G

G

A

A

L

L

E

E

R

R

I

I

A

A

T

T

O

O

L

L

E

E

R

R

A

A

N

N

C

C

J

J

I

I

Projekt jest dofinansowywany ze środków Wspólnoty Europejskiej i Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej

www.galeriatolerancji.org.pl

1

Święta, obrzędy i obyczaje

Święta, obrzędy i obyczaje żydowskie są bardzo stare i zróżnicowane.

Część z nich ma rodowód rolniczy, wszystkie głęboko tkwią w historii,

upamiętniając różne wydarzenia z dziejów narodu. Historia jest

wszechobecna w żydowskich rytuałach i obrzędach. Dlatego jej znajomość

jest tak ważna dla ich zrozumienia.

Święta żydowskie można podzielić na dwie główne kategorie:

nakazane przez Pięcioksiąg i te dodane później. Do najważniejszych należą:

Szabat, Jom Kipur (Dzień Pojednania), Sukot (Święto Szałasów), Pesach

(Pascha), Chanuka (Święto Świateł), Rosz ha-Szana (Nowy Rok) i Purim

(Święto

Lasów).

Ponieważ

kalendarz

żydowski

jest

kalendarzem

księżycowo-słonecznym, w którym dostosowanie roku księżycowego

do kalendarza słonecznego zachodzi w cyklach 19-letnich, dlatego daty

świąt żydowskich w kalendarzu gregoriańskim są ruchome. Święta

obchodzono przy muzyce, śpiewach i w odpowiedniej oprawie plastycznej.

Odgrywały ważną rolę w kształtowaniu tożsamości żydowskiej niezależnie

od miejsca osiedlenia śydów.

Jestem dorosły - Bar micwa i Bat micwa

Chłopiec po ukończeniu trzynastego roku życia staje się według

żydowskiego prawa religijnego osobą dorosłą. Wtedy odbywa się

uroczystość bar micwy („syn przykazania”). W obecności rodziny,

znajomych i swojego nauczyciela odczytuje w synagodze fragment Tory

i wygłasza samodzielnie przygotowany komentarz do przeczytanego

fragmentu. To czyni go pełnoprawnym członkiem gminy, obowiązanym

do przestrzegania wszystkich przykazań. Od tej chwili sam odpowiada

za swoje grzechy i może wchodzić w skład minjanu. Od XIX wieku coraz

częściej obchodzi się także uroczystość bat micwy („córka przykazania”),

podczas której przyjmuje się do dorosłej społeczności dziewczęta (w wieku

12 lat). Przy tej okazji sadzi się sosny, z których gałęzi potem zrobione

zostaną drążki do ślubnego baldachimu, pod którym w przyszłości

dziewczyna zawierać będzie związek małżeński.

G

G

A

A

L

L

E

E

R

R

I

I

A

A

T

T

O

O

L

L

E

E

R

R

A

A

N

N

C

C

J

J

I

I

Projekt jest dofinansowywany ze środków Wspólnoty Europejskiej i Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej

www.galeriatolerancji.org.pl

2

Pod ślubnym baldachimem

śydzi bardzo cenią instytucję małżeństwa. Niezamężne kobiety

i nieżonaci mężczyźni nie cieszą się szacunkiem. Wybór żony uznawano

za rzecz bardzo ważną i dlatego przestrzegano przed pochopnymi

decyzjami. Małżeństwa często zawierano w młodym wieku. Kojarzeniem par

zajmował na ogół się swat lub swatka. W rodzinach bardzo religijnych

młodzi często nie znali się przed ślubem. Swat przeprowadzał decydujące

rozmowy z rodzicami, po których zarządzano tzw. oględziny, podczas

których młodzi mogli się zobaczyć. Często po raz pierwszy. Mieli możliwość

odrzucić ofertę, a jeżeli tego nie zrobili, rodzice spisywali warunki umowy

ślubnej. Ceremoniał ślubny odbywał się zgodnie z obyczajem i nakazami

prawa żydowskiego. Ponieważ wesela często trwały kilka dni, za najlepszą

porę do zawierania małżeństw uważano wiosnę lub jesień, a najbardziej

odpowiednimi dniami były wtorek lub piątek. Obrzęd ślubu żydowskiego nie

ma charakteru ani ściśle religijnego, ani urzędowego. Jednak aby był ważny,

musiał się odbyć publicznie i wymagał sporządzenia kontraktu ślubnego

zwanego ketubą (hebr. „dokument”). Mąż gwarantował w nim żonie

mieszkanie, utrzymanie i opiekę. Ketuba była i jest gwarancją majątku

kobiety i jej statusu prawnego. W ostatnią sobotę przed ślubem odbywały

się przyjęcia dla przyjaciół, wieczorki kawalerskie i panieńskie. W dniu ślubu

młodzi zobowiązani byli do zachowania postu. Podczas ceremonii powinni

mieć na sobie nowe ubrania w białym kolorze. Narzeczona zasłaniała twarz

welonem. Ceremonia odbywała się często na dziedzińcu synagogi, pod

baldachimem zwanym chupą (hebr. „ślub”).

Swat w towarzystwie krewnych wprowadzał narzeczonego pod chupę.

Drugi orszak z muzyką i śpiewem prowadził narzeczoną. Następnie rabin

odmawiał błogosławieństwo nad winem, które potem narzeczeni kosztowali

z kielicha. Pan młody wkładał narzeczonej na wskazujący palec pierścionek

i wypowiadał słowa: „oto jesteś mi poślubiona zgodnie z wiarą Mojżesza

i Izraela”. Po czym następowało odczytanie ketuby. Przed i po jej odczytaniu

odmawiano błogosławieństwa. Na zakończenie ceremonii młodzi wypijali

wspólnie kielich wina i tłukli go. Gest ten miał przypominać o zburzeniu

Świątyni Jerozolimskiej. Zebrani goście składali życzenia pomyślności,

wypowiadając głośno słowa „mazel tow” (hebr. „dobra gwiazda”). Młodych

G

G

A

A

L

L

E

E

R

R

I

I

A

A

T

T

O

O

L

L

E

E

R

R

A

A

N

N

C

C

J

J

I

I

Projekt jest dofinansowywany ze środków Wspólnoty Europejskiej i Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej

www.galeriatolerancji.org.pl

3

obrzucano ziarnami pszenicy, ryżu lub orzechami. Po powrocie do domu

młodzi zjadali swój pierwszy posiłek. Pan młody wygłaszał krótki wykład

talmudyczny. Goście wręczali prezenty i rozpoczynały się tańce. Wśród

chasydów mężczyźni i kobiety tańczyli osobno. Jedynie panna młoda mogła

tańczyć ze swym mężem. Nocą młodzi udawali się do sypialni, a goście

bawili się dalej, czasem nawet przez kilka dni. W ortodoksyjnych

środowiskach żydowskich dziewczętom po ślubie ścinano włosy, a często

nawet golono głowy. Jako mężatki nosiły peruki. W opinii chrześcijan

małżeństwa żydowskie cieszyły się uznaniem, przeważało mniemanie,

że pożycie małżeńskie wśród śydów jest udane, choć zdarzały się również

uwagi, że zawierane są w zbyt młodym wieku.

Śmierć i pogrzeb

W przeciwieństwie do wesela pogrzeby były bardzo skromne,

odbywały się najczęściej w dniu śmierci zmarłego lub nazajutrz.

Obowiązkiem moralnym i religijnym śydów było czuwanie przy łożu ciężko

chorego. Modlono się, starano się przynieść mu ulgę. W chwili stwierdzenia

zgonu zmarłemu zamykano oczy i kładziono na nie gliniane skorupki

z rozbitego naczynia. Urządzaniem pogrzebów zajmowały się bractwa

pogrzebowe tzw. Chewra Kadisza (aram. „święte bractwo”). Przynależność

do niego była dobrowolna i nieodpłatna, członkostwo uważano za zaszczyt.

Bractwo to miało za zadanie zapewnienie wszystkim śydom – członkom

gminy, pogrzebu zgodnego z tradycją. Jego członkowie opiekowali się

chorymi, czuwali przy umierających i zajmowali się wszystkim, co dotyczyło

przygotowania pogrzebu. Trumna powinna być wykonana z nie heblowanych

desek, bez gwoździ. Składano ją i stawiano bezpośrednio przy grobie.

Na miejsce spoczynku zmarłego odprowadzał kondukt pogrzebowy.

Chowano go w grobie pojedynczym, nie zabudowanym. Starano się,

aby pierwsza garść rzuconej na trumnę ziemi pochodziła z Palestyny, przez

co można było uważać, że zmarłego pochowano w Ziemi Świętej.

Po zasypaniu grobu odmawiano modlitwę za zmarłych zwaną kadisz.

Pogrzeb kończyła stypa, podczas której podawano m. in. soczewicę i jajka

na twardo, w wierzeniach żydowskich symbolizujące żałobę. śałoba

obowiązywała bliskich krewnych zmarłego. Jej charakter i czas trwania był

G

G

A

A

L

L

E

E

R

R

I

I

A

A

T

T

O

O

L

L

E

E

R

R

A

A

N

N

C

C

J

J

I

I

Projekt jest dofinansowywany ze środków Wspólnoty Europejskiej i Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej

www.galeriatolerancji.org.pl

4

zróżnicowany w zależności od stopnia pokrewieństwa. W przypadku śmierci

rodziców żałoba trwała przez cały rok.

Cmentarze żydowskie miały specyficzny wygląd. Stały na nich

kamienne płyty nagrobne – macewy. Wielkim uczonym i cadykom

budowano na cmentarzu ohele.

Pamięć zmarłych śydzi czczą poprzez zapalanie na grobach świeczek

i kładzenie kamieni. W tradycji żydowskiej światło symbolizuje duszę

zmarłego. Z kolei kamienie, to prawdopodobnie stary obyczaj pochodzący

z czasów, gdy za ich pomocą oznaczano groby na pustyni.

Charakterystycznym zwyczajem jest także zostawianie na grobach

wybitnych ludzi, szczególnie znanych rabinów lub cadyków, małych kartek

z prośbami do Boga. śydzi wierzą, że pośrednictwo tych osób pomaga

w spełnianiu próśb kierowanych do Boga. Groby krewnych odwiedza się albo

w rocznicę ich śmierci albo w rocznicę zburzenia Świątyni, która przypada

na przełomie lipca i sierpnia. W tradycji żydowskiej cmentarz to miejsce

rytualnie nieczyste, dlatego po opuszczeniu go należy umyć ręce. Jedną

z ważniejszych zasad religii żydowskiej jest zasada nienaruszalności zwłok,

dlatego jej złamanie uważane jest za ciężkie przestępstwo. Cmentarz jest

miejscem świętym dla śydów. Znajdujące się tam prochy zmarłych powinny

pozostać tam w stanie nienaruszonym aż do czasu przyjścia Mesjasza, który

przywróci ich do życia.

Jak się ubierano - tradycyjny strój żydowski

W Polsce do końca XV wieku śydzi nie wyróżniali się zbytnio swym

strojem od otoczenia. Tradycyjny ich strój (czarne bekiesze i chałaty)

i odmienne od chrześcijan uczesanie (długie brody i pejsy) pojawiły się

w Polsce dopiero w następnym stuleciu.

Do dnia dzisiejszego tylko śydzi ortodoksyjni, głównie chasydzi, pozostali

wierni tradycji noszenia na co dzień charakterystycznego stroju

żydowskiego, który jest zewnętrznym wyrazem ich przywiązania do tradycji.

W okresie poprzedzającym Holokaust zdecydowana większość śydów

swoim ubiorem nie różniła się od chrześcijan. Jedynie w czasie modlitw

w synagodze zakładali oni specjalne szaty i przedmioty liturgiczne

wymagane przez rytuał religijny. Najważniejsze przedmioty liturgiczne to:

G

G

A

A

L

L

E

E

R

R

I

I

A

A

T

T

O

O

L

L

E

E

R

R

A

A

N

N

C

C

J

J

I

I

Projekt jest dofinansowywany ze środków Wspólnoty Europejskiej i Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej

www.galeriatolerancji.org.pl

5

chusty modlitewne (talit, tałes) oraz filakterie, zakładane przez dorosłych

mężczyzn do porannej modlitwy w dni powszednie.

Materiał pochodzi z warsztatów dla trenerów, poprowadzonych przez

Katarzynę śytkiewicz – Ludwiniak, realizowanych w ramach Galerii Tolerancji.