Moduł 1

Historia powszechna w latach 1878–1914

1

Historia powszechna w latach 1878–1914

Wstęp

2

1. Procesy historyczne na przełomie

XIX–XX

w.

3

2. Stosunki międzypaństwowe na przełomie

XIX–XX

w.

9

3. Kongres Berliński

i

jego

znaczenie

20

4. Kultura, literatura, sztuka przełomu

stuleci

23

Moduł 1

Historia powszechna w latach 1878–1914

2

Wstęp

Zakończony niedawno XX wiek skłania do zastanowienia się i refleksji nad jego

znaczeniem. Był to okres w dziejach ludzkości niesłychanie dynamiczny,

w którym różnorodne wydarzenia, zjawiska, procesy, zarówno pozytywne, jak

i negatywne, określiły jego przyszłość. Dynamikę tę zapowiadał już poprzedni, XIX

wiek, podczas którego rozpoczął się proces uprzemysłowienia

i szybkiego rozwoju nowych dziedzin wiedzy, pogłębionych o kolejne odkrycia

geograficzne. Rok 1900 nie stanowił przy tym cezury rozdzielającej epoki. Procesy

zapoczątkowane w XIX w. rozwijały się nadal do roku 1914 i dopiero wybuch,

trwającej przeszło cztery lata, wielkiej wojny można uznać za przełom, który oznaczał

zmianę zarówno w sferze mentalnej, jak i działania jednostek, grup społecznych,

narodów.

Zmiana w postrzeganiu otaczającej rzeczywistości, która nastąpiła na skutek

I wojny światowej spowodowała podważenie wielu tradycyjnych XIX-wiecznych

sądów. Stąd niektórzy historycy chcą, by nowy wiek datować nie od 1901 roku, lecz

od wybuchu wielkiej wojny w 1914 roku. Wojna ta zakończyła się istotnymi zmianami

tak na mapie geopolitycznej świata, jak i w sferze ideologii, która gruntownie

przekształciła całą Europę oraz świat. Pierwsza wojna światowa sprawiła również,

iż pojawiły się nowe ruchy społeczno-polityczne, jak komunizm, faszyzm, narodowy

socjalizm. Wiele z tych ruchów w konsekwencji niosło ze sobą szowinizm, dyktatury.

Spowodowało to wybuch kolejnej wojny światowej, podział państw i ich skupienie

w dwóch wzajemnie zwalczających się blokach politycznych, ekonomicznych,

społeczno-kulturowych — Wschodnim i Zachodnim.

Moduł 1

Historia powszechna w latach 1878–1914

3

1. Procesy historyczne na przełomie XIX–XX w.

Proces poznania świata u progu XX w. dobiegał końca. Na przełomie XIX i XX w.

dokonał się wielki postęp w rozwoju wiedzy o człowieku i współczesnym świecie.

Rozwój badań archeologicznych i paleontologicznych umożliwił poznanie historii

ludzi sprzed okresu udokumentowanego źródłami pisanymi. Fakt ten pozwolił

podejść krytycznie do Biblii i jej wersji stworzenia świata. Ustalono, że kula ziemska

powstała wiele milionów lat temu, a rozwój człowieka postępował w sposób

ewolucyjny. Zbadano również przyczyny wielu różnych kataklizmów i załamań;

stwierdzono, iż na świecie żyje wiele ras i odmian ludzi, którzy należą do różnych

kultur i cywilizacji dzielących się na grupy i klasy społeczne, które wiążą się

w większe zespoły etniczne i narodowościowe.

W związku z powyższym, panujące od czasów średniowiecza poglądy

na temat powstania i dziejów Ziemi stopniowo odrzucano jako trudne do pogodzenia

ze stanem faktycznym. Ustalono, iż Ziemia jest częścią wszechświata, a powstała

w procesie ewolucji, nie w czasie sześciu dni, lecz wielu milionów lat, znajduje się

w Układzie Słonecznym i jest poznawalna

1

. Poznano nowe lądy i kontynenty oraz

działanie sił przyrody, jednak wiedza o Ziemi i wszechświecie nadal była bardzo

ograniczona. Intensywnie rozwijano nauki przyrodnicze i nauki o człowieku

zdobywając wciąż nowe wiadomości i doświadczenia. Za główne mocarstwa

nadające światu nowe tempo rozwoju naukowego i cywilizacyjnego uznawano:

Wielką Brytanię, Stany Zjednoczone Ameryki, Niemcy, Japonię, Francję,

Austro-Węgry i Włochy. Tempo rozwoju tych państw było przy tym bardzo

zróżnicowane. Najbardziej dynamiczne w postępie naukowym i technicznym były

Stany Zjednoczone, Niemcy i Japonia.

Ziemię u progu XX wieku dzielono na kilka kontynentów geopolitycznych. Wśród nich

dość dobrze znano Europę i Amerykę Północną z wyjątkiem mórz okalających ją na

północy. Stosunkowo słabo znana była Afryka, niektóre regiony Azji, Ameryka

1

Powierzchnia Ziemi obejmuje obszar 510 100 000 km

2

, z czego lądy obejmują 149,3 mln km

2

(tj. 29,3%), morza i oceany 360,7 mln km

2

(70,7% całej powierzchni). Spośród 360,7 mln km

2

powierzchni przypadającej na morza i oceany Ocean Spokojny obejmuje 179,7 mln km

2

(tj. 35,2%

powierzchni Ziemi), Ocean Atlantycki 106,1 mln km

2

(tj. 20,8% powierzchni), Ocean Indyjski 74,9 mln

km

2

(tj. 14,7% powierzchni).

Moduł 1

Historia powszechna w latach 1878–1914

4

Południowa. Nie znano lasów tropikalnych dorzecza Amazonki w Ameryce

Południowej, obu biegunów, klimatu panującego w wysokich masywach górskich,

a także wnętrza Ziemi i oceanów oraz atmosfery. Wprawdzie znano już balony

i wznoszono się na nich w powietrze, ale były to raczej wyczyny sportowe,

a nie wyprawy badawcze. Badano dorzecza wielkich rzek, masywy górskie,

atmosferę wokół kuli ziemskiej, działania wulkanów, przyczyny i skutki takich

kataklizmów, jak trzęsienia ziemi, gwałtowne huragany, powodzie itp. Znajomość

praw rządzących przyrodą była jednak jeszcze bardzo słaba, brakowało też narzędzi

pozwalających na dokładniejsze zbadanie otaczającego człowieka świata.

Podróżowano konno, koleją, statkami napędzanymi siłą wiatru za pomocą żagli lub

maszyn parowych. Samochód znajdował się dopiero w stadium prób i doświadczeń,

a samolot nadal stanowił marzenie fantastów. Znano elektryczność, ale nie umiano

jeszcze w pełni zastosować jej w praktyce.

W wieku XIX najszybciej rosła liczba ludności w Europie, ale też w tym okresie

kontynent europejski opuściło około 60 mln ludzi, którzy w latach 1815–1914

wyemigrowali z kontynentu.

2

W roku 1900 liczba ludności w świecie osiągnęła

1 mld 608 mln — w okresie minionych stu lat odnotowano prawie 90% jej wzrost. Był

to przełom w dziejach. Rozmieszczenie ludności na kuli ziemskiej było jednak było

bardzo nierównomierne. Nadal najszybciej rosła jej liczba w Europie i w Japonii.

Stosunkowo szybki wzrost odnotowano na skutek imigracji również w Stanach

Zjednoczonych. Szczególną rolę we wzroście liczby ludności odgrywały miasta,

pomimo że nadal większa jej część mieszkała na wsi.

Szybki przyrost ludności wynikał z podniesienia się stanu zdrowia mieszkańców

poszczególnych krajów oraz wzrostu stopy życiowej. Nastąpił znaczny spadek

umieralności niemowląt, wydłużyła się przeciętna długość życia ludności, udało się

ograniczyć choroby zakaźne i skutki chorób epidemicznych. Jednak warunki życia,

zwłaszcza w wielkich miastach, były bardzo trudne. Wiele miast nadal nie było

skanalizowanych. Uboga ludność zamieszkiwała piwnice i strychy lub szopy

i prymitywne domki na przedmieściach wielkich aglomeracji. Stany Zjednoczone

2

Około 35 mln osób udało się do USA, 5 mln osób do Kanady, 12-15 mln osób do Ameryki Łacińskiej,

głównie do Argentyny i Brazylii. Reszta osiedliła się w Australii, Nowej Zelandii i Afryce. Najwięcej
emigrantów pochodziło z Wysp Brytyjskich (18 mln) oraz z Niemiec, krajów skandynawskich, a od
roku 1890 z Włoch, Austro-Węgier i Rosji.

Moduł 1

Historia powszechna w latach 1878–1914

5

i Rosję charakteryzowała bardzo niska stopa zagęszczenia. Kraje te dysponowały

wielkimi obszarami nadającymi się do kolonizacji lub zagospodarowania.

Przeludnionymi państwami były Japonia oraz Niemcy, które poszukiwały nowych

terenów dla rozwoju ekonomicznego i demograficznego.

Szczególną funkcję w procesie przeobrażeń zachodzących na przełomie

XIX i XX wieku spełniały wierzenia i wyznania religijne. Każde wyznanie kształtowało

swój wzorzec etyczno-moralny i określało swój stosunek do otaczającego świata.

W tym czasie duże wpływy uzyskały wielkie religie światowe, jak: judaizm,

chrześcijaństwo, islam, buddyzm, hinduizm, konfucjanizm. W niektórych regionach

i obszarach świata, jak na przykład w Afryce, Australii czy Azji, występowały jeszcze

prymitywne wierzenia lokalne.

Badania z dziedziny biologii i nauk medycznych pozwoliły poznać człowieka

i jego organizm oraz zabezpieczyć go przed chorobami zakaźnymi i epidemiami;

ustalono lepsze sposoby żywienia i higieny. W codziennej walce o byt na przełomie

XIX i XX w. człowiek uzyskał znaczną pomoc techniczną. Wielkie sukcesy badawcze

zachęcały do dalszych wysiłków. Tworzono instytuty naukowo-badawcze oraz

fundacje finansujące badania. Każde większe miasto zabiegało o posiadanie

własnych uczelni, instytutów i bibliotek specjalistycznych. Systematyczne badania

naukowe zaczęto prowadzić w XVIII w., lecz ich największy rozwój przypada na wiek

XX. Na przełomie wieków XIX i XX badaniami zajmowało się około 30 tys. ludzi

i liczba ta szybko rosła. Wielką zasługę ma w tym szwedzki przemysłowiec

i wynalazca Alfred Bernard Nobel (1833–1896). Rozporządzając jego testamentem,

w 1900 r. utworzono specjalną fundację, której celem jest przyznawanie corocznych

nagród za szczególne osiągnięcia naukowo-badawcze w fizyce, chemii, fizjologii

lub medycynie, literaturze oraz za działalność na rzecz zbliżenia narodów

i pokojowego rozwiązywania konfliktów międzynarodowych (Nagroda Pokojowa).

W dziedzinie fizyki i chemii nagrody przyznaje Królewska Szwedzka Akademia Nauk,

w dziedzinie fizjologii i medycyny Królewski Karoliński Instytut Medyczno-

Chirurgiczny, w dziedzinie literatury Akademia Szwedzka, a w dziedzinie pokoju —

Moduł 1

Historia powszechna w latach 1878–1914

6

Komitet Nobla Parlamentu Norweskiego

3

. Od 1969 r. Szwedzka Akademia przyznaje

również nagrody w dziedzinie ekonomii.

Duży wpływ na kształtowanie poglądów i działań ludzi XX w. miały idee filozoficzne

i społeczne, które pojawiły się w XIX wieku. Do myślicieli, którzy odegrali szczególną

rolę należeli filozofowie niemieccy: Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Ludwig

Feuerbach, Artur Schopenhauer, Fryderyk Nietzsche, Karol Marks i Fryderyk Engels.

Idee materialistyczne przeplatały się i uzupełniały z idealistycznymi. Szczególną rolę

odegrały przy tym koncepcje rozwijane przez filozofa niemieckiego Friedricha

Wilhelma Nietzsche (1844–1900), który nawiązywał do poglądów Artura

Schopenhauera (1788–1860) i Karola Darwina (1809–1882). Pierwszy z nich

przywiązywał wagę zwłaszcza do moralności i etyki, drugi — do walki gatunków o byt

i ewolucji. Nietsche zakładał, że głównym czynnikiem sprawczym rozwoju jest

instynkt i popęd oraz że celem ostatecznym człowieka jest życie, a wszelka

działalność ludzka jest podporządkowana potrzebom życiowym. W ślad za Karolem

Darwinem, który zajmując się ewolucją gatunków pisał o walce gatunków

o przetrwanie. Na tym tle Nietsche rozwinął ideę walki o byt; społeczeństwo podzielił

na panów i niewolników, uznając wyższość panów nad niewolnikami. Uważał,

że narodem typowo niewolniczym są Żydzi, którzy według niego stworzyli moralność

judeochrześcijańską opierającą się na systemie wartości wynikającym z nauki

o grzechu pierworodnym i równości społecznej. Moralności tej przeciwstawił

moralność silnego człowieka walczącego o byt, który sam określał swoje prawa

(z założenia nadludzie mieli prawo do decydowania o życiu innych: niewolników lub

niższych ras). Do doktryny tej nawiązywali zwolennicy systemów rasistowskich,

totalitarnych i dyktatorskich, które dawały usprawiedliwienie rasistom

uzasadniającym konieczność zachowania i rozwoju systemu niewolnictwa

i kolonializmu. Argumentacja Nietzschego pomagała zwalczać ruchy socjalistyczne

i antykolonialne oraz każde dążenie do wolności, równości i demokracji

4

.

3

Nagrody mogą uzyskać pojedyncze osoby, całe zespoły lub instytucje badawcze.

4

Liberalizm

wzywał do ograniczenia centralnej władzy na rzecz umocnienia pozycji jednostki

i wolności poprzez rozwój systemu demokracji i niezależności od państwa i Kościoła.

Socjalizm

zakładał stworzenie społeczeństwa opartego na wspólnym użytkowaniu środków produkcji

oraz podziale wytworzonych dóbr.

Imperializm

przejawiał się w dążeniu do zachowania spoistości

wewnętrznej państwa w celu skierowania jego ekspansji na zewnątrz, ku podbojom kolonialnym
i zdobywaniu mocnej pozycji w świecie. Prowadził do gloryfikowania własnej potęgi oraz własnych
możliwości.

Moduł 1

Historia powszechna w latach 1878–1914

7

Idee i nurty socjalistyczne uzyskały znaczne wpływy w Europie i w Stanach

Zjednoczonych. Bardzo słaby wpływ wywierały natomiast w krajach azjatyckich,

a zupełnie nie docierały do Afryki, gdzie panował system kolonialny i nie było ani

kapitalizmu, ani klasy robotniczej, którą socjaliści uznawali za nośnik swej ideologii.

W Ameryce Łacińskiej (hiszpańskiej) modny był anarchizm. Ideom i dążeniom

anarchistycznym i socjalistycznym zdecydowanie przeciwstawiły się koła

wyznaniowe, a zwłaszcza Kościół rzymskokatolicki, który stanął na stanowisku,

że podział na klasy i grupy społeczne jest czymś naturalnym i pożądanym,

że wszelkie próby jego kwestionowania są sprzeczne z danym przez Boga prawem

naturalnym. Papież Leon XIII 15 maja 1891 r. ogłosił specjalną encyklikę poświęconą

kwestii społecznej. Od jej pierwszych słów nazwano ją Rerum novarum. Encyklika ta

zapoczątkowała rozwój katolickiej nauki społecznej i myśli politycznej. Papież zwrócił

uwagę na ignorowany dotąd przez Kościół fakt powstania kwestii społecznej i wzywał

katolików do zajęcia się nią. Jednocześnie stwierdzał, że wszyscy powinni pogodzić

się ze swą kondycją społeczną, ponieważ nie można jej usunąć, gdyż jest czymś

naturalnym.

Szczególną rolę w pobudzeniu ruchów narodowych odegrał romantyzm,

a następnie Wiosna Ludów lat 1848–1849. Na skutek rodzącego się nacjonalizmu

w 1830 r. Grecja odzyskała niepodległość, a Włosi w 1861 r. zjednoczyli się, tworząc

nowoczesne Królestwo Włoch z dynastią sabaudzką na czele. W roku 1871

zjednoczyły się państwa niemieckie, tworząc Drugą Rzeszę Niemiecką z dynastią

Hohenzollernów. Wielonarodowa Austria w 1867 r. przekształciła się w dwuczłonową

monarchię Habsburgów (Austro-Węgry), przy czym austriaccy Niemcy wysunęli

hasło połączenia dążeń niemieckich (Rzeszy i Austro-Węgier) w ramach

pangermanizmu. Ruchy narodowe dawały o sobie znać na terenie Rosji. W Rosji

od połowy XIX wieku nasilał się ruch panslawianistyczny, czyli dążenie rosyjskich

nacjonalistów do połączenia Słowian pod berłem cara w imię wspólnych korzeni

etnicznych, w celu utworzenia wspólnego frontu hamującego ekspansję świata

germańskiego. Wśród ruchów narodowych należy także wymienić żydowski. Wśród

Żydów rozproszonych w wielu różnych krajach pojawiło się dążenie do ponownego

ich skupienia w Palestynie i odbudowy państwa żydowskiego

5

. Na tym tle Stany

5

Uważany za twórcę i ideologa syjonizmu Teodor Herz

l (1860–1904) wyraził postulaty o utworzeniu

państwa żydowskiego w broszurze wydanej w 1896 r. pt. Der Juden Staat — Państwo żydowskie.

Moduł 1

Historia powszechna w latach 1878–1914

8

Zjednoczone, tworząc mozaikę ras, narodowości i klas, umacniały swą jedność

i zwartość poprzez implementację ideałów demokracji, respektującej prawo wolnego

wyboru człowieka, zarówno w życiu osobistym, jak i społecznym. Należy przy tym

podkreślić szczególną rolę, którą w umocnieniu tych ideałów odegrała wojna

domowa lat 1861–1865.

W związku z powyższym, kształtujący się wiek XX stawał się wiekiem idei.

Różnorodne koncepcje bytu i rozwoju człowieka determinowały jego działanie,

prowadząc do wykształcenia ideologii. Wynalazki techniczne, nowe technologie miały

przy tym służyć osiąganiu zakładanych celów. Nowe koncepcje, jak i stare stereotypy

zyskiwały przy tym podobne znaczenie, motywując szerokie rzesze społeczeństw,

które w konsekwencji działań swych przywódców przystąpiły do pierwszej wojny

światowej. Zdecydował o tym splot różnorodnych zdarzeń, zjawisk, procesów, wśród

których należy przede wszystkim podkreślić:

• rozwój techniki i technologii;
• podniesienie jakości życia znacznej części warstw społecznych;
• wzrost demograficzny ludności oraz masową imigrację z Europy do innych

części świata;

• dążenie do uzyskania nowych surowców wspomagających rozwój;
• pojawienie się nowych idei determinujących działania państw i społeczeństw.

Procesy te tworzyły specyficzne warunki, w których państwa dążyły do pozyskania

nowych zasobów bądź utrzymania dotychczasowych zdobyczy. Świadomość

postępu oraz rywalizacji innych społeczeństw działała przy tym stymulująco na

decydentów politycznych, którzy dążyli do utrzymania równowagi bądź zdobycia

przewagi wobec pozostałych uczestników stosunków międzynarodowych.

W 1897 r. w Bazylei przeprowadzono pierwszy kongres syjonistów, który powołał Światową
Organizację Syjonistyczną (ŚOS). Organizacja ta podjęła starania na rzecz realizacji idei Teodora
Herz

la.

Moduł 1

Historia powszechna w latach 1878–1914

9

2. Stosunki międzypaństwowe na przełomie XIX–XX w.

Tendencje do stworzenia, poszerzenia lub utrzymania imperiów u progu XX w.

określały postępowanie Wielkiej Brytanii, Stanów Zjednoczonych, Niemiec, Japonii,

Włoch oraz Rosji wobec pozostałych państw i obszarów. Państwa te podejmowały

zbrojenia, formowały plany nowych podbojów i ekspansji. Wielka Brytania, Stany

Zjednoczone poddane były presji ekonomicznej, Niemcy i Japonia militarnej. W obu

przypadkach realizowano ten sam cel: ekspansji ekonomicznej, politycznej

i kulturalnej. Idei liberalnej i imperialnej przeciwstawiały się dążenia i ideologie

ruchów organizowanych oddolnie przez polityków opozycyjnych i rewolucyjnych.

U progu XX wieku szczególne miejsce w stosunkach międzynarodowych zajmowała

Wielka Brytania

6

. Było to państwo niezwykle złożone. W jego skład wchodziły: Anglia,

Walia, Szkocja i Irlandia, Kanada, Australia, Indie, Afryka Południowa oraz wiele

terytoriów kolonialnych (m.in. Hong Kong, Singapur). W państwie tym dominowali

Anglicy, lecz poszczególne części składowe zachowały swoje odrębności językowe,

ustrojowe i wyznaniowe. W Anglii panował anglikanizm, w Szkocji dominował

katolicyzm, w Walii ścierały się wpływy anglikanizmu z protestantyzmem

7

. W Irlandii

2/3 mieszkańców było katolikami, a 1/3 anglikanami. Do najbardziej samodzielnych

i walczących o usamodzielnienie się krajów należała Irlandia, która podejmowała

próby uzyskania autonomii.

Imperium brytyjskie rozciągało się na kilku kontynentach. Obejmowało znaczną

część Ameryki, Azji, Afryki i Oceanii. Wielka Brytania w wieku XIX przekształciła się

w główne centrum przemysłowe ówczesnego świata oraz jego bank. Język angielski

panował w imperium, a waluta brytyjska — funt szterling — uznana była za

najbardziej wartościową i stabilną walutę w świecie. Kultura brytyjska stanowiła wzór

do naśladowania dla wielu ludów i narodów świata. Kolonie brytyjskie, dochodząc

6

To stosunkowo nieduże państwo dokonało wielkich podbojów na innych kontynentach i utworzyło

wielkie imperium, powiązane głównie osobą monarchy. W latach 1837–1901 na tronie imperium
zasiadała królowa Wiktoria (1819–1901) — okres ten przeszedł do historii Wielkiej Brytanii jako epoka
wiktoriańska. W roku 1840 wyszła ona za mąż za księcia niemieckiego Alberta Sachsen-Coburg-
Gotha. Odtąd, ich dzieci reprezentowały dynastię niemiecką, były spokrewnione z licznymi dworami
niemieckimi, początkowo nie znały nawet języka angielskiego. Po Wiktorii na tron wstąpił jej najstarszy
syn, Edward VII (1841–1910), a po nim jego syn — Jerzy V (1865–1936).

7

Według spisu z 1901 r. 77 % (25 mln) ludności Anglii, Szkocji i Walii mieszkało w okręgach

miejskich.

Moduł 1

Historia powszechna w latach 1878–1914

10

do stanu względnej samodzielności, nie zrywały więzów z koroną brytyjską, lecz

przekształcały się w dominia związane z metropolią osobą monarchy, który stanowił

szczególny symbol jedności łączący różne narody imperium brytyjskiego

8

. Imperium

brytyjskie stale się powiększało oraz przekształcało. Do roku 1914 status dominium

uzyskały: Kanada (1867), Australia (1901), Nowa Zelandia (1907) i Związek

Południowej Afryki (1910). Indie zdobyły status królestwa połączonego z Wielką

Brytanią osobą monarchy. Królowa Wiktoria posiadała tytuł cesarzowej Indii, a w jej

imieniu krajem zarządzał wicekról, mianowany spośród dostojników brytyjskich.

Do roku 1914 Brytyjczycy zainwestowali 4 mld funtów za granicą, co stanowiło 43%

inwestycji zagranicznych świata; 37% tych inwestycji lokowano w dominiach, 21%

w USA i 18% w Ameryce Łacińskiej. Na przełomie wieków Wielka Brytania nie

prowadziła już tak silnej ekspansji, jak w XIX stuleciu, jednak jej flota wojenna wraz

ze stosunkowo niewielką armią pozwalały na utrzymanie utworzonego podczas

kongresu wiedeńskiego w 1815 r. systemu równowagi sił. Politycy brytyjscy zabiegali

tylko, by żadne państwo europejskie nie zdominowało kontynentu. Polityka ta uległa

zachwianiu na skutek zjednoczenia Niemiec, które szybko zdominowały cały

kontynent i w latach dziewięćdziesiątych XIX w. przeszły do realizacji polityki

ogólnoświatowej.

Drugie po Wielkiej Brytanii mocarstwo przełomu wieków stanowiła Rosja, która

w przeciwieństwie do Wielkiej Brytanii była monarchią absolutną. Car był

imperatorem niezależnym od żadnych instytucji ziemskich. Był pomazańcem bożym

i decydował nie tylko o sprawach świeckich, ale i kościelnych. Prawosławie stanowiło

odłam Kościoła chrześcijańskiego, nieuznający władzy papieża i powiązany z osobą

monarchy. Rosja także podbiła olbrzymie obszary i wiele ludów wyznających różne

wyznania i mówiących wieloma językami. W początku wieku narody podbite

stanowiły około 52% ogółu mieszkańców imperium. Rosjanie podbili i uzależnili

od siebie nie tylko słabo rozwinięte narody azjatyckie, ale też wiele narodów

europejskich o dużych tradycjach państwowych.

8

W latach 1861-1900 Zjednoczone Królestwo opuściło 7,5 mln ludzi, spośród których około 1 mln

osiedliło się w Australii i Nowej Zelandii, około 800 tys. W Kanadzie, kilkaset tysięcy w Afryce
Południowej, a około 5 mln wyemigrowało do Stanów Zjednoczonych.

Moduł 1

Historia powszechna w latach 1878–1914

11

W przeciwieństwie do Wielkiej Brytanii Rosja była zacofana ekonomicznie,

a należący do niej obszar był bardzo zróżnicowany pod względem ekonomicznym

i politycznym. Na terenie tego kraju występowały wielkie dysproporcje. Rosja

nie tworzyła kolonii, lecz podbijane obszary wcielała bezpośrednio w struktury

państwa, przekształcając je w kolejne gubernie lub kraje rządzone przez urzędników

rosyjskich. Szczególną rolę w państwie odgrywali carscy urzędnicy, którzy rządzili

w imieniu cara, decydując w wielu wypadkach o interpretacji carskich poleceń

i zarządzeń. Prócz biurokracji w Rosji kwitła korupcja. Carski aparat władzy był słabo

wykształcony, stał na niskim poziomie moralnym. Za załatwienie określonych spraw

urzędnicy brali wielkie łapówki. Ludność imperium narażona była na ostre represje

carskiego aparatu władzy, a wobec narastającego niezadowolenia podbitych

narodów car utrzymywał wielką armię, którą posługiwano się tłumiąc powstania

podbitych narodów i kontynuując nowe podboje. Na przełomie wieków Rosja

konkurowała z Wielką Brytanią w dążeniu do podporządkowania sobie Azji

Środkowej (Persja, Afganistan) i Chin, z Austro-Węgrami o wpływy na Bałkanach,

a z Japonią o Mandżurię (Półwysep Koreański).

Osłabienie pozycji Rosji u progu XX wieku na skutek niepokojów wewnętrznych —

rewolucji 1905 r., jak również przegranej wojny z Japonią w tym samym czasie

sprawiło, że pozostałe państwa podjęły działania na rzecz ograniczenia jej wpływów.

Dotyczyło to przede wszystkim obszaru Bałkanów, które od kongresu berlińskiego w

1878 r. stały się terenem ekspansji Austro-Węgier. Państwo to, korzystając ze słabej

kondycji Turcji, w której w 1908 r. wybuchła rewolucja wewnętrzna tzw. Młodoturków,

oraz Rosji, która była żywotnie zainteresowana sytuacją w tym regionie, w 1908 r.

anektowało Bośnię, przyłączając ją do zajętej w 1878 r. Hercegowiny. Rosja

wystąpiła wówczas ze stanowczym protestem, lecz ograniczyła się jedynie do tego

typu działania, gdyż po stronie Austro-Węgier wystąpiły Niemcy. Tak zwany kryzys

bośniacki stanowił preludium nowych konfliktów i sporów, które doprowadziły

do dwóch wojen bałkańskich w latach 1912–1913, które zdeterminowały przyszłe

koalicje z okresu I wojny światowej.

W Europie u progu XX w. mocarstwem, także kolonialnym była Francja.

W wieku XVIII i w czasie wojen napoleońskich utraciła znaczną część swych kolonii

na rzecz Wielkiej Brytanii tak, że w XIX w. skoncentrowała się na podboju Afryki

Moduł 1

Historia powszechna w latach 1878–1914

12

i Indochin. W 1898 r. doszło do ostrej konfrontacji z Wielką Brytanią w Afryce; oba

państwa podjęły rokowania, w wyniku których doszło do kompromisu. Francja

ograniczyła swą ekspansję kolonialną, koncentrując się na przygotowaniach

do rozprawy z Niemcami w Europie. Przez długi czas uchodziła za mocarstwo

rozporządzające najsilniejszą armią lądową; dysponowała także flotą wojenną,

uznając jednak w tej dziedzinie priorytet Wielkiej Brytanii. Francja opanowała Afrykę

Północną i pustynną Saharę, a w Azji Indochiny, brała udział w kolonizacji Chin,

współpracowała z Rosją. Francja była republiką, w której decydującą rolę odgrywał

dwuizbowy Parlament wybierany w wyborach ogólnych.

Państwem kolonialnym u progu XX w. była również Holandia (Niderlandy). Państwo

to nie posiadało jednak możliwości większej ekspansji, koncentrując się

na Indochinach (Holenderskich). To samo odnosiło się do Belgii. Państwa

skandynawskie nie odgrywały większej roli, a państwa Półwyspu Iberyjskiego

stopniowo traciły podbite wcześniej obszary. Najbardziej dotkliwie odczuwała to

Hiszpania, która w 1898 r. przegrała wojnę ze Stanami Zjednoczonymi i musiała się

wycofać z Kuby i Filipin.

U progu XX wieku wielką ekspansję zapowiadali nacjonaliści włoscy, którzy głosili

program pełnego zjednoczenia Włoch. Dążyli oni do wchłonięcia państwa

papieskiego, wyparcia Austrii z północnych Włoch, odebrania Turcji jej posiadłości

w rejonie Morza Adriatyckiego, a następnie stworzenia przyczółków w Afryce

Północnej (Tunis) i Wschodniej (Somalia i Erytrea). Idee te były programem

politycznym włoskiej monarchii popieranej przez ogół społeczeństwa.

Zjednoczenie państw niemieckich w 1871 r. spowodowało wielkie zmiany zarówno

w Niemczech, jak i w skali całej Europy. Niemcy były federacją, a cesarzem Niemiec

był każdorazowo król Prus. Prusy stanowiły największy kraj Rzeszy

9

. W okresie

dwudziestu lat od zjednoczenia Niemcy zbudowały wielki przemysł i system

9

Państwo niemieckie u progu XX w. miało charakter konstytucyjnego. Izba Niższa, zwana

Reichstagiem (Parlament), pochodziła z wyborów powszechnych (kobiety nie miały praw wyborczych),
natomiast Izba Wyższa, zwana Radą Związku (Bundesrat), składała się z przedstawicieli
poszczególnych państw. Król Prus dysponował rządem, którego premier pełnił jednocześnie funkcję
kanclerza Rzeszy. Kanclerz był powoływany przez cesarza i przed nim odpowiadał. Parlament mógł
wyrazić mu swoje wotum nieufności, ale ostateczna decyzja należała do cesarza. Kanclerz powoływał
sekretarzy stanu, którzy byli jego pomocnikami w pełnieniu urzędu, ale nie tworzyli oni rady ministrów
i nie byli ministrami, lecz tylko wysokiej rangi urzędnikami.

Moduł 1

Historia powszechna w latach 1878–1914

13

komunikacji, stworzyły zalążki systemu kolonialnego oraz zagroziły pozycji

kolonialnej Wielkiej Brytanii, Francji, Belgii i Holandii. W końcu XIX w. „prześcignęły”

Wielką Brytanię w rozwoju przemysłu i stały się jednym z wielkich mocarstw

ówczesnego świata. Na tym tle sformułowały i ogłosiły tezę, że przystępują

do realizacji polityki światowej (Weltpolitik), żądając nowego podziału kolonii i zgody

mocarstw na budowę baz morskich. W ślad za tym rozpoczęły gwałtowną rozbudowę

floty wojennej niezbędnej do zabezpieczenia kolonii i wpływów handlowych

10

.

Dążenia te doprowadziły do napiętych stosunków z Wielką Brytanią, która uznawała

się za „królową mórz” i dysponowała największym obszarem kolonialnym.

Tradycyjnie, od 1871 r. (od wojny niemiecko - francuskiej) Niemcy pozostawały

w konflikcie z Francją, która dążyła do rewanżu za klęskę z 1870 r. oraz

do odebrania utraconych wówczas na rzecz Niemiec prowincji Alzacji i Lotaryngii.

Do roku 1890 Niemcy współpracowały z Rosją, ale w 1891 r. nowy cesarz Niemiec

Wilhelm II Hohenzollern współpracę tę ograniczył, narażając Rzeszę na ewentualny

konflikt z tym mocarstwem, tym bardziej, że ekspansja niemiecka zmierzała

w kierunku Europy Wschodniej, a szczególnie krajów nadbałtyckich, Półwyspu

Bałkańskiego, brytyjskich kolonii afrykańskich, Chin.

W Europie u progu XX w. niezwykle skomplikowany twór państwowy stanowiły

Austro-Węgry. Austria, po klęsce wojennej poniesionej w wojnie z Prusami w roku

1866, stopniowo przekształcała się w monarchię konstytucyjną. Cesarz Austrii był

jednocześnie królem Węgier, które podniesione zostały do rangi drugiego państwa

składowego monarchii. Obok Austriaków i Węgrów na terenie Austro-Węgier

mieszkało wiele innych narodowości, które tworzyły odrębne kraje i regiony.

Generalnie państwo dzielono na uzależnioną od Austriaków Przedlitawię

i uzależnioną od Węgrów Zalitawię. Osobnym tworem była podbita w 1878 r. Bośnia

10

Niemcy u progu XX w. utworzyły silną armię lądową i przystąpiły do zbrojeń na morzu,

wykorzystując doktrynę rozwijaną przez amerykańskiego admirała i historyka Alfreda T. Mahana.
Gorącym zwolennikiem rozbudowy floty i polityki morskiej Rzeszy był cesarz Wilhelm II Hohenzollern
(1859–1941), który po wstąpieniu na tron w 1888 r. przystąpił do kreowania nowej linii politycznej
Rzeszy, zyskując silne wsparcie kół przemysłowych i handlowych. Niemcy zbudowały wielką flotę
pasażerską i handlową oraz system kolonii (Schutzgebiete). Czuły się przy tym zmuszone
do stworzenia parasola ochronnego w postaci silnej floty wojennej. Koła związane z tą opcją
polityczną znalazły realizatora tych koncepcji w osobie adm. Alfreda von Tirpitza (1849–1930. W 1897
r. został on sekretarzem stanu (ministrem) Urzędu Marynarki Rzeszy i podjął plan zbudowania wielkiej
niemieckiej floty wojennej. Admirał wychodził z założenia, że Niemcy są pokrzywdzone w podziale
kolonii i wpływach na oceanach. Sądził, że utworzenie wielkiej floty zmusi Wielką Brytanię do uznania
postulatów niemieckich i nowego podziału wpływów na zajętych przez nią obszarach (koloniach).

Moduł 1

Historia powszechna w latach 1878–1914

14

i Hercegowina, które stanowiły wspólny kraj Austro-Węgier

11

. Austro-Węgry nie

posiadały kolonii i dysponowały niewielką flotą wojenną na Adriatyku. Znajdowały się

przy tym w stałym konflikcie z Rosją i Turcją w związku z ekspansją na Bałkanach,

zmierzając do pełnego uzależnienia tego obszaru od siebie. W polityce tej szukały

sojusznika w Rzeszy Niemieckiej, która nie rościła w stosunku do Austrii po roku

1867 żadnych pretensji. W związku z tym nastąpiło wzajemne zacieśnienie

współpracy oraz tworzenie wspólnego bloku wojennego przeciw Rosji.

U progu XX wieku rolę chylącego się ku upadkowi mocarstwa odgrywała Turcja,

która we wcześniejszych stuleciach opanowała znaczne obszary w Azji Mniejszej,

Afryce oraz w Europie. Nie miała jednak już dawnej prężności ekonomicznej

i militarnej i stopniowo traciła znaczenie (nazywano ją chorym człowiekiem Europy).

Osłabienie Turcji wykorzystały podbite przez nią wcześniej narody bałkańskie. Dążąc

do usamodzielnienia, Bułgaria, Czarnogóra, Grecja i Serbia utworzyły w 1912 r.

Związek Bałkański i rozpoczęły wojnę z Turcją. Pokonana Turcja zawarła z nimi

pokój w Londynie 30 maja 1913 r., godząc się na znaczne cesje terytorialne. Jednak

zwycięskie państwa pokłóciły się o wielkość nabytych terenów i w czerwcu tegoż

roku podjęły wojnę między sobą. Anglicy wypierali ją z Afryki, na Półwyspie

Bałkańskim buntowały się podbite przez nią narody. Do wojny z Turcją dążyli też

Włosi, a na Kaukazie zagrażała jej Rosja. W samej Turcji dojrzewała rewolucja

wewnętrzna, przez co państwo to coraz mniej liczyło się w polityce globalnej.

W drugiej wojnie bałkańskiej Grecja, Serbia i Rumunia walczyły z Bułgarią.

Do wojny ponownie przystąpiła też Turcja wspierana przez Niemcy. Nowy, bardziej

dla Turcji korzystny pokój, podpisano 10 sierpnia 1913 r. w Bukareszcie. W czasie

wojen Grecja i Serbia podwoiły swój obszar, a Bułgaria utraciła zdobycze uzyskane

w czasie pierwszej wojny. Z kryzysu skorzystali też Albańczycy, którzy postanowili

oderwać się od Turcji; uzyskali wsparcie niechętnych Serbii państw

zachodnioeuropejskich i zwołali Kongres Narodowy, który 28 grudnia 1912 r.

proklamował niepodległą Albanię. Austria i Włochy uznały ten fakt, natomiast Serbia

i Grecja kontynuowały okupację terenów albańskich. Wojny albańskie spowodowały

11

Na terenie Austro-Węgier Austriacy stanowili 23,5% ogółu mieszkańców, Węgrzy 19,5%.

Większość, 47,5% mieszkańców stanowiły różne narodowości słowiańskie. Niektórzy uczeni i politycy
uznawali to państwo modelowe rozwiązanie skomplikowanej kwestii narodowej, inni — krytykowali
jako zlepek zwalczających się wzajemnie ludów i narodów.

Moduł 1

Historia powszechna w latach 1878–1914

15

wielkie zaostrzenie sytuacji w Europie. Podobną rolę odegrał też konflikt w latach

1904–1906 i w roku 1911, kiedy Niemcy próbowały podporządkować sobie związane

z Francją i Hiszpanią Maroko. Akcja ta nie powiodła się na skutek protestu

ugrupowań socjalistycznych oraz interwencji Wielkiej Brytanii. Spory te znacznie

pogorszyły sytuację i przyspieszyły wyścig zbrojeń oraz postawiły na porządku dnia

sprawę wojny globalnej w Europie.

U progu XX w. do największych państw świata należały już Stany Zjednoczone

Ameryki, które na przełomie XIX i XX w. przekształciły się w mocarstwo. Obejmując

ogromny obszar — niehamowane tradycją i prawami feudalnymi — rozwijały się

w oparciu o wielki przemysł oraz stosunki kapitalistyczne. Było to od początku

najbardziej liberalne państwo świata: wielowyznaniowe, z przewagą wyznań

zreformowanych. W Stanach Zjednoczonych panował kult pracy, który przyspieszał

rozwój ekonomiczny oraz leżał u podstaw polityki wewnętrznej Stanów

Zjednoczonych. Dzięki temu państwo to przyciągało wielkie rzesze emigrantów

z wielu różnych państw Europy. Przeważająca początkowo ludność irlandzka,

szkocka i angielska w końcu wieku została zdominowana przez Niemców, Greków,

Włochów, Słowian oraz narody azjatyckie. Jednak w przeciwieństwie

do Europy, gdzie różne narodowości rywalizowały ze sobą i walczyły

o niepodległość, w Stanach Zjednoczonych wszyscy współtworzyli nowy naród

amerykański. Mimo napływu emigrantów gęstość zaludnienia nadal była słaba.

Tubylczą ludność indiańską w poważnym stopniu poddano eksterminacji,

a pozostałych osadzono w rezerwatach. Ludność murzyńską stopniowo uznawano

za ludzi wolnych, lecz nadal była ona dyskryminowana ekonomicznie i politycznie.

U progu XX w. Amerykanie zbudowali wielki przemysł i nowoczesną sieć

komunikacyjną. Stworzyli również ideologię liberalizmu politycznego

i ekonomicznego. W końcu XIX w. Stany zaliczały się do rzędu najbardziej

rozwiniętych państw świata. W latach dziewięćdziesiątych XIX w. podjęły one silną

ekspansję na zewnątrz. Ideologiem imperializmu amerykańskiego stał się prezydent

William McKinley (1843–1901), który urząd prezydenta Stanów Zjednoczonych

Ameryki objął w 1897 roku Stany w roku 1898 poparły powstanie antyhiszpańskie

na Kubie i spowodowały jej oderwanie od Hiszpanii. Kuba formalnie uzyskała

niepodległość, faktycznie zaś przekształciła się w kolonię USA, które utworzyły tam

Moduł 1

Historia powszechna w latach 1878–1914

16

swą bazę wojenną. Stany odebrały też Hiszpanii Puerto Rico, zmusiły do sprzedaży

Filipin i zajęły Hawaje. W 1898 r. amerykański sekretarz stanu John Milion Hay

proklamował politykę tzw. otwartych drzwi w Chinach, umożliwiając USA penetrację

tego państwa oraz ekspansję w Azji Południowo-Wschodniej.

U progu XX w. Ameryka Środkowa i Południowa stanowiła obszar, na którym pod

wpływem Stanów Zjednoczonych trwała głęboka transformacja rzeczywistości

społecznej i politycznej. Dla USA Ameryka Łacińska stanowiła naturalny obszar

ekspansji ekonomicznej i politycznej. Na ekspansję tę najbardziej narażony był

graniczący z USA Meksyk, który już w połowie XIX w. utracił znaczne obszary

na rzecz tego państwa. Z oderwanych od Meksyku terenów w USA utworzono nowe

stany: Arizonę, Kalifornię, Nowy Meksyk, Teksas. Przewaga ekonomiczna USA

spowodowała, że przedsiębiorcy amerykańscy wykupywali wielkie obszary

w państwach Ameryki Południowej, podporządkowując je sobie. Tworzono

tzw. republiki bananowe, które były całkowicie uzależnione od wielkich

amerykańskich towarzystw handlowych.

Japonia, która do lat sześćdziesiątych XIX w. nie odgrywała żadnej roli

w świecie i nie uchodziła za mocarstwo, na przełomie XIX i XX wieku dążyła

do zmiany istniejącego stanu rzeczy. W latach siedemdziesiątych Japonia otwarła się

na zewnątrz, przeprowadziła wielką rewolucję polityczną i społeczną oraz podjęła

modernizację. Zmiany te ułatwiał autorytarny sposób sprawowania władzy

w państwie powstały w rezultacie tzw. rewolucji Meiji. Rewolucja ta spowodowała

zniesienie systemu feudalnego oraz przyspieszenie rozwoju kapitalizmu

12

. Ekspansja

Japonii kierowała się przy tym w stronę Korei, Mandżurii i Chin. Liczba ludności

12

Na skutek rewolucji Meiji (1864) zniesiono stary podział kraju na księstwa feudalne, tworząc

nowoczesne okręgi zarządzane przez administrację państwową — nowoczesną kadrę urzędników.
Reforma rolna spowodowała umocnienie warstwy chłopskiej; zniesiono system obronny oparty
na samurajach i wprowadzono armię z poboru powszechnego; rozbudowano system komunikacji
i przemysł. Od roku 1889 obowiązywała konstytucja wzorowana na pruskiej. Zachowała ona instytucję
cesarza, który uznawany był powszechnie za bóstwo (tenno). Powołano dwuizbowy parlament przy
bardzo ograniczonym prawie wyborczym, utworzono rząd reprezentujący społeczeństwo i jego partie
polityczne. Ponad rządem znajdowało się jednak ciało specjalne tzw. Genro, czyli konwent seniorów,
składający się z członków rodziny cesarskiej, który decydował o składzie rządu i polityce państwa.
Istotny wpływ uzyskały również kręgi wojskowe, w których armia lądowa rywalizowała z marynarką
wojenną. W ten sposób powstał specyficzny system polityczny wyrażający dążenie do uczynienia
z Japonii mocarstwa światowego. Miały to umożliwić najlepsze osiągnięcia techniczne owych czasów,
które Japończycy kopiowali, wysyłając swoich specjalistów do Niemiec, USA, Wielkiej Brytanii
i Francji.

Moduł 1

Historia powszechna w latach 1878–1914

17

Japonii wzrosła z 40 mln w 1890 r. do 49 mln w roku 1900 i 51 mln w 1910 r.,

a wyspy japońskie były ubogie i nie zapewniały tej ludności pełnego utrzymania.

Należy przy tym podkreślić rolę edukacji. W końcu wieku koła wojskowe Japonii

podjęły wychowanie społeczeństwa w duchu nacjonalistycznym i ekspansywnym.

Utworzono organizacje szpiegowskie (Kampeitai) i dywersyjne oraz rozbudzono

ducha fanatyzmu (głoszono, że śmierć za cesarza prowadzi do raju). Kształtowano

przekonanie o wyższości Japończyków nad innymi narodami oraz rozwinięto ideę

panazjatyzmu. Plany te Japonia wiązała z Koreą i Mandżurią. Były to tereny zależne

od Chin, ale Chiny przeżywały w tym czasie wielkie załamanie ekonomiczne

i polityczne, podlegały procesowi uzależnienia od mocarstw europejskich, które

dzieliły je na swoje strefy wpływów. Na przełomie wieków do ekspansji na tym

obszarze przyłączyły się Stany Zjednoczone; Mandżurią zainteresowana była

również Rosja, którą dzieliły bardzo duże odległości komunikacyjne.

W końcu XIX w. Japonia przystąpiła do ekspansji na Koreę — obszar formalnie

uzależniony od Chin. W roku 1894 wojska japońskie wkroczyły na teren Korei

i doprowadziły do wojny z Chinami. Okazało się, że wielkie Chiny nie były w stanie

obronić swych posiadłości w Korei. Musiały podpisać z Japonią układ pokojowy

w Shimonoseki (17 kwietnia 1895), uznając niezależność Korei oraz oddać Japonii

wyspę Tajwan, wyspy Peskadory, półwysep Liaotung (w Mandżurii). Zapłaciły przy

tym odszkodowania wojenne w wysokości 35 mln funtów szterlingów. Ponadto kilka

portów chińskich zostało otwartych dla handlu z Japonią. Zniesienie protektoratu

chińskiego nad Koreą otworzyło Japonii drogę do uzależnienia tego państwa

od siebie. Japonia nie rezygnowała z Mandżurii. Był to obszar bardzo urodzajny

i bogaty w surowce (ruda żelaza i węgiel), a Japonia była krajem bardzo

przeludnionym; Mandżuria stanowiła dla niej najbliższy i najbardziej dogodny teren

kolonizacyjny

13

. Armia rosyjska dała się przy tym zaskoczyć Japończykom, którzy

8 lutego 1904 r. o świcie, bez uprzedzenia, zaatakowali flotę rosyjską w Port Artur,

topiąc kilka okrętów rosyjskich. Rosja zerwała stosunki dyplomatyczne z Japonią

i formalnie podjęła wojnę trwającą do sierpnia 1905 r

14

. Z powodu przegranej Rosji

13

W trakcie przygotowań do wojny o Mandżurię Japonia stworzyła wielką flotę wojenną i armię

lądową; zakupiła w państwach zachodnich uzbrojenie oraz okręty wojenne: 4 pancerniki,

16 krążowników i około 600 mniejszych okrętów.

14

Do wielkich bitew doszło w maju 1904 r. nad rzeką Jalu, w sierpniu tegoż roku pod Liaoliang oraz

w lutym-marcu 1905 r. pod Mukdenem. W bitwach tych brały udział setki tysięcy ludzi, wiele dział. Były

Moduł 1

Historia powszechna w latach 1878–1914

18

rokowania pokojowe podjęto w Portsmuth w Stanach Zjednoczonych, a układ

pokojowy podpisano 5 września 1905 r. w Japonii. Na mocy traktatu pokojowego

Japonia uzyskała półwysep Liaotung, przejęła dzierżawę rosyjską w Port Artur,

północną część Sachalinu oraz prawo do kontroli Korei. Obie strony musiały

zrezygnować z Mandżurii, a Japonia z odszkodowań wojennych.

Generalnie, wyścig zbrojeń u progu XX w. spowodował przyspieszenie procesu

uprzemysłowienia poszczególnych państw, które znaczną część budżetu poświęcały

na cele obronne. Budowa okrętów, armat, karabinów zmuszała do tworzenia nowych

okręgów przemysłowych oraz umacniania dotychczasowych, przyspieszając procesy

cywilizacyjne. Wydobycie coraz większych ilości węgla kamiennego i ropy naftowej,

sprawiało, że postęp techniczno - technologiczny stale postępował. Od produkcji

żelaza i stali zależała możliwość rozwoju innych gałęzi przemysłu, powstawanie

nowych wynalazków oraz ich doskonalenie (samolot, łódź podwodna itp.).

W związku z powyższym, sytuacja ogólnoświatowa u progu XX wieku była niezwykle

skomplikowana. Rywalizacja mocarstw ulegała zaostrzeniu, a mieszkańcy

poszczególnych państw zasadniczo popierali swoje rządy w dążeniu do ekspansji.

Stan świadomości poszczególnych społeczeństw był przy tym niezwykle

zróżnicowany. W krajach demokratycznych wiedzieli oni nieco więcej na temat

konfliktów i sporów. W takich państwach, jak Rosja, Japonia czy Turcja ludność na

ogół także niewiele wiedziała i generalnie była zaskakiwana wydarzeniami. Tym

niemniej, wyścig zbrojeń, który miał miejsce od końca XIX wieku spowodował,

że rozwijały się ideologie nacjonalistyczne i separatystyczne, w niektórych

przypadkach na tle rywalizacji imperialnych państw.

Kolonizacja obszarów pozaeuropejskich pod koniec XIX i u progu XX w. nie

wymagała wielkich nakładów zbrojeniowych. Państwa europejskie górowały nad

zacofanymi ludami Azji i Afryki technicznie i przy użyciu niewielkich sił podbijały

i kontrolowały wielkie terytoria. Na przełomie XIX i XX w. państwa te zaczęły walczyć

one obserwowane i komentowane przez przedstawicieli armii innych państw. Ponadto, wobec rozbicia
rosyjskiej Floty Dalekowschodniej w sierpniu 1904 r., car postanowił wysłać na Daleki Wschód Flotę
Bałtycką. Wyruszyła ona w październiku tegoż roku i płynęła do maja roku następnego, wpadając
w zasadzkę w Cieśninie Cuszimskiej. W trakcie bitwy morskiej dowódca rosyjski dostał się do niewoli,
Rosjanie stracili 4830 marynarzy, a około 7 tys. dostało się do niewoli. Po stronie japońskiej było 110
zabitych i 590 rannych.

Moduł 1

Historia powszechna w latach 1878–1914

19

między sobą o nowy podział kolonii i stref wpływów, stały wtedy na równorzędnym

poziomie technicznym. W tej sytuacji większego znaczenia nabrał wyścig zbrojeń.

Polityka państw europejskich w koloniach i krajach zależnych budziła opór i na

porządku dziennym były częste powstania. W latach 1895–1904 powstania te

wybuchały w koloniach w Afryce, lecz zostały one stłumione przez armie kolonialne

Wielkiej Brytanii (wojny burskie) i Drugiej Rzeszy (Afryka Wschodnia). W końcu

XIX w. w Chinach zrodził się ruch odrodzenia zmierzający do uwolnienia państwa

od zależności kolonialnej. Utworzono wówczas tajne Stowarzyszenie Yihequan

(Pięść w imię sprawiedliwości i pokoju). W latach 1887-1901 podjęło ono akcję

zbrojną przeciw przedstawicielom obcych państw, w tym misjonarzom, która przeszła

do historii jako powstanie bokserów. Powstanie to zostało stłumione w 1901 r. przez

połączone siły kilku państw: Wielkiej Brytanii, Francji, USA, Niemiec, Rosji, Włoch,

Austro-Węgier i Japonii.

W związku z powyższym, u progu XX w. w koloniach i krajach zależnych

z jednej strony narastały dążenia do oderwania się od metropolii, z drugiej zaś

nasilały się pragnienia usunięcia dotychczasowych państw kolonialnych przez

nowych kolonizatorów: Japonię, Niemcy, Włochy. Tworzyło to sprzyjający grunt pod

wybuch wojny światowej, ponieważ interesy wszystkich wymienionych wyżej. państw

coraz bardziej ze sobą kolidowały. Na tym tle zaczęły pojawiać się koalicje.

Początkowo nieformalne i niewiążące, z czasem przekształciły się w trójprzymierze

i trójporozumienie. Należy przy tym podkreślić, że Stany Zjednoczone były poza tymi

sojuszami, rozwijając ekspansję w Ameryce Południowej, na Dalekim Wschodzie i na

Oceanie Spokojnym. Nie chciały przy tym brać udziału w konfliktach mocarstw

europejskich. Japonia, jako sprzymierzeniec Wielkiej Brytanii, także nie należała

do formujących się ugrupowań. Pozostałe państwa w przygotowaniach

do rysującego się konfliktu nie występowały, nie uczestnicząc w wyścigu zbrojeń

oraz podziale świata.

Moduł 1

Historia powszechna w latach 1878–1914

20

3. Kongres berliński i jego znaczenie

Kongres berliński, który miał miejsce w dniach 13 czerwca – 13 lipca 1878 r. stanowi

istotną cezurę czasową dla wydarzeń

będących jego następstwem

na przełomie XIX i XX stulecia. Był bowiem ostatnim tego typu spotkaniem

od zawiązania Świętego Przymierza w 1815 r. w Wiedniu, na którym rozstrzygano

o losach Europy i świata na drodze uzgodnień. Znaczenie kongresu berlińskiego jest

tym większe, iż przyczyn przyszłej pierwszej wojny światowej, która nastąpiła blisko

pół wieku później (po 46 latach), można upatrywać w uzgodnieniach, jakie wówczas

podjęto. Kongres ten uregulował kwestie związane z nowym podziałem wpływów

w Europie między Rosją, Wielką Brytanią, Francją, Niemcami, Włochami.

Bezpośrednią przyczyną zwołania kongresu berlińskiego była tzw. kwestia

wschodnia, czyli ułożenie stosunków między państwami na obszarze Europy

Południowo-Wschodniej. Kwestia ta była pochodną dwóch niezależnych od siebie

procesów: ekspansji imperium rosyjskiego oraz wycofywania Turcji z zajmowanych

przez nią obszarów. Wzajemny wpływ tych procesów sprawił, iż wybuchła wojna

krymska (1853-1856)

15

, narody bałkańskie uzyskały niepodległość (1878–1912),

a kwestie Bałkanów zdeterminowały politykę europejską mocarstw u progu

XX wieku. Wiązały się bowiem z opanowaniem Bosforu oraz Dardaneli, cieśnin

łączących Morze Śródziemne z Morzem Czarnym.

W 1877 r. na skutek kolejnej wojny rosyjsko–tureckiej oddziały carskie zbliżyły się

do Konstantynopola, zajmując część księstw naddunajskich. W jej wyniku,

w 1878 r. w San Stefano Porta przyjęła rosyjskie warunki pokojowe, które oznaczały

dla Turcji zgodę na ustępstwa terytorialne wobec Rosji oraz utworzenie tzw. Wielkiej

Bułgarii. Wobec sprzeciwu Wielkiej Brytanii i Austrii na przyjętego rok wcześniej

traktatu pokojowego w Berlinie zwołano kongres, podczas którego Niemcy odgrywały

15

Wojna krymska wybuchła wówczas gdy Wielka Brytania i Francja postanowiły udzielić pomocy

Turcji w obronie jej posiadłości w księstwach naddunajskich oraz odparcia roszczeń Rosji do ochrony
chrześcijańskich poddanych Porty. W celu przeszkodzenia Rosji w realizacji planów związanych
z zajęciem Bałkanów, opanowaniu Konstantynopola oraz Dardaneli Austria zajęła tureckie księstwa
naddunajskie, a mocarstwa zachodnie — wspomagane przez Sardynię — wysłały ekspedycję na
Krym, która po długotrwałych walkach opanowała Sewastopol. Przyjęte w traktacie paryskim z 1856 r.
uzgodnienia pokojowe nadały Morzu Czarnemu status neutralnego, narzucały Turkom protektorat
państw europejskich nad chrześcijanami zamieszkującymi państwo osmańskie oraz gwarantowały
integralność polityczną zarówno Turcji, jak i księstwom naddunajskim.

Moduł 1

Historia powszechna w latach 1878–1914

21

rolę mediatora. Nas kongresie tym zdecydowano o narodach zamieszkujących

Bałkany, państwach, które powstały oraz strefach wpływów, które wyznaczono.

W wyniku uzgodnień:

• Bośnię i Hercegowinę oddano pod okupację austriacką;
• Bułgarię rozdzielono na dwie części, zabierając dostęp do Morza Egejskiego;
• Ograniczono niepodległość Serbii, Czarnogóry i Rumunii;
• Nie zgodzono się na przyznanie zainteresowanym stronom tych części

terytoriów etnicznych, na których im najbardziej zależało.

Mocarstwa podjęły także decyzje, na mocy których:

• Rosja odebrała Rumunii Besarabię;
• Wielka Brytania odebrała Turcji Cypr;
• Austria otrzymała turecką prowincję Sandżak.

Wobec zaistniałego stanu rzeczy narody bałkańskie dążyły do rewizji podjętych

uzgodnień. Po kongresie tym mocarstwa europejskie zaczęły upatrywać gwarancji

we wzajemnych, dwustronnych traktatach, odstępując od wielostronnych uzgodnień

i umożliwiając tym samym powstanie Trójporozumienia i Trójprzymierza. Na tym tle

tworzenie dwóch przeciwnych bloków dyplomatycznych i wojskowych trwało

trzydzieści lat. Z początku Wielką Brytanię i Francję dzieliła rywalizacja o kolonie,

Wielką Brytanię i Rosję – wzajemne podejrzenia w sprawie środkowej Azji; Rosję

i Francję – carsko-republikańskie animozje.

W związku z opisanym stanem rzeczy przez pewien czas Niemcy posiadały swobodę

działania w budowaniu układu, który ochroniłby Niemcy przed rewanżem Francuzów

za przegraną wojnę. W roku 1879 zawarły dwustronne przymierze

z Austrią, w latach 1881–1887 — Dreikaiserbund Niemiec, Austrii i Rosji, po roku

1888 — Trójprzymierze Niemiec, Austrii i Włoch; w latach 1884-1887 i 1887-1890

Niemcy zawarły dwa „traktaty bezpieczeństwa” z Rosją. Ale logika działania dwóch

spośród najsilniejszych podmiotów politycznych Europy — nienawiści Francji

do Niemiec oraz marzeń Rosji o Bosforze i cieśninach dardanelskich — wcześniej

Moduł 1

Historia powszechna w latach 1878–1914

22

czy później musiała doprowadzić do konfliktu. Francja musiała przy tym szukać

sposobu uzyskania swobody działania; Rosja nie pogodziła się z zaprzepaszczeniem

jej bałkańskich ambicji. Wobec tego w latach, które nastąpiły po odejściu Niemiec

od współpracy z Rosją, stosunki Rosji z Niemcami ochłodziły się, a car szukał

nowych partnerów. W roku 1893, kiedy francuskie banki inwestowały już znaczne

kwoty w rosyjskie koncerny, Paryż i Sankt Petersburg podpisały przymierze między

obydwoma krajami. Wraz z tym posunięciem dyplomatycznym Francja przerwała

swoją izolację, odzyskała ufność we własne siły i stworzyła zagrożenie dla Niemiec

z obu stron. W roku 1904 rozwiązała kwestie sporne z Wielką Brytanią i weszła

w skład Entente Kordiale. W roku 1907, po zawarciu przez Anglię i Rosję ugody

w sprawie Persji, pojawiła się możliwość stworzenia Trójporozumienia między

Francją, Wielką Brytanią i Rosją.

Moduł 1

Historia powszechna w latach 1878–1914

23

4. Kultura, literatura, sztuka przełomu stuleci

Odkrycia naukowe i wynalazki techniczne przełomu wieków nadawały początkom

XX w. specyficzny charakter. Wierze w postęp techniczny człowieka oraz nadziei na

rozwój towarzyszył niepokój, typowy dla epoki, która zamykała świetny okres jego

postępu. Fin du siècle wywierał przy tym znaczący wpływ na poglądy artystyczne

i kreowanie nowych kierunków w literaturze, architekturze i sztuce. Dużą wagę

przywiązywano do rozwoju prasy i literatury, która zyskiwała na popularności wśród

coraz szerszych kręgów społecznych. Powstawały nowe grupy literackie oraz nowe

style w malarstwie i architekturze. Coraz większe znaczenie jako prąd artystyczny

zyskiwał realizm, niezależny od niego naturalizm, a następnie modernizm

16

.

Wraz z nowym stuleciem rozpoczął się okres burzliwych, nieposiadających

precedensu w swym radykalizmie przemian w sztuce. Na płótnach fowistów,

kubistów, futurystów, ekspresjonistów obraz rzeczywistości ulegał coraz większej

deformacji. W 1910 roku Wassily Kandinsky zrezygnował w ogóle z jej

przedstawiania tworząc obrazy będące „akordem form rysunkowych i barwnych,

które istnieją same dla siebie”. W 1913 r. Kazimierz Malewicz chcąc „uwolnić sztukę

od balastu świata przedmiotowego” namalował Czarny kwadrat na białym tle.

W 1913 r. Pablo Picasso zaczął konstruować zrobione z byle, jakich materiałów

przestrzenne obiekty, które nie będąc ani malarstwem, ani rzeźbą nie dawały się

wpasować w żadną ze znanych kategorii sztuk plastycznych.

Tak zasadnicze przemiany nie mogły się dokonać bez teoretycznego ich

uzasadnienia i uprawomocnienia. Czas awangardy to czas niespotykanego

w dziejach myśli o sztuce wysiłku teoretycznego, podjętego w głównej mierze przez

samych artystów. O ile w XIX w. twórcy raczej stronili od deklaracji programowych,

wypowiadając swe sądy na temat sztuki w listach, dziennikach, wspomnieniach,

wyznaniach, to u progu XX w. nastąpił powrót do dawno nieuprawianej formy

traktatu. Świadomi wytyczania nowych dróg sztuki pisma teoretyczne publikowali

wszyscy bez mała twórcy nowych kierunków: Kandinsky, Malewicz, Mondrian,

16

Realizm dążył do prezentowania życia ludzi i przemian zachodzących w świecie, naturalizm

do ukazywania pierwotnej – naturalnej istoty rzeczywistości, modernizm do rozwoju „sztuki dla sztuki”
w postaci symbolizmu czy też impresjonizmu.

Moduł 1

Historia powszechna w latach 1878–1914

24

van Doesburg, Le Corbusier, Gropius. Najbardziej jednak typową dla awangardy

wypowiedzią stał się manifest, w lapidarnym, kategorycznym, często prowokacyjnym

i zaczepnym tonie wytyczający cele i kierunki rozwoju (np. włoscy futuryści ogłosili

swój manifest na pierwszej stronie „Le Figaro” — wielkonakładowej gazety — jak

doniesienie z frontu, jako najważniejszą informację dnia).

Większości ruchów artystycznych towarzyszyła wielka liczba tekstów w formie ulotek,

broszur, odezw, apeli. Przepełnione wiarą w słuszność własnych racji oraz często

niszczycielską pasją, zażarte w argumentacji, natchnione, patetyczne, prorocze —

stanowiły niezbędny zaczyn awangardowego fermentu. Przy ogromnej różnorodności

programowej tych wypowiedzi miały one jedną wspólną cechę: nie wynikały

z refleksji nad sztuką istniejącą — tę zwykle odrzucano — lecz były projektem tej,

która ma nadejść: „sztuki dla przyszłego człowieka”. W związku z tym odezwy

artystyczne początku XX w. nie komentują, lecz postulują; nie wyjaśniają, lecz

żądają.

Są wyrazem programu wyprzedzającego artystyczną praktykę. Znacznie rzadziej

formułowano przy tym teorie ex post — jak to miało miejsce w wypadku kubizmu.

Na tym tle, teoria poprzedzająca artystyczne działanie, nieodłącznie mu

towarzysząca czy wręcz je zastępująca stanie się jednym z najbardziej

charakterystycznych zjawisk w sztuce XX wieku. Kierunek artystyczny nienazwany

i nieosadzony na teoretycznym fundamencie wydawał się artystom jakby

niedopełniony i nieusankcjonowany.

U progu XX w. wraz z rozwojem malarstwa, rzeźby, architektury postępował rozwój

nowych form jej wyrazu. Pojawienie się radia oraz kina jako nowej formy przekazu

dokonało istotnych przewartościowań w sposobie postrzegania rzeczywistości. Idee,

wartości, wzorce kulturowe zaczęły być coraz powszechniejsze, tworząc podwaliny

przyszłej „globalnej wioski”. Nowe formy przekazu zmieniły tym samym obraz

rzeczywistości w oczach człowieka, przybliżając mu zagadnienia, które wcześniej

były nieznane lub znane nielicznym. Na tym tle coraz większą rolę zaczęły odgrywać

socjotechniki wyrażane poprzez propagandę, a mające na celu zmianę postaw

społecznych.

Moduł 1

Historia powszechna w latach 1878–1914

25

Wzrost liczby ludności, a także troska o podniesienie jakości zdrowia, tężyzny

fizycznej poszczególnych osób i całych społeczeństw sprawiły, że u progu XX w.

rozwinęła się kultura fizyczna i sport. W poszczególnych krajach powstawały

stowarzyszenia sportowe i gimnastyczne, towarzystwa turystyczne i krajoznawcze.

Organizowano zawody sportowe i turnieje. Na przełomie wieków pojawił się prototyp

roweru zwany bicyklem. W nawiązaniu do doświadczeń starożytnej Grecji w 1894 r.

powstał Międzynarodowy Komitet Olimpijski (MKOL), którego założycielem był

pedagog francuski baron Pierre de Coubertin (1863-1937). Na forum tej organizacji

postanowiono co cztery lata organizować igrzyska olimpijskie. Pierwsze igrzyska

nowożytne odbyły się w 1896 r. w Atenach, drugie zorganizowano w Paryżu w roku

1900. Po raz pierwszy wzięły w nich udział kobiety (grając w tenisa i golfa). W roku

1904 w Saint Louis obok igrzysk olimpijskich zorganizowano tzw. zawody

antropologiczne z udziałem ludności kolorowej, to jest Indian i Murzynów.

Szczególną popularnością cieszyła się piłka nożna, lekkoatletyka i gry ręczne.

Na niektórych uniwersytetach powstawały specjalne katedry badające wpływ

gimnastyki i sportu na rozwój fizyczny i sprawność młodzieży.