związane ze starymi stadiami sukcesyjnymi lasu, należą do
najbardziej zagrożonych form życia na ziemi, gdyż w intensywnie
użytkowanych lasach gospodarczych po prostu nie ma dla nich
miejsca. Dlatego obecnie coraz większą wagę przykłada się do
ochrony tych środowisk. Ostojami są obszary ochrony ścisłej
i rezerwaty, gdzie drzewa mogą dożywać swego naturalnego
kresu.

Martwe drewno korzystnie wpływa na bogactwo gatunkowe

lasów. Próchniejące pnie są środowiskiem życia wielu
pasożytniczych owadów (np. błonkówek), które są jednym ze
składników naturalnej odporności ekosystemu leśnego na masowe
pojawy owadów mogących wyrządzać szkody w drzewostanach.
Leżące na ziemi martwe kłody są też miejscem rozwoju nowego
pokolenia drzew. Na nich wzrastają młode świerki w lasach
górskich oraz olchy w bagiennych olsach.

bakterii oraz zarodników grzybów. Na powierzchni pnia osiedlają
się mchy i wątrobowce, których gruba powłoka utrzymuje
wysoką wilgotność wewnątrz pnia, co sprzyja rozwojowi grzybów
saprofitycznych. Z czasem pień porastają paprocie, a w stadium
zaawansowanego rozkładu rośliny kwiatowe.

Wyróżnia się trzy fazy rozkładu drewna.
1. Kolonizacja – zasiedlanie zamierającego drewna przez

wyspecjalizowane organizmy żerujące w twardym drewnie, łyku
i korze.

2. Dekompozycja (rozkład) – proces rozdrabniania i rozkładu

tkanki drzewnej przez organizmy związane z martwym
drewnem.

3. Humifikacja – końcowy etap rozkładu drewna i jego

mineralizacja przy zwiększonym udziale organizmów glebowych
(skoczogonków, wijów, dżdżownic, roztoczy i grzybów).

W wyniku humifikacji pierwiastki nagromadzone w czasie

życia drzewa w postaci związków organicznych wracają do gleby
i stają się budulcem i pokarmem następnego pokolenia drzew.
Uwalnianie pierwiastków do gleby odbywa się powoli, co przez
lata zapewnia równomierny dopływ składników pokarmowych.
Z badań północnoamerykańskich wynika, że w martwym drewnie
na 1 ha lasu znajduje się około 14 kg fosforu, 330 kg wapnia, 46 kg
potasu i 7 kg sodu. Zabieranie z lasu całego martwego drewna
powoduje więc systematyczne zubożanie gleby, co w dłuższej
perspektywie, podobnie jak w nienawożonych uprawach rolnych,
prowadzi do wyjałowienia gleby. Ocenia się, że w dojrzałym
naturalnym drzewostanie martwe drewno powinno stanowić do
biomasy żywych drzew.

Z obumierającymi i martwymi drzewami związana jest

specyficzna liczna grupa organizmów (kilkaset gatunków
grzybów, owadów i innych bezkręgowców). Organizmy te,

KAMPINOSKI PARK

NA RO DO WY

Martwe drzewa

Typowym elementem starych lasów są obumierające i martwe

drzewa. Nie są one przejawem złego stanu sanitarnego lasu lub
też niezaradności jego gospodarzy, ale po prostu naturalnym
i bardzo ważnym składnikiem ekosystemu leśnego. W lasach
użytkowanych gospodarczo drzewa są wycinane w wieku około
100 lat. Tymczasem naturalnie drzewa żyją o wiele dłużej. Sosny
i graby osiągają wiek 250–300 lat, dęby i lipy 400 lat. Pod koniec
życia drzewa stają się słabsze i są atakowane przez liczne pasożyty
– owady i grzyby, które powoli przyczyniają się do obumarcia
drzewa.

Martwe i obumierające drzewa pełnią bardzo ważną rolę

w ekosystemie lasu. Przede wszystkim są miejscem występowania
licznych organizmów odżywiających się martwym drewnem.
Można je przyrównać do wielkiego domu z wieloma kondygnacjami
zamieszkałymi przez rzeszę najdziwniejszych lokatorów.

Stare drzewa są wykorzystywane przez ptaki żyjące

w dziuplach. Do najbardziej znanych należą dzięcioły,
m.in.: dzięcioł duży oraz rzadsze – dzięcioł średni, dzięciołek,
dzięcioł czarny. Dzięcioły to tak zwane dziuplaki pierwotne czyli
gatunki, które same potrafią wykuwać dziuple. Dziuplaki wtórne
korzystają z dziupli wykutych przez inne ptaki. Są to np.: sikory,
muchołówki, kowalik. Większe dziuple zajmują: puszczyk,
gołąb siniak. W dziuplach mieszkają też ssaki, m.in.: wiewiórka,
popielica, koszatka, a także ssaki drapieżne jak kuna leśna.

Folder sfinansowano ze środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska

i Gospodarki Wodnej w Warszawie

Kampinoski Park Narodowy

05-080 Izabelin, ul. Tetmajera 38,

tel.: [phone],

fax: [phone]

e-mail:[e-mail]

www: kampinoski-pn.gov.pl

Centrum Edukacji

Kampinoskiego Par ku Na ro do we go,

05-080 Izabelin, ul. Tet ma je ra 38,

tel.: [phone] w. 301

e-mail: [e-mail]

Ośrodek Dydaktyczno-Muzealny

im. Romana i Jadwigi Kobendzów

Granica, 05-085 Kampinos

tel./fax: [phone].

[e-mail]

Ośrodek Hodowli Żubrów

im. Pre zy den ta RP I. Mo ścic kie go,

97-213 Smar dze wi ce, ul. To man ka 9,

tel. [phone].

[e-mail]

Tekst: Grzegorz Okołów

Zdjęcia: Grzegorz Okołów, Dawid Marczak

Rysunek: Anna Lewandowska

Redakcja: Andrzej Lubański

Projekt graficzny: Piotr Fidler

© Copyright: Kampinoski Park Narodowy 2009

Informacja turystyczna

nakład 5000 egz.

Więcej informacji turystycznych dostępnych jest na naszej stronie internetowej:

www.kampinoski-pn.gov.pl

Dzięcioł duży

Mchy na rozkładającym się pniu

Ozorek dębowy

Organizmami silnie związanymi ze starymi drzewami są

grzyby, a zwłaszcza gatunki żagwiowate, tzw. huby. Na zewnątrz
widoczne są tylko owocniki, natomiast wewnątrz pnia znajduje się
grzybnia powodująca powolny rozkład drewna, w wyniku czego
powstają na przykład dziuple. Na obumierających drzewach żyje
również cały szereg rzadkich i chronionych grzybów jak: ozorek
dębowy, żagwica listkowata, czy też wyrastający u podnóży
starych sosen szmaciak gałęzisty. Występują na nich także liczne
gatunki bezkręgowców, głównie owadów: od drobnych kózek po
większe, łącznie z przepięknym koziorogiem dęboszem i pachnicą
dębową. Grzyby i owady powoli acz skutecznie doprowadzają do
śmierci drzewa. Na miejscu stopniowo rozkładającej się materii
może rozwinąć się teraz nowe pokolenie drzew. W taki sposób
zapewniona jest ciągłość lasu.

Obumarcie drzewa wcale nie oznacza jego końca. Można

powiedzieć, że martwe drzewa są bardziej żywe od stojących,
a to ze względu na występującą wewnątrz nich większą liczbę
organizmów. Na świeżo obumarłym drzewie zaczyna się swoista
sukcesja kolonizujących go organizmów. Prześledźmy to na
przykładzie bezkręgowców zasiedlających leżącą kłodę sosny.
Początkowo pojawiają się gatunki żerujące pod korą i w korze,
jak np. tycz cieśla. Po upływie roku, gdy kora już nie przylega
tak ściśle do pnia, zwiększa się ilość owadów odżywiających
się drewnem. Po 5–6 latach od śmierci drzewa pojawiają się
owady preferujące już drewno nieco zmurszałe, np. zmorsznik
czerwony. Po kolejnych 2–3 latach zwiększa się wilgotność
drewna, wprowadzają się sprężyki, mrówki oraz larwy muchówek.
W ostatnim okresie mocno rozłożone drewno zasiedlają
dżdżownice, wije i skoczogonki. Wraz z każdą grupą drewno-
i próchnojadów pojawiają się związane z nimi gatunki drapieżne
i pasożytnicze. Chodniki owadów umożliwiają wnikanie do środka

Siedzuń sosnowy

(Szmaciak gałęzisty)

Zacnik przedziwny

(DM)

Pachnica dębowa

Zmorsznik czarny

Lakownica błyszcząca

Gmatwek dębu

Ciołek matowy

Żagwica listkowata

Rulik groniasty

Rochatyniec nosorożec

Pruszyk brudzący

Świecznik rozgałęziony