„Empatia a system wartości”
I Artykuł Mirosławy Czerniawskiej jest analizą związku pomiędzy empatią a systemem wartości. Związek ten występuje na poziomie struktur psychicznych i charakteryzuje się „identycznością zachowań”. Pojęcie empatii wzbudza ciągłe kontrowersje. Poruszają one m.in. kwestie definiowania tego pojęcia, jego genezy oraz rodzaju zachowań powiązanych z empatią. Hoffman definiuje empatię jako „afektywną reakcję, bardziej odpowiadającą cudzej niż własnej sytuacji”, natomiast wg Devis'a empatia to dwie różniące się kategorie zjawisk. Pierwsza kategoria związana jest z afektywnym reagowaniem na sytuację, a druga- z poznawczym przyjmowaniem ról. Zdolności empatyczne uwarunkowane są przez czynniki genetyczne oraz doświadczenia wyniesione z wczesnego dzieciństwa. Skłonności do empatii powiązane są z nasileniem zachowań społecznych tj.: pomaganie innym, unikanie i rozwiązywanie konfliktów oraz dobra komunikacja. Tego typu zachowania warunkowane są też przez zinternalizowany system wartości. Analiza relacji pomiędzy empatią a systemem wartości naprowadza człowieka na pytanie o wzorzec jego związku i mechanizm, dzięki któremu dochodzi do zależności między tymi wymiarami. Werbalizacja założeń leżących u podstaw teorii schematów poznawczych sprzyja wyjaśnieniu tych relacji. Schematy poznawcze utożsamiane są z wiedzą o rzeczywistości, które mają następstwo w organizacji i strukturalizacji, gromadzonych w trakcie życia informacji. W schematach poznawczych zawarta jest również wiedza o własnych cechach osobowości, m.in. empatii i własnych wartości. Oba ta wymiary funkcjonują w bardziej ogólnym schemacie „ja”. W ramach pojęcia „ja” organizowane są doświadczenia życiowe człowieka, które są przydatne w ustanowieniu spójnej wiedzy o psychicznej i fizycznej naturze oraz określeniu swojej pozycji w społeczeństwie. „Ja” jako psychologiczny składnik przyczynia się do wyłonienia indywidualnej tożsamości, które powiązane są z autoreprezentacją, czyli reprezentowaniem swoich cech osobowościowych, oraz hierarchią wartości. Rosenberg zauważył, że system wartości staje się stosunkowo trwałą strukturą. Mechanizm, który leży u podłoża związku między opisywanymi wymiarami opiera się na motywacji do podtrzymywania poczucia własnej wartości. Człowiek dążący do określenia siebie jako osoby wartościowej, przypisuje swoim cechom ważność. Hierarchia ważności cech związana jest z pozytywną oceną siebie w kontekście danej cechy. Zakłada się, że jedną z najważniejszych potrzeb człowieka jest podnoszenie poczucia własnej wartości. Z tezy Abelsona wynika, że przekonania każdego człowieka są podobne do tego, co cenimy i co możemy zrealizować. W tym przypadku widać, że ekstrawertycy cenią wartości związane z kontaktem z innymi ludźmi. Człowiek ceni wartości, których nie jest w stanie zrealizować, np. dla osoby, która jest niezrównoważona emocjonalnie, ważną wartością jest równowaga wewnętrzna.
II Problemem badawczym w artykule jest pytanie o to, czy istnieją i jaką postać przyjmują związki między empatią a układem preferencji wartości w systemie. Zostały także postawione dwie hipotezy, które mają na celu ułatwić wyjaśnienie zjawiska. Pierwsza hipoteza brzmi: „empatia należy do grupy cech indywidualnych, które modyfikują treściowy aspekt systemu wartości”. Natomiast druga hipoteza zakłada, że osoby, które charakteryzują się wysokimi wskaźnikami empatii cenią w wyższym stopniu wartości moralne, zaś w niższym stopniu- wartości hedonistyczne, czyli takie, które przyczyniają się do indywidualnego sukcesu.
III Aby potwierdzić słuszność hipotez, przeprowadzono badania podczas zajęć wśród uczniów klas trzecich i czwartych jednego z liceów ogólnokształcących. W badaniu wzięło udział stu uczniów, w tym pięćdziesięciu chłopców i pięćdziesiąt dziewcząt. U każdej z badanych osób określono: wskaźnik natężenia empatii oraz wskaźniki preferencji osiemnastu wartości instrumentalnych i osiemnastu ostatecznych.
IV Przeprowadzone badania potwierdzają słuszność postawionych hipotez. Aby dobrze zrozumieć wyniki badań należy ustalić współczynniki korelacji, które dotyczą związku empatii i preferencji wartości ostatecznych oraz związku empatii i preferencji wartości instrumentalnych. I tak, ujemne korelacje świadczą o wysokim wskaźniku empatii związanym z wysoką preferencją wartości, zaś korelacje dodatnie wskazują, że jest wysoki poziom empatii, a niska preferencja wartości. Uzyskane wyniki badań przedstawiają sytuację, w której osoby o wyższym natężeniu empatii wyżej cenią wartość ostateczną, tj.: bezpieczeństwo rodziny czy prawdziwa przyjaźń, natomiast niżej: przyjemność, uznanie społeczne czy życie pełne wrażeń. Analizując natomiast skalę wartości instrumentalnych widać, że osoby posiadające cechy empatii, koncentrują się większym stopniu na wartościach moralnych, a mniejsze znaczenie przypisują wartościom, które przyczyniają się do ich własnego sukcesu. Badani charakteryzujący się wyższą empatią wyżej oceniają w systemie przekonań wartości, tj.: kochający, wybaczający, uprzejmy, uczciwy, pomocny, zaś niżej cenią np. ambitny, odważny, niezależny czy o szerokich horyzontach. Wyniki badań, przedstawiające preferencje wartości są zgodne z charakterystyką osobowości, zawierającej w sobie cechy empatii. Osoby empatyczne wyżej cenią wartości moralne i prorodzinne, natomiast o niższym natężeniu empatii przypisują większe znaczenie wartościom hedonistycznym, poznawczym oraz ukierunkowanych na sukces w działaniu.
V Dzięki wynikom z przeprowadzonych badań widać, że empatia jest jednym z wymiarów osobowościowych, który jest silnie powiązany z systemem wartości. Uzyskane wyniki badań pokazują, iż hipotezy zostały potwierdzone. Osoby o wyższym stopniu empatii kierują się wartościami tj.: pomoc, bezpieczeństwo najbliższych, równość, poczucie własnej godności, zaś osoby o niższym stopniu empatii posiadają wartości nastawione bardziej na poznanie czy osiągnięcie sukcesu w działaniu. Hoffman zauważył, że rozwój poznawczy umożliwia przejście od empatii zorientowanej na „ja” do troski o drugiego człowieka. U podłoża związku między preferencją wartości a właściwościami indywidualnymi znajduje się mechanizm psychologiczny, który umożliwia rozbudowanie „ja” w subiektywnie pozytywnych kategoriach. Człowiek ceni te wartości, które stosunkowo łatwo zrealizować i które go usatysfakcjonują. Zdolność do empatii wiąże się z preferencją określonych wartości. Charakteryzuje się ona: nasilonym zachowaniem pomocnym, dobra komunikacją z innymi ludźmi, aktywizującym zachowaniem moralnym, małym napięciem konfliktowym i podwyższoną jakością relacji interpersonalnych. Empatia jest nie tylko przyczyną wielu zachowań prospołecznych, ale także cechą dyspozycyjną, która ma swoje podstawy w systemie wartości. Zinternalizowane wartości, poczucie empatii i empatyczne poczucie winy prowadzi do ograniczenia egoistycznych motywów, doprowadzając do socjalizacji zachowania.
BIBLIOGRAFIA:
M. Czerniawska: Empatia a system wartości. „Przegląd psychologiczny”, 2002, tom 45, Nr 1, str. 7-18