Opracowano w ramach projektu

"Badanie postaw wobec

ś

ydów i stosunku do ich dziedzictwa,

współpraca z lokalnymi partnerami w wybranych 15 miejscowo

ś

ciach, edukacja dla tolerancji",

realizowanego przez Fundacj

ę

Ochrony Dziedzictwa

ś

ydowskiego

dzi

ę

ki wsparciu Fundacji im. Stefana Batorego.

1

Judaizm –

ś

wi

ę

ta i obrz

ę

dy

Pakiet edukacyjny

Michał Majewski

Instytut Historyczny Uniwersytet Warszawski

Warszawa

stycze

ń

2009

Opracowano w ramach projektu

"Badanie postaw wobec

ś

ydów i stosunku do ich dziedzictwa,

współpraca z lokalnymi partnerami w wybranych 15 miejscowo

ś

ciach, edukacja dla tolerancji",

realizowanego przez Fundacj

ę

Ochrony Dziedzictwa

ś

ydowskiego

dzi

ę

ki wsparciu Fundacji im. Stefana Batorego.

2

Wst

ę

p

Judaizm, zwany równie

ż

mozaizmem, jest jedn

ą

z trzech wielkich religii monoteistycznych.

Jest równocze

ś

nie zespołem wierze

ń

, warto

ś

ci etycznych i postaw wynikaj

ą

cych z tradycji i

obyczajów

ż

ydowskich. Główne jego zało

ż

enia opieraj

ą

si

ę

na wierze w jedynego

niepodzielnego Boga –

הוהי

, który wybrał naród Izraela do zawarcia z Nim przymierza.

Jako,

ż

e jest to religia z wieloma nurtami - od ortodoksyjnych przez reformowane po

post

ę

powe, a w dodatku bez

ś

ci

ś

le okre

ś

lonej hierarchii, jak ma to miejsce w ko

ś

ciele

katolickim, na czele którego stoi papie

ż

– bardzo trudno opisa

ć

j

ą

w prosty i przejrzysty

sposób. Na potrzeby niniejszej pracy uznali

ś

my,

ż

e na wst

ę

pie przypomnimy najwa

ż

niejsze

wydarzenia, które kształtowały pó

ź

niejsze zwyczaje i tradycje

ż

ydowskie. W kolejnych za

ś

cz

ęś

ciach opiszemy dwa cykle – cykl

ż

ycia człowieka od narodzenia a

ż

do

ś

mierci oraz cykl

roczny, w czasie którego

ś

ydzi obchodz

ą

ś

wi

ę

ta religijne – dzi

ę

ki którym łatwiej b

ę

dzie

usystematyzowa

ć

sobie wiedz

ę

na temat tradycji i obrz

ę

dów

ż

ydowskich. Pami

ę

tajmy

jednak,

ż

e opisane tradycje nie s

ą

ś

ci

ś

le przestrzegane przez wszystkich

ś

ydów na

ś

wiecie i

nie dotycz

ą

ich wszystkich. Blisko dwa tysi

ą

ce lat

ż

ycia w diasporze spowodowały,

ż

e w

ró

ż

nych rejonach

ś

wiata wykształciły si

ę

ró

ż

ne zwyczaje, obrz

ę

dy, tradycje kulinarne etc.

Chcemy równie

ż

uczuli

ć

,

ż

e tak jak w ka

ż

dej religii, ludzie w ró

ż

nym stopniu przestrzegaj

ą

nakazów i zakazów na nich nało

ż

onych, a proces sekularyzacji dotkn

ą

ł

ś

ydów tak samo jak

wszystkie inne narody na

ś

wiecie.

Pocz

ą

tki

Historia judaizmu jest

ś

ci

ś

le zwi

ą

zana z histori

ą

narodu

ż

ydowskiego. Niemo

ż

liwym jest

wskazanie konkretnego wydarzenia, po którym narodził si

ę

judaizm, jak w przypadku

chrze

ś

cija

ń

stwa czy islamu. Cz

ę

sto mo

ż

na spotka

ć

si

ę

z twierdzeniem,

ż

e zawarcie

przymierza Boga z Abrahamem jest pocz

ą

tkiem judaizmu, ale czy Adam i Ewa nie wierzyli

ju

ż

w jedynego Boga?

Opracowano w ramach projektu

"Badanie postaw wobec

ś

ydów i stosunku do ich dziedzictwa,

współpraca z lokalnymi partnerami w wybranych 15 miejscowo

ś

ciach, edukacja dla tolerancji",

realizowanego przez Fundacj

ę

Ochrony Dziedzictwa

ś

ydowskiego

dzi

ę

ki wsparciu Fundacji im. Stefana Batorego.

3

Bóg zawarł przymierze z Abrahamem (Rdz 17, 1-22), według którego obiecał On

Abrahamowi liczne potomstwo i opiek

ę

nad nim oraz własn

ą

ziemi

ę

– Ziemi

ę

Obiecan

ą

–

wymagaj

ą

c w zamian od człowieka posłusze

ń

stwa i wiary. Znakiem owego przymierza miało

sta

ć

si

ę

obrzezanie – brit mila. Bóg, dotrzymuj

ą

c swej obietnicy, dał Abrahamowi potomstwo:

jego

ż

ona Sara, uwa

ż

ana za bezpłodn

ą

, urodziła mu syna – Izaaka. Był to drugi syn

Abrahama. Pierwszego, Izmaela, urodziła mu jego niewolnica. Bóg, chc

ą

c sprawdzi

ć

wiar

ę

Abrahama, kazał mu zło

ż

y

ć

swego młodszego syna w ofierze. W ostatnim momencie

Abraham został powstrzymany przez Anioła (Rdz. 22, 12). Po

ś

mierci Sary, Abraham wzi

ą

ł

za

ż

on

ę

Katur

ę

, z któr

ą

miał kolejnych sze

ś

ciu synów - Zembrana, Jazara, Madana,

Madiana, Luzubaka i Suosa.

Synowie ci dali pocz

ą

tek wszelkim narodom

ż

yj

ą

cym na

ś

wiecie.

ś

ydzi wywodz

ą

si

ę

od

Izaaka, który po

ś

lubił Rebek

ę

, z któr

ą

miał nast

ę

pnie dwóch synów: Ezawa i Jakuba. Jakub,

pomimo tego,

ż

e był młodszy, podst

ę

pem uzyskał błogosławie

ń

stwo ojca dla pierworodnego

syna. Otrzymał od Boga nowe imi

ę

– Izrael – a jego synowie dali pocz

ą

tek dwunastu

plemionom Izraela.

Ukochanym synem Jakuba był Józef, którego z zawi

ś

ci bracia sprzedali do Egiptu. Dzi

ę

ki

umiej

ę

tno

ś

ci odczytywania snów, Józef uzyskał siln

ą

pozycj

ę

na dworze faraona – tak siln

ą

,

ż

e w czasie kl

ę

ski głodu mógł sprowadzi

ć

do Egiptu swych braci i ojca wraz z rodzinami.

Izraelici pozostali w Egipcie około 400 lat. W tym czasie zapomniano ju

ż

o zasługach Józefa,

a jego potomków uczyniono niewolnikami. Chc

ą

c zapobiec przepowiedni egipskiego

kapłana, głosz

ą

cej,

ż

e nadejdzie Izraelczyk, który osłabi pot

ę

g

ę

faraonów, władca nakazał

zamordowa

ć

wszystkich m

ę

skich potomków

ż

ydowskich. Jedynym dzieckiem, które zostało

uratowane był Moj

ż

esz. Został on wychowany przez córk

ę

faraona. Gdy Moj

ż

esz dorósł,

musiał ucieka

ć

z Egiptu. Wtedy to na górze Synaj ukazał mu si

ę

Bóg pod postaci

ą

gorej

ą

cego krzewu, który nakazał Moj

ż

eszowi wyprowadzi

ć

lud Izraela do Ziemi Obiecanej,

co te

ż

udało mu si

ę

przy wsparciu Boga uczyni

ć

.

ś

ydzi, pakuj

ą

c si

ę

w po

ś

piechu, uciekli za

Moj

ż

eszem na pustyni

ę

, udaj

ą

c si

ę

nast

ę

pnie pod gór

ę

Synaj. Tam te

ż

Bóg przekazał im 10

przykaza

ń

. Hebrajczycy pod wodz

ą

Moj

ż

esza udali si

ę

nast

ę

pnie do Ziemi Obiecanej, jednak

gdy dostrzegli pot

ę

g

ę

ludów w niej mieszkaj

ą

cych zl

ę

kli si

ę

i zw

ą

tpili w obietnic

ę

Boga. Za

kar

ę

, Pan skazał ich na 40 lat tułaczki po pustyni, tak aby

ż

adna osoba, która wyszła z

Egiptu nie weszła do Ziemi Obiecanej – Kanaanu. Dopiero ich dzieci zaj

ę

ły owe terytorium

podbijaj

ą

c kolejne ludy.

Opracowano w ramach projektu

"Badanie postaw wobec

ś

ydów i stosunku do ich dziedzictwa,

współpraca z lokalnymi partnerami w wybranych 15 miejscowo

ś

ciach, edukacja dla tolerancji",

realizowanego przez Fundacj

ę

Ochrony Dziedzictwa

ś

ydowskiego

dzi

ę

ki wsparciu Fundacji im. Stefana Batorego.

4

Po okresie plemiennym, kiedy to władz

ę

nad pa

ń

stwem sprawowali s

ę

dziowie,

ś

ydzi z

powodu zagro

ż

enia ze strony Filistynów, zbudowali własne silne królestwo, którego władc

ą

został Saul, a nast

ę

pnie Dawid i Salomon. Panowanie Dawida to okres podboju okolicznych

ziem, natomiast rz

ą

dy Salomona to czasy pokoju i rozwoju, czego symbolem mo

ż

e by

ć

wzniesienie wielkiej

Ś

wi

ą

tyni w Jerozolimie na górze Moria (tej samej, na której Abraham

chciał zło

ż

y

ć

swego syna, Izaaka, w ofierze).

Po

ś

mierci Salomona królestwo podzieliło si

ę

na królestwo Izraela (północ) i królestwo Judy

(południe). Obydwa pa

ń

stwa były nieudolnie rz

ą

dzone przez kolejnych władców, co w

poł

ą

czeniu z rosn

ą

c

ą

pot

ę

g

ą

Asyrii spowodowało,

ż

e pod koniec VIII w. p.n.e. królestwo

Izraela przestało istnie

ć

, a jego mieszka

ń

cy zostali uprowadzeni w gł

ą

b pa

ń

stwa

asyryjskiego. Sto lat pó

ź

niej Asyria zacz

ę

ła chyli

ć

si

ę

ku upadkowi, a jej miejsce zostało

zaj

ę

te przez Babiloni

ę

.

W roku 587 p.n.e. królestwo Judy zostało podbite przez władc

ę

Babilonii –

Nabuchodonozora. W 586 r. p.n.e. władca Babilonii zburzył

Ś

wi

ą

tyni

ę

Salomona, a cała

ludno

ść

została uprowadzona do Babilonii. Niewola ta trwała do 538 roku, kiedy nowi władcy

Babilonii – Persowie – zezwolili

ś

ydom na powrót. Uzyskali oni tym sposobem do

ść

szerok

ą

autonomi

ę

. W latach 520 – 515 wzniesiono now

ą

Ś

wi

ą

tynie na miejscu starej.

W 332 roku Juda została podbita przez Greków, a jej nazw

ę

zmieniono na Jude

ę

. Po

ś

mierci

Aleksandra Wielkiego prowincja ta znalazła si

ę

w r

ę

kach Seleucydów, którzy d

ąż

yli do

przymusowej hellenizacji

ś

ydów – dekretami zakazano obrzezania, obchodzenia

ś

wi

ą

t i

sprawowania jakichkolwiek form kultu.

Ś

wi

ą

tynia Jerozolimska została po

ś

wi

ę

cona Zeusowi.

Skutkiem tej polityki był wybuch powstania Machabeuszy w 166 r. p.n.e.

ś

ydom udało si

ę

odzyska

ć

Ś

wi

ą

tyni

ę

, która na powrót została skoszerowana, czyli rytualnie po

ś

wi

ę

cona. W

czasie oczyszczania

ś

wi

ą

tyni wydarzył si

ę

cud, gdy

ż

jeden dzban oliwy do rozpalenia

menory (ogromnego siedmioramiennego

ś

wiecznika) wystarczał nie na jeden dzie

ń

palenia,

lecz na osiem. Ustanowiono władz

ę

arcykapłanów z dynastii Hasmoneuszy.

W tym czasie cały region przekształcał si

ę

stopniowo w prowincj

ę

rzymsk

ą

. Wielkie zmiany

przyniósł okres panowania Heroda, który nie tylko zmodernizował kraj, ale równie

ż

rozbudował

Ś

wi

ą

tyni

ę

. W 66 r. n.e. wybuchło powstanie przeciw supremacji rzymskiej, w

czasie którego zniszczona została cała Jerozolima wraz ze

Ś

wi

ą

tyni

ą

. Wydarzenia te

rozpocz

ę

ły okres rozproszenia

ś

ydów po

ś

wiecie - diaspory. W 132 roku wybuchło drugie i

ostatnie powstanie

ż

ydowskie, którego przywódc

ą

był Bar Kochba.

Opracowano w ramach projektu

"Badanie postaw wobec

ś

ydów i stosunku do ich dziedzictwa,

współpraca z lokalnymi partnerami w wybranych 15 miejscowo

ś

ciach, edukacja dla tolerancji",

realizowanego przez Fundacj

ę

Ochrony Dziedzictwa

ś

ydowskiego

dzi

ę

ki wsparciu Fundacji im. Stefana Batorego.

5

W diasporze

ś

ydzi dostrzegali zagro

ż

enie dla własnej to

ż

samo

ś

ci tym bardziej,

ż

e

Rzymianie zakazali wszelkich praktyk religijnych, a nieprzestrzeganie zakazu surowo karali.

Skutkiem tego zacz

ę

to spisywa

ć

tradycje ustne i komentarze do Tory, aby nie zostały one

zapomniane. Wraz ze zburzeniem

Ś

wi

ą

tyni rozpocz

ą

ł si

ę

dla

ś

ydów, jak ju

ż

wspomnieli

ś

my,

okres diaspory – rozproszenia, a okres wcze

ś

niejszy stał si

ę

ź

ródłem tradycji i kultury

ż

ydowskiej.

Ź

ródła wiary

Tora – (hebr. –

הרות

– prawo), czyli Pi

ę

cioksi

ą

g Moj

ż

eszowy to naj

ś

wi

ę

tszy tekst judaizmu,

składaj

ą

cy si

ę

z 5 ksi

ą

g spisanych w j

ę

zyku hebrajskim. Swym tekstem obejmuje ona okres

od stworzenia

ś

wiata do czasu w

ę

drówki

ś

ydów po pustyni pod przewodnictwem Moj

ż

esza.

Według tradycji Tora jest słowem bo

ż

ym spisanym przez Moj

ż

esza. Dlatego te

ż

otaczana

jest najwy

ż

sz

ą

czci

ą

. Tekstu tego nie mo

ż

na zmienia

ć

(słowo bo

ż

e jest idealne), a nawet

dotyka

ć

, aby go nie sprofanowa

ć

. Tekst spisany na długim pergaminie nawini

ę

ty jest na

specjalne dr

ąż

ki umo

ż

liwiaj

ą

ce przewijanie pergaminu bez jego dotykania. Tora

przechowywana jest w synagodze w specjalnej wn

ę

ce zwanej aron ha-kodesh. Aby

zabezpieczy

ć

j

ą

przed profanacj

ą

, rodał zakryty jest specjalnym pokrowcem – meil (zwany

równie

ż

sukienk

ą

na Tor

ę

).

Zastanawiaj

ą

cy mo

ż

e by

ć

sposób spisywania Tory, skoro nie mo

ż

na jej dotyka

ć

. Tor

ę

mo

ż

e

spisywa

ć

sofer - skryba maj

ą

cy prawo spisywa

ć

ś

wi

ę

te teksty. Powinien on by

ć

ubrany w

specjalne białe szaty, a tak

ż

e by

ć

czystym rytualnie – po k

ą

pieli w mykwie. Tora nie mo

ż

e

zawiera

ć

,

ż

adnego bł

ę

du, gdy

ż

przestaje ona by

ć

słowem bo

ż

ym, st

ą

d te

ż

powstało polskie

powiedzenie „co do joty”. Jod (

י

), czyli najmniejsza litera alfabetu hebrajskiego nie mo

ż

e

zosta

ć

pomini

ę

ta przy przepisywaniu. W przypadku, gdy Tora zawiera bł

ę

dy, była dotykana,

b

ą

d

ź

je

ś

li nie wiadome s

ą

jej losy, jest ona nie koszerna i nie mo

ż

e by

ć

u

ż

ywana do celów

rytualnych. Taka Tora powinna zosta

ć

pochowana na cmentarzu.

Tanach – (hebr. –

ך״נת

), czyli inaczej Biblia Hebrajska to zbiór pism składaj

ą

cy si

ę

z 24

ksi

ą

g. Dzieli si

ę

on na trzy cz

ęś

ci: Tora – prawo, Newiim – prorocy, Ketuwim – pisma. Kanon

Tanachu został ustalony podczas synodu rabinów w Jawne około 100 roku n.e. Od tego

czasu owym wyborem miano posługiwa

ć

si

ę

tylko i wył

ą

cznie w synagogach. Wszelkie inne

wersje nale

ż

ało jak najszybciej pochowa

ć

w ziemi. Nad poprawno

ś

ci

ą

tekstów

Opracowano w ramach projektu

"Badanie postaw wobec

ś

ydów i stosunku do ich dziedzictwa,

współpraca z lokalnymi partnerami w wybranych 15 miejscowo

ś

ciach, edukacja dla tolerancji",

realizowanego przez Fundacj

ę

Ochrony Dziedzictwa

ś

ydowskiego

dzi

ę

ki wsparciu Fundacji im. Stefana Batorego.

6

przechowywanych w synagogach mieli czuwa

ć

masoreci. Miedzy VII a X wiekiem

wprowadzono do Biblii Hebrajskiej zapis samogłoskowy maj

ą

cy na celu ułatwienie

ś

ydom w

diasporze poprawnego odczytywania Tanachu (normalnie alfabet hebrajski nie zawiera

samogłosek).

Talmud – (hebr. –

דומלת

), czyli zapis tradycji ustnej judaizmu, zawiera zasady

ż

ycia

religijnego. Składa si

ę

z dwóch cz

ęś

ci Miszny i Gemary, w których spisano rozwa

ż

ania na

temat Tory z okresu obejmuj

ą

cego około 800 lat. W Misznie zawarto praktyczne informacje

dotycz

ą

ce tego jak nale

ż

y interpretowa

ć

nakazy zawarte w Torze. Spisanych jest tam 248

nakazów i 365 zakazów, które ł

ą

cznie tworz

ą

613 micwot, czyli przykaza

ń

. Owe przykazania

tworz

ą

halach

ę

, czyli prawo

ż

ydowskie. Gemara za

ś

stanowi komentarz do Miszny, jeszcze

dokładniej okre

ś

laj

ą

c zasady pobo

ż

nego

ż

ycia. Istniej

ą

dwie wersje Gemary powstałe w

dwóch o

ś

rodkach naukowych – w Babilonii i w Jerozolimie. Talmud Babilo

ń

ski jest

obszerniejszy i uwa

ż

any za nadrz

ę

dny. Ogólnie mo

ż

na uzna

ć

,

ż

e Talmud to kwintesencja

nauki, umo

ż

liwiaj

ą

ca prze

ś

ledzenie

ż

ydowskiego sposobu

ż

ycia. Jest to "Tora

ż

ycia" (hebr.

"torat chajim"), prawo reguluj

ą

ce

ż

ycie jednostki i całej społeczno

ś

ci. Jednocze

ś

nie jest

Talmud doktryn

ą

kształtuj

ą

c

ą

post

ę

powanie narodu

ż

ydowskiego.

W koło

ż

ycia

Narodziny. Po narodzinach dziecka nale

ż

y najpierw zastanowi

ć

si

ę

, czy jest ono

ś

ydem.

Judaizm okre

ś

la t

ę

kwesti

ę

stosunkowo jasno.

ś

ydem, według Halachy, jest ka

ż

da osoba

maj

ą

ca matk

ę

ś

ydówk

ę

. Zasada ta bierze swój pocz

ą

tek w czasach niewoli egipskiej, kiedy

wszyscy m

ę

scy potomkowie byli mordowani, a wiar

ę

, narodowo

ść

i wszelkie tradycje

przekazywały sobie kobiety. Nale

ż

y równie

ż

pami

ę

ta

ć

,

ż

e zasada ta ma praktyczne

uwarunkowania. Zawsze wiadomo, kto jest matk

ą

dziecka – w stosunku do ojca tej pewno

ś

ci

nie ma. Innym sposobem zostania

ś

ydem jest proces konwersji. Jest to długoletni proces, w

czasie którego nale

ż

y pozna

ć

wszelkie tradycje, j

ę

zyk hebrajski etc. Nale

ż

y jednak pami

ę

ta

ć

,

ż

e judaizm nie jest religia misyjn

ą

i nie d

ąż

y do nawracania ludzi, jak ma to miejsce w

chrze

ś

cija

ń

stwie lub w islamie. W historii były równie

ż

inne prawa okre

ś

laj

ą

ce, kto jest

ś

ydem, jak chocia

ż

by ustawy norymberskie, ale nie maj

ą

one

ż

adnych podstaw religijnych.

Potomstwo jest jednym z najwi

ę

kszych błogosławie

ń

stw, jakie mo

ż

e by

ć

dane mał

ż

e

ń

stwu

przez Boga, tak wi

ę

c im wi

ę

cej dzieci, tym lepiej. Po urodzeniu chłopca, w ósmym dniu

ż

ycia

Opracowano w ramach projektu

"Badanie postaw wobec

ś

ydów i stosunku do ich dziedzictwa,

współpraca z lokalnymi partnerami w wybranych 15 miejscowo

ś

ciach, edukacja dla tolerancji",

realizowanego przez Fundacj

ę

Ochrony Dziedzictwa

ś

ydowskiego

dzi

ę

ki wsparciu Fundacji im. Stefana Batorego.

7

nast

ę

puje jego obrzezanie – brit milah. U

ź

ródła tego zwyczaju le

żą

wzgl

ę

dy higieniczne.

Jednak według judaizmu akt ten stanowi symbol Przymierza, które zostało zawarte pomi

ę

dzy

Abrahamem, a Bogiem. Dokonywane jest zawsze w ósmy dzie

ń

po urodzeniu, nawet je

ś

li

dzie

ń

ten przypada w szabat, czy inne

ś

wi

ę

to

ż

ydowskie. Ma to zwi

ą

zek z krzepliwo

ś

ci

ą

krwi,

która jest najwi

ę

ksza u noworodków wła

ś

nie ósmego dnia po narodzeniu. Operacji tej

dokonuje mohel – pierwotnie obowi

ą

zek ten ci

ąż

ył na ojcu chłopca. Obrzezania dokonuje si

ę

na podwójnym krze

ś

le, którego jedna cz

ęść

jest przeznaczona dla proroka Eliasza, na

drugiej za

ś

siada sandak, który trzyma dziecko. Funkcj

ę

sandaka przyjmuje si

ę

za wielkie

wyró

ż

nienie. Na ceremoni

ę

dziecko przynosz

ą

kum i kuma, zazwyczaj bezdzietne

mał

ż

e

ń

stwo, które w sposób symboliczny zostaje rodzicami. Po zako

ń

czeniu ceremonii

dziecko otrzymuje imi

ę

hebrajskie, które mohel po raz pierwszy oznajmia publicznie i które

b

ę

dzie u

ż

ywane przy wszelkich obrz

ę

dach religijnych – cz

ę

sto ró

ż

ni si

ę

ono od tego

zapisanego w aktach stanu cywilnego. W przypadku

ś

mierci chłopca przed 8 dniem

ż

ycia,

obrz

ę

d ten dokonywany jest tu

ż

przed pogrzebem w czasie obrz

ę

du przedpogrzebowego –

tahary, czyli oczyszczenia ciała. Obrzezania dokonuje si

ę

równie

ż

w przypadku konwersji na

judaizm.

Dzieci

ń

stwo. W judaizmie zarówno dzieci, jak i rodzice maj

ą

wzgl

ę

dem siebie liczne

obowi

ą

zki. Rodzice powinni zapewni

ć

dzieciom opiek

ę

i wykształcenie (inne wzgl

ę

dem córek

i synów) oraz godny start w dorosłym

ż

yciu. Rodzice nie mog

ą

faworyzowa

ć

ż

adnego z

dzieci, aby nie zaistniały spory mi

ę

dzy nimi. Potomstwo za

ś

, w zamian, winne jest rodzicom

szacunek i powinno dba

ć

o nich jak tylko mo

ż

e.

Chłopcy w wieku 4 lat id

ą

pierwszy raz do szkoły, aby rozpocz

ąć

studiowanie Tory i

Talmudu. Nauka od tego momentu powinna by

ć

kontynuowana przez całe

ż

ycie. Jest ona

tak wa

ż

na poniewa

ż

pomaga zrozumie

ć

istot

ę

Boga oraz, poprzez jego słowa, dowiedzie

ć

si

ę

czego Bóg od ludzi oczekuje. Jako,

ż

e nauka jest jednym z najwa

ż

niejszych przykaza

ń

judaizmu, zaczyna si

ę

j

ą

bardzo wcze

ś

nie. Aby wyrobi

ć

w młodych ludziach zapał do nauki,

pierwszego dnia w szkole cz

ę

stowani s

ą

miodem i słodyczami, które smakuj

ą

tak słodko, jak

mo

ż

e smakowa

ć

tylko zdobyta wiedza. W Polsce przez pierwsze dwa lata w szkole religijnej

– chederze, chłopcy poznawali j

ę

zyk i gramatyk

ę

hebrajsk

ą

. Było to zadaniem do

ść

trudnym,

zarówno dla uczniów, jak i dla mełameda – nauczyciela, gdy

ż

ś

ydzi w Europie

ś

rodkowej na

co dzie

ń

posługiwali si

ę

j

ę

zykiem jidysz. Dzieci od najmłodszych lat musiały uczy

ć

si

ę

dwóch

j

ę

zyków: codziennego – jidysz, oraz

ś

wi

ę

tego – hebrajskiego. Kolejne 3 lata chłopcy sp

ę

dzali

Opracowano w ramach projektu

"Badanie postaw wobec

ś

ydów i stosunku do ich dziedzictwa,

współpraca z lokalnymi partnerami w wybranych 15 miejscowo

ś

ciach, edukacja dla tolerancji",

realizowanego przez Fundacj

ę

Ochrony Dziedzictwa

ś

ydowskiego

dzi

ę

ki wsparciu Fundacji im. Stefana Batorego.

8

nad opanowaniem pami

ę

ciowym fragmentów Tory, poznaj

ą

c jednocze

ś

nie proste

komentarze rabina Rasziego. Kolejny etap nauki trwał do trzynastego roku

ż

ycia, po którym

chłopcy powinni byli by

ć

ju

ż

zaznajomieni z pozostałymi ksi

ę

gami Tanachu oraz niektórymi

komentarzami do nich. Po uko

ń

czeniu chederu

ś

ydzi powinni kontynuowa

ć

nauk

ę

.

Absolwenci lepiej przygotowani szli do jesziw, czyli wy

ż

szych szkół talmudycznych. Szkoły

tego typu istniały w wi

ę

kszo

ś

ci gmin

ż

ydowskich ju

ż

od XVIII wieku, cho

ć

poziom nauczania

w nich był bardzo zró

ż

nicowany. W szkołach tych studiowano Talmud oraz ró

ż

ne

komentarze rabiniczne. Pod koniec XIX wieku, w niektórych pojawiły si

ę

równie

ż

przedmioty

ś

wieckie. Nauka w nich trwała do uko

ń

czenia dwudziestu kilku lat. Uko

ń

czenie jej nie

zwalniało z obowi

ą

zku dalszych studiów. Szkoły tego typu istniej

ą

współcze

ś

nie w Izraelu.

Edukacja kobiet stanowi oddzieln

ą

kwesti

ę

. Dawniej dziewczynki były edukowane przez

matk

ę

w domu. Podstawow

ą

wiedz

ą

, jak

ą

musiały naby

ć

, były zasady prowadzenia

koszernego domu, jednak w wyniku braku obowi

ą

zku studiów religijnych, dziewczynki mogły

uczy

ć

si

ę

równie

ż

przedmiotów

ś

wieckich, j

ę

zyków etc. – oczywi

ś

cie je

ś

li rodzina była

wystarczaj

ą

co zamo

ż

na by pokry

ć

koszty takiej nauki. Dzi

ę

ki temu zdarzały si

ę

kobiety

bardzo dobrze wykształcone (we współczesnym tego słowa znaczeniu). W pocz

ą

tkach XX

wieku powstały równie

ż

szkoły Bejt Jaakow. Były to placówki dla dziewcz

ą

t, w których

nauczano równie

ż

religii.

Dorosło

ść

. Obecnie w wielu pa

ń

stwach człowiek staje si

ę

dorosłym maj

ą

c 18 lat. Posiadanie

pełni praw obywatelskich nie jest jednak to

ż

same z dorosło

ś

ci

ą

religijn

ą

. T

ę

ka

ż

da religia

pojmuje inaczej. W judaizmie (inaczej ni

ż

ma to miejsce w katolicyzmie) moment ten jest

ś

ci

ś

le okre

ś

lony. Chłopiec uko

ń

czywszy trzyna

ś

cie lat i jeden dzie

ń

staje si

ę

pełnoletni, a

zatem jest zobligowany do przestrzegania wszystkich przykaza

ń

– micwot. Odt

ą

d mo

ż

e on

uczestniczy

ć

we wszelkich uroczysto

ś

ciach i obrz

ę

dach religijnych. Mo

ż

e bra

ć

udział w

mijanie (zgromadzenie 10 dorosłych m

ęż

czyzn niezb

ę

dne do odprawiania modłów w

synagodze), odczytywa

ć

Tor

ę

etc. Ogólnie rzecz bior

ą

c, staje si

ę

on w pełni

ś

wiadomym i

odpowiedzialnym członkiem wspólnoty religijnej.

Z tym momentem w

ż

yciu ka

ż

dego chłopca wi

ąż

e si

ę

uroczysto

ść

bar micwy. Odbywa si

ę

ona w synagodze zawsze w pierwszy szabat po uko

ń

czeniu trzynastego roku

ż

ycia i jednego

dnia. Młodzieniec wzywany jest na bim

ę

do odczytania stosownego fragmentu Tory. Po

modłach, jego ojciec wygłasza błogosławie

ń

stwo i podzi

ę

kowanie Bogu za zwolnienie go od

odpowiedzialno

ś

ci przed Nim za czyny swego syna. Po uroczysto

ś

ci w synagodze rodzina

Opracowano w ramach projektu

"Badanie postaw wobec

ś

ydów i stosunku do ich dziedzictwa,

współpraca z lokalnymi partnerami w wybranych 15 miejscowo

ś

ciach, edukacja dla tolerancji",

realizowanego przez Fundacj

ę

Ochrony Dziedzictwa

ś

ydowskiego

dzi

ę

ki wsparciu Fundacji im. Stefana Batorego.

9

wyprawia synowi przyj

ę

cie, w czasie którego młodzieniec powinien wygłosi

ć

przemówienie

na temat odczytanego w bo

ż

nicy fragmentu pisma. Przemowa ma

ś

wiadczy

ć

o zdobytym w

hederze wykształceniu religijnym.

Dziewczynki, jako,

ż

e szybciej dojrzewaj

ą

, staj

ą

si

ę

religijnie pełnoletnie w wieku 12 lat i

jednego dnia. Po przekroczeniu tego wieku dziewczynka nabiera odpowiedzialno

ś

ci za

wszelkie kobiece obowi

ą

zki. Pocz

ą

tkowo nie wi

ą

zały si

ę

z bat micw

ą

ż

adne uroczysto

ś

ci.

Dopiero w pierwszej połowie XIX wieku neoortodoksyjny rabin Jakub Ettinger z Altony

wprowadził odpowiedni

ą

uroczysto

ść

. Ostateczny jej kształt został okre

ś

lony przez Josefa

Chaima z Bagdadu w 1898 roku. W czasie jej trwania dziewczynka ma by

ć

ubrana w nowe

ś

nie

ż

nobiałe szaty oraz powinna wygłosi

ć

specjalne błogosławie

ń

stwo – Sze-hechejanu.

Zwyczaj ten jednak zacz

ą

ł upowszechnia

ć

si

ę

dopiero pod koniec XIX wieku. Uroczysto

ść

ta

spotkała si

ę

z oporem

ś

rodowisk ortodoksyjnych. Ostatecznie spór ten został zako

ń

czony w

1963 roku, gdy naczelny rabin Izraela – Icchak Nissin wypowiedział si

ę

za

przeprowadzaniem owej uroczysto

ś

ci w domu.

Ś

lub. Pomimo,

ż

e dzieci w wieku 12, b

ą

d

ź

13 lat staj

ą

si

ę

dorosłe, ci

ą

gle pozostaj

ą

pod

opiek

ą

rodziców, a

ż

do zawarcia zwi

ą

zku mał

ż

e

ń

skiego. Mał

ż

e

ń

stwo b

ę

d

ą

ce jedn

ą

z micw,

obowi

ą

zuje wszystkich

ś

ydów. Sam Bóg stwierdził „nie jest dobrze,

ż

eby m

ęż

czyzna był

sam” (Rdz 2,18). Ju

ż

40 dni przed narodzeniem, głos z nieba przypisuje ka

ż

demu

m

ęż

czy

ź

nie

ż

on

ę

. Brak

ż

ony mo

ż

e uniemo

ż

liwi

ć

m

ęż

czy

ź

nie sprawowaniu wielu funkcji

religijnych. W przedwojennej Polsce młodym ludziom w odnalezieniu si

ę

nawzajem

pomagały swatki.

Wszelkie ceremonie przed

ś

lubne i

ś

lubne trwaj

ą

zazwyczaj kilka dni, gdy

ż

uwa

ż

ano,

ż

e

szcz

ęś

liwym dniem do zawierania

ś

lubu był wtorek. Wi

ąż

e si

ę

to z faktem,

ż

e trzeciego dnia,

kiedy Bóg stwarzał

ś

wiat dwukrotnie powiedział,

ż

e to co stworzył jest dobre. W szabat

poprzedzaj

ą

cy

ś

lub, pan młody wzywany jest do czytania Tory w synagodze. Narzeczeni

równie

ż

powinni wst

ę

powa

ć

w zwi

ą

zek mał

ż

e

ń

ski w stanie czysto

ś

ci rytualnej, dlatego te

ż

w

przeddzie

ń

uroczysto

ś

ci powinni uda

ć

si

ę

do ła

ź

ni rytualnej – mykwy. Sam

ś

lub zawiera si

ę

wieczorem, je

ś

li jest to mo

ż

liwe, pod gołym niebem, gdy

ż

Bóg obiecał Abrahamowi,

ż

e

b

ę

dzie mie

ć

potomstwo tak liczne, jak gwiazdy na niebie. W czasie ceremonii pa

ń

stwo

młodzi stoj

ą

pod baldachimem

ś

lubnym – chup

ą

, jednak zanim to nast

ą

pi Pan młody

potwierdza swe zobowi

ą

zania wobec

ż

ony zawarte w specjalnym dokumencie spisanym w

j

ę

zyku aramejskim. Dokument ten, zwany Ketub

ą

, powinien zawsze znajdowa

ć

si

ę

w domu

Opracowano w ramach projektu

"Badanie postaw wobec

ś

ydów i stosunku do ich dziedzictwa,

współpraca z lokalnymi partnerami w wybranych 15 miejscowo

ś

ciach, edukacja dla tolerancji",

realizowanego przez Fundacj

ę

Ochrony Dziedzictwa

ś

ydowskiego

dzi

ę

ki wsparciu Fundacji im. Stefana Batorego.

10

mał

ż

onków. Panna młoda w czasie ceremonii siedmiokrotnie okr

ąż

a m

ęż

a, gdy

ż

w Torze

siedmiokrotnie padaj

ą

słowa „…i kiedy m

ęż

czyzna bierze

ż

on

ę

…” lub trzykrotnie, gdy

ż

trzy

razy pada zdanie „…zar

ę

czam si

ę

z tob

ą

”. Nast

ę

pnie rabin, b

ą

d

ź

inna osoba udzielaj

ą

ca

ś

lubu (rabin nie jest wymagany, cho

ć

odst

ę

pstwa zdarzaj

ą

si

ę

bardzo rzadko), wygłasza

błogosławie

ń

stwo nad pierwszym kielichem z winem. Po wypiciu go przez narzeczonych pan

młody wkłada na palec panny młodej pier

ś

cie

ń

wypowiadaj

ą

c słowa „B

ą

d

ź

mi po

ś

wi

ę

cona

tym pier

ś

cieniem zgodnie z prawem Moj

ż

esza i Izraela”. Przechodzi si

ę

nast

ę

pnie do

kolejnej cz

ęś

ci rytuału. Obie cz

ęś

ci s

ą

rozdzielone odczytaniem ketuby. Po odczytaniu

dokumentu odmawia si

ę

błogosławie

ń

stwo nad kolejnym pucharem wina oraz wygłasza si

ę

specjalne siedem błogosławie

ń

stw. Po wypiciu wina nast

ę

puje stłuczenie kieliszka na znak

pami

ę

ci o zburzonej

Ś

wi

ą

tyni w Jerozolimie.

W mał

ż

e

ń

stwie ka

ż

dy ma swoje obowi

ą

zki. Kobieta powinna umo

ż

liwi

ć

swojemu m

ęż

owi

studiowanie Tory, dlatego te

ż

przed wojn

ą

cz

ę

st

ą

praktyk

ą

było to,

ż

e narzeczeni w

pierwszym okresie po

ś

lubie mieszkali z rodzicami

ż

ony. W pó

ź

niejszym okresie mał

ż

e

ń

stwa

kobieta powinna zadba

ć

o wspólne ognisko domowe umo

ż

liwiaj

ą

c jednocze

ś

nie m

ęż

czy

ź

nie

studia nad Tor

ą

. M

ęż

czyzna za

ś

staje si

ę

odpowiedzialny za rodzin

ę

i za jej los.

Judaizm w przeciwie

ń

stwie do katolicyzmu dopuszcza rozwody, je

ś

li mał

ż

e

ń

stwo nie jest w

stanie wypełni

ć

swych celów. Aby mał

ż

e

ń

stwo si

ę

rozwi

ą

zało, to m

ęż

czyzna musi wr

ę

czy

ć

kobiecie list rozwodowy – get.

Staro

ść

i

ś

mier

ć

. Człowiek w podeszłym wieku powinien by

ć

otaczany najwy

ż

sz

ą

czci

ą

, nie

tylko ze wzgl

ę

du na swe do

ś

wiadczenie

ż

yciowe i m

ą

dro

ść

, ale równie

ż

z uwagi na fakt,

ż

e

oddaj

ą

c mu cze

ść

oddaje si

ę

cze

ść

Bogu. W Ksi

ę

dze Kapła

ń

skiej zapisano „Przed siw

ą

głow

ą

wstaniesz i b

ę

dziesz szanował osob

ę

starca” (Kpł. 19, 32).

Cykl

ż

ycia ko

ń

czy

ś

mier

ć

. Je

ż

eli nie nast

ę

puje ona nagle, rodzina stara si

ę

wszelkimi

sposobami oddali

ć

t

ę

nieuniknion

ą

chwil

ę

. Je

ś

li jednak jest ju

ż

wiadomo,

ż

e nie ma szansy

na popraw

ę

stanu zdrowia, namawia si

ę

umieraj

ą

cego do odmówienia modlitwy

przebłagalnej za popełnione grzechy. Przychodz

ą

członkowie Bractwa Pogrzebowego –

Chewry Kadiszy, które powinno znajdowa

ć

si

ę

w ka

ż

dej gminie

ż

ydowskiej, aby odmawia

ć

Psalmy.

Po zgonie, najstarszy syn zamyka zmarłemu oczy, a ciało zostawia pod opiek

ą

Bractwa

Pogrzebowego. Otwiera si

ę

okna, wylewa wszelk

ą

wod

ę

, jaka znajduje si

ę

w domu, zasłania

lustra i zatrzymuje zegar. Ciało za

ś

nakryte prze

ś

cieradłem kładzie si

ę

na podłodze z nogami

Opracowano w ramach projektu

"Badanie postaw wobec

ś

ydów i stosunku do ich dziedzictwa,

współpraca z lokalnymi partnerami w wybranych 15 miejscowo

ś

ciach, edukacja dla tolerancji",

realizowanego przez Fundacj

ę

Ochrony Dziedzictwa

ś

ydowskiego

dzi

ę

ki wsparciu Fundacji im. Stefana Batorego.

11

skierowanymi ku drzwiom. Przy głowie zapala si

ę

dwie

ś

wiece. Do czasu wyniesienia ciała z

domu powinni czuwa

ć

przy nim członkowie bractwa. Ciało zmarłego trafia nast

ę

pnie do

domu przedpogrzebowego, gdzie przeprowadzany jest rytuał tachary, czyli oczyszczenia

ciała zmarłego. Wywodzi on si

ę

ze słów „Jak wyszedł z łona matki, nagi, taki znów odejdzie,

jak przyszedł…” (Koh 5, 14). Ciało w czasie tego rytuału powinno znajdowa

ć

si

ę

na stole, z

nogami skierowanymi ku drzwiom. Po zakryciu intymnych cz

ęś

ci ciała nieboszczyk

obmywany jest wod

ą

i czesany. W tym czasie recytowane s

ą

nad nim odpowiednie

fragmenty z Tanachu. Do specjalnego woreczka zbierane s

ą

wszelkie rzeczy, na których

mo

ż

e znajdowa

ć

si

ę

krew zmarłego (plastry, wenflony, banda

ż

e etc.), aby razem ze

zwłokami trafiły do grobu. Zmarły ubierany jest w szaty z za długimi r

ę

kawami i zaszytymi

nogawkami, gdy

ż

nie b

ę

d

ą

one ju

ż

nigdy u

ż

ywane przez

ż

yj

ą

c

ą

osob

ę

. Na oczy, które nie

b

ę

d

ą

ju

ż

u

ż

ywane nakłada si

ę

kaptur. Na czole i klatce piersiowej smaruje si

ę

zmarłego

mieszanin

ą

octu i białka na znak przynale

ż

no

ś

ci do ludu Izraela. Ciało zawija si

ę

w całun,

b

ą

d

ź

w kr

ę

gach nieortodoksyjnych składa si

ę

je w nieoheblowanej, zbitej kołkami trumnie, w

której ciało mo

ż

e swobodnie obróci

ć

si

ę

w proch według słów „Z prochu powstałe

ś

i w proch

si

ę

obrócisz.” (Rdz. 3,19). Według tradycji, zwłoki powinny zosta

ć

pochowane w ziemi w

przeci

ą

gu 24 godzin, chyba

ż

e jest szabat lub nieobecny jest syn zmarłego. Na cmentarzu

zwłoki grzebano w oddzielnych kwaterach m

ę

skich i kobiecych. Ciało powinno spoczywa

ć

płasko na osi wschód – zachód. Na trumn

ę

, b

ą

d

ź

całun sypie si

ę

ziemi

ę

z Erec Israel. W

pogrzebie uczestniczy rodzina oraz wszystkie napotkane przez kondukt

ż

ałobny osoby. Nad

grobem syn zmarłego odmawia modlitw

ę

Kadisz. Po pogrzebie,

ż

ałobnicy opuszczaj

ą

cmentarz inn

ą

drog

ą

ni

ż

ta, któr

ą

weszli i udaj

ą

si

ę

na posiłek pociechy zło

ż

ony z chleba i

gotowanych na twardo jaj. W jorcait, czyli rocznic

ę

ś

mierci, wystawia si

ę

na cmentarzu

pomnik w kształcie zwie

ń

czonej łukiem tablicy z inskrypcj

ą

. W przypadku osób wybitnych,

głównie cadyków, wystawia si

ę

skromn

ą

kaplic

ę

nagrobn

ą

– ohel.

Cmentarz uznawany jest przez

ś

ydów za miejsce nieczyste, dlatego te

ż

obowi

ą

zuj

ą

na nim

specjalne przepisy. Przed wej

ś

ciem i wyj

ś

ciem nale

ż

y obmy

ć

si

ę

wod

ą

. Na cmentarzu

zakazuje si

ę

jedzenia i picia. Jako,

ż

e jest to miejsce nieczyste, nale

ż

y przebywa

ć

na nim jak

najrzadziej i jak najkrócej, cho

ć

nie wolno o zmarłych zapomina

ć

i zawsze w jorcait nale

ż

y

przyj

ść

na grób bliskiej osoby. Na grób nie wolno przynosi

ć

kwiatów, gdy

ż

s

ą

one dla osób

ż

yj

ą

cych. O pami

ę

ci o zmarłym

ś

wiadcz

ą

pozostawiane na grobach kamyki, a tak

ż

e

karteczki z zapisanymi pro

ś

bami do zmarłego o wstawiennictwo do Boga, zwane kwitłech.

Opracowano w ramach projektu

"Badanie postaw wobec

ś

ydów i stosunku do ich dziedzictwa,

współpraca z lokalnymi partnerami w wybranych 15 miejscowo

ś

ciach, edukacja dla tolerancji",

realizowanego przez Fundacj

ę

Ochrony Dziedzictwa

ś

ydowskiego

dzi

ę

ki wsparciu Fundacji im. Stefana Batorego.

12

Spotyka si

ę

je jednak tylko i wył

ą

cznie na grobach przywódców religijnych i osób

ś

wiatłych w

Pi

ś

mie.

W koło kalendarza

Kalendarz. Aby móc w ogóle zacz

ąć

my

ś

le

ć

o rozmowie na temat

ś

wi

ą

t

ż

ydowskich, nale

ż

y

wpierw zapozna

ć

si

ę

z kalendarzem

ż

ydowskim, który ró

ż

ni si

ę

od współcze

ś

nie u

ż

ywanego

na

ś

wiecie kalendarza gregoria

ń

skiego.

ś

ydzi posługuj

ą

si

ę

kalendarzem ksi

ęż

ycowo

słonecznym opartym na roku ksi

ęż

ycowym, licz

ą

cym 354 dni 8 godzin i 48 minut. W celu

zniwelowania ró

ż

nic z kalendarzem słonecznym, co dwa lub trzy lata dodaje si

ę

jeden

miesi

ą

c – adar szeni. Rok podzielony jest na 12 miesi

ę

cy (rok przest

ę

pny na 13), które

zawsze rozpoczynaj

ą

si

ę

od nowiu ksi

ęż

yca i licz

ą

29 b

ą

d

ź

30 dni. Rok podzielony jest

równie

ż

na siedmiodniowe tygodnie, które rozpoczyna zawsze jom riszon – niedziela, a

ko

ń

czy szabat – sobota. Doba zawsze ko

ń

czy i zaczyna si

ę

o zachodzie sło

ń

ca. Kalendarz

ż

ydowski liczony jest od stworzenia

ś

wiata, tak wi

ę

c rok 2009 przypada na

ż

ydowski rok

5769 i 5770.

Miesi

ą

c

Odpowiednik w kalendarzu

gregoria

ń

skim

Przypadaj

ą

ce w tym czasie

ś

wi

ę

ta religijne

Tiszri

Wrzesie

ń

/Pa

ź

dziernik

Rosz ha-Szana; Jom Kippur,

Sukkot

Cheszwan

Pa

ź

dziernik/Listopad

Kislew

Listopad/Grudzie

ń

Chanuka

Tewet

Grudzie

ń

/Stycze

ń

Szewat

Stycze

ń

/Luty

Adar

Luty/Marzec

Purim

Adar II

Marzec/Kwiecie

ń

Nisan

Marzec/Kwiecie

ń

Pesach

Ijar

Kwiecie

ń

/Maj

Siwan

Maj/Czerwiec

Szawuot

Tamuz

Czerwiec/Lipiec

Aw

Lipiec/Sierpie

ń

Tisz be-Aw

Elul

Sierpie

ń

/Wrzesie

ń

Opracowano w ramach projektu

"Badanie postaw wobec

ś

ydów i stosunku do ich dziedzictwa,

współpraca z lokalnymi partnerami w wybranych 15 miejscowo

ś

ciach, edukacja dla tolerancji",

realizowanego przez Fundacj

ę

Ochrony Dziedzictwa

ś

ydowskiego

dzi

ę

ki wsparciu Fundacji im. Stefana Batorego.

13

Rosz ha-Szana -

Ś

wi

ę

to Nowego Roku, zwane przez Polaków „Tr

ą

bkami”, obchodzone jest

zgodnie z tradycj

ą

1 dnia miesi

ą

ca Tiszri na pami

ą

tk

ę

stworzenia

ś

wiata. Tego dnia

Najwy

ż

szy S

ę

dzia os

ą

dza czynny ludzkie i zapisuje ludzi do Ksi

ę

gi

ś

ycia lub Ksi

ę

gi

Ś

mierci.

Os

ą

d pozostałych, których czyny nie były jednoznaczne, zostaje odło

ż

ony do

ś

wi

ę

ta Jom

Kippur, dlatego te

ż

ś

wi

ę

to to rozpoczyna okres pokuty – Jamim Noraim, trwaj

ą

cy do

nast

ę

pnego

ś

wi

ę

ta. Jako,

ż

e wła

ś

nie tego dnia nast

ę

puje os

ą

d wielu osób,

ś

ydzi w Rosz ha-

Szana wyra

ż

aj

ą

skruch

ę

i

ż

al za popełnione grzechy. Udaj

ą

si

ę

nad wod

ę

, do której

wytrz

ą

saj

ą

swe kieszenie na znak pokuty i odrzucenia grzechu. W dniach

ś

wi

ą

tecznych nie

wolno pracowa

ć

–

ś

wi

ę

to trwa dwa dni w diasporze, a jeden w Izraelu. W czasie trwania

ś

wi

ę

ta dmie si

ę

równie

ż

w szofer (róg barani), obwieszczaj

ą

c nadej

ś

cie nowego roku.

Wła

ś

nie od tego zwyczaju pochodzi polska nazwa

ś

wi

ę

ta – Tr

ą

bki.

Jamim Noraim – Straszne Dni. Dziesi

ę

ciodniowy okres pokuty trwaj

ą

cy od

ś

wi

ę

ta Rosz ha-

Szana do Jom Kippur. Okres ten jest po

ś

wi

ę

cony modlitwie i wyra

ż

aniu skruchy i

ż

alu za

popełnione grzechy w obawie przed zapisaniem przez Boga do Ksi

ę

gi

Ś

mierci.

Jom Kippur - Dzie

ń

Pokuty, zwany równie

ż

Dniem Pojednania, obchodzony jest 10 dnia

miesi

ą

ca tiszri. Przez wielu uznawany jest za najwa

ż

niejsze

ś

wi

ę

to (nie licz

ą

c szabatu) w

judaizmie. Tego dnia ka

ż

dy ma mo

ż

liwo

ść

dokonania rachunku sumienia i oczyszczenia si

ę

z grzechu, wybaczenia bli

ź

niemu krzywd, a tak

ż

e uzyskania odpuszczenia win własnych.

Przyj

ę

ło si

ę

,

ż

e w przeddzie

ń

ś

wi

ę

ta prosi si

ę

o wybaczenie wszystkich, z którymi w roku

poprzednim było si

ę

w jakimkolwiek konflikcie. Nale

ż

y równie

ż

zado

ść

uczyni

ć

za swe

grzechy, dlatego w wigili

ę

ś

wi

ę

ta rozdaje si

ę

ubogim jałmu

ż

n

ę

i składa ofiary na rzecz gminy

oraz na cele dobroczynne. W czasie

ś

wi

ę

ta obowi

ą

zuje zakaz pracy, a tak

ż

e

ś

cisły post

(zakaz jedzenia i picia przez cał

ą

dob

ę

). Rezygnuje si

ę

równie

ż

z wszelkich przyjemno

ś

ci

cielesnych (mycie, skórzane obuwie, stosunki seksualne). Przed przyst

ą

pieniem do

obchodów nale

ż

y by

ć

czystym rytualnie, dlatego równie

ż

w przeddzie

ń

nale

ż

y uda

ć

si

ę

do

ła

ź

ni rytualnej. W czasie uroczysto

ś

ci w synagodze m

ęż

czy

ź

ni w trakcie długotrwałych

modłów spowiadaj

ą

si

ę

przed Bogiem wyznaj

ą

c swoje grzechy w porz

ą

dku alfabetycznym.

Sukkot. W Polsce

ś

wi

ę

to to zwane jest „

Ś

wi

ę

tem szałasów”, b

ą

d

ź

„kuczkami”. Rozpoczyna

si

ę

15 dnia miesi

ą

ca tiszri i trwa 7 dni. Charakteryzuje si

ę

wesoło

ś

ci

ą

i modlitw

ą

o deszcz

Opracowano w ramach projektu

"Badanie postaw wobec

ś

ydów i stosunku do ich dziedzictwa,

współpraca z lokalnymi partnerami w wybranych 15 miejscowo

ś

ciach, edukacja dla tolerancji",

realizowanego przez Fundacj

ę

Ochrony Dziedzictwa

ś

ydowskiego

dzi

ę

ki wsparciu Fundacji im. Stefana Batorego.

14

oraz du

ż

e plony w przyszłym roku. Jest to

ś

wi

ę

to rolnicze zwi

ą

zane z zako

ń

czeniem

ż

niw, a

tak

ż

e przypominaj

ą

ce

ś

ydom w

ę

drówk

ę

przez pustyni

ę

po wyj

ś

ciu z Egiptu.

ś

ydzi na 7 dni

staraj

ą

si

ę

przenie

ść

całe swe

ż

ycie rodzinne do sukki, czyli specjalnego namiotu b

ą

d

ź

szałasu, który musi by

ć

zbudowany tak, aby przez dach wida

ć

było gwiazdy. W Polsce w

małych miasteczkach – szetlach, budowano je na podwórzach, w du

ż

ych miastach na

balkonach, werandach, czy podwórkach kamienic. W Polsce przedwojennej przyj

ę

ło si

ę

,

ż

e

w Suce jadało si

ę

jedynie posiłki (w cieplejszych krajach równie

ż

spano). Sukkot jest

ś

wi

ę

tem rodzinnym, dlatego te

ż

nale

ż

y zaprasza

ć

licznych go

ś

ci do swego szałasu. O

rolniczym charakterze

ś

wi

ę

ta przypominaj

ą

cztery gatunki ro

ś

lin tworz

ą

cych lulaw, z którym

codziennie okr

ąż

a si

ę

bim

ę

w synagodze, potrz

ą

saj

ą

c jednocze

ś

nie swym bukietem w cztery

strony

ś

wiata oraz ku górze i ku dołowi. Ma to symbolizowa

ć

wszechobecno

ść

Boga. Na owy

lulaw składa si

ę

etrog (rodzaj cytryny), hadas (trzy gał

ą

zki miru), lulaw (gał

ą

zka palmy) i

arawa (dwie gał

ą

zki wierzby). Po zako

ń

czeniu

ś

wi

ę

ta nast

ę

puje Szmini aceret –

ś

wi

ę

to

ko

ń

cz

ą

ce wszelkie obchody Sukkot. W czasie nabo

ż

e

ń

stwa odmawia si

ę

modlitw

ę

o deszcz.

Chanuka -

Ś

wi

ę

to Po

ś

wi

ę

cenia lub

Ś

wi

ę

to

Ś

wiateł. Upami

ę

tnia ono wydarzenie, które miało

miejsce w 164 roku p.n.e. w

Ś

wi

ą

tyni Jerozolimskiej. Po

ś

mierci Aleksandra Macedo

ń

skiego,

nowi władcy z dynastii Seleucydów próbowali zmusi

ć

ś

ydów do przyj

ę

cia greckich wierze

ń

.

Zbezcze

ś

cili

ś

wi

ą

tyni

ę

umieszczaj

ą

c w niej pos

ą

gi greckich bogów. Post

ę

powanie to było

przyczyn

ą

wybuchu powstania Machabeuszy. Trzy lata po zbezczeszczeniu

Ś

wi

ą

tyni, na

powrót znalazła si

ę

ona w r

ę

kach

ś

ydów. Dokonano, wi

ę

c powtórnego jej po

ś

wi

ę

cenia.

Znaleziono wówczas jedynie 1 dzban koszernej oliwy, który powinien wystarczy

ć

na jeden

dzie

ń

utrzymania płomienia w menorze – siedmioramiennym

ś

wieczniku. Stał si

ę

jednak cud

i ta niewielka ilo

ść

oliwy wystarczyła na 8 dni, czyli dokładnie na tyle, ile potrzeba było na

wyprodukowanie nowej koszernej oliwy. Od tego dnia, 25 dnia miesi

ą

ca kislew (grudnia)

obchodzi si

ę

przez 8 dni Chanuk

ę

. Zwi

ą

zana jest z tym

ś

wi

ę

tem tradycja zapalania w oknie

lampki chanukowej – chanukiji. Pierwszego dnia zapala si

ę

jedn

ą

ś

wieczk

ę

, drugiego dwie,

trzeciego trzy etc. Do zapalania stosuje si

ę

dodatkow

ą

ś

wieczk

ę

umieszczon

ą

na

ś

wieczniku, b

ą

d

ź

lampce, zwan

ą

szamasz. W czasie palenia si

ę

chanukiji w domu musi by

ć

zapalone inne

ś

wiatło, gdy

ż

lampa ta nie słu

ż

y do o

ś

wietlania pomieszczenia, a jedynie do

przypominania cudu, jaki wydarzył si

ę

w

Ś

wi

ą

tyni. Przed zapaleniem

ś

wiec odmawia si

ę

błogosławie

ń

stwo. Chanuka jest

ś

wi

ę

tem radosnym, dlatego w czasie jej trwania zabroniony

jest post i publiczna

ż

ałoba. W czasie

ś

wi

ą

t dzieci otrzymuj

ą

prezenty i bawi

ą

si

ę

specjalnym

Opracowano w ramach projektu

"Badanie postaw wobec

ś

ydów i stosunku do ich dziedzictwa,

współpraca z lokalnymi partnerami w wybranych 15 miejscowo

ś

ciach, edukacja dla tolerancji",

realizowanego przez Fundacj

ę

Ochrony Dziedzictwa

ś

ydowskiego

dzi

ę

ki wsparciu Fundacji im. Stefana Batorego.

15

chanukowym b

ą

czkiem – drejdł. Doro

ś

li natomiast grywaj

ą

w karty i staraj

ą

si

ę

po

ś

wi

ę

ca

ć

cały swój czas rodzinie.

Purim –

Ś

wi

ę

to Losów, obchodzone jest 14 dnia miesi

ą

ca adar. Jest to radosne

ś

wi

ę

to,

upami

ę

tniaj

ą

ce wydarzenia opisane w Ksi

ę

dze Estery, czyli wybawienie

ś

ydów z r

ą

k

Hamana – wezyra króla Perskiego – Ahaswerusa (uto

ż

samianego z Artakserksesem I),

d

ążą

cego do zgładzenia wszystkich

ś

ydów w Persji. W synagodze odczytywana jest Ksi

ę

ga

Estery, a kiedy pada imi

ę

Hamana, wszyscy zgromadzeni zagłuszaj

ą

je grzechotkami,

tr

ą

bkami, piszczałkami etc. Jako,

ż

e jest to

ś

wi

ę

to radosne,

ś

ydzi przebieraj

ą

si

ę

, jedz

ą

wspólne posiłki, pij

ą

wino (jest to jedyny dzie

ń

w roku kiedy

ś

ydzi mog

ą

nadu

ż

y

ć

alkoholu).

Urz

ą

dza si

ę

purimszpile (

ż

artobliwe przedstawienia ukazuj

ą

ce histori

ę

Hamana i Estery), w

szkołach za

ś

zaczynaj

ą

wykłada

ć

„Purimowi rabini” (uczniowie wygłaszaj

ą

ż

artobliwe

referaty parodiuj

ą

ce ich mistrzów). W dniu tym nale

ż

y równie

ż

obdarowa

ć

bliskich

prezentami.

Pesach –

ś

wi

ę

to upami

ę

tniaj

ą

ce wyj

ś

cie

ś

ydów z Egiptu obchodzone jest co roku 14 dnia

miesi

ą

ca nisan. Poza Palestyn

ą

trwa ono 8 dni (w Izraelu 7). Samo

ś

wi

ę

to poprzedzone jest

starannymi przygotowaniami, w czasie których bardzo wa

ż

ne jest usuni

ę

cie z domu całego

„zakwasu” – chamec’u, czyli produktów posiadaj

ą

cych cho

ć

by znikom

ą

zawarto

ść

zbo

ż

a,

które mogłoby w kontakcie z wod

ą

ulec procesowi fermentacji. Z domu usuwa si

ę

pieczywo,

m

ą

k

ę

, wódk

ę

, wszelkie okruszki i drobiny oraz wiele innych rzeczy maj

ą

cych kontakt z

chamec’em. Najwa

ż

niejsz

ą

cz

ęś

ci

ą

obchodów jest wieczerza spo

ż

ywana w domu wraz z

rodzin

ą

. W czasie jej trwania opowiada si

ę

histori

ę

wyj

ś

cia

ś

ydów z Egiptu. W czasie posiłku

pije si

ę

cztery puchary wina na pami

ą

tk

ę

czterech sposobów nazywania wyzwolenia. Prócz

tego najmłodszy syn zadaje głowie rodziny cztery pytania dotycz

ą

ce zwyczajów zwi

ą

zanych

ze

ś

wi

ę

tem. Spo

ż

ywa si

ę

mac

ę

, gorzkie zioła, warzywa w słonej wodzie, udziec barani oraz

jajka.

Szawuot –

Ś

wi

ę

to Zbiorów, obchodzone jest 50 dni po

ś

wi

ę

cie Pesach, czyli 6 dnia miesi

ą

ca

siwan (w diasporze, tak jak inne

ś

wi

ę

ta, obchodzone jest przez dwa dni). Upami

ę

tnia ono

nadanie Moj

ż

eszowi Tory na górze Synaj. Ponadto wi

ąż

e si

ę

ze

ż

niwami i ma przez to

równie

ż

charakter rolniczy. Trzy dni przed

ś

wi

ę

tem,

ś

ydzi zaczynaj

ą

przygotowywa

ć

si

ę

do

nadania im Tory. W Szawuot spo

ż

ywa si

ę

potrawy z mleka, sera i miodu. Ortodoksyjni

Opracowano w ramach projektu

"Badanie postaw wobec

ś

ydów i stosunku do ich dziedzictwa,

współpraca z lokalnymi partnerami w wybranych 15 miejscowo

ś

ciach, edukacja dla tolerancji",

realizowanego przez Fundacj

ę

Ochrony Dziedzictwa

ś

ydowskiego

dzi

ę

ki wsparciu Fundacji im. Stefana Batorego.

16

m

ęż

czy

ź

ni sp

ę

dzaj

ą

cał

ą

noc na studiowaniu Tory, aby w pełni przygotowa

ć

si

ę

duchowo na

przyj

ę

cia Prawa. Przyozdabia si

ę

synagogi na zielono, co przypomina o rolniczym

charakterze

ś

wi

ę

ta. Z tego te

ż

powodu w Polsce

ś

wi

ę

to to cz

ę

sto nazywane jest zielonymi

ś

wi

ą

tkami.

Tisza be-Aw –

ś

wi

ę

to obchodzone 9 dnia miesi

ą

ca aw na pami

ą

tk

ę

zburzenia I

Ś

wi

ą

tyni.

Dzie

ń

ten jest równie

ż

symbolem wszelkich prze

ś

ladowa

ń

, jakie spotkały

ś

ydów w historii.

Ś

wi

ę

to to poprzedzone jest trzema tygodniami pokuty, kiedy to nale

ż

y powstrzyma

ć

si

ę

od

jedzenia mi

ę

sa i picia wina, organizowania wszelkich zabaw, a nawet strzy

ż

enia włosów czy

brody. Od pocz

ą

tku miesi

ą

ca aw nale

ż

y usun

ąć

wszelkie niepotrzebne ozdoby z synagog. W

czasie trwania samego

ś

wi

ę

ta,

ś

ydów obowi

ą

zuje

ś

cisły post od zachodu sło

ń

ca do jego

zachodu nast

ę

pnego dnia. W tym wyj

ą

tkowym dniu zabronione s

ą

wszelkie przyjemno

ś

ci,

jak chocia

ż

by korzystanie z krzeseł. W czasie modlitw porannych nie zakłada si

ę

tałesu

(szalu modlitewnego) ani filakterii (specjalnych skrzyneczek zako

ń

czonych długimi

rzemieniami, które mocuje si

ę

na czole i przedramieniu). Cały dzie

ń

sp

ę

dza si

ę

na

ż

ałobnych

i pokutnych modłach.

Ć

WICZENIA DLA UCZNIÓW

Kr

ę

gi

Ć

wiczenie to mo

ż

e by

ć

wykorzystane przy wszelkich tematach ukazuj

ą

cych podobie

ń

stwa i

ró

ż

nice mi

ę

dzy judaizmem a innymi religiami, w szczególno

ś

ci chrze

ś

cija

ń

stwem. Popro

ś

,

aby uczniowie przed zaj

ę

ciami przeczytali wybrane informacje na temat

ż

ydowskiego

ż

ycia

religijnego w cyklu rocznym lub w cyklu

ż

yciowym. Narysuj na tablicy dwa du

ż

e kr

ę

gi

zachodz

ą

ce na siebie. Popro

ś

uczniów, aby wymienili podobne i ró

ż

ne zwyczaje, tradycje i

obrz

ę

dy obydwu religii. Czy uczniowie znale

ź

li cechy wspólne, je

ś

li tak, to czy jest ich du

ż

o?

Pomó

ż

uczniom uzupełniaj

ą

c ich wiedz

ę

na temat judaizmu. Spytaj uczniów, sk

ą

d pochodz

ą

podobie

ń

stwa obydwu religii. Podsumuj ich wnioski.

Judaizm – a co to?

Na pocz

ą

tku lekcji spytaj uczniów z czym kojarzy im si

ę

słowo „judaizm”. Wszystkie padaj

ą

ce

odpowiedzi zapisuj na tablicy. Po zebraniu wszystkich odpowiedzi, zakre

ś

l innym kolorem te,

które dotycz

ą

judaizmu (prawdopodobnie padnie wiele odpowiedzi zwi

ą

zanych z histori

ą

i

Opracowano w ramach projektu

"Badanie postaw wobec

ś

ydów i stosunku do ich dziedzictwa,

współpraca z lokalnymi partnerami w wybranych 15 miejscowo

ś

ciach, edukacja dla tolerancji",

realizowanego przez Fundacj

ę

Ochrony Dziedzictwa

ś

ydowskiego

dzi

ę

ki wsparciu Fundacji im. Stefana Batorego.

17

tradycjami

ż

ydowskimi, ale nie dotycz

ą

cymi istoty wiary). W oparciu o te skojarzenia postaraj

si

ę

wytłumaczy

ć

uczniom czym jest judaizm, wyja

ś

niaj

ą

c im równocze

ś

nie dlaczego

pozostałe odpowiedzi były bł

ę

dne.

ś

ydzi / Polacy

Popro

ś

uczniów, aby ka

ż

dy z nich spróbował napisa

ć

do encyklopedii krótk

ą

definicj

ę

poj

ę

cia

– Polak. Na forum klasy popro

ś

, aby uczniowie stworzyli wspólnie jedn

ą

definicj

ę

. Nast

ę

pnie

popro

ś

uczniów o to samo dla poj

ę

cia –

ś

yd. Postaraj si

ę

wraz z klas

ą

porówna

ć

obydwie

definicje. Zastanówcie si

ę

czy mo

ż

na sta

ć

si

ę

Polakiem lub

ś

ydem? Je

ś

li tak, to w jaki

sposób? Czy wyznawana religia, kolor skóry, oczu czy włosów, posiadane obywatelstwo w

obu przypadkach okre

ś

la narodowo

ść

?

Słoneczko

Popro

ś

uczniów, aby przeczytali teksty dotycz

ą

ce wa

ż

nych wydarze

ń

w

ż

yciu religijnego

ś

yda. Nast

ę

pnie rozdaj ka

ż

demu uczniowi po jednej samoprzylepnej kartce. Ka

ż

dy ucze

ń

niech napisze jedno skojarzenie, jakie mu si

ę

nasuwa po zapoznaniu si

ę

z tekstami. Na

tablicy przyczep okr

ą

gł

ą

kartk

ę

z napisem „judaizm”. Zbierz od uczniów karteczki i przylep je

na tablicy dookoła wisz

ą

cego tam hasła tak, aby te same skojarzenia tworzyły jeden

promie

ń

. Najdłu

ż

szy poka

ż

e, jakie skojarzenia s

ą

dla uczniów najwa

ż

niejsze. Postaraj si

ę

dowiedzie

ć

od uczniów, sk

ą

d wzi

ę

ły si

ę

ich skojarzenia.

„W kucki”

Istnieje bardzo du

ż

o stereotypów na temat

ś

ydów. Postaraj si

ę

dowiedzie

ć

, jakie stereotypy

znaj

ą

uczniowie. Nie pytaj bezpo

ś

rednio o stereotypy, ale o zwyczaje. Dobrym przykładem

mog

ą

by

ć

stereotypy dotycz

ą

ce pochówku, wi

ę

c staraj si

ę

dyskusje na nie sprowadzi

ć

. Je

ś

li

uczniowie sami nie b

ę

d

ą

potrafili poda

ć

jakiego

ś

przykładu, zapytaj czy wiedz

ą

jak chowano

ludzi na kirkutach. Czy słyszeli,

ż

e

ś

ydzi chowani byli „w kucki”? Postaraj si

ę

wydoby

ć

, jak

najwi

ę

cej informacji na temat tego rodzaju pochówków – dlaczego tak robiono, czy nadal

ś

ydzi s

ą

tak chowani, etc. Nast

ę

pnie opisz klasie, jak wygl

ą

da pochówek

ż

ydowski, kład

ą

c

nacisk na fakt owijania ciała w całun, w wyniku czego ciało przyjmuje w grobie pozycj

ę

embrionaln

ą

przypominaj

ą

c

ą

pozycj

ę

„w kucki”. Postaraj si

ę

dowiedzie

ć

od uczniów, czym s

ą

Opracowano w ramach projektu

"Badanie postaw wobec

ś

ydów i stosunku do ich dziedzictwa,

współpraca z lokalnymi partnerami w wybranych 15 miejscowo

ś

ciach, edukacja dla tolerancji",

realizowanego przez Fundacj

ę

Ochrony Dziedzictwa

ś

ydowskiego

dzi

ę

ki wsparciu Fundacji im. Stefana Batorego.

18

stereotypy, sk

ą

d si

ę

bior

ą

, czy mog

ą

wyrz

ą

dza

ć

drugiemu człowiekowi zło, czy mo

ż

na i

trzeba z nimi walczy

ć

, a je

ś

li tak, to w jaki sposób.