MODELE UMYSŁU W PSYCHOLOGII

UMYSŁ:

*„Myślenie, wola i sądzenie stanowią trzy podstawowe rodzaje aktów umysłu” (Ahrendt,
1991)
Te trzy aspekty : działanie, intuicja związana a wolą i sądy, konieczne są aby sprawnie działał
nasz umysł.

DEFINICJA:
UMYSŁ – system odpowiedzialny za przebieg procesów psychicznych, zwykle nazwanych
poznawczymi lub intelektualnymi.
Słowo zwykle wskazuje na to, że mówiąc o umyśle nie można zapominać o aspektach
pozapoznawczych takich jak np. emocje.

*POTOCZNE ROZUMIENIE UMYSŁU:
Jak pracuje Twój umysł? On jest umysłowo chory. Wolę pracę umysłową od fizycznej.
Potęga umysłu (np. Einstein).
Umysł jest tutaj traktowany jako źródło różnic indywidualnych. Decyduje o różnych
poglądach, różnej reakcji i orientacji w otoczeniu i sobie samym.

*PYTANIA WYPŁYWAJĄCE Z ROZWARZAŃ O UMYŚLE:
Czym różni się od osobowości? Jaka jest relacja: umysł – świadomość, mózg – umysł, umysł
– intencjonalność?
Umysł, a osobowość – czy są jednym i tym samym?
Odpowiedź na to pytanie jest różna w zależności od teorii osobowości jaką operujemy. Np.
wg. Mądrzyckiego termin osobowość jest terminem znacznie szerszym od terminu umysł.
Różnica pomiędzy tymi dwoma terminami zależy od jakości stawiania pytań. Psychologia
osobowości podkreśla dynamizm osobowości, aktywność w życiu człowieka (np. wg.
Mądrzyckiego przejawia się w tworzeniu planów). W psychologii poznawczej motywacyjny
aspekt jest tłem, główna uwaga skupia się na procesach i przekształceniach.

MODELE UMYSŁU
*MODEL UMYSŁU – system założeń teoretycznych wyjaśniających aktywność poznawczą
(intelektualną) człowieka. Zależy od przyjętego paradygmatu badawczego (przyjętych
założeń)
Stworzenie takiego systemu (modelu) jest konieczne ponieważ możliwe, że termin umysł jest
pojęciem wymyślonym na potrzeby psychologii. W związku z tym, termin ten musi się
sprowadzać do konstruktu teoretycznego wyjaśniającego naszą aktywność poznawczą.

*PARADYGMAT (Kohn) – matryca porządkująca preferencje badaczy w danej dyscyplinie.
Powinna ona zawierać:
A. założenia filozoficzne (w danym paradygmacie istnieją one zawsze, chociaż może się

zdarzyć, że badacz ich sobie nie uświadamia):

- ontologiczne – (jaka jest natura rzeczy?). Przykładem może tu być skrajny behawioryzm

zakładający, że stany mentalne jako takie nie istnieją; istnieje jedynie zachowanie.

- epistemologiczne – (jak przebiega poznanie naukowe?). To podejście jest ściśle związane

z metodologią.

Oba założenia są ze sobą związane, ponieważ epistemologia nie może się opierać na
subiektywnych sądach.

B. założenie psychologiczne: - określanie dziedziny badawczej, metod badania i reguł

interpretacji wyników (te założenia powinien zawierać paradygmat).

RODZAJE MODELI UMYSŁOWYCH ( Nosal)
*Psychologia jest nauką wielo-paradygmatyczną ponieważ wyrasta z wielu, nie zawsze
spójnych założeń.
A. paradygmaty wywodzące się z fizyki
- psychofizyka (Weber, Fechner) – pomiar pozycji osoby na wymiarze izolowanej cechy

umysłowej takiej jak np. wrażliwość, zakres uwagi, tempo rozumowania, itp.

- Modele psychometryczne (Spearman, Thurston) – wykorzystują analizę czynnikową

(symboliczne uogólnienie). Posługując się tą metodą autorzy stworzyli teorie zdolności
poprzez wyodrębnienie „niezależnych” czynników – zdolności tworzących strukturę
umysłu.
Badacze wykorzystujący analizę czynnikową w rozmaity sposób interpretują wyniki,
(metoda jest wspólna, a nie ontologia.) Te interpretacje doprowadziły do różnego
ujmowania inteligencji – jako sumy dyspozycji lub jako struktury hierarchicznej.

- opis umysłu w kategoriach prostych wymiarów i ich kombinacji reprezentowanych przez

wektory. Dyspozycje są tutaj traktowana statycznie tzn. nic nie wiadomo o ich naturze,
zostały one tylko wyodrębnione. Przykładem mogą być skale do pomiaru inteligencji.

B . Paradygmaty wywodzące się z cybernetyki – paradygmat poznawczy

Umysł traktowany jest tutaj jako system przetwarzania informacji i opisywany od strony
procedur ujmowanych jako programy tworzenia i przekształcanie reprezentacji
poznawczych.
Podejście interdyscyplinarne (cognitive science). Celem tego podejścia jest poznanie w
jaki sposób różne dziedziny nauk, np. filozofia, lingwistyka, logika, czy neurofizjologia
dostarczają wyjaśnień inklinacji poznawczych (np. jakie założenia trzeba przyjąć aby
zrozumieć błędy poznawcze)
Podejście systemowe – nie skoncentrowane na wyizolowanych aspektach aktywności
umysłowej, tylko koncentrujące się na całokształcie tejże aktywności (systemie).

PARADYGMAT POZNAWCZY – METAFORA KOMPUTEROWA
*”Program przetwarzania informacji” – sekwencja operacji w wyniku której realizowany jest
cel czynności – jaką postać mają mózgowe systemy komputalne (operacje naliczania danych),
za pośrednictwem których przekształcane są reprezentacje poznawcze?
- takie podejście doprowadziło do dominacji procesualnych wyjaśnień, stąd też nazwa

paradygmatu – informacyjno-procesualny. Obecnie procesualne ujęcie bardzo często
wykorzystywane jest w każdej dziedzinie psychologii.

*Stosowanie metafory komputerowej:
- Maszyna Tulvinga (1936) – koncepcja maszyny mającej mechaniczny charakter, która

byłaby zdolna do rozwiązania każdego problemu pod warunkiem istnienia właściwych
algorytmów – jest to właściwie jeszcze prekomputerowa analogia. Teoria Tulvinga była
przełomowym momentem w teorii informacji w zakresie psychologii.

- Teoria filtru uwagi Broadbenta (1958) – opis przebiegu przetwarzania informacji (zależny

od parametrów ilościowych i jakościowych). Broadberg był autorem pojęcia filtr uwagi –
w uproszczeniu mówiąc badał jaka porcja uwagi dociera do STM i jaka jest przekazywana
dalej w zubożałej postaci. Badał nawet ile bitów jest w stanie przełożyć dany kanał
zmysłowy – badania te spotkały się z ostrą krytyką (patrz dalej).

- Pandemonium Selfirdge’a i Neissera (1960) – pomysł zrodził się pod wpływem odkrycia

neurofizjologicznego (wykrycia oddzielnych komórek reagujących na dany kształt).

- Koncepcja magazynowa pamięci Atkinsona i Shiffrina (1973) – koncepcja magazynów

pamięci VSTM. STM, LTM, przyjmująca założenie, że poszczególne funkcje muszą mieć
swoją oddzielną lokalizację (teoria pudełkowa)

Sposób powstawania i znaczenie symulacji komputerowych:
- przy konstruowaniu zaczynano od analizy funkcjonalnej umysłu, następnie rozkładano na

czynniki elementarne (składowe) i tworzono na tej podstawie programy symulacji
komputerowych sprawdzające spójność teorii, weryfikujące jej założenia przez
porównanie z zachowaniem człowieka (możliwość zbadania w której sytuacji zachowanie
człowieka odbiega od „zachowania” komputera – gdzie jest ono nie efektywne).

- „silna równoważność procesów”(Pylyshyn) – gdy przy tych samych danych wyjściowych

uzyskamy nie tylko ten sam wynik, ale także wtedy, gdy procesy te przebiegają podobnie
(np. i komputer i człowiek popełniają te same błędy).

PUŁAPKI METEFORY KOMPUTEROWEJ:
- brak kompetencji (przestarzałego komputera) – brak aktualnej wiedzy ogólnej z zakresu

techniki komputerowej może być przyczyną tego, że psychologowie mogą nie doceniać,
upatrywać się gorszych właściwości komputera niż to jest w rzeczywistości.
Sposób uniknięcia błędu:
- systemy wieloprocesorowe – sieci o architekturze równoległej (nie P.C.). Komputery

takie mogą przetwarzać wiele danych jednocześnie i na nich tworzone są obecnie
symulacje komputerowe.

- błąd „okularów na nosie” – traktowanie komputera jako narzędzia autonomicznego, a nie

układu człowiek- komputer (analogia dotyczy nie tylko komputera ale i człowieka –
umysł człowieka traktowany jest jako komputer, ale wiadomo, że komputer nie może
istnieć bez człowieka, przez co błędnie włącza się człowieka jako element systemu
(tautologia).
Sposób uniknięcia błędu: konieczne jest zawężenie porównania komputerowego do części
(aspektów) czynności umysłowych

- błąd perspektywy – konsekwencja poprzedniego błędu. Polega na traktowaniu komputera

jako nośnika określonej ilości informacji (obraz X niesie 2 miliony informacji) bez
uwzględnienia możliwości odbiorczych człowieka
(próbowano określić poszczególne miary np. przepustowość analizatora wzrokowego,
selekcja uwagi, etc.: i wyrazić ich pojemność w bitach –jest to nadużycie np. w ramach
teorii detekcji sygnałów, ponieważ nie dysponujemy narzędziami pomiaru.
Sposób uniknięcia błędu: postulat unikania używania cybernetycznych miar ilościowych
informacji (w komputerze przechowywanie 7 liter wymaga mniejszej ilości bitów niż
przechowywanie 7 nazw książek, a ludzka pamięć (STM) mieści równie dobrze po 7 liter
jak i 7 nazw).

- kopiowanie struktury – stosowanie analogi w zakresie przypisywania każdej funkcji

odpowiedniej strukturze (komputer ma określone obwody, to człowiek ma odpowiednie,
wykwalifikowane i ściśle określone struktury odpowiedzialne za przypisane im
procesy).Ku takiemu podejściu skłaniała się neofrenologia (badanie czaszki), Fodor –
moduły, pudełka w głowie”

* CO ZE ŚWIADOMOŚCIĄ CZŁOWIEKA?
Człowiek jest partnerem komputera, nie ma więc w metaforze komputerowej miejsca na
świadomość. Fakt ten jest przyczyną zarzutu, że metafora komputerowa jest nieużyteczna.
Jednak jest to zbyt uproszczony i niesprawiedliwy pogląd. Metafora coraz częściej będzie
wykorzystywana w psychologii jako narzędzie pomocne (np. ogromny jej wpływ na badania z

zakresu uwagi). Trzeba przy tym pamiętać o ograniczeniach tej metody, ale nie można jej
negować. Metafora nie może być traktowana jako jedyne podejście do umysłu człowieka.
Takie pojęcia jak świadomość, intencjonalność, motywacja, inteligencja emocjonalna muszą
funkcjonować przy znalezieniu kompromisu z metaforą komputerową – na dzień dzisiejszy
komputerowi są obce.


WYKŁAD W PYTANIACH I ODPOWIEDZIACH:
1. Jakie trzy aspekty konieczne są do prawidłowego działania umysłu: działanie, intuicja

związana a wolą i sądy

2. Podaj definicję umysłu: system odpowiedzialny za przebieg procesów psychicznych

(intelektualnych)

3. Jak zwykle nazywamy procesy psychiczne : procesy psychiczne są zwykle nazywane

intelektualnymi

4. Jak traktowany jest umysł w rozumieniu potocznym: jako źródło różnic indywidualnych.

Decyduje o różnych poglądach, różnej reakcji i orientacji w otoczeniu i sobie samym.

5. Czy umysł i świadomość są jednym i tym samym: Odpowiedź na to pytanie jest różna w

zależności od teorii osobowości jaką operujemy. Różnica pomiędzy tymi dwoma
terminami zależy od jakości stawiania pytań. Psychologia osobowości (dynamizm,
aktywność w życiu człowieka); psychologia poznawcza ( motywacyjny aspekt jest tłem,
główna uwaga skupia się na procesach i przekształceniach.)

6. Podaj definicję modeli umysłu: system założeń teoretycznych wyjaśniających aktywność

poznawczą (intelektualną) człowieka. Zależy od przyjętego paradygmatu badawczego

7. Od czego zależy model umysłowy: od przyjętego paradygmatu badawczego
8. Co to jest paradygmat badawczy: matryca porządkująca preferencje badaczy w danej

dyscyplinie.

9. Jakie założenia powinien zawierać paradygmat badawczy: filozoficzne i psychologiczne
10. Co powinien określać dobry paradygmat: określanie dziedziny badawczej, metod badania

i reguł interpretacji wyników

11. Wymień założenia filozoficzne: ontologiczne i epistemologiczne
12. Na jakie pytanie odpowiada założenie ontologiczne, a na jakie epistemologiczne:

ontologiczne - jaka jest natura rzeczy?; epistemologiczne - jak przebiega poznanie
naukowe?

13. Podaj przykład założenia ontologicznego i epistemologicznego: ontologiczne – skrajny

behawioryzm; epistemologiczne – metodologia

14. Co określa założenie psychologiczne: określanie dziedziny badawczej, metod badania i

reguł interpretacji wyników

15. Psychologia jest nauką: wielo-paradygmatyczną.
16. Z jakich paradygmatów korzysta psychologia: z paradygmatów wywodzących się z fizyki

i cybernetyki

17. Jakie paradygmat wywodzą się z fizyki, a jakie z cybernetyki: z fizyki – (1)psychofizyka,

(2)modele psychometryczne, (3) opis umysłu w kategoriach prostych wymiarów i ich
kombinacji reprezentowanych przez wektory; cybernetyka – paradygmat poznawczy

18. Czym się charakteryzuje i jakich ma przedtawicieli:

A. psychofizyka - Weber, Fechner) – pomiar pozycji osoby na wymiarze izolowanej

cechy umysłowej

B. modele psychometryczne - (Spearman, Thurston) – wykorzystują analizę czynnikową

(symboliczne uogólnienie).

C. opis umysłu w kategoriach prostych wymiarów i ich kombinacji reprezentowanych

przez wektory. Dyspozycje są tutaj traktowana statycznie tzn. nic nie wiadomo o ich
naturze, zostały one tylko wyodrębnione (skale do pomiaru inteligencji.)

19. Jak traktowany jest umysł w paradygmacie poznawczym: jako system przetwarzania

informacji, opisywany od strony procedur ujmowanych jako programy tworzenia i
przekształcanie reprezentacji poznawczych.

20. Jakie podejścia wyróżnić można w ramach paradygmatu poznawczego: podejście

interdyscyplinarne, podejście systemowe
Co jest celem podejścia interdyscyplinarnego, a co systemowego: interdyscyplinarne -
poznanie w jaki sposób różne dziedziny nauk, np. filozofia, lingwistyka, logika, czy
neurofizjologia dostarczają wyjaśnień inklinacji poznawczych; systemowe - nie
skoncentrowane na wyizolowanych aspektach aktywności umysłowej, tylko
koncentrujące się na całokształcie tejże aktywności (systemie).

21. Co to jest, co jest realizowane i na jakie pytanie stara się odpowiedzieć program

przetwarzania informacji – jest to sekwencja operacji w wyniku której realizowany jest
cel czynności – pytanie: jaką postać mają mózgowe systemy komputalne (operacje
naliczania danych), za pośrednictwem których przekształcane są reprezentacje
poznawcze?

22. Do jakich wyjaśnień doprowadził program przetwarzania informacji: do dominacji

procesualnych wyjaśnień, stąd też nazwa paradygmatu – informacyjno-procesualny.

23. Co to są systemy komputalne - operacje naliczania danych.
24. Wymień nazwiska związane z rozwojem metafory komputerowej: Tulving, Broadbent,

Selfirdge i Neisser, Atkinson i Shiffrin

25. Jaki jest warunek rozwiązania problrmu przez maszynę Tulvinga: właściwe algorytmy
26. Od jakich parametrów zależy teoria filtru uwagi Broadbenta: ilościowych i jakościowych
27. Dlaczego krytykowano Broadbent,owe mierzenia pojemności zmysłowej przy pomocy

bitów: jest to nadużycie np. w ramach teorii detekcji sygnałów, ponieważ nie
dysponujemy narzędziami pomiaru.

28. Co było inspiracją dla modelu pandeumonium: odkrycia na polu neurofizjologii
29. Jakie są założenia koncepcji magazynowej pamięci Atkinsona i Shiffrina: poszczególne

funkcje muszą mieć swoją oddzielną lokalizację (teoria pudełkowa)

30. Jakie jest znaczenie metafory komputerowej programy symulacji komputerowych

sprawdzają spójność teorii, weryfikują jej założenia przez porównanie z zachowaniem
człowieka (możliwość zbadania w której sytuacji zachowanie człowieka odbiega od
„zachowania” komputera – gdzie jest ono nie efektywne).

31. Co to jest silna równoważność (Pylyshyn) – gdy przy tych samych danych wyjściowych

uzyskamy nie tylko ten sam wynik, ale także wtedy, gdy procesy te przebiegają podobnie

32. Jakie znasz pułapki metafory komputerowej i jakie sposoby obrony przed nimi: pułapki(1)

brak kompetencji (przestarzałego komputera)- brak aktualnej wiedzy ogólnej z zakresu
techniki komputerowej,(2) błąd „okularów na nosie” - traktowanie komputera jako
narzędzia autonomicznego, a nie układu człowiek- komputer,(3) błąd perspektywy
traktowanie komputera jako nośnika określonej ilości informacji bez uwzględnienia
możliwości odbiorczych człowieka,(4) kopiowanie struktury- stosowanie analogi w
zakresie przypisywania każdej funkcji odpowiedniej strukturze. Obraona: (1) : systemy
wieloprocesorowe – sieci o architekturze równoległej (nie P.C.). Komputery takie mogą
przetwarzać wiele danych jednocześnie i na nich tworzone są obecnie symulacje
komputerowe.(2) błąd „okularów na nosie”: konieczne jest zawężenie porównania
komputerowego do części (aspektów) czynności umysłowych (3) błąd perspektywy:
postulat unikania używania cybernetycznych miar ilościowych informacji (4) kopiowanie
struktury: podejście systemowe traktujące organizm jako całość.

CZESŁAW NOSAL „PSYCHOLOGICZNE MODELE UMYSŁU”
TEMAT: „MODELE I PARADYGMATY PSYCHOLIGII UYSŁU – WPROWADZENIE W
PROBLEMATYKĘ”

MODELE I PARADYGMATY:

Modele i teorie nie powstają w umysłowej próżni; przed podjęciem właściwej analizy

teoretycznej, pomiarów i eksperymentów, badacze przyjmują pewne ogólne założenia co do
charakteru badanych zjawisk i obiektów, tzw. paradygmaty.

Definicja paradygmatu wg Kuhna:
Paradygmat – wzorcowe badanie, wyrażające się w założeniach pojęciowych,
metodologicznych i filozoficznych, uznawanych przez określoną grupę badaczy. Matryca
dyscyplinarna porządkująca preferencje grupy badaczy.
elementy matrycy dyscyplinarnej - symboliczne uogólnienia, modele i wzorce poprawnych
badań
podstawa matrycy dyscyplinarnej – struktury poznawcze konstytuujące świadomość
metodologiczną badaczy. Najniższy poziom struktur poznawczych – opcje ontologiczne
(wiąże się z poziomem średnim). Poziom średni - perspektywa epistemologiczna dotycząca
wyborów w zakresie strategii poznawania. Najwyższy poziom – dotyczy wiedzy o modelach
przedmiotowych i procedurach badawczych i jest stosunkowo niezależny od dwóch
pozostałych poziomów.
W

obrębie każdego paradygmatu funkcjonują również określone reguły interpretacji

uzyskiwanych wyników i decyzje epistemologiczne co do właściwych, zdaniem danej grupy,
procedur badawczych, metod pomiaru itp. Kuhn podkreśla, że w obrębie tego samego
paradygmatu może się mieścić kilka modeli i koncepcji teoretycznych, podporządkowanych
tym samym, ogólnym wzorcom badawczym (zwolennicy poszczególnych modeli mogą w
odmienny sposób interpretować uzyskane rezultaty)

Psychologia jako nauka wieloparadygmatyczna:
Obiektywna złożoność psychiki i determinant zachowania stanowi naturalną barierę przed
stosowaniem wyjaśnień wywodzących się z jednego paradygmatu. Z reguły jest tak, że
podejście lansowane pierwotnie jako ogólne, zostaje ograniczone do określonych warunków
czy też poziomu organizacji czynności psychicznych (np. uogólnienia wprowadzone przez
behawiorystów są nadal aktualne, lecz w odniesieniu do bardzo wąskiego aspektu opisu
zachowania).
Trzy grupy modeli umysłu związane z różnymi paradygmatami:

1. modele psychometryczne (wywodzi się z fizyki)
2. informacyjne (wywodzi się z cybernetyki)
3. koncepcje stylów poznawczych (nie wynikają z jasno wyodrębniającego się

paradygmatu. Badacze stylów poznawczych podkreślają unikatowość organizacji
umysłu)

Ad 1. Modele psychometryczne
Symboliczne uogólnienie – równanie analizy czynnikowej. Przyjmuje się, że umysł jest
zbiorem elementarnych dyspozycji poznawczych (zdolności) opisywanych przez modele
liniowe. Modele te dostarczają analogii, a gdy są silnie akceptowane dostarczają również
ontologii ( ontologia - natura i charakter rzeczywistości , ogólna teoria bytu).
W

obrębie modeli psychometrycznych nie ma mowy o powszechnie akceptowanej

ontologii. Modele liniowe dostarczają więc badaczom preferowanych analogii, które są w

odmienny sposób interpretowane przez autorów lub zwolenników poszczególnych teorii
zdolności.
Modele czynnikowe zostały zastosowane w klasycznych pracach Thurstone’a i Spearmana,
Od tego czasu ścierają się poglądy czy umysł jest „sumą” niezależnie funkcjonujących
dyspozycji, czy też strukturą zorganizowaną hierarchicznie, od zdolności ogólnych do
specjalnych.
Badaczy tych nie można jednak uznać za twórców podejścia psychometrycznego. Źródło
psychometrycznych modeli tkwi w podstawach psychofizyki (Weber, Fechner).
Najistotniejsze jest dla nich założenie, że przedmiotem pomiaru jest pozycja danej osoby na
określonym, jednorodnym pod względem jakości kontinuum cechy umysłowej (np.
koncentracja lub zakres uwagi, trwałość śladów pamięciowych, tempo rozumowania)
Opis umysłu w kategoriach wymiarów i ich kombinacji, reprezentowanych przez wektory,
stanowił jedną z pierwszych prób zastosowania formalnego języka algebry do analizy
psychologicznej. W tych pierwszych podejściach nie zawsze zdawano sobie sprawę ze
złożoności procesów poznawczych – umysł traktowano jako szczegółowe dyspozycje w
sposób statyczny.
Idee psychofizyki zostały później wykorzystane przez psychologów podejmujących próby
pomiaru bardziej złożonych czynności poznawczych (Galton, Riger, McKeen).
Dalszy rozwój modeli psychometrycznych wiązał się ściśle z coraz szerszym stosowaniem
skal do pomiaru inteligencji.(Spearman, Thurstone)
Podejście psychometryczne można określić mianem ilościowego

Ad 3. Koncepcje stylów poznawczych:

Podejście t można określić mianem jakościowego, bowiem zawsze ujmowane są jako

jakościowo różniące się sposoby organizacji przebiegu czynności intelektualnych. Badacze
interesują się pytaniem „jak są zorganizowane czynności intelektualne, i dlaczego ludzie
różnią się przejawianymi stylami poznawczymi”. Akcentuje się tutaj indywidualność umysłu i
możliwość występowania jakościowo różniących się organizacji spostrzegania, pamiętania,
uczenia się i myślenia.
Styl poznawczy interpretuje się tu jako stałą formę organizacji czynności intelektualnych,
przejawianą jako niezależną od materiału (treści) i typu sytuacji. Podstawowa trudność
poznawcza związana z pojęciem stylu poznawczego dotyczy statusu intelektualnych „jakości”
i nadrzędnych wymiarów, za pomocą których opisuje się te „jakości”. W przeszłości wielu
badaczy podkreślało, że nie można opisać umysłu w kategoriach „natężenia” zdolności, w
szczególności różnicę pomiędzy ludźmi trudno było sprowadzić do różnicy w zdolnościach.

Źródła tego podejścia tkwią też w pracach wielu filozofów i psychologów

charakteryzujących typy umysłowości (próby stworzenia ogólnej typologii umysłu- np.
typologia Pawłowa, Jamesa, Junga; wątek ten jest coraz częściej podejmowany obecnie np.
przez Nosala) Innym źródłem są tutaj prace psychoanalityków i psychologów osobowości
zainteresowanych mechanizmami kontroli poznawczej. Kontrola poznawcza może być
odmiennie zorganizowana, tzn. może się przejawiać różnymi stylami funkcjonowania i
stylami poznawczej obrony przed nadmiernym obciążeniem informacyjnym. Z podejściem
stylów poznawczych wiążą się także prace uczonych, którzy koncentrując się na jakościowej
analizie procesów poznawczych, dokonywali analizy myślenia pojęciowego i strategii uczenia
się oraz rozwiązywania problemów. Korzystano również z badań nad tworzeniem pojęć.

Po drugiej wojnie światowej badania nad stylami poznawczymi wyodrębniły się w

samodzielny kierunek (Witkin, Gardenr) Badania nad stylami są różne i obejmują min. typy
umysłu, organizację kontroli poznawczej i mechanizmów obronnych, wymiary stylów
poznawczych, Wspólnym ich rysem jest koncentrowanie się na jakości operacji poznawczych
i akcentowanie ich indywidualności, a nawet unikatowości.

Ad. 2 Podejście informatyczne (poznawcze)
Koncentruje

uwagę badaczy na procesach przetwarzania informacji. Mózg jest

systemem poznawczym o zmiennej strukturze. Aby poznać umysł ludzki, należy się
skoncentrować na procedurach tworzenia i przekształcania reprezentacji poznawczej. W tych
ramach poszukuje się zarówno modeli dla szczegółowych aspektów funkcjonowania
poznawczego jak i modeli charakteryzujących globalne aspekty systemu poznawczego. W
tym ujęciu powstają przedsięwzięcia badawcze łączące wysiłki reprezentantów wielu dziedzin
wiedzy. Wyrazem nowego kierunku badań interdyscyplinarnych jest powstanie nauki o
poznaniu cognitiv science - która wymaga łączenia wielu rozwiązań rozpatrywanych
dotychczas w izolacji (np. logiki, psychologii poznawania i semiotyki). Z wyłonieniem
cogitiv science wiąże się pewien paradoks w historii badań nad umysłem. Nowe
zdefiniowanie przedmiotu badań przełamuje swego rodzaju bariery stworzone przez studia
uprzednie, skoncentrowane na jego wyizolowanych aspektach.

Podstawowe pojęcia - Jednym z podstawowych pojęć w ramach podejścia poznawczego
stanowi „ program przetwarzania informacji”. Zostało ono zaczerpnięte z cybernetyki i teorii
automatów, zwanych maszynami Tulvinga.
Program – termin ten można definiować w różny sposób. W szerokim sensie oznacza on
sekwencję operacji, w wyniku której osiągnięty zostaje zamierzony cel czynności. Pomijamy
tu jednakże wiele istotnych kryteriów różnicujących programy czynności intelektualnych np.
na programy algorytmiczne i heurystyczne.

Centralne pytanie – pytanie o liczbę i postać systemów komputalnych („liczących”), za
pośrednictwem których są tworzone i przekształcane reprezentacje poznawcze. Jednak
zaznaczenia wymaga fakt, że analogie pomiędzy programami komputerowymi, a procesami
komputalnymi ludzkiego umysłu przyjmować należy z durzą ostrożnością. Zwraca się przy
tym uwagę na istotną różnię w sposobie zorganizowania kontroli w programach naturalnych i
sztucznych (komputerowych). Naturalne – kontrola poznawcza ma charakter paradoksalny,
ponieważ jest jednocześnie globalna i płynna (rozproszona). Operacje porównywania i oceny
informacji (kategoryzacji), będące podstawą kontroli, realizowane są w dwóch planach –
poziomym i pionowym. Dzięki temu czynności poznawcze i uwarunkowane nimi zachowania
są modyfikowane zależnie od wykrywanych rozbieżności (kontrola pozioma) lub też
formułowane są nowe kryteria oceny rezultatów i cele zachowania (kontrola pionowa,
hierarchiczna). Poziomy aspekt kontroli poznawczej, w szerokim zakresie, jest realizowany
przez komputer. Kontrola ta nie wykracza jednak poza wzorzec standardów znanych w
systemie TOTE z 1960r. Współczesne komputery, chociaż wiele potrafią, nie mają w pełni
rozwiązanej kontroli hierarchicznej i przetwarzania znaczeń. Fodor zwraca uwagę, że
programy przetwarzania wiedzy oparte na takich ideałach jak ramy kontekstowe, skrypty
poznawcze i systemy wnioskujące, nie modelują cech charakterystycznych dla przetwarzania
centralnego. Nie umniejsza jednak znaczenia praktycznego symulacji komputerowych,
podkreśla jednak konieczność dokładnego zrozumienia ograniczeń tkwiących w tych
programach.

W podejściu informacyjnym podkreśla się dominację procesualnych opisów oraz wyjaśnień,
stąd nazwa tego paradygmatu jako informacyjno- procesualny. Fodor uważa, że nie zawsze
trafne jest odwołanie się do abstrakcyjnego automatu Tulvinga, bowiem automat ten jest
zamkniętym systemem komputalnym. Jedynymi determinantami komputacji są: stan bieżący,
drukowana konfiguracja symboli i program. Reszta świata jest dla takiego programu
całkowicie nieważna. Organizm ludzki jest natomiast systemem otwartym.