podstawy metodologiczne �dań psychologii i socjologii pracy ZSXCNW66KLSDM2UCP7OOTEPV26IR6T5TN2LBY7A

Podstawy metodologiczne badań psychologii i socjologii pracy.

Przedmiot i cel badań

Przedmiotem badań społecznych jest społeczeństwo oraz zjawiska i procesy w nim zachodzące. Celem natomiast jest poznanie określonych zbiorowości, przy czym zmian w nim zachodzących, ich poglądów i opinii o różnego rodzaju faktach, zjawiskach i instytucjach mających wpływ na właściwe funkcjonowanie państwa, czy też danej warstwy lub grupy społecznej.

Przedmiot badań jest bardzo złożony i obejmuje różne twory życia społecznego, zarówno materialne, takie jak np. zbiorowości społeczne, jak również należące do sfery poza materialnej, takiej jak: poglądy, wierzenia, idee, tradycje i opnie. Uogólniając można powiedzieć, że przedmiotem badań jest wszystko to, co składa się na tzw. „rzeczywistość społeczną”. Celem tych badań jest naukowe poznanie otaczającej nas rzeczywistości oraz możliwości jej kształtowania, a także prognozowania i planowania zachodzących w niej przeobrażeń. Poprzez badania społeczne tworzy się, modyfikuje i rozwija teorie dotyczące społeczeństw oraz przystosowuje je do potrzeb praktyki społecznej.

Przedmiotem badań psychologii i socjologii pracy jest:

rola pracy w procesach życia zbiorowego - praca w rozumieniu socjologii i klasyfikacja jej rodzajów; skutki społecznego podziału pracy, rozwój narzędzi i stosunków produkcji, znaczenie pracy dla człowieka i zbiorowości ludzkiej.
społeczne problemy organizacji - organizacja w świetle socjologii i socjologiczne typologia zakładów pracy. Społeczna organizacja zakładu pracy i jego funkcjonowanie.
psychologiczna charakterystyka procesu pracy.
obiektywne i subiektywne czynniki procesu pracy.
stosunki międzyludzkie w zakładzie pracy, czyli relacje społeczne między pracownikami, grupami i kategoriami społecznymi.
socjologiczne aspekty kierowania zespołem pracowniczym - kierowanie a zarządzania; typy kierownictwa; społeczne uwarunkowania autorytetu i prestiżu przełożonych.
społeczne uwarunkowania zawodu i struktury zawodowej - socjologiczna definicja zawodu i klasyfikacja zawodów. Społeczne wyznaczniki hierarchii zawodów. Społeczne aspekty wyboru zawodów.
osobowość społeczna pracowników.
motywacje pracy - motywacja a bodźce; typy bodźców skłaniających człowieka do pracy i ich uwarunkowania; bodźce a wydajność pracy.
zjawiska i procesy dezorganizacji w zespołach pracowniczych - fluktuacja, absencja, wypadki.

Ze względu na jakość i rodzaj efektów badawczych odpowiadających celom konkretnych badań, wyróżnia się trzy typy badań socjologicznych:

badania opisowe, które występują wówczas, gdy badacz chce uzyskać naukowo potwierdzone informacje o jakimś fakcie lub zjawisku społecznym
badania wyjaśniające, występują wtedy, gdy badacz chce wiedzieć, dlaczego dane zjawisko czy problem społeczny występują, np. dlaczego pracownicy zmieniają miejsce swojego zatrudnienia
badania praktyczne, mają charakter wybitnie praktycznych i stawia sobie wyraźnie utylitarne cele, np. co zrobić, aby zatrzymać nadmierną fluktuację kadr.

Powyższy podział jest podziałem teoretycznym, gdyż ze względów praktycznych bardzo trudno jest zakwalifikować poszczególne badania do jednego z wymienionych typów. Decydujące znaczenie ma tu nie tyle sposób prowadzenia badań, czy też rodzaj zbieranych danych, ale samo wykorzystanie uzyskanych wyników. Pierwszy z wymienionych typów badań ma charakter jedynie poznawczy. Występuje on wtedy, gdy celem badań jest zebranie naukowo potwierdzonych informacji o jakimś fakcie lub zjawisku społecznym. Celem badań drugiego typu tak zwanych wyjaśniających jest uzyskanie odpowiedzi na pytanie, dlaczego, ktoś ma takie, a nie inne poglądy na dany temat. Trzeci ze stylów badań oprócz cech poznawczych i wyjaśniających zawiera elementy wybitnie praktyczne. Celem tego typu badań jest zebranie praktycznych danych odnośnie konieczności i rodzaju zmian, którymi należy objąć badane fakty czy zjawiska społeczne, aby znalazły one pozytywną opinię w badanej zbiorowości.

Bez względu na to, badania stwarzają szerokie możliwość praktycznego wykorzystania ich wyników. Pozwalają one na:

sprawdzenie prawdziwości istniejących teorii oraz wniosków, jakich z nich wypływają
uściślenie zakresu stosowalności poszczególnych teorii do potrzeb praktyki
rozszerzenie lub nabycie wiedzy o poszczególnych przejawach życia społecznego

Problem badawczy

Charakteryzując istotę problemu badawczego, w pierwszej kolejności należy wyjaśnić znaczenie samego wyrażenia „problem”. Termin ten pochodzi od greckiego słowa „problema” i znaczy tyle, co: „poważne zagadnienie, zdanie wymagające rozwiązania lub rozstrzygnięcia, sprawę trudną do rozstrzygnięcia.”

Powyższe określenie jest również adekwatne dla problemu badawczego, z małą różnicą, a mianowicie: rozwiązania problemu badawczego poszukujemy wyłącznie na drodze badań naukowych.

Zatem za problem badawczy uważa się pytanie lub w pewien sposób uporządkowany zbiór pytań, na które badacz chce znaleźć odpowiedź za pomocą przeprowadzenia badań empirycznych.

Punktem wyjścia wszelkiego procesu badawczego jest sformułowania pewnego pytania, czy mniej lub bardziej uporządkowanego zbioru pytań. W kształtowaniu problematyki empirycznych badań istotną rolę mogą odgrywać dwojakiego rodzaju motywacje:

praktyczno - społeczne lub naukowo - poznawcze implikacje uzyskania odpowiedzi na pewne pytania

Jeśli chodzi o praktyczno - społeczne źródła problematyki badawczej w naukach społecznych, to wynikają one z potrzeby działania społecznego - potrzeby zmieniania, ulepszania otaczającej nas rzeczywistości.

Mówiąc o poznawczo - naukowych przesłankach problemów badawczych mamy na myśli przede wszystkim ciekawość. Ciekawość ta kieruje się przede wszystkim ku określonym obszarom danej dyscypliny - takim, gdzie istnieje pewna sytuacja problemowa. Czasami problem wyznaczają „białe plamy” - świadomość istnienia rozległych sfer rzeczywistości społecznej, o których mamy bardzo ubogą wiedzę. Innym razem problem kształtuje świadomość istnienia w nauce dwóch sprzecznych hipotez. Także odkrycie nowej metody badania zjawisk społecznych staje się punktem wyjścia do podjęcia ważnych problemów naukowych.

Stawiając pytanie - problem należy wziąć pod uwagę społeczne skutki przeprowadzonego badania, zarówno konsekwencje socjotechniczne jak i ideologiczne.

Pierwsza z nich wiąże się z zastosowaniem wiedzy naukowej dla celów skutecznego przekształcania rzeczywistości. Decydującą będzie tu znajomość pewnych prawidłowości przyczynowych, które bądź pozwolą nam przewidzieć rezultaty pewnych działań, bądź dobrać środki prowadzące do interesujących nas celów. Musimy też rozporządzać pewną wiedzą o faktach, która pozwoli na postawienie diagnozy istniejącego stanu rzeczy. Wiedza ta może mieć konsekwencje ideologiczne, wywierając bezpośredni wpływ na świadomość ludzi, ich system wartości.

Czynnikiem warunkującym społeczne motywacje w wyborze problematyki badań jest sama sytuacja społeczna. Jawny problem społeczny staje się punktem wyjścia do sformułowania problemu badawczego, przyczynkiem, może być także rozbieżność między tym, co jest, a czego się chciało, czy też między rzeczywistym a uznawanym za właściwy stanem rzeczy. Ta sama sytuacja społeczna może być punktem wyjścia dla różnych problemów - w zależności od tego, kto i z jakiego punktu widzenia na nią patrzy, z perspektywy, jakich wartości i standardów dokonuje się jej oceny.

Zgodnie z tym, co jest napisane wyżej, problematyka badań naukowych to pewien zbiór pytań lub częściej - zhierarchizowany system pytań tego rodzaju, iż warunkiem udzielenia odpowiedzi na pytania bardziej ogólne w tym systemie są odpowiedzi na pytania bardziej szczegółowe. Pytania te dotyczą pewnych przedmiotów i zdarzeń czy procesów, którym one polegają, a które określają przedmiot zainteresowania to jest określoną dziedzinę zjawisk społecznych.

Pytania mogą być klasyfikowane ze względu na różne zasady, ale najogólniej schemat problematyki badań można określić następująco: jakie i na ile ogólne relacje, między jakimi własnościami, jakich przedmiotów czy też zdarzeń i procesów, którym te przedmioty podlegają, chcielibyśmy uchwycić i wykryć w naszych badaniach.

Hipotezy badawcze

Planując jakiekolwiek badania empiryczne musi zakładać uzyskanie pewnych określonych rezultatów. Te właśnie spodziewane wyniki badań stanowią hipotezę badawczą.

Hipoteza badawcza stanowi, więc prowizoryczna odpowiedź na zawarte w problemie badawczym pytanie, która podlega później weryfikacji w toku prowadzonych badań empirycznych.

Termin hipoteza pochodzi o greckiego słowa „hipothezis”, który znaczy tyle, co przypuszczenie. Słownik wyrazów obcych podaje następujące znaczenie tego terminu:

przypuszczenie naukowe wysunięte dla objaśnienia zjawiska lub szeregu zjawisk wymagające sprawdzenia
wszelki domysł tłumaczący stwierdzone fakty, jakiekolwiek orzeczenia niezupełnie pewne, przypuszczenie

Najpełniejsze wyjaśnienie istoty hipotezy, w tym również orzeczenie niezupełne podaje logika. Hipoteza jest to:

zdanie nie poddane wystarczającemu sprawdzeniu, przyjęte prowizorycznie
zdanie empiryczne, zawierające przynajmniej jeden termin nie obserwacyjny, czyli teoretyczny
wszelkie zdanie empiryczne, nie będące spostrzeżeniem

Rozumienie pierwsze, często w praktyce naukowej pozwala odróżnić twierdzenia, które - na danym etapie wiedzy - nie podlegają dyskusji, od twierdzeń przyjętych na próbę jako tzw. hipotezy robocze. Taka hipotetyczność jest własnością pragmatyczną. W miarę rozwoju wiedzy zdanie takie może przestać być hipotezą, bądź, dlatego, że zostanie obalona, bądź, dlatego, że zostanie na tyle potwierdzone, aby stać się bezdyskusyjne, uzyskując rangę prawdy lub zasady.

Rozumienie drugie wyraża myśl, że hipoteza:

dotyczy czegoś, co nie jest bezpośrednio obserwowalne
pozwala wyjaśnić rezultaty pewnych obserwacji

W tym rozumieniu hipotezami są też pewne uogólnienia, to znaczy odnoszące się do całego zbioru, który w całości nie może być obserwowany, choć pojedyncze elementy tego zbioru podlegają obserwacji. Z takim rozumieniem hipotez mamy do czynienia w socjologii. Stanowią one pewne uogólnienie odnoszące się do całej zbiorowości, ich uzasadnieniem są natomiast wyniki badań empirycznych, będące rezultatem obserwacji poszczególnych jednostek wchodzących w skład tej zbiorowości.

Znaczenie trzecie pojęcia hipotezy jest połączeniem rozumienia pierwszego i drugiego, z tym, że jest ono nadrzędne w stosunku do pierwszego i pozostaje w stosunku krzyżowania do drugiego.

Podsumowując powyższe rozważania na temat hipotezy, można powiedzieć, że: jest to pewne stwierdzenie, nie w pełni uzasadnione, co, do którego istnieje uzasadnione prawdopodobieństwo, iż stanowić ono będzie prawdziwe rozwiązanie postawionego problemu.

Istnieje wiele definicji hipotezy badawczej, wszystkie jednak zawierają pewne wspólne elementy:

w zależności od tego czy jest stwierdzeniem pewnego faktu, czy stanowi jego wyjaśnienie jest zdaniem stwierdzającym lub implikacyjnym
nie mają znaczenia określonej wartości logicznej, gdyż są przypuszczeniami, nie wynikającymi bezpośrednio z aktualnie posiadanej wiedzy
są prowizorycznym rozwiązaniem problemu badawczego i stanowią prawdopodobną odpowiedź na zawarte w nim pytanie.

Metody i techniki badawcze

przyjęte prowizorycznie jako hipotezy robocze odpowiedzi na pytania stanowiące problem badawczy, wymagają weryfikacji tzn. zebrania odpowiedniej ilości informacji, pozwalających na uznanie ich za prawdziwe, bądź fałszywe. Informacje takie mogą być uzyskane tylko w wyniki przeprowadzenia badań empirycznych, opartych na właściwie dobranych metodach i technikach badań.

Stefan Nowak w swych pracach traktuje metodę naukową jako określony, powtarzalny sposób rozwiązywania pewnego typu problemu naukowego i sądzi, że każdy sposób wiodący do tego celu jest metodą, pisze, więc o metodach obserwacji, czy nawet o metodach zapisu informacji, także o metodach sondażu czy metodach panelowych, z góry założywszy, iż te ostatnie są szersze i zawierają w sobie pewne metody (węższe) zdobywania i opracowywania danych uzyskanych przy pomocy kwestionariusza; tak, więc metoda badawcza oznaczać tu będzie raz wężej pojęte powtarzalne procedury i zespoły procedur służących do rozwikłania typowych problemów o różnym stopniu ogólności.

Podobnie rzecz traktuje T. Tomaszewski: Metoda naukowa jest to sposób dochodzenia to twierdzeń uzasadnionych i sprawdzonych, a więc zespół czynności, które należy wykonać i procesów, które muszą się odbyć, aby można było uzyskać uzasadnione i sprawdzone twierdzenie o badanych faktach. Metodami stwierdzenia faktów są obserwacja i eksperyment, metodami uwarunkowanymi przez rodzaj stwierdzonych faktów są metody „subiektywne” o „obiektywne”. Autor rozróżnia także metody jakościowe i ilościowe, mówi także o metodach pomiaru.

Reprezentanci dyscyplin społecznych dostrzegli użyteczność terminologicznego uporządkowania sposobów badawczych w celu uchwycenia ich odrębności i przez to korzystniejszego uch użytkowania. W popularnej angielskiej metodologicznej pracy zbiorowej obejmującej dyscypliny społeczne rozróżnia się metody badawcze i techniki badawcze; przykładem pierwszych może bęc metoda badań terenowych, przykładem drugich - technika wywiadu.

A. Kamiński w oparciu o dorobek polskich ośrodków badań społecznych proponuje trójczłonowy podział rozróżniający metody, techniki i procedury badawcze:

Techniki Badawcze to przede wszystkim sposoby zbierania materiału oparte na starannie dobranych dyrektywach, weryfikowanych w badaniach różnych nauk społecznych i dzięki temu posiadających walor użytkowości między dyscyplinarnej.
Metody Badawcze są to sposoby zaplanowania i realizowania procesu badawczego, w którym techniki badawcze stanowią bardzo ważny, lecz nie jedyny składnik. Metody te są zależne od problematyki badań, muszą być adekwatne do hipotezy roboczej, sugerować wybór terenu i zakres badań, dobór adekwatnych technik badawczych
Procedury badawcze to sposoby organizowania badań bardziej złożonych, wymagających opracowania bardziej skomplikowanych programów badań, zgrania liczniejszego zespołu pracowników naukowych i przygotowania terenu badań, niekiedy zharmonizowania kilku metod badawczych.

Metody i techniki badań socjologii

Na wstępie należy odróżnić dwie sprawy, są to mianowicie:

metody badań stosowane w socjologii
metodę socjologiczną, która polega na zastosowaniu pojęć i teorii socjologicznych do wyjaśnienia zjawisk badanych przez inne nauki społeczne. Podstawą stosowania metody socjologicznej jest teoria socjalizmu, stworzona przez Emila Durkheima, głosząca, że rzeczywistość społeczna jest rzeczywistością podstawową i że wszystkie dziedziny działalności człowieka są wyznaczone przez strukturę społeczeństwa. A zatem wszystkie nauki badające te dziedziny powinny się posługiwać pojęciami socjologii. Socjalizm został poddany krytyce naukowej, powstały inne teorie odrzucające tezy socjalizmu. Ostatecznie ukształtował się pogląd, że pojęcia i teorie socjologiczne można stosować jako pomocnicze w opisie i wyjaśnieniu zjawisk prawnych, gospodarczych, pedagogicznych, psychologicznych i innych. Okazuje się, że metoda socjologiczne jest bardzo użyteczna jako metoda pomocnicza w wieli naukach humanistycznych i społecznych. Może być stosowana na przykład w psychologii społecznej, gdy poszukuje się obok psychologicznych także społecznych wyznaczników zachowań ludzkich lub w ekonomii, gdy wyjaśniając przebieg procesów gospodarczych bierze się pod uwagę, obok uwarunkowań niesionych przez ekonomię, również wpływ na owe procesy takich czynników jak struktura grup, w których procesy gospodarcze przebiegają, ich tradycje kulturowe wyznaczające postawy i dążenia ekonomiczne ludności.

Metody badań własnych stosowane są zarówno przez socjologie szczegółowe jak i socjologię ogólną. Otóż socjologowie posługują się wieloma metodami. Szczegółowe ich katalogi zawierają podręczniki metodologii badań społecznych. Dlatego, też ujmując rzecz w wielkim skrócie, należy odróżnić:

Po pierwsze, metody i techniki zbierania materiałów empirycznych. Należy przede wszystkim wymienić następujące metody badań społecznych

obserwacja socjologiczne,
wywiad socjologiczny,
badania ankietowe,
badania dokumentów.

Po drugie, metody i techniki opracowywania wyników badań. Wskazać tu należy metody i techniki związane z trzema fazami procesu opracowania materiału naukowego, a mianowicie z;

jego przygotowaniem do pracowania,
opracowaniem merytorycznym
interpretacją uzyskanych wyników badawczych.

W toku przygotowania materiału do opracowania stosuje się takie oto techniki:

weryfikacja
selekcja
klasyfikacja
kategoryzacja
skalowanie zebranych danych

w czasie merytorycznego opracowania zebranego materiału empirycznego posługujemy się:

analizą ilościową, określoną też mianem analizy statystycznej,
analizą treści wypowiedzi (w szerokim rozumieniu tego słowa) zawartych w różnorakich dokumentach w socjologicznym znaczeniu tego terminu, a więc: wypowiedzi zebranych od respondentów w czasie wywiadów socjologicznych i badań ankietowych; zawartych w pamiętnikach, listach i innych materiałach o charakterze biograficznych; stanowiących treść dokumentów o charakterze zawodowym, to jest programów pracy, protokołów zebrań, sprawozdań z działalności zawodowej, jej analiz i ocen, materiałach z działalności społeczno - politycznych, stowarzyszeń kulturalnych i innych.
analizą jakościową, polegającą na ustalaniu i konstruowaniu typu zjawisk.

Wreszcie w fazie interpretacji zanalizowanych materiałów, czyli interpretacji uzyskanych wyników badawczych, a więc wyjaśnienia zjawisk będących przedmiotem badania stosuje się następujące metody:

porównawczą
historyczną
dialektyczną
funkcjonalną
strukturalną
systemową

Wybór metody lub kilku metod i technik badawczych w każdej z wymienionych faz procesu badawczego, a mianowicie:

w toku zbierania materiału empirycznego
jego przygotowania do opracowania
w czasie opracowania merytorycznego
interpretacji uzyskanych wyników badawczych od wielu czynników, a wśród nich:

charakteru problemu badawczego, stanowiącego przedmiot badania
stanu badań i poziomu wiedzy już zgromadzonej w tym problemie
tego czy prowadzone badanie jest pierwszym czy też już kolejnym na ten temat
czy podejmuje ono jeden czy kilka aspektów problemu badawczego
czy ma on na celu wstępne jego rozpoznanie, czy też pogłębione nad nim studia
od możliwości zgromadzenia źródeł wiedzy niezbędnej do rozwiązania owego problemu, czyli udzielenia odpowiedzi na podstawione pytania badawcze, a zatem od tego czy wiedza o badanym problemie jest zawarta w materialne już zastanym, zobiektywizowanym w dokumentach w szerokim, przyjmowanym na gruncie socjologii znaczeniu tego słowa, czy też tkwi w świadomości społecznej zbiorowości ludzkich i w związku z tym musi być wywołana do celów badawczych i utrwalona w kwestionariuszach wywiadów, badań ankietowych lub zapisach prowadzącego wywiad socjologiczny.

Mówiąc o wyborze metod i technik badawczych nie można też nie wspomnieć o uwarunkowaniach tego wyboru związanego ze stopniem przygotowania teoretycznego i metodologicznego osoby prowadzącej badanie.

Omówię teraz najczęściej stosowane w socjologii metody i techniki badawcze.

Eksperyment - metoda badawcza eksperymentowania jest złożona. Na pierwsze miejsce wysuwa się badanie przez zestawienie, polegające na porównaniu dwóch grup społecznych, jak najbardziej do siebie podobnych, a różniących się tylko cechą, którą chcemy zbadać. Następnie technika rotacji, operująca dwiema grupami o luźniejszym stopniu podobieństwa; polega na kolejnym wprowadzeniu czynnika eksperymentalnego do grupy I i II, wymaga ona, zatem istnienie grupy eksperymentalnej. Grupę tę poddaje się działaniu jakiejś zmiennej. Konieczne jest również istnienie grupy kontrolnej. Eksperymenty laboratoryjne umożliwiają sprawowanie ścisłej kontroli nad warunkami, które z założenia nie powinny wpływać na badanie. Badacze laboratoryjni mogą konstruować sytuacje odpowiadające ich projektowi badań. Eksperymenty terenowe - bada się ludzi we względnie naturalnych warunkach. Następnie przyjmuje się, że wyniki badań będą odnosiły się do zachowań innych ludzi w podobnych sytuacjach.

Wywiad jest czynnością dwustronną, opartą na bezpośrednim kontakcie informatora z przeprowadzającym wywiad. Jest najbardziej rozpowszechnią metodą badań, w których respondenci proszeni są o udzielenie odpowiedzi na serię pytań dotyczących ich cech, postaw, wartości, zachowania czy przestrzegania sytuacji lub wydarzeń. Nie wolno zapomnieć techniki wywiadu, którą jest „rozmowa przeprowadzona w sposób planowy i kierowany w celu uzyskania określonych informacji”. Rozróżnia się wywiady wolne i kwestionariuszowe, wywiady jawne i ukryte, wreszcie wywiady indywidualne i zbiorowe.

Ankieta jest także czynnością dwustronną, różniącą się od wywiadu tym, że nie wymaga kontaktu bezpośredniego. Informatorem jest respondent, który sam pisemnie odpowiada na pytania kwestionariusza. Rola badającego przy zbieraniu materiałów tą metodą ogranicza się do prowadzenia odpowiedniej ankiety, wyboru, które zamierza się poddać badaniom, rozprowadzenia ankiet i określenia zasad ich zwrotu. Zapewniona w ankiecie anonimowość wypowiedzi skłania respondentów do bardziej szczerych wypowiedzi. Istotą jest struktura ankiety. Koniecznymi elementami każdej ankiety są:

informacja o instytucji firmującej badania
zwięzła informacja o celu, jakim ma służyć ankieta
dodatkowe wyjaśnienia
pytania ze względu na cele, dla których sporządzono ankietę
instrukcje dotyczące tego, jak odpowiedzieć na poszczególne pytania.

Badania ankietowe są tanie i pozwalają na objęcie zakresem badań dużych zbiorowości. Ich wyniki częściej niż inne przedostają się do wiadomości ogółu.

Obserwacja jest czynnością jednostronną, angażuje tylko badającego, którym powoduje dążenie do celowego, planowego, systematycznego i krytycznego spostrzegania określonych zachowań, przedmiotów. Polega ona na studiowaniu działań jednostek lub grup przez przyglądanie się im - często bardzo intensywnie - bez zadawania pytań czy wywierania wpływu na ich zachowania.

Obserwacja zewnętrzna - badający pozostaje na zewnątrz obserwowanego środowiska. Badane osoby mogą sobie nawet nie zdawać sprawy z tego, że są obserwowane. Pozostając na zewnątrz badacz nie ma wpływu na to, co bada.

Obserwacja uczestnicząca - badacz jest aktywnym uczestnikiem sytuacji zachodzących w grupie. Nie należy zapomnieć o negatywnych skutkach obserwacji uczestniczącej, w której zawsze istnieje ryzyko, że badacz stanie się raczej uczestnikiem grupy niż obserwatorem. Spostrzeganie celowe polega na poszukiwaniu odpowiedzi na postawione pytania badawcze;

planowe - oznacza objęcie obserwacją uprzednio przygotowanego rejestru cech, zjawisk;
systematyczne - uwzględnia właściwy czas trwania i częstotliwości przeprowadzonych obserwacji
krytyczne - odrzuca spostrzeżenia nieistotne.

Klasyfikacja obserwacji wyróżnia: obserwację zwykłą i uczestniczącą oraz obserwację kontrolowaną i niekontrolowaną.

Badania dokumentów osobistych i dokumentów instytucji.

Grupa technik socjometrycznych - przydatna jest w badaniach małych grup społecznych, gdy istnieje potrzeba wyjaśnienia układu stosunków między członkami grupy

Pomiar - określonych cech środowiska, grupy społecznej, zbioru jednostek; stanowi technikę opracowywania materiałów zebranych za pomocą wywiadu, ankiety. Służy uporządkowaniu zgromadzonego materiału badawczego według jakiejś ustalonej zasady zaszeregowania odpowiednio skalującej dany ciąg opinii, postaw, faktów.

Techniki statystyczne - stanowią fundamentalne dopełnienie większości technik badawczych.

Metody i techniki badawcze są realizowane za pomocą odpowiednich narzędzi badawczych. Techniki są precyzyjnie wypracowanymi czynnościami: obserwowaniem, ankietowaniem. Natomiast narzędzia badawcze są przedmiotami, za pomocą, których realizuje się daną technikę zbierania materiału badawczego, na przykład:

magnetofon jako narzędzie wywiadu i eksperymentu
kamera video i aparat fotograficzny jako narzędzie obserwacja
skale stanowiące narzędzia pomiaru
dyspozycja badawcza, lista pytań ukierunkowujących na przykład obserwację
kwestionariusz, stanowiący narzędzie wywiadu i ankiety.

Kwestionariusz jest starannie opracowanym i sprawdzonym w badaniach próbnych zbiorem pytań jednoznacznych, precyzyjnych, zrozumiałych dla badanego, niekiedy skategoryzowanych w celu ułatwienia zliczeń, a niekiedy otwartym w celu umożliwienia swobodnego wypowiedzenia się. Zaznaczyć tu trzeba, iż podczas wywiadu informatorzy odpowiadają na pytania kwestionariusza ustnie, wpisuje do kwestionariusza przeprowadzający wywiad. Natomiast respondenci ankiety wypełniają kwestionariusz sami.

Na podstawie charakteru procedury zbierania materiału badawczego oraz sposobów analizy zebranych danych empirycznych P. Sztompka wyróżnił trzy podstawowe style badań socjologicznych, a mianowicie:

styl „miękki:
styl „sondażowy”
styl „twardy”

styl miękki bazuje na tradycyjnej metodzie antropologii społecznej. Stosowanie tego stylu pozwala socjologowi poznać problemy w wyniku swobodnej obserwacji, a często i obserwacji uczestniczącej. Zaobserwowane fakty i zjawiska opisuje w luźnej (niekiedy eseistycznej) formie, nie martwiąc się zbytnio o ich zmierzenie i policzenie

styl SONDAŻOWY za podstawowe narzędzie badawcze uznaje kwestionariusz, który stosuje się w takich technikach badawczych, jak: ankieta środowiskowa, audytoryjna, pocztowa, prasowa czy wywiad socjologiczny. Zastosowanie kwestionariusza pozwala na zebranie danych nadających się do analizy statystycznej. Zaletą kwestionariuszowej metody badawczej jest ilościowa precyzja, natomiast wadą jest niemożność objęcia badaniem takich zjawisk, do których nie daje się zastosować metody pomiaru.

Styl twardy opiera się na technikach badawczych umożliwiających zebranie materiału nadającego się do matematycznego opracowania, będącego podstawą do konstruowania matematycznych modeli badanych sytuacji problemowych, które poddane są weryfikacji, w tym najczęściej eksperymentalnej.

Zmienne niezależne i zależne

Zmienna jest cechą przedmiotu badań, która zmienia się lub przybiera różne wartości w zmieniających się warunkach. Przykładami typowymi zmiennych są wiek, staż pracy, wykształcenie. Niektóre zmienne zmieniają się samoistnie i wpływają na inne zmienne - nazywamy je zmiennymi niezależnymi. Zmienne, które podlegają tym wpływom nazywamy zmiennymi zależnymi. Gdyby prowadzono badania nad wpływem wychowania na wyniki nauczania, to sposób wychowania byłby zmienną niezależną a wyniki nauczania zmienną zależną.

Związek między zmiennymi ustala się przez stwierdzenie korelacji. Występują korelacje:

Pozytywne, jeżeli wartość zmiennej niezależnej rośnie (lub maleje) i jednocześnie rośnie (lub maleje) wartość zmiennej zależnej mówimy, że te zmienne są skorelowane pozytywnie
Negatywne, jeśli wartość zmiennej niezależnej rośnie (lub maleje) a wartość zmiennej zależnej maleje (lub rośnie) mówimy o korelacji negatywnej.
Pozorne czyli przypadkowe. Zmienne niezależna i zmienna zależna są korelowane przez inną zmienną, zwaną zmienną interweniującą. N. Goodman podaje taki przykład korelacji pozornej. Przestępstwa popełnione są częściej latem niż zimą. Latem rośnie liczba społecznych interakcji, ponieważ latem na dworze przebywa więcej ludzi niż zimą. Zatem rośnie prawdopodobieństwo starć i przemocy. Lato samo w sobie nie wywołuje wzrostu przestępczości, ale prowadzi do ożywienia społecznych interakcji, które z kolei są istotnym elementem sprzyjającym przestępstwom.

Dobór próby reprezentatywnej

W badaniach możemy przebadać wszystkich osobników danej zbiorowości - badania takie mają wtedy charakter całościowy. Z reguły jednak mamy do czynienia z tak licznymi zbiorowościami, że trudno byłoby przebadać wszystkich osobników. Stąd pojawia się potrzeba badań reprezentacyjnych, które koncentrują się tylko na jakiejś części osobników danej zbiorowości. Argumentami przemawiającymi za tego rodzaju badaniami są;

możliwość zebrania aktualnych danych w stosunkowo krótkim czasie
ograniczone koszty
możliwość dokładnego przeprowadzenia zamierzonych badań, w sytuacjach, w których badany przedmiot uległby zniszczeniu
w odniesieniu do osób można by sądzić, że będą one narażone na niekorzystne skutki badań i dlatego badania całościowe nie byłoby wskazane.

Cechą badań metodą reprezentacyjną jest to, że obejmuje ona tylko podzbiór zwany próbką reprezentacyjną danego zbioru. Wnioski wynikające z badań tej próbki mogą być ważne dla całego zbioru, z którego ona pochodzi, jeżeli dobór jest właściwy pod względem metodologicznym. Próbka jest tylko wtedy reprezentacyjna, jeżeli jest takim podzbiorem, który pod względem swojej struktury i składu odpowiada wiernie temu zbiorowi, z którego została pobrana. Jest to swoisty model, stanowiący miniaturę całości.

Na wielkość danej reprezentacji mają wpływ:

stopień różnorodności cechujący daną zbiorową
liczba kategorii statystycznych, na jakie ma być podzielona dana zbiorowość
stopień dokładności i pewności, jaki zamierzamy osiągnąć.

Można wyróżnić dwie swoiste metody wyboru próbki reprezentacyjnej, takie, które opierają się na:

dowolnych zasadach, przyjętych według przekonań badającego ze względu na szczególne cechy zbiorowości lub cele badań
rachunku prawdopodobieństwa

W pierwszym przypadku wyróżniamy celowy i kwotowy wybór próbki. Wybór celowy polega na tym, że badający stara się domniemywać, jakie są typowe składniki danej zbiorowości i w ten sposób tworzy sobie swoisty model. Następnie dobiera próbkę, która jest odzwierciedleniem tego modelu. Przy wyborze kwotowym opieramy się na znanych nam obiektywnych składnikach danej zbiorowości (płeć, wiek, zawód). Następnie staramy się ustalić jak przedstawia się struktura badanej zbiorowości według przyjętych kategorii (na przykład, jaki jest odsetek mężczyzn i kobiet). Dalej określamy odpowiednie „kwoty”, czyli udziały danej kategorii w próbce, którą następnie według tych kwot dobieramy. Także dobór kwotowy nie jest niezawodnym doborem próbki reprezentacyjnej, choć jest w pewnym stopniu bardziej zobiektywizowany niż dobór celowy.

Druga metoda doboru próbki reprezentacyjnej opiera się na rachunku prawdopodobieństwa, przy założeniu równych szans znalezienia się w próbie, każdemu spośród składników danej zbiorowości. Wchodzą tu w grę następujące wybory:

losowy
warstwowy
proporcjonalny
wielowarstwowy

Można wymienić następujące przykłady wyboru losowego:

według zasad loterii (dla każdej osoby badanej zbiorowości przygotowujemy kartkę z jej nazwiskiem i po wymieszaniu losujemy próbę),
na podstawie imiennej listy - najlepiej ustalonej w porządku alfabetycznym; badający wybiera do reprezentacji, co którąś osobę z listy, rozpoczynając liczenie od pozycji ustalonej losowo,
według tabeli liczb przypadkowych, co wymaga ponumerowania wszystkich elementów badanej zbiorowości; następnie dokonuje się spośród nich wyboru za pomocą specjalnych tabel liczb przypadkowych

Wybór warstwowy przeprowadza się wówczas, gdy zbiorowość składa się z wielu różnych elementów. Badaną zbiorowość dzieli się na podzbiory, warstwy, z których - z każdej oddzielnie - wybieramy w sposób losowy próbę, przy czym wielkość próbki, jaką wybieramy z każdego podzbioru może być równa albo proporcjonalna do jego wielkości.

Wybór proporcjonalny ma zastosowanie w badaniach dużych zbiorowości. Na podstawie danych statystycznych ustala się właściwości społeczno - demograficzne (np. jaki odsetek stanowią mężczyźni i kobiety). Na ich podstawie wśród danej zbiorowości można wyróżnić swoiste kategorie. Z kategorii tych wybiera się następnie losowo w stosunku proporcjonalnym próbkę.

Wybór wielowarstwowy stosowany jest wówczas, gdy trudno stosować inne sposoby np. na skutek braku odpowiednich danych o całej zbiorowości.

Metoda reprezentacyjna jest szczególnie przydatna do badań sondażowych, poprzez które zmierza się do ustalenia opinii, postaw, motywów, oczekiwań, zachowań itp. Danych. Przy stosowaniu tej metody najlepszymi są techniki, które zapewniają możliwość uzyskiwania odpowiedzi od wszystkich osób, które znalazły się w próbce reprezentacyjnej. Bardziej przydatną techniką badawczą - ze względu na zapewnienie maksimum odpowiedzi - jest wywiad skategoryzowany. Mniej przydatne są badania ankietowe, ponieważ z reguły nie uzyskuje się wszystkich ankiet. Wyjątek stanowią ankiety środowiskowe. Jedną z zalet metody reprezentacyjnej jest to, że daje ona możliwość przeprowadzenia badań zarówno jednorazowych, jak też kilkakrotnych to jest powtarzalnych na tej samej próbce w celu uchwycenia ewentualnych zmian, jakie zaszły w opinii, postawach itp. Stanach ludzi.

Przebieg procesu badawczego

Wybór tematu.

Pierwszym krokiem podejmowanym w badaniach jest wybór właściwego tematu (problemu). Może on być istotną kwestią socjologiczną albo czymś, co szczególnie i osobiście interesuje badacza. Istotne jest jego istnienie starannie zdefiniowane, które zapewni badanie naukowe w ujęciu socjologicznym.

Powołanie zespołów badawczych

Przeważnie badacz prowadzi badania indywidualnie. Jednak, gdy problem badawczy jest złożony albo, gdy badana zbiorowość jest duża (na przykład badania ogólnopolskie) powołuje się zespół badaczy.

Przegląd literatury

Niewiele badań socjologicznych koncentruje się na zupełnie nowych problemach (tematach). Dlatego koniecznym jest dowiedzieć się, co już wiadomo na ten temat. Przegląd literatury pomaga badaczowi sformułować teoretyczna koncepcję problemu oraz ominąć pułapki spostrzeżone przez innych. Bywa on także pomocny w wyborze odpowiednich metod badawczych (metodologii badań).

Zbieranie materiałów

Formułowanie hipotez

Problem badawczy należy sformułować w taki sposób, by można było uzyskać nań odpowiedzi. Należy, zatem wyartykułować hipotezy badawcze. Jeżeli celem badań jest opis jakichś procesów lub działań społecznych, a nie analiza związku między zmiennymi, nie umniejsza to potrzeby sformułowania pytań, które pokierują fazą zbierania danych.

Opracowania szczegółowej koncepcji badawczej

Polega na szczegółowym opracowaniu przebiegu badań, z podziałem na poszczególne etapy i czynności, określeniem sił i środków oraz terminów realizacji. Określone są tu również metody i techniki badawcze, którymi badacz (zespół badaczy) będzie się posługiwał.

Przygotowanie narzędzi badawczych

Etap ten należy zazwyczaj do najtrudniejszych i przebiega w kilku następujących fazach:

przygotowanie narzędzi pilotażowych - na podstawie dotychczas zgromadzonej wiedzy o badanym zjawisku zespół przygotowuje kwestionariusz, który pozwoli na uzyskanie maksimum informacji o temacie
badania pilotażowe - prowadzone są na małej próbce celowej, w podobny sposób jak badania podstawowe w terenie (narzędzia do analizy treści dokumentów nie wymagając badań pilotażowych)
weryfikacja narzędzi badawczych - na podstawie wyników badań pilotażowych badacz (zespół badaczy) poprawia, zmienia narzędzia badawcze

Wylosowanie próby reprezentatywnej

Polega ono na określeniu naukowymi metodami statystycznymi próbki reprezentatywnej, która odzwierciedla strukturę całej badanej populacji.

Przeprowadzenie podstawowych badań empirycznych

Opracowanie i analiza badań

Etap przeprowadzany jest przy użyciu elektronicznej techniki obliczeniowej. Wymaga zakodowania w wprowadzenia do maszyny zebranych informacji oraz dodatkowego oprogramowania w celu wszechstronnych korelacji pomiędzy poszczególnymi cechami zmiennymi badanej populacji, następnie opracowuje się tabele korelacyjne, dane procentowe, diagramy, wykresy itp.

Opracowanie tematu

Opracowanie tematu przygotowuje się przede wszystkim w postaci raportu z badań, zawierającego wyniki z analizy statystycznej i badań empirycznych, z wyszczególnieniem zaobserwowanych prawidłowości oraz wnioski dotyczące badanego problemu.

Testy psychologiczne

W diagnostyce psychologicznej dużą rolę odgrywa metoda badania testowego. Ścisłe określenie definicji testu jest trudne, ponieważ istnieje wiele rodzajów testów i liczba ich stale rośnie. Najtrafniej Cronbach sformułował określenie testu: test jest to systematyczna metoda służąca do porównywania zachowania się dwóch lub więcej osób.

Testy dzielimy na dwie grupy:

analityczne
syntetyczne

pierwsze badają określone funkcje psychiczne (funkcje zmysłowe, motoryczne, pamięć, inteligencję, cechy charakteru itp.), drugie - psychikę człowieka jako całość. Zwykle tworzą one zespół testów, na podstawie, którego możemy określić tak zwane profile psychologiczne człowieka.

W praktyce często dzielimy testy na:

papierowe
przyrządowe

Pozornie wydaje się, że różnica między testami papierowymi a przyrządowymi jest często zewnętrzna, gdyż pierwsze są zbiorami zadań do rozwiązywania na papierze, a drugie wymagają mechanizmów lub materiałów do rozwiązywania określonych zadań. Różnica między nimi tkwi nieco głębiej. Testy papierowe (zwłaszcza w badaniach zbiorowych) nie dają odpowiedzi na pytania, dlaczego badany poczynił błędy w rozwiązywaniu poszczególnych zadań, ani jaką droga doszedł do właściwego rozwiązania. Mimo odrębności tych metod, posługiwanie się nimi daje możliwość obserwowania przebiegu pracy, określenia czasu jej trwania i liczby błędów itp. Oraz zebrania wyników ilościowych w celu zastosowania do nich tych samych zasad statystycznych.

W psychologii istnieją różne punkty widzenia na zastosowanie metod testowych. Z punktu widzenia np. psychometrii psycholog jako osoba badająca jest czynnikiem drugorzędnym w określeniu prawdziwego stanu badanej osoby. Automatyzacja badań poprzez zastosowanie magnetofonów, maszyn liczących, komputerów itp. Może przyczynić się do uchwycenia prawdziwego stanu psychiki człowieka. Natomiast punkt widzenia psychologów podkreślających jakościowe elementy zachowania się człowieka zakłada uwypuklenie obserwacji jako czynnika niezbędnego w poznawaniu indywidualności ludzkiej. Nowoczesny punkt widzenia stara się pogodzić te dwie tendencje i widzi psychologa jako specjalistę, który potrafi łączyć matematyczne sposoby obliczania wyników testów z postawą obserwatora.

Gdybyśmy przyjęli założenie, że test może lub powinien dawać tylko ilościową ocenę wyników, to musielibyśmy odrzucić metodę jakościową, do której zaliczamy testy osobowości w badaniu stosunku do pracy określone czynniki charakterologiczne są bardzo ważne i nie można ich lekceważyć tylko, dlatego, że nie dają wyników ilościowych.

Bardziej szczegółowe klasyfikacja testów wyodrębnia:

testy uzdolnień, które mają badać cechy potencjalne i próbują określać przyszłe zachowanie się osoby badanej
testy sprawności lub wiadomości, które badają stan aktualny, to znaczy, w jakim stopniu osoba badana opanowała określoną sprawność
testy osobowości, wiele testów osobowości należą do typu testów subiektywnych, w których badany ma ocenić sam siebie w pewnych hipotetycznych sytuacjach, ujawnić swoją postawę w stosunku do pewnych spraw lub określić to, co lubi, czego nie lubi lub, co go niepokoi.

Podstawowym celem stosowania testów w praktyce poznawania indywidualności człowieka jest postawienie diagnozy dotyczącej czy to uzdolnień osoby badanej, czy jej wiadomości, czy też cech osobowości i charakteru. Test można nazwać diagnostycznym wówczas, jeżeli zachodzi dodatnia zależność między wynikiem badania a istnieniem tej cechy, którą dany test ma badać. Stąd wypływa wniosek, że sam wynik testów ma małe znaczenie; nabiera go dopiero po porównaniu z kryterium - sprawdzianem, to jest określonym wskaźnikiem rzeczywistej zdolności wykazywanej w danej pracy.

Biorąc pod uwagę znaczenie sprawdzianów zawodowych, trzeba uwzględniać wiele elementów:

jednym z nich jest motywacja, gdy inne wyniki osiąga pracownik dający z siebie wszystko, a inne pracownik pracujący niedbale
dalszym elementem jest doświadczenie. Sprawdzian powinien opierać się na wynikach pracowników rutynowych, z dostateczną praktyką. Można wówczas przewidywać, ile będą produkować pracownicy badani testem, gdy osiągną maksimum wydajności.

Szeroko stosowanym sprawdzianem są opinie przełożonych. Czasami jest to jedyne dostępne kryterium. Rzetelność ocen wyrażonych w opinii musi być jednak określona w taki sposób, jak rzetelność sprawdzianów zawodowych. W wieli wypadkach można łączyć sprawdziany zawodowe z opinią. Daje to podwójną kontrolę wydajności pracownika. Trudność wyłania się jednak w momencie łączenia dwóch danych w jeden wskaźnik dla każdego osobnika, gdyż procedura sprawdzania trafności testów wymaga korelowania jego wyników z jednolitym wskaźnikiem biegłości w pracy. Korelacja między wynikiem testów a sprawdzianem wyrażona współczynnikiem trafności obrazuje przydatność testu. Im bardziej współczynnik ten zbliża się do jedności, tym diagnostyczność badania jest lepsza, im jest mniejszy od jedności - tym jest ona gorsza.

Wielu psychologów wysuwa potrzebę oparcia oceny trafności testów na analizie czynnikowej. Przydatność tej analizy dla użyteczności testów polega na przyciąganiu praktycznych tendencji do określenia kryterium trafności czynników. Chodzi tutaj o sprowadzenie pewnej liczby zmiennych do mniejszej liczby czynników. W tym rozumieniu czynnik jest to wynik ustalania związków między zmiennymi, którego można matematycznie użyć zamiast tych zmiennych. Sprowadzenie wielkiej liczby zmiennych do pewnej niewielkiej liczby czynników, jako główne zadanie analizy czynnikowej, jest w pewnym stopniu ustaleniem hierarchii między tymi zmiennymi. Przede wszystkim ważne są te czynniki, które występują w silniejszym stopniu. Matematycznie określa się to jako ładunek czynnikowy. Możliwość uzyskania większej trafności badań testowych powinna zmierzać w następujących kierunkach. Testy powinny mieć charakter zbliżony do badań przyporządkowych, w których możliwe jest śledzenie metody pracy badanej osoby. Możliwość konstruowania takich testów w zasadzie istnieje. Stosowanie analizy czynnikowej, jak w ogólne wszelkich metod statystycznych, musi być poparte analizą psychologiczną przebiegu pracy. Dobór testów nie może być przypadkowy ani oparty na intuicji psychologa, lecz powinien uwzględniać te czynniki, które są istotne w procesie pracy.

Słownik wyrazów obcych, PWN

S. Nowak Metodologia badań społecznych.

Słownik wyrazów obcych PWN

J. Giedymin: Problemy, założenia, rozstrzygnięcia PWN

Mała encyklopedia logiki, Ossolineum Wrocław

T. Kotarbiński: Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk, PWN

H. Muszyński: Wstęp do metodologii pedagogiki, PWN

S. Nowak Metodologia

T. Tomaszewski: Wstęp do psychologii

F. Bartlette, M. Ginsberg, E. J. Lindgren, R. H. Thouless: The study of society. Methods and problems

R. Wroński, T. Pilch.: Metodologia pedagogiki społecznej

N. Goodman: Wstęp do socjologii.

N. Goodman

N. Goodman: Wstęp. op. cit

J. Sztumski: Wstęp do metod i technik badań statystycznych.

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
podstawy metodologiczne badań psychologii i socjologii pracy
Psychologia i socjologia pracy 03 2013
Statystyki nieparametryczne, PSYCHOLOGIA, I ROK, semestr II, podstawy metodologii badań psychologicz
Centralne Twierdzenie Graniczne, PSYCHOLOGIA, I ROK, semestr II, podstawy metodologii badań psycholo
index, PSYCHOLOGIA, I ROK, semestr II, podstawy metodologii badań psychologicznych II.wnioskowanie s
PSYCHOLOGIAPytania, AiR Politechnika Krakowska, I PSP - Psychologia i socjologia pracy
podstawy metodologii bada+ä psychologicznych II. wnioskowanie statystyczne, Psychologia materiały do
przebiegi cwiczen, PODSTA~1, Podstawy metodologii badań psychologicznych II: Wnioskowanie statystycz
KOLOKWIUM sem II 2009, PSYCHOLOGIA, I ROK, semestr II, podstawy metodologii badań psychologicznych I
Podstawy metodologiczne i teoretyczne współczesnej socjologii
Psychologia i socjologia pracy
PSYCHOLOGIA I SOCJOLOGIA PRACY

więcej podobnych podstron