lub w pewien sposób uporządkowany zbiór pytań, na
które badacz chce znaleźć odpowiedź za pomocą przeprowadzenia badań empirycznych.
Punktem wyjścia wszelkiego procesu badawczego jest sformułowania pewnego pytania, czy mniej lub
bardziej uporządkowanego zbioru pytań. W kształtowaniu problematyki empirycznych badań istotną rolę
mogą odgrywać dwojakiego rodzaju motywacje:

-

praktyczno – społeczne lub naukowo – poznawcze implikacje uzyskania odpowiedzi na
pewne pytania

Jeśli chodzi o praktyczno – społeczne źródła problematyki badawczej w naukach społecznych, to
wynikają one z potrzeby działania społecznego – potrzeby zmieniania, ulepszania otaczającej nas
rzeczywistości.
Mówiąc o poznawczo – naukowych przesłankach problemów badawczych mamy na myśli przede
wszystkim ciekawość. Ciekawość ta kieruje się przede wszystkim ku określonym obszarom danej
dyscypliny – takim, gdzie istnieje pewna sytuacja problemowa. Czasami problem wyznaczają „białe
plamy” – świadomość istnienia rozległych sfer rzeczywistości społecznej, o których mamy bardzo ubogą
wiedzę. Innym razem problem kształtuje świadomość istnienia w nauce dwóch sprzecznych hipotez.
Także odkrycie nowej metody badania zjawisk społecznych staje się punktem wyjścia do podjęcia
ważnych problemów naukowych.
Stawiając pytanie – problem należy wziąć pod uwagę społeczne skutki przeprowadzonego badania,
zarówno konsekwencje socjotechniczne jak i ideologiczne.
Pierwsza z nich wiąże się z zastosowaniem wiedzy naukowej dla celów skutecznego przekształcania
rzeczywistości. Decydującą będzie tu znajomość pewnych prawidłowości przyczynowych, które bądź
pozwolą nam przewidzieć rezultaty pewnych działań, bądź dobrać środki prowadzące do interesujących
nas celów. Musimy też rozporządzać pewną wiedzą o faktach, która pozwoli na postawienie diagnozy
istniejącego stanu rzeczy. Wiedza ta może mieć konsekwencje ideologiczne, wywierając bezpośredni
wpływ na świadomość ludzi, ich system wartości.
Czynnikiem warunkującym społeczne motywacje w wyborze problematyki badań jest sama sytuacja
społeczna. Jawny problem społeczny staje się punktem wyjścia do sformułowania problemu badawczego,
przyczynkiem, może być także rozbieżność między tym, co jest, a czego się chciało, czy też między
rzeczywistym a uznawanym za właściwy stanem rzeczy. Ta sama sytuacja społeczna może być punktem
wyjścia dla różnych problemów – w zależności od tego, kto i z jakiego punktu widzenia na nią patrzy, z
perspektywy, jakich wartości i standardów dokonuje się jej oceny.
Zgodnie z tym, co jest napisane wyżej, problematyka badań naukowych to pewien zbiór pytań lub
częściej – zhierarchizowany system pytań tego rodzaju, iż warunkiem udzielenia odpowiedzi na pytania
bardziej ogólne w tym systemie są odpowiedzi na pytania bardziej szczegółowe. Pytania te dotyczą
pewnych przedmiotów i zdarzeń czy procesów, którym one polegają, a które określają przedmiot
zainteresowania to jest określoną dziedzinę zjawisk społecznych.

1

Słownik wyrazów obcych, PWN

Pytania mogą być klasyfikowane ze względu na różne zasady, ale najogólniej schemat problematyki
badań można określić następująco: jakie i na ile ogólne relacje, między jakimi własnościami, jakich
przedmiotów czy też zdarzeń i procesów, którym te przedmioty podlegają, chcielibyśmy uchwycić i
wykryć w naszych badaniach.

2

3. Hipotezy badawcze

Planując jakiekolwiek badania empiryczne musi zakładać uzyskanie pewnych określonych rezultatów. Te
właśnie spodziewane wyniki badań stanowią hipotezę badawczą.
Hipoteza badawcza stanowi, więc prowizoryczna odpowiedź na zawarte w problemie badawczym
pytanie, która podlega później weryfikacji w toku prowadzonych badań empirycznych.
Termin hipoteza pochodzi o greckiego słowa „hipothezis”, który znaczy tyle, co przypuszczenie. Słownik
wyrazów obcych podaje następujące znaczenie tego terminu:

-

przypuszczenie naukowe wysunięte dla objaśnienia zjawiska lub szeregu zjawisk
wymagające sprawdzenia

-

wszelki domysł tłumaczący stwierdzone fakty, jakiekolwiek orzeczenia niezupełnie
pewne, przypuszczenie

3

Najpełniejsze wyjaśnienie istoty hipotezy, w tym również orzeczenie niezupełne podaje logika. Hipoteza
jest to:

-

zdanie nie poddane wystarczającemu sprawdzeniu, przyjęte prowizorycznie

-

zdanie empiryczne, zawierające przynajmniej jeden termin nie obserwacyjny, czyli
teoretyczny

-

wszelkie zdanie empiryczne, nie będące spostrzeżeniem

4

Rozumienie pierwsze, często w praktyce naukowej pozwala odróżnić twierdzenia, które – na danym
etapie wiedzy – nie podlegają dyskusji, od twierdzeń przyjętych na próbę jako tzw. hipotezy robocze.

5

Taka hipotetyczność jest własnością pragmatyczną. W miarę rozwoju wiedzy zdanie takie może przestać
być hipotezą, bądź, dlatego, że zostanie obalona, bądź, dlatego, że zostanie na tyle potwierdzone, aby stać
się bezdyskusyjne, uzyskując rangę prawdy lub zasady.

Rozumienie drugie wyraża myśl, że hipoteza:

-

dotyczy czegoś, co nie jest bezpośrednio obserwowalne

-

pozwala wyjaśnić rezultaty pewnych obserwacji

W tym rozumieniu hipotezami są też pewne uogólnienia, to znaczy odnoszące się do całego zbioru, który
w całości nie może być obserwowany, choć pojedyncze elementy tego zbioru podlegają obserwacji.

6

Z

takim rozumieniem hipotez mamy do czynienia w socjologii. Stanowią one pewne uogólnienie odnoszące
się do całej zbiorowości, ich uzasadnieniem są natomiast wyniki badań empirycznych, będące rezultatem
obserwacji poszczególnych jednostek wchodzących w skład tej zbiorowości.
Znaczenie trzecie pojęcia hipotezy jest połączeniem rozumienia pierwszego i drugiego, z tym, że jest ono
nadrzędne w stosunku do pierwszego i pozostaje w stosunku krzyżowania do drugiego.
Podsumowując powyższe rozważania na temat hipotezy, można powiedzieć, że: jest to pewne
stwierdzenie, nie w pełni uzasadnione, co, do którego istnieje uzasadnione prawdopodobieństwo, iż
stanowić ono będzie prawdziwe rozwiązanie postawionego problemu.

7

Istnieje wiele definicji hipotezy badawczej, wszystkie jednak zawierają pewne wspólne elementy:

2

S. Nowak Metodologia badań społecznych.

3

Słownik wyrazów obcych PWN

4

J. Giedymin: Problemy, założenia, rozstrzygnięcia PWN

5

Mała encyklopedia logiki, Ossolineum Wrocław

6

T. Kotarbiński: Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk, PWN

7

H. Muszyński: Wstęp do metodologii pedagogiki, PWN

-

w zależności od tego czy jest stwierdzeniem pewnego faktu, czy stanowi jego wyjaśnienie
jest zdaniem stwierdzającym lub implikacyjnym

-

nie mają znaczenia określonej wartości logicznej, gdyż są przypuszczeniami, nie
wynikającymi bezpośrednio z aktualnie posiadanej wiedzy

-

są prowizorycznym rozwiązaniem problemu badawczego i stanowią prawdopodobną
odpowiedź na zawarte w nim pytanie.

4. Metody i techniki badawcze

przyjęte prowizorycznie jako hipotezy robocze odpowiedzi na pytania stanowiące problem badawczy,
wymagają weryfikacji tzn. zebrania odpowiedniej ilości informacji, pozwalających na uznanie ich za
prawdziwe, bądź fałszywe. Informacje takie mogą być uzyskane tylko w wyniki przeprowadzenia badań
empirycznych, opartych na właściwie dobranych metodach i technikach badań.
Stefan Nowak w swych pracach traktuje metodę naukową jako określony, powtarzalny sposób
rozwiązywania pewnego typu problemu naukowego i sądzi, że każdy sposób wiodący do tego celu jest
metodą, pisze, więc o metodach obserwacji, czy nawet o metodach zapisu informacji, także o metodach
sondażu czy metodach panelowych, z góry założywszy, iż te ostatnie są szersze i zawierają w sobie
pewne metody (węższe) zdobywania i opracowywania danych uzyskanych przy pomocy kwestionariusza;
tak, więc metoda badawcza oznaczać tu będzie raz wężej pojęte powtarzalne procedury i zespoły
procedur służących do rozwikłania typowych problemów o różnym stopniu ogólności.

8

Podobnie rzecz traktuje T. Tomaszewski: Metoda naukowa jest to sposób dochodzenia to twierdzeń
uzasadnionych i sprawdzonych, a więc zespół czynności, które należy wykonać i procesów, które muszą
się odbyć, aby można było uzyskać uzasadnione i sprawdzone twierdzenie o badanych faktach. Metodami
stwierdzenia faktów są obserwacja i eksperyment, metodami uwarunkowanymi przez rodzaj
stwierdzonych faktów są metody „subiektywne” o „obiektywne”. Autor rozróżnia także metody
jakościowe i ilościowe, mówi także o metodach pomiaru.

9

Reprezentanci dyscyplin społecznych dostrzegli użyteczność terminologicznego uporządkowania
sposobów badawczych w celu uchwycenia ich odrębności i przez to korzystniejszego uch użytkowania.
W popularnej angielskiej metodologicznej pracy zbiorowej obejmującej dyscypliny społeczne

10

rozróżnia

się metody badawcze i techniki badawcze; przykładem pierwszych może bęc metoda badań terenowych,
przykładem drugich – technika wywiadu.
A. Kamiński w oparciu o dorobek polskich ośrodków badań społecznych proponuje trójczłonowy podział
rozróżniający metody, techniki i procedury badawcze:

1. Techniki Badawcze to przede wszystkim sposoby zbierania materiału oparte na starannie

dobranych dyrektywach, weryfikowanych w badaniach różnych nauk społecznych i dzięki temu
posiadających walor użytkowości między dyscyplinarnej.

2. Metody Badawcze są to sposoby zaplanowania i realizowania procesu badawczego, w którym

techniki badawcze stanowią bardzo ważny, lecz nie jedyny składnik. Metody te są zależne od
problematyki badań, muszą być adekwatne do hipotezy roboczej, sugerować wybór terenu i
zakres badań, dobór adekwatnych technik badawczych

3. Procedury badawcze to sposoby organizowania badań bardziej złożonych, wymagających

opracowania bardziej skomplikowanych programów badań, zgrania liczniejszego zespołu
pracowników naukowych i przygotowania terenu badań, niekiedy zharmonizowania kilku metod
badawczych.

11

8

S. Nowak Metodologia

9

T. Tomaszewski: Wstęp do psychologii

10

F. Bartlette, M. Ginsberg, E. J. Lindgren, R. H. Thouless: The study of society. Methods and problems

11

R. Wroński, T. Pilch.: Metodologia pedagogiki społecznej

5. Metody i techniki badań socjologii

Na wstępie należy odróżnić dwie sprawy, są to mianowicie:

-

metody badań stosowane w socjologii

-

metodę socjologiczną, która polega na zastosowaniu pojęć i teorii socjologicznych do
wyjaśnienia zjawisk badanych przez inne nauki społeczne. Podstawą stosowania metody
socjologicznej jest teoria socjalizmu, stworzona przez Emila Durkheima, głosząca, że
rzeczywistość społeczna jest rzeczywistością podstawową i że wszystkie dziedziny
działalności człowieka są wyznaczone przez strukturę społeczeństwa. A zatem wszystkie
nauki badające te dziedziny powinny się posługiwać pojęciami socjologii. Socjalizm został
poddany krytyce naukowej, powstały inne teorie odrzucające tezy socjalizmu. Ostatecznie
ukształtował się pogląd, że pojęcia i teorie socjologiczne można stosować jako
pomocnicze w opisie i wyjaśnieniu zjawisk prawnych, gospodarczych, pedagogicznych,
psychologicznych i innych. Okazuje się, że metoda socjologiczne jest bardzo użyteczna
jako metoda pomocnicza w wieli naukach humanistycznych i społecznych. Może być
stosowana na przykład w psychologii społecznej, gdy poszukuje się obok
psychologicznych także społecznych wyznaczników zachowań ludzkich lub w ekonomii,
gdy wyjaśniając przebieg procesów gospodarczych bierze się pod uwagę, obok
uwarunkowań niesionych przez ekonomię, również wpływ na owe procesy takich
czynników jak struktura grup, w których procesy gospodarcze przebiegają, ich tradycje
kulturowe wyznaczające postawy i dążenia ekonomiczne ludności.

Metody badań własnych stosowane są zarówno przez socjologie szczegółowe jak i socjologię ogólną.
Otóż socjologowie posługują się wieloma metodami. Szczegółowe ich katalogi zawierają podręczniki
metodologii badań społecznych. Dlatego, też ujmując rzecz w wielkim skrócie, należy odróżnić:

 Po pierwsze, metody i techniki zbierania materiałów empirycznych. Należy przede wszystkim

wymienić następujące metody badań społecznych

1. obserwacja socjologiczne,
2. wywiad socjologiczny,
3. badania ankietowe,
4. badania dokumentów.

 Po drugie, metody i techniki opracowywania wyników badań. Wskazać tu należy metody i

techniki związane z trzema fazami procesu opracowania materiału naukowego, a mianowicie z;

1. jego przygotowaniem do pracowania,
2. opracowaniem merytorycznym
3. interpretacją uzyskanych wyników badawczych.

W toku przygotowania materiału do opracowania stosuje się takie oto techniki:

-

weryfikacja

-

selekcja

-

klasyfikacja

-

kategoryzacja

-

skalowanie zebranych danych

w czasie merytorycznego opracowania zebranego materiału empirycznego posługujemy się:

1. analizą ilościową, określoną też mianem analizy statystycznej,
2. analizą treści wypowiedzi (w szerokim rozumieniu tego słowa) zawartych w różnorakich

dokumentach w socjologicznym znaczeniu tego terminu, a więc: wypowiedzi zebranych od
respondentów w czasie wywiadów socjologicznych i badań ankietowych; zawartych w
pamiętnikach, listach i innych materiałach o charakterze biograficznych; stanowiących treść
dokumentów o charakterze zawodowym, to jest programów pracy, protokołów zebrań,
sprawozdań z działalności zawodowej, jej analiz i ocen, materiałach z działalności społeczno –
politycznych, stowarzyszeń kulturalnych i innych.

3. analizą jakościową, polegającą na ustalaniu i konstruowaniu typu zjawisk.

Wreszcie w fazie interpretacji zanalizowanych materiałów, czyli interpretacji uzyskanych wyników
badawczych, a więc wyjaśnienia zjawisk będących przedmiotem badania stosuje się następujące metody:

 porównawczą
 historyczną
 dialektyczną
 funkcjonalną
 strukturalną
 systemową

Wybór metody lub kilku metod i technik badawczych w każdej z wymienionych faz procesu badawczego,
a mianowicie:

 w toku zbierania materiału empirycznego
 jego przygotowania do opracowania
 w czasie opracowania merytorycznego
 interpretacji uzyskanych wyników badawczych od wielu czynników, a wśród

nich:

 charakteru problemu badawczego, stanowiącego przedmiot badania
 stanu badań i poziomu wiedzy już zgromadzonej w tym problemie
 tego czy prowadzone badanie jest pierwszym czy też już kolejnym na ten

temat

 czy podejmuje ono jeden czy kilka aspektów problemu badawczego
 czy ma on na celu wstępne jego rozpoznanie, czy też pogłębione nad nim

studia

 od możliwości zgromadzenia źródeł wiedzy niezbędnej do rozwiązania

owego problemu, czyli udzielenia odpowiedzi na podstawione pytania
badawcze, a zatem od tego czy wiedza o badanym problemie jest zawarta w
materialne już zastanym, zobiektywizowanym w dokumentach w szerokim,
przyjmowanym na gruncie socjologii znaczeniu tego słowa, czy też tkwi w
świadomości społecznej zbiorowości ludzkich i w związku z tym musi być
wywołana do celów badawczych i utrwalona w kwestionariuszach
wywiadów, badań ankietowych lub zapisach prowadzącego wywiad
socjologiczny.

Mówiąc o wyborze metod i technik badawczych nie można też nie wspomnieć o uwarunkowaniach tego
wyboru związanego ze stopniem przygotowania teoretycznego i metodologicznego osoby prowadzącej
badanie.

Omówię teraz najczęściej stosowane w socjologii metody i techniki badawcze.

EKSPERYMENT – metoda badawcza eksperymentowania jest złożona. Na pierwsze miejsce wysuwa
się badanie przez zestawienie, polegające na porównaniu dwóch grup społecznych, jak najbardziej do
siebie podobnych, a różniących się tylko cechą, którą chcemy zbadać. Następnie technika rotacji,
operująca dwiema grupami o luźniejszym stopniu podobieństwa; polega na kolejnym wprowadzeniu
czynnika eksperymentalnego do grupy I i II, wymaga ona, zatem istnienie grupy eksperymentalnej. Grupę
tę poddaje się działaniu jakiejś zmiennej. Konieczne jest również istnienie grupy kontrolnej.
Eksperymenty laboratoryjne umożliwiają sprawowanie ścisłej kontroli nad warunkami, które z założenia
nie powinny wpływać na badanie. Badacze laboratoryjni mogą konstruować sytuacje odpowiadające ich
projektowi badań. Eksperymenty terenowe – bada się ludzi we względnie naturalnych warunkach.
Następnie przyjmuje się, że wyniki badań będą odnosiły się do zachowań innych ludzi w podobnych
sytuacjach.

12

12

N. Goodman: Wstęp do socjologii.

WYWIAD jest czynnością dwustronną, opartą na bezpośrednim kontakcie informatora z
przeprowadzającym wywiad. Jest najbardziej rozpowszechnią metodą badań, w których respondenci
proszeni są o udzielenie odpowiedzi na serię pytań dotyczących ich cech, postaw, wartości, zachowania
czy przestrzegania sytuacji lub wydarzeń. Nie wolno zapomnieć techniki wywiadu, którą jest „rozmowa
przeprowadzona w sposób planowy i kierowany w celu uzyskania określonych informacji”. Rozróżnia się
wywiady wolne i kwestionariuszowe, wywiady jawne i ukryte, wreszcie wywiady indywidualne i
zbiorowe.

ANKIETA jest także czynnością dwustronną, różniącą się od wywiadu tym, że nie wymaga kontaktu
bezpośredniego. Informatorem jest respondent, który sam pisemnie odpowiada na pytania
kwestionariusza. Rola badającego przy zbieraniu materiałów tą metodą ogranicza się do prowadzenia
odpowiedniej ankiety, wyboru, które zamierza się poddać badaniom, rozprowadzenia ankiet i określenia
zasad ich zwrotu. Zapewniona w ankiecie anonimowość wypowiedzi skłania respondentów do bardziej
szczerych wypowiedzi. Istotą jest struktura ankiety. Koniecznymi elementami każdej ankiety są:

-

informacja o instytucji firmującej badania

-

zwięzła informacja o celu, jakim ma służyć ankieta

-

dodatkowe wyjaśnienia

-

pytania ze względu na cele, dla których sporządzono ankietę

-

instrukcje dotyczące tego, jak odpowiedzieć na poszczególne pytania.

Badania ankietowe są tanie i pozwalają na objęcie zakresem badań dużych zbiorowości. Ich wyniki
częściej niż inne przedostają się do wiadomości ogółu.

OBSERWACJA jest czynnością jednostronną, angażuje tylko badającego, którym powoduje dążenie do
celowego, planowego, systematycznego i krytycznego spostrzegania określonych zachowań,
przedmiotów. Polega ona na studiowaniu działań jednostek lub grup przez przyglądanie się im – często
bardzo intensywnie – bez zadawania pytań czy wywierania wpływu na ich zachowania.
Obserwacja zewnętrzna – badający pozostaje na zewnątrz obserwowanego środowiska. Badane osoby
mogą sobie nawet nie zdawać sprawy z tego, że są obserwowane. Pozostając na zewnątrz badacz nie ma
wpływu na to, co bada.
Obserwacja uczestnicząca – badacz jest aktywnym uczestnikiem sytuacji zachodzących w grupie. Nie
należy zapomnieć o negatywnych skutkach obserwacji uczestniczącej, w której zawsze istnieje ryzyko, że
badacz stanie się raczej uczestnikiem grupy niż obserwatorem.

13

Spostrzeganie celowe polega na

poszukiwaniu odpowiedzi na postawione pytania badawcze;

-

planowe – oznacza objęcie obserwacją uprzednio przygotowanego rejestru cech, zjawisk;

-

systematyczne – uwzględnia właściwy czas trwania i częstotliwości przeprowadzonych
obserwacji

-

krytyczne – odrzuca spostrzeżenia nieistotne.

Klasyfikacja obserwacji wyróżnia: obserwację zwykłą i uczestniczącą oraz obserwację kontrolowaną i
niekontrolowaną.

Badania dokumentów osobistych i dokumentów instytucji.

GRUPA TECHNIK SOCJOMETRYCZNYCH – przydatna jest w badaniach małych grup społecznych,
gdy istnieje potrzeba wyjaśnienia układu stosunków między członkami grupy

POMIAR – określonych cech środowiska, grupy społecznej, zbioru jednostek; stanowi technikę
opracowywania materiałów zebranych za pomocą wywiadu, ankiety. Służy uporządkowaniu
zgromadzonego materiału badawczego według jakiejś ustalonej zasady zaszeregowania odpowiednio
skalującej dany ciąg opinii, postaw, faktów.

TECHNIKI STATYSTYCZNE – stanowią fundamentalne dopełnienie większości technik badawczych.

13

N. Goodman

Metody i techniki badawcze są realizowane za pomocą odpowiednich narzędzi badawczych. Techniki są
precyzyjnie wypracowanymi czynnościami: obserwowaniem, ankietowaniem. Natomiast narzędzia
badawcze są przedmiotami, za pomocą, których realizuje się daną technikę zbierania materiału
badawczego, na przykład:

-

magnetofon jako narzędzie wywiadu i eksperymentu

-

kamera video i aparat fotograficzny jako narzędzie obserwacja

-

skale stanowiące narzędzia pomiaru

-

dyspozycja badawcza, lista pytań ukierunkowujących na przykład obserwację

-

kwestionariusz, stanowiący narzędzie wywiadu i ankiety.

KWESTIONARIUSZ jest starannie opracowanym i sprawdzonym w badaniach próbnych zbiorem pytań
jednoznacznych, precyzyjnych, zrozumiałych dla badanego, niekiedy skategoryzowanych w celu
ułatwienia zliczeń, a niekiedy otwartym w celu umożliwienia swobodnego wypowiedzenia się. Zaznaczyć
tu trzeba, iż podczas wywiadu informatorzy odpowiadają na pytania kwestionariusza ustnie, wpisuje do
kwestionariusza przeprowadzający wywiad. Natomiast respondenci ankiety wypełniają kwestionariusz
sami.

Na podstawie charakteru procedury zbierania materiału badawczego oraz sposobów analizy zebranych
danych empirycznych P. Sztompka wyróżnił trzy podstawowe style badań socjologicznych, a
mianowicie:

 styl „miękki:
 styl „sondażowy”
 styl „twardy”

STYL MIĘKKI bazuje na tradycyjnej metodzie antropologii społecznej. Stosowanie tego stylu pozwala
socjologowi poznać problemy w wyniku swobodnej obserwacji, a często i obserwacji uczestniczącej.
Zaobserwowane fakty i zjawiska opisuje w luźnej (niekiedy eseistycznej) formie, nie martwiąc się
zbytnio o ich zmierzenie i policzenie

STYL SONDAŻOWY ZA podstawowe narzędzie badawcze uznaje kwestionariusz, który stosuje się w
takich technikach badawczych, jak: ankieta środowiskowa, audytoryjna, pocztowa, prasowa czy wywiad
socjologiczny. Zastosowanie kwestionariusza pozwala na zebranie danych nadających się do analizy
statystycznej. Zaletą kwestionariuszowej metody badawczej jest ilościowa precyzja, natomiast wadą jest
niemożność objęcia badaniem takich zjawisk, do których nie daje się zastosować metody pomiaru.

STYL TWARDY opiera się na technikach badawczych umożliwiających zebranie materiału nadającego
się do matematycznego opracowania, będącego podstawą do konstruowania matematycznych modeli
badanych sytuacji problemowych, które poddane są weryfikacji, w tym najczęściej eksperymentalnej.

6. Zmienne niezależne i zależne

Zmienna jest cechą przedmiotu badań, która zmienia się lub przybiera różne wartości w zmieniających się
warunkach. Przykładami typowymi zmiennych są wiek, staż pracy, wykształcenie. Niektóre zmienne
zmieniają się samoistnie i wpływają na inne zmienne – nazywamy je zmiennymi niezależnymi. Zmienne,
które podlegają tym wpływom nazywamy zmiennymi zależnymi. Gdyby prowadzono badania nad
wpływem wychowania na wyniki nauczania, to sposób wychowania byłby zmienną niezależną a wyniki
nauczania zmienną zależną.
Związek między zmiennymi ustala się przez stwierdzenie korelacji. Występują korelacje:

 Pozytywne, jeżeli wartość zmiennej niezależnej rośnie (lub maleje) i jednocześnie rośnie (lub

maleje) wartość zmiennej zależnej mówimy, że te zmienne są skorelowane pozytywnie

 Negatywne, jeśli wartość zmiennej niezależnej rośnie (lub maleje) a wartość zmiennej zależnej

maleje (lub rośnie) mówimy o korelacji negatywnej.

 Pozorne czyli przypadkowe. Zmienne niezależna i zmienna zależna są korelowane przez inną

zmienną, zwaną zmienną interweniującą. N. Goodman podaje taki przykład korelacji pozornej.
Przestępstwa popełnione są częściej latem niż zimą. Latem rośnie liczba społecznych interakcji,
ponieważ latem na dworze przebywa więcej ludzi niż zimą. Zatem rośnie prawdopodobieństwo
starć i przemocy. Lato samo w sobie nie wywołuje wzrostu przestępczości, ale prowadzi do
ożywienia społecznych interakcji, które z kolei są istotnym elementem sprzyjającym
przestępstwom.

14

7. Dobór próby reprezentatywnej

W badaniach możemy przebadać wszystkich osobników danej zbiorowości – badania takie mają wtedy
charakter całościowy. Z reguły jednak mamy do czynienia z tak licznymi zbiorowościami, że trudno
byłoby przebadać wszystkich osobników. Stąd pojawia się potrzeba badań reprezentacyjnych, które
koncentrują się tylko na jakiejś części osobników danej zbiorowości. Argumentami przemawiającymi za
tego rodzaju badaniami są;

-

możliwość zebrania aktualnych danych w stosunkowo krótkim czasie

-

ograniczone koszty

-

możliwość dokładnego przeprowadzenia zamierzonych badań, w sytuacjach, w których
badany przedmiot uległby zniszczeniu

-

w odniesieniu do osób można by sądzić, że będą one narażone na niekorzystne skutki
badań i dlatego badania całościowe nie byłoby wskazane.

Cechą badań metodą reprezentacyjną jest to, że obejmuje ona tylko podzbiór zwany próbką
reprezentacyjną danego zbioru. Wnioski wynikające z badań tej próbki mogą być ważne dla całego
zbioru, z którego ona pochodzi, jeżeli dobór jest właściwy pod względem metodologicznym. Próbka jest
tylko wtedy reprezentacyjna, jeżeli jest takim podzbiorem, który pod względem swojej struktury i składu
odpowiada wiernie temu zbiorowi, z którego została pobrana. Jest to swoisty model, stanowiący
miniaturę całości.
Na wielkość danej reprezentacji mają wpływ:

-

stopień różnorodności cechujący daną zbiorową

-

liczba kategorii statystycznych, na jakie ma być podzielona dana zbiorowość

-

stopień dokładności i pewności, jaki zamierzamy osiągnąć.

Można wyróżnić dwie swoiste metody wyboru próbki reprezentacyjnej, takie, które opierają się na:

1. dowolnych zasadach, przyjętych według przekonań badającego ze względu na szczególne cechy

zbiorowości lub cele badań

2. rachunku prawdopodobieństwa

W pierwszym przypadku wyróżniamy celowy i kwotowy wybór próbki. Wybór celowy polega na tym, że
badający stara się domniemywać, jakie są typowe składniki danej zbiorowości i w ten sposób tworzy
sobie swoisty model. Następnie dobiera próbkę, która jest odzwierciedleniem tego modelu. Przy wyborze
kwotowym opieramy się na znanych nam obiektywnych składnikach danej zbiorowości (płeć, wiek,
zawód). Następnie staramy się ustalić jak przedstawia się struktura badanej zbiorowości według
przyjętych kategorii (na przykład, jaki jest odsetek mężczyzn i kobiet). Dalej określamy odpowiednie
„kwoty”, czyli udziały danej kategorii w próbce, którą następnie według tych kwot dobieramy. Także
dobór kwotowy nie jest niezawodnym doborem próbki reprezentacyjnej, choć jest w pewnym stopniu
bardziej zobiektywizowany niż dobór celowy.
Druga metoda doboru próbki reprezentacyjnej opiera się na rachunku prawdopodobieństwa, przy
założeniu równych szans znalezienia się w próbie, każdemu spośród składników danej zbiorowości.
Wchodzą tu w grę następujące wybory:

1. losowy
2. warstwowy
3. proporcjonalny

14

N. Goodman: Wstęp. op. cit

4. wielowarstwowy

Można wymienić następujące przykłady wyboru losowego:

 według zasad loterii (dla każdej osoby badanej zbiorowości przygotowujemy kartkę z jej

nazwiskiem i po wymieszaniu losujemy próbę),

 na podstawie imiennej listy – najlepiej ustalonej w porządku alfabetycznym; badający

wybiera do reprezentacji, co którąś osobę z listy, rozpoczynając liczenie od pozycji
ustalonej losowo,

 według tabeli liczb przypadkowych, co wymaga ponumerowania wszystkich elementów

badanej zbiorowości; następnie dokonuje się spośród nich wyboru za pomocą specjalnych
tabel liczb przypadkowych

WYBÓR WARSTWOWY przeprowadza się wówczas, gdy zbiorowość składa się z wielu różnych
elementów. Badaną zbiorowość dzieli się na podzbiory, warstwy, z których – z każdej oddzielnie –
wybieramy w sposób losowy próbę, przy czym wielkość próbki, jaką wybieramy z każdego podzbioru
może być równa albo proporcjonalna do jego wielkości.

WYBÓR PROPORCJONALNY ma zastosowanie w badaniach dużych zbiorowości. Na podstawie
danych statystycznych ustala się właściwości społeczno – demograficzne (np. jaki odsetek stanowią
mężczyźni i kobiety). Na ich podstawie wśród danej zbiorowości można wyróżnić swoiste kategorie. Z
kategorii tych wybiera się następnie losowo w stosunku proporcjonalnym próbkę.

WYBÓR WIELOWARSTWOWY stosowany jest wówczas, gdy trudno stosować inne sposoby np. na
skutek braku odpowiednich danych o całej zbiorowości.

Metoda reprezentacyjna jest szczególnie przydatna do badań sondażowych, poprzez które zmierza się do
ustalenia opinii, postaw, motywów, oczekiwań, zachowań itp. Danych. Przy stosowaniu tej metody
najlepszymi są techniki, które zapewniają możliwość uzyskiwania odpowiedzi od wszystkich osób, które
znalazły się w próbce reprezentacyjnej. Bardziej przydatną techniką badawczą – ze względu na
zapewnienie maksimum odpowiedzi – jest wywiad skategoryzowany. Mniej przydatne są badania
ankietowe, ponieważ z reguły nie uzyskuje się wszystkich ankiet. Wyjątek stanowią ankiety
środowiskowe. Jedną z zalet metody reprezentacyjnej jest to, że daje ona możliwość przeprowadzenia
badań zarówno jednorazowych, jak też kilkakrotnych to jest powtarzalnych na tej samej próbce w celu
uchwycenia ewentualnych zmian, jakie zaszły w opinii, postawach itp. Stanach ludzi.

15

8. Przebieg procesu badawczego

1. Wybór tematu.

Pierwszym krokiem podejmowanym w badaniach jest wybór właściwego tematu (problemu).
Może on być istotną kwestią socjologiczną albo czymś, co szczególnie i osobiście interesuje
badacza. Istotne jest jego istnienie starannie zdefiniowane, które zapewni badanie naukowe w
ujęciu socjologicznym.

2. Powołanie zespołów badawczych

Przeważnie badacz prowadzi badania indywidualnie. Jednak, gdy problem badawczy jest złożony
albo, gdy badana zbiorowość jest duża (na przykład badania ogólnopolskie) powołuje się zespół
badaczy.

3. Przegląd literatury

15

J. Sztumski: Wstęp do metod i technik badań statystycznych.

Niewiele badań socjologicznych koncentruje się na zupełnie nowych problemach (tematach).
Dlatego koniecznym jest dowiedzieć się, co już wiadomo na ten temat. Przegląd literatury pomaga
badaczowi sformułować teoretyczna koncepcję problemu oraz ominąć pułapki spostrzeżone przez
innych. Bywa on także pomocny w wyborze odpowiednich metod badawczych (metodologii
badań).

4. Zbieranie materiałów

5. Formułowanie hipotez

Problem badawczy należy sformułować w taki sposób, by można było uzyskać nań odpowiedzi.
Należy, zatem wyartykułować hipotezy badawcze. Jeżeli celem badań jest opis jakichś procesów
lub działań społecznych, a nie analiza związku między zmiennymi, nie umniejsza to potrzeby
sformułowania pytań, które pokierują fazą zbierania danych.

6. Opracowania szczegółowej koncepcji badawczej

Polega na szczegółowym opracowaniu przebiegu badań, z podziałem na poszczególne etapy i
czynności, określeniem sił i środków oraz terminów realizacji. Określone są tu również metody i
techniki badawcze, którymi badacz (zespół badaczy) będzie się posługiwał.

7. Przygotowanie narzędzi badawczych

Etap ten należy zazwyczaj do najtrudniejszych i przebiega w kilku następujących fazach:

1. przygotowanie narzędzi pilotażowych – na podstawie dotychczas zgromadzonej wiedzy o

badanym zjawisku zespół przygotowuje kwestionariusz, który pozwoli na uzyskanie
maksimum informacji o temacie

2. badania pilotażowe – prowadzone są na małej próbce celowej, w podobny sposób jak

badania podstawowe w terenie (narzędzia do analizy treści dokumentów nie wymagając
badań pilotażowych)

3. weryfikacja narzędzi badawczych – na podstawie wyników badań pilotażowych badacz

(zespół badaczy) poprawia, zmienia narzędzia badawcze

8. Wylosowanie próby reprezentatywnej

Polega ono na określeniu naukowymi metodami statystycznymi próbki reprezentatywnej, która
odzwierciedla strukturę całej badanej populacji.

9. Przeprowadzenie podstawowych badań empirycznych

10. Opracowanie i analiza badań

Etap przeprowadzany jest przy użyciu elektronicznej techniki obliczeniowej. Wymaga
zakodowania w wprowadzenia do maszyny zebranych informacji oraz dodatkowego
oprogramowania w celu wszechstronnych korelacji pomiędzy poszczególnymi cechami
zmiennymi badanej populacji, następnie opracowuje się tabele korelacyjne, dane procentowe,
diagramy, wykresy itp.

11. Opracowanie tematu

Opracowanie tematu przygotowuje się przede wszystkim w postaci raportu z badań,
zawierającego wyniki z analizy statystycznej i badań empirycznych, z wyszczególnieniem
zaobserwowanych prawidłowości oraz wnioski dotyczące badanego problemu.

9. Testy psychologiczne

W diagnostyce psychologicznej dużą rolę odgrywa metoda badania testowego. Ścisłe określenie definicji
testu jest trudne, ponieważ istnieje wiele rodzajów testów i liczba ich stale rośnie. Najtrafniej Cronbach
sformułował określenie testu: test jest to systematyczna metoda służąca do porównywania zachowania się
dwóch lub więcej osób.

Testy dzielimy na dwie grupy:

1. analityczne
2. syntetyczne

pierwsze badają określone funkcje psychiczne (funkcje zmysłowe, motoryczne, pamięć, inteligencję,
cechy charakteru itp.), drugie – psychikę człowieka jako całość. Zwykle tworzą one zespół testów, na
podstawie, którego możemy określić tak zwane profile psychologiczne człowieka.

W praktyce często dzielimy testy na:

-

papierowe

-

przyrządowe

Pozornie wydaje się, że różnica między testami papierowymi a przyrządowymi jest często zewnętrzna,
gdyż pierwsze są zbiorami zadań do rozwiązywania na papierze, a drugie wymagają mechanizmów lub
materiałów do rozwiązywania określonych zadań. Różnica między nimi tkwi nieco głębiej. Testy
papierowe (zwłaszcza w badaniach zbiorowych) nie dają odpowiedzi na pytania, dlaczego badany
poczynił błędy w rozwiązywaniu poszczególnych zadań, ani jaką droga doszedł do właściwego
rozwiązania. Mimo odrębności tych metod, posługiwanie się nimi daje możliwość obserwowania
przebiegu pracy, określenia czasu jej trwania i liczby błędów itp. Oraz zebrania wyników ilościowych w
celu zastosowania do nich tych samych zasad statystycznych.

W psychologii istnieją różne punkty widzenia na zastosowanie metod testowych. Z punktu widzenia np.
psychometrii psycholog jako osoba badająca jest czynnikiem drugorzędnym w określeniu prawdziwego
stanu badanej osoby. Automatyzacja badań poprzez zastosowanie magnetofonów, maszyn liczących,
komputerów itp. Może przyczynić się do uchwycenia prawdziwego stanu psychiki człowieka. Natomiast
punkt widzenia psychologów podkreślających jakościowe elementy zachowania się człowieka zakłada
uwypuklenie obserwacji jako czynnika niezbędnego w poznawaniu indywidualności ludzkiej.
Nowoczesny punkt widzenia stara się pogodzić te dwie tendencje i widzi psychologa jako specjalistę,
który potrafi łączyć matematyczne sposoby obliczania wyników testów z postawą obserwatora.

Gdybyśmy przyjęli założenie, że test może lub powinien dawać tylko ilościową ocenę wyników, to
musielibyśmy odrzucić metodę jakościową, do której zaliczamy testy osobowości w badaniu stosunku do
pracy określone czynniki charakterologiczne są bardzo ważne i nie można ich lekceważyć tylko, dlatego,
że nie dają wyników ilościowych.

Bardziej szczegółowe klasyfikacja testów wyodrębnia:

-

testy uzdolnień, które mają badać cechy potencjalne i próbują określać przyszłe
zachowanie się osoby badanej

-

testy sprawności lub wiadomości, które badają stan aktualny, to znaczy, w jakim stopniu
osoba badana opanowała określoną sprawność

-

testy osobowości, wiele testów osobowości należą do typu testów subiektywnych, w
których badany ma ocenić sam siebie w pewnych hipotetycznych sytuacjach, ujawnić
swoją postawę w stosunku do pewnych spraw lub określić to, co lubi, czego nie lubi lub,
co go niepokoi.

Podstawowym celem stosowania testów w praktyce poznawania indywidualności człowieka jest
postawienie diagnozy dotyczącej czy to uzdolnień osoby badanej, czy jej wiadomości, czy też cech
osobowości i charakteru. Test można nazwać diagnostycznym wówczas, jeżeli zachodzi dodatnia
zależność między wynikiem badania a istnieniem tej cechy, którą dany test ma badać. Stąd wypływa
wniosek, że sam wynik testów ma małe znaczenie; nabiera go dopiero po porównaniu z kryterium –
sprawdzianem, to jest określonym wskaźnikiem rzeczywistej zdolności wykazywanej w danej pracy.

Biorąc pod uwagę znaczenie sprawdzianów zawodowych, trzeba uwzględniać wiele elementów:

-

jednym z nich jest motywacja, gdy inne wyniki osiąga pracownik dający z siebie
wszystko, a inne pracownik pracujący niedbale

-

dalszym elementem jest doświadczenie. Sprawdzian powinien opierać się na wynikach
pracowników rutynowych, z dostateczną praktyką. Można wówczas przewidywać, ile będą
produkować pracownicy badani testem, gdy osiągną maksimum wydajności.

Szeroko stosowanym sprawdzianem są opinie przełożonych. Czasami jest to jedyne dostępne kryterium.
Rzetelność ocen wyrażonych w opinii musi być jednak określona w taki sposób, jak rzetelność
sprawdzianów zawodowych. W wieli wypadkach można łączyć sprawdziany zawodowe z opinią. Daje to
podwójną kontrolę wydajności pracownika. Trudność wyłania się jednak w momencie łączenia dwóch
danych w jeden wskaźnik dla każdego osobnika, gdyż procedura sprawdzania trafności testów wymaga
korelowania jego wyników z jednolitym wskaźnikiem biegłości w pracy. Korelacja między wynikiem
testów a sprawdzianem wyrażona współczynnikiem trafności obrazuje przydatność testu. Im bardziej
współczynnik ten zbliża się do jedności, tym diagnostyczność badania jest lepsza, im jest mniejszy od
jedności – tym jest ona gorsza.

Wielu psychologów wysuwa potrzebę oparcia oceny trafności testów na analizie czynnikowej.
Przydatność tej analizy dla użyteczności testów polega na przyciąganiu praktycznych tendencji do
określenia kryterium trafności czynników. Chodzi tutaj o sprowadzenie pewnej liczby zmiennych do
mniejszej liczby czynników. W tym rozumieniu czynnik jest to wynik ustalania związków między
zmiennymi, którego można matematycznie użyć zamiast tych zmiennych. Sprowadzenie wielkiej liczby
zmiennych do pewnej niewielkiej liczby czynników, jako główne zadanie analizy czynnikowej, jest w
pewnym stopniu ustaleniem hierarchii między tymi zmiennymi. Przede wszystkim ważne są te czynniki,
które występują w silniejszym stopniu. Matematycznie określa się to jako ładunek czynnikowy.
Możliwość uzyskania większej trafności badań testowych powinna zmierzać w następujących kierunkach.
Testy powinny mieć charakter zbliżony do badań przyporządkowych, w których możliwe jest śledzenie
metody pracy badanej osoby. Możliwość konstruowania takich testów w zasadzie istnieje. Stosowanie
analizy czynnikowej, jak w ogólne wszelkich metod statystycznych, musi być poparte analizą
psychologiczną przebiegu pracy. Dobór testów nie może być przypadkowy ani oparty na intuicji
psychologa, lecz powinien uwzględniać te czynniki, które są istotne w procesie pracy.