DIAGNOSTYKA

WETERYNARIA W PRAKTYCE

34

www.weterynaria.elamed.pl

CZERWIEC • 6/2012

wałeczków szklistych w moczu moż-
na obserwować u zwierząt odwodnio-
nych, w przypadkach białkomoczu 
przednerkowego lub nerkowego oraz 
w gorączce.

Wałeczki hialinowe są podstawą 

do powstawania innych typów wałecz-
ków nerkowych. W ich strukturze mogą 
utknąć komórki nabłonka (złuszcza-
ne do światła kanalika), leukocyty, ery-
trocyty lub bakterie i na tej podstawie 
są kwalifikowane. Identyfikacja po-
szczególnych wałeczków ziarnistych 
jest trudna. Komórki uwięzione w gli-
koproteinie obumierają, a enzymy lizo-
somalne zawarte w ich cytoplazmach 
powodują degradację struktur komórko-
wych. W osadzie moczu zdrowego zwie-
rzęcia oglądanym pod małym powięk-
szeniem można obserwować do dwóch 
wałeczków ziarnistych (ryc. 1). Jeżeli 
uda się zidentyfi kować skład wałecz-
ka, może on dostarczyć pośrednich 
informacji o toczącym się w nerkach 
procesie patologicznym. W przypadku 
ostrego odmiedniczkowego zapalenia 
nerek lub innych chorób dotyczących 
cewek nerkowych rzadko tworzą się 
wałeczki leukocytarne, a krwawienie 
do nerek może skutkować powstaniem 
wałeczków erytrocytarnych. Toksycz-
ne uszkodzenie nerek, spowodowane 
na przykład stosowaniem antybiotyków 
aminoglikozydowych, może spowodo-
wać pojawienie się wałeczków nabłon-
kowych, co jest sygnałem do zaprzesta-
nia terapii tymi lekami.

Powstawanie wałeczków woskowych 

nie jest do końca wyjaśnione. Uważa 
się, że są one dalszym etapem degenera-
cji i zmian wałeczków ziarnistych przez 

Największe wyzwanie dla badającego 
próbkę moczu stanowi wykonanie i in-
terpretacja osadu. Na każdym kroku tej 
procedury wymagane są szczególna do-
kładność, wiedza i doświadczenie.

Wałeczki 

Pierwszych identyfikacji wałeczków 
w osadzie moczu dokonano już w XIX 
wieku, a ich obecność wiązano z zabu-
rzeniami funkcji nerek.

W tworzeniu wałeczków zasadnicze 

znaczenie ma glikoproteina o dużej ma-
sie cząsteczkowej, białko Tamm-Hors-
falla, nazywane inaczej uromoduliną. 
Produkowane jest ono przez komór-
ki nabłonka wyściełające cienką część 
ramienia wstępującego pętli Henlego 
i początkowy odcinek kanalika dalsze-
go nefronu (5). W trakcie wędrówki 
w świetle kanalików nerkowych, dzię-
ki stopniowemu zwiększaniu jego ilo-
ści oraz przyłączeniu się innych białek 
ulega ono polimeryzacji, tworząc swo-
istego rodzaju „siatkę” z czasem za-
gęszczającą się. Żelowa, gęsta konsy-
stencja sprzyja powstawaniu odlewów 
kanalikowych wypychanych do moczu. 
W moczu zdrowych zwierząt można 
obserwować do dwóch wałeczków hia-
linowych (szklistych) w polu widzenia 
w małym powiększeniu. Są one widocz-
ne jako jasne, odbarwione cylindrycz-
ne twory o zaokrąglonych końcówkach. 
W zależności od „zagęszczenia” mogą 
lepiej lub gorzej załamywać promienie 
świetlne, co utrudnia ich obserwację 
i identyfi kację pod mikroskopem. Le-
piej widoczne są w barwionym prepa-
racie osadu moczu lub w mikroskopie 
kontrastowo-fazowym. Większą liczbę 

lek. wet. Anna Kuziemska, dr n. wet. Wojciech Hildebrand*

Gabinet Weterynaryjny we Wrocławiu
*Katedra Chorób Wewnętrznych z Kliniką Chorób Koni, Psów i Kotów Wydziału Medycyny Weterynaryjnej Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu

The urinary sediment and microbiological examination. Part II

Analiza osadu i badanie 
mikrobiologiczne moczu. Cz. II

Streszczenie

Głównymi elementami morfotycznymi 
identyfi kowanymi i ocenianymi w osa-
dzie moczu są erytrocyty, leukocyty i ko-
mórki nabłonka. Ważne znaczenie kli-
niczne mają również wałeczki i kryształy 
obecne w badanej próbce. Ocena osadu 
moczu jest diagnostycznie istotna głów-
nie w chorobach układu wydalniczego, 
zwłaszcza dróg wyprowadzających mocz. 
Do badań mikrobiologicznych najbar-
dziej nadaje się próbka moczu pobrana 
poprzez cystocentezę.

Słowa kluczowe

osad moczu, wałeczki, kryształy, posiew 
moczu

Abstract

Erythrocytes, leukocytes and epithelium 
cells are the general morphotic elements 
which are identifi ed and measured in the 
urinary sediment. The urine cast and cry-
stals found in the urine sample are dia-
gnostically signifi cant. The estimation 
of the urine sediment is crucial in the 
diagnosis of the urinary tract diseases. 
The most suitable for a microbiological 
examination is the urine sample taking 
by cystocentesis.

Key words

urine sediment, cast, crystals, urine cul-
ture

DIAGNOSTYKA

WETERYNARIA W PRAKTYCE

35

www.weterynaria.elamed.pl

CZERWIEC • 6/2012

dłuższy czas ufi ksowanych w kanali-
kach nerkowych (zbudowane są rów-
nież na bazie białka Tamm-Horsfalla). 
Są wskaźnikiem przewlekłej degenera-
cji kanalików nerkowych. Wyglądają po-
dobnie jak wałeczki szkliste, są szersze, 
homogeniczne, mają stępione końców-
ki i wyższy indeks refrakcyjny.

Do innych spotykanych form wałecz-

ków nerkowych należą wałeczki tłusz-
czowe. Ze względu na to, że miąższ ne-
rek kotów może zawierać tłuszcz, mogą 
być one częściej u nich obserwowane. 
Ich pojawienie się u psów może być 
związane z cukrzycą. Wałeczki wysy-
cone barwnikami (bilirubiną, hemoglo-
biną lub mioglobiną) mogą być identy-
fi kowane w moczu zwierząt, u których 
wzmożone jest wydalanie tych barw-
ników.

Liczba wałeczków w osadzie mo-

czu nie odzwierciedla nasilenia proce-
su chorobowego obejmującego nerki 
ani nie jest czynnikiem prognostycz-
nym. Wałeczki są strukturami kruchy-
mi i wrażliwymi na zbyt szybkie wiro-
wanie i zasadowe pH. Niestwierdzenie 
ich obecności w moczu nie wyklucza 
chorób nerek.

W osadzie moczu można napotkać 

struktury przypominające wałeczki, 
często z nimi mylone. Pseudowałeczki 
nie są zbudowane na strukturze biał-
kowej. Najczęściej są to pasma ślu-
zu, kryształy, bakterie lub komórki 
kształtem zbliżone do wałeczków. To, 
co je od nich odróżnia, to nieregular-
na grubość, zwężające się lub ścięte 
skośnie końcówki w przypadku śluzu 
lub wielkość włókien większa niż wiel-
kość komórek.

Kryształy 

Jednym z czynników mogących inicja-
lizować krystalizację składników mi-
neralnym moczu jest jego przesycenie 
rozpuszczonymi solami mineralnymi 
lub innymi substancjami. Zmniejsze-
nie rozpuszczalności składników mine-
ralnych wraz ze spadkiem temperatury, 
parowanie prowadzące do zagęszczenia 
moczu i zmiana pH spowodowana mię-
dzy innymi rozwojem bakterii, a więc 
okoliczności związane z przechowywa-
niem próbki moczu, mogą indukować 
krystalizację i przez to zafałszować wy-
nik. Na przyżyciową krystalizację skład-
ników mineralnych w drogach wyprowa-
dzających mocz wpływ ma odczyn pH, 
ale również koncentracja produktów 
krystalogenicznych i ich zdolność roz-
puszczania, dieta oraz wydzielane z mo-
czem leki i środki diagnostyczne.

Rozpoznanie rodzaju kryształu jest 

bardzo trudne. Do prawidłowej inter-
pretacji obrazu konieczna jest wiedza 
o właściwościach fi zykochemicznych 
próbki, zwłaszcza o odczynie i cięża-
rze właściwym. Należy wziąć również 
pod uwagę, do jakiego gatunku zwierzę-
cia należy mocz (np. cystynowe bardzo 
rzadko występują u kotów) i jaka jest 
wstępna diagnoza (np. kryształy mocza-
nowe mogą być związane z krążeniem 
wrotno-obocznym). Krótką charaktery-
stykę najczęściej występujących forma-
cji mineralnych przedstawiono w tabeli, 
należy jednak pamiętać, że różnorod-
ność ich kształtów jest bardzo duża, 
co znacząco wpływa na ich identyfi ka-
cję (tab. 1, s. 36).

Psy i koty wydalają z moczem dość 

duże ilości fosforanów amonowo-ma-

gnezowych i ich kryształy (struwity) 
mogą pojawiać się w moczu zwierząt 
klinicznie zdrowych z zasadowym 
pH moczu niezwiązanym z infekcją, 
a na przykład z dietą. Jednocześnie jest 
to najczęściej występujący patologicz-
nie składnik mineralny moczu. Stano-
wi to przykład na to, że interpretacja 
uzyskanego wyniku musi być skorelo-
wana ze szczegółowym wywiadem i ba-
daniem klinicznym.

Zidentyfikowanie w moczu krysz-

tałów powinno nasunąć podejrzenie 
obecności kamieni w nerkach lub pę-
cherzu moczowym, jednak nie jest 
to jednoznaczne. I na odwrót, obecność 
kamieni nie musi być manifestowana 
mikroskopowymi zmianami mineralny-
mi w moczu. Jądrem krystalizacji makro-
skopowych form mineralnych może być 
również czynnik organiczny (np. zlepy 
nabłonków).

Drobnoustroje 

Dzięki kilku zachodzącym w warun-
kach fi zjologicznych procesom drogi 
wyprowadzające mocz mają zdolność 
do samowyjaławiania. Do głównych 
należą: mechaniczne wypłukiwanie 
drobnoustrojów w czasie opróżniania 
pęcherza moczowego, utrzymanie kwa-
śnego odczynu moczu, obecność biał-
ka Tamm-Horsfalla, które zapobiega ad-
hezji drobnoustrojów (głównie E. coli), 
bakteriobójcze działanie mukopolisa-
charydów błony śluzowej pęcherza mo-
czowego, obecność leukocytów i ich 
działania fagocytarne, złuszczanie się 
komórek nabłonka dróg wyprowadza-
jących mocz oraz obecność przeciw-
ciał klasy IgA na powierzchni błony 

WAŁECZEK 

WOSKOWY

WAŁECZEK 

ZIARNISTY

WAŁECZEK 

HIALINOWY

ZAGĘSZCZANIE 

BIAŁKA

BIAŁKO 

TAMM-HORSFALLA

Ryc. 1. Schemat powstawania wałeczków

ry

c. ar

chiwum autor

ów

DIAGNOSTYKA

WETERYNARIA W PRAKTYCE

36

www.weterynaria.elamed.pl

CZERWIEC • 6/2012

Nazwa 

kryształu

Kształt

pH moczu

Predyspozycje gatunkowe 

i rasowe

Znaczenie kliniczne

Fosforany 

amonowo-

-magnezowe 

(struwity, 

trójfosforany)

Najczęściej „wieko od trumny”,

ogólnie graniastosłupy 

ze zwężającymi się bokami 

i końcówkami,

igły, płaskie kryształy 

o ściętych brzegach,

bezbarwne

Zasadowe, obojętne

Obserwowane fi zjologicznie 

u psów i kotów

• Mogą tworzyć kamienie

• Zwiększona ilość często 

związana z obecnością 

bakterii (głównie Staphylococ-

cus spp. i Proteus spp.)

• Mogą powstawać w przecho-

wywanym moczu 

Szczawiany 

wapnia

• Jednowodne: płaskie, 

z ostrymi zakończeniami, 

przypominają sztachety 

od płotu, wrzeciona lub 

wiosła, bezbarwne

• Dwuwodne: ośmiościany 

foremne przypominające 

z wyglądu koperty, bezbarw-

ne

Zazwyczaj kwaśne

• Mogą występować w moczu 

zdrowych zwierząt

• W przebiegu kamicy 

szczawianowo-wapniowej

• W przypadkach nadmierne-

go wydalania wapnia 

z moczem (hiperkalcemia, 

hiperkortyzolemia), nadmier-

nego wydalania szczawianów 

z moczem (dieta bogata 

w rośliny zawierające 

szczawiany, spożycie glikolu 

etylowego, czekolady) 

• U kotów jako powikłanie 

zakwaszania moczu w lecze-

niu kamicy fosforanowo-

amonowo-magnezowej

Węglany wapnia

Różne kształty (owalne, wiosła, 

kuliste z prążkami rozchodzą-

cymi się promieniście), 

pojedyncze lub w skupiskach,

żółtobrązowe lub bezbarwne

• Fizjologicznie w moczu koni, 

kóz, królików i świnek 

morskich

• Bardzo rzadko identyfi kowa-

ne w moczu psów

• Nie występują u kotów

Bilirubina

Kształtu granulek lub igieł,

pomarańczowe do ciemno-

brązowych

Mogą fi zjologicznie występo-

wać w niewielkiej ilości 

w moczu psów (zwłaszcza 

stężonym u samców)

Związane z chorobami 

przebiegającymi z żółtaczką

Bezpostaciowe 

fosforany

Bezpostaciowe złogi

Bezbarwne lub jasnożółte

Zasadowe

Mogą występować u klinicznie 

zdrowych zwierząt, nie mają 

znaczenia diagnostycznego

Bezpostaciowe 

moczany

Bezpostaciowe złogi,

żółtobrązowe do czarnych

Kwaśne

• Rzadkie u psów

• Częste u dalmatyńczyków 

i buldogów angielskich

Mogą występować u zwierząt 

z krążeniem wrotno-obocz-

nym lub ciężkimi chorobami 

wątroby

Kwas moczowy

Płaskie, najczęściej kształtu 

rombu lub sześcioboczne,

bezbarwne

Predysponowane rasy 

to dalmatyńczyk (ze względu 

na związany z rasą mniejszy 

wychwyt kwasu moczowego 

przez wątrobę i zmniejszone 

wchłanianie zwrotne 

w kanalikach nerkowych) 

i buldog angielski

Stwierdzone u ras psów 

innych niż dalmatyńczyki 

i buldogi angielskie mogą 

świadczyć o krążeniu 

wrotno-obocznym lub 

ciężkich chorobach wątroby

Kwaśne moczany 

amonowe

Kształt kulisty o nierównych 

brzegach

Najczęściej obojętne

lub zasadowe

• U kotów mogą tworzyć 

skupiska

• Bardzo rzadko mogą 

występować u klinicznie 

zdrowych dalmatyńczyków 

i buldogów angielskich

• Związane z zaburzeniami 

funkcjonowania wątroby 

• Z występowaniem zespołu 

wrotno-obocznego i kamicą 

moczanowo-amonową

Cystynowe

Płaskie, sześciokątne, mogą 

mieć nierówne brzegi,

bezbarwne

Kwaśne

• Predyspozycje rasowe 

u psów: jamniki, bassety, 

buldogi angielskie, yorkshire 

terriery, teriery irlandzkie, 

chihuahua, mastiff y, 

rottweilery i nowofundlandy

• Rozpoznane u kotów ras 

syjamskiej i amerykańskiej 

domowej krótkowłosej

• Związane z wrodzonym 

zaburzeniem transportu 

kanalikowego aminokwasów 

(np. argininy, ornityny, lizyny 

i cystyny)

• U pacjentów z cystynurią

Tab. 1. Kryształy identyfi kowane w moczu

DIAGNOSTYKA

WETERYNARIA W PRAKTYCE

37

www.weterynaria.elamed.pl

CZERWIEC • 6/2012

śluzowej (6). Bakterie najczęściej do-
stają się do układu wydalniczego drogą 
wstępującą od strony cewki moczowej 
(zakażenie urogenne). Potencjalnymi 
drogami szerzenia się infekcji są rów-
nież naczynia krwionośne (zakażenia 
hematogenie) i naczynia chłonne (za-
każenia limfogenne), poprzez ciągłość 
tkanek z sąsiadujących okolic i obec-
ność przetok moczowo-płciowych lub 
moczowo-pęcherzowo-jelitowych. Wy-
stępowaniu i szerzeniu się drobnoustro-
jów sprzyjają wady anatomiczne i czyn-
nościowe, obecność kamieni w drogach 
wyprowadzających mocz, niski ciężar 
właściwy moczu, zmiany pH w kierun-
ku zasadowego, niektóre zabiegi diagno-
styczne, np. cewnikowanie i cystosko-
pia. W warunkach fi zjologicznych mocz 
jest wolny od drobnoustrojów.

Aby w obrazie mikroskopu świetlne-

go zidentyfi kować podczas standardo-
wego badania próbki moczu bakterie 
swobodnie w nim pływające, musi ich 
być około 10 000 w 1 ml w przypadku la-
seczek lub około 100 000 w 1 ml w przy-
padku ziarniaków. Liczba drobnoustro-
jów jest największa w moczu porannym. 
W moczu pochodzącym z pierwszego 
strumienia znajdują się bakterie wypłu-
kane z dolnego odcinka cewki moczo-
wej, dlatego też najbardziej wiarygodny 
wynik uzyskuje się z moczu pobranego 
ze środkowego strumienia. W obrazie 
mikroskopowym świeżej próbki bakte-
rie widać tylko w dużym powiększeniu, 
często jako małe, „drgające” twory wzbu-
dzające ruch otoczenia. W barwionym 
preparacie osadu moczu znacznie lepiej 
można ocenić ich obecność i dokonać 
wstępnej klasyfi kacji rodzaju.

Do wykonania posiewu moczu najle-

piej nadaje się próbka moczu pobrana 
poprzez cystocentezę, a żeby zwiększyć 
jej wiarygodność, można pobrać mocz 
w dowolnym momencie dnia, przez 
co będzie ona najbardziej reprezenta-
tywna (w moczu zalegającym w nocy ist-
nieje możliwość zmiany warunków fi zy-
kochemicznych prowadzącej do zmian 
we fl orze bakteryjnej). Dopuszczalne 
jest również przekazanie do posiewu 
próbki oddanej w czasie mikcji, jednak 
powinien to być mocz ze środkowego 
strumienia i podobnie jak w przypad-
ku cystocentezy z dowolnego momen-
tu dnia, jednak raczej nie z nocy.

Poza identyfi kacją  drobnoustrojów 

i określeniem jego antybiotykoopor-

ności w laboratoriach mikrobiologicz-
nych określa się również liczbę bakte-
rii tworzących kolonie (CFU)/ml. Do jej 
określenia stosuje się metodę rozcień-
czeniową. W stosunku do moczu czło-
wieka określono kryteria wykazujące 
znamienną bakteriurię. W przypadku 
zidentyfi kowania dwóch lub więcej ga-
tunków bakterii w moczu należy roz-
ważyć powtórzenie badania, ponieważ 
prawie zawsze oznacza to, że doszło 
do zanieczyszczenia próbki. W przy-
padku posiewu moczu pobranego me-
todą cewnikowania wynik może wyka-
zywać wzrost wielu bakterii.

Komórki drożdżaków mogą być mylo-

ne z erytrocytami lub kroplami tłuszczu, 
jednak komórki drożdżakowate charak-
teryzują się specyfi czną budową (kształt 
odcisku buta). Ich obecność jest zazwy-
czaj wynikiem zanieczyszczenia, ponie-
waż bardzo rzadko drożdżaki są przy-
czyną infekcji dróg wyprowadzających 
mocz. Podobnie sytuacja przedstawia 
się w przypadku identyfi kacji w próbce 
moczu komórek grzybni grzybów wła-
ściwych. Ich obecność w przypadkach 
patologicznych może świadczyć o grzy-
bicy systemowej obejmującej nerki.

W próbce moczu można zidentyfi ko-

wać jaja pasożytów układu moczowego 
(Capillaria plica i Dioctophyma renale), 
jednak są to bardzo rzadkie pasożyty 
(autorzy nie spotkali się jeszcze z nimi 
w swojej praktyce) (7, 8).

Krople tłuszczu mogą pojawić się 

zwłaszcza w próbce moczu kotów 
(w miąższu nerki kotów znajduje się 
tłuszcz) i bardzo rzadko w przypad-
kach otyłości, cukrzycy i niedoczynno-
ści tarczycy. Mają one różny rozmiar 
(przez co mogą być mylone z erytrocy-
tami) i w mikroskopie świetlnym mogą 
lekko świecić się na zielono. Umiejsca-
wiają się bezpośrednio pod szkiełkiem 
nakrywkowym. Krople tłuszczu mogą 
być również zanieczyszczeniem pocho-
dzącym ze środków poślizgowych sto-
sowanych do cewnikowania.

W moczu można obserwować wie-

le obiektów niemających znaczenia 
klinicznego i będących zazwyczaj za-
nieczyszczeniami wprowadzonymi 
do materiału podczas pobierania go, 
transportu i przeprowadzania badania. 
Są nimi między innymi pęcherzyki po-
wietrza, plemniki, puder (zazwyczaj z rę-
kawiczek diagnostycznych), włosy, od-
chody, pyłki kwiatowe, spory grzybów, 

odłamki szkła i włókna. Ich rozpoznanie 
jest bardzo ważne, gdyż mogą być myl-
nie zidentyfi kowane jako dowody pro-
cesów patologicznych przebiegających 
w drogach wyprowadzających mocz.

Próbka moczu może być również wy-

korzystana do przeprowadzenia na niej 
badań serologicznych. Wyspecjalizowa-
ne laboratoria oferują wykonanie badań 
na przykład w kierunku leptospirozy 
lub nosówki. W moczu można ozna-
czyć obecność i poziomy metali cięż-
kich, jodu i innych pierwiastków oraz 
leków. Badania te jednak nie są przy-
datne w codziennej praktyce lekarzy 
małych zwierząt.

Mocz jako materiał laboratoryjny 

jest łatwo dostępny i nie nastręcza du-
żych trudności podczas analizy. Wyni-
ki uzyskane w laboratorium powinny 
być interpretowane bardzo ostrożnie, 
ze szczególnym uwzględnieniem spo-
sobu uzyskania próbki, warunków prze-
chowywania, wywiadu i badania kli-
nicznego. Analiza moczu nie dostarcza 
informacji jedynie o procesach toczą-
cych się w obrębie układu wydalnicze-
go, ale również pozwala pośrednio oce-
nić ogólne funkcjonowanie organizmu 
lub nakierowuje na problem umiejsco-
wiony w innym, niekiedy odległym na-
rządzie. 

‰

Piśmiennictwo
  1. Cowell R.L., Tyler R.D., Meinkoth J.H.: Dia-

gnostic Cytology And Hematology Of The 
Dog And  Cat. Mosby Elsevier, St. Louis 
2008.

 2. Meyer D.J., Harvey J.W.: Veterinary Labora-

tory Medicine: Interpretation and Diagnosis. 
Saunders, St. Louis 2004.

  3. Książek A., Rutkowski B.: Nefrologia. Cze-

lej, Lublin 2004.

 4. Hadrick M.K.: Acute tubulointerstitial ne-

phritis with eosinophiluria in a dog. „J. Vet. 
Intern. Med.”, 1996, 10(1):45-7.

 5. Brandt L.E.: Localization of Canine, Feline, 

and Mouse Renal Membrane Proteins. „Vet. 
Pathol.”, 2011, 28 (abstrakt).

 6. Szewczyk E.M.: Diagnostyka bakteriolo-

giczna.  Wydawnictwo Naukowe PWN, 
Warszawa 2005.

 7. Callegari D.: Canine bladderworm (Capilla-

ria plica) infection associated with glomerular 
amyloidosis. „Vet. Parasitol.”, 2010, 25, 
168(3-4):338-41.

 8. Ferreira V.L.: Dioctophyma renale in a dog: 

clinical diagnosis and surgical treatment. 
„Vet. Parasitol.”, 2010, 26; 168(1-2):151-5.

lek. wet. Anna Kuziemska

Gabinet Weterynaryjny

51-672 Wrocław, ul. Partyzantów 12 D