O Autorze

Gustaw Herling-Grudziński, syn Józefa i Doroty z Bryczkow-

skich, urodził się 20 maja 1919 roku w Kielcach. Już w 1935 ro­

ku, wówczas uczeń VI klasy gimnazjum im. Stefana Żeromskie­

go w Kielcach, debiutował reportażem Świętokrzyszczyzna na

łamach warszawskiego pisma młodzieży szkolnej „Kuźnia Mło­

dych". Po maturze, w 1937 roku, rozpoczyna studia poloni­

styczne na Uniwersytecie Warszawskim. W nowym dla siebie

środowisku staje się wkrótce jednym z wybijających się młodych

krytyków literackich. Związany z grupą skupioną wokół niewie­

le odeń starszego Ludwika Frydego, pisuje w „Ateneum", „Pio­

nie", „Naszym Wyrazie" — między innymi o twórczości Dą­

browskiej, Miłosza, Gombrowicza — jest kierownikiem literac­

kim tygodnika „Orka na Ugorze".

Po wybuchu wojny, 15 października 1939, zakłada w Warsza­

wie wraz z kolegami jedną z pierwszych w okupowanej Polsce

organizacji konspiracyjnych — Polską Ludową Akcję Niepod­

ległościową (PLAN). Współredaguje pierwsze numery podziem­

nego pisma „Biuletyn Polski". W grudniu tego samego roku,

z zamiarem przedostania się na Zachód, przekracza linię demar-

kacyjną, rozgraniczającą tereny zajęte przez wojska niemieckie i

radzieckie. Dociera do Białegostoku, potem do Lwowa, gdzie

rekomendowany przez Marię Dąbrowską i Juliusza Kleinera,

zostaje przyjęty do istniejącego jeszcze, ale już zamierającego

przedwojennego Związku Literatów. Z Lwowa, w poszukiwaniu

środków do życia i drogi na Zachód, przenosi się do Grodna.

W Grodnie pracuje krótko w teatrze lalkowym, usiłując jedno­

cześnie zorganizować sobie przerzut na Litwę. „Znalazłem

wreszcie, dzięki pożyczkom, dwóch przemytników gotowych do

przerzucenia mnie na Litwę. Jeden z nich nazywał się Mickie­

wicz. Pod takimi auspicjami zaczęła się moja... «Droga do Ro-

323

sji». Nasza furka wyminęła rogatki Grodna o północy i ujechała

zaledwie dziesięć kilometrów. Samochód policyjny dognał ją w

pustym polu, gdzie podobne operacje nie zwracały niczyjej uwa­

gi. Mój Mickiewicz był na usługach NKWD".

Opisane w ten sposób przez Herlinga-Grudzińskiego areszto­

wanie (w szkicu Godzina cieni w tomie Drugie przyjście) miało

miejsce w marcu 1940 roku. W więzieniu w Grodnie pisarz zo­

staje skazany na pięć lat pobytu w obozach. Poprzez więzienia

w Witebsku, Leningradzie i Wołogdzie trafia do łagru w Jerce-

wie w systemie obozów kargopolskich, ciągnących się wzdłuż li­

nii kolejowej z Wołogdy do Archangielska. Zostaje stamtąd

zwolniony po dramatycznej głodówce protestacyjnej 20 stycznia

1942 roku, 12 marca zaś w miejscowości Ługowoje w południo­

wym Kazachstanie zostaje wcielony do 10. Pułku Artylerii Ar­

mii Polskiej generała Andersa. Dalsze wojenne losy pisarza

związane są z dziejami Drugiego Korpusu, w którego szeregach

uczestniczy między innymi w bitwie pod Monte Cassino (odzna­

czony za udział w niej krzyżem Virtuti Militari).

Już w 1943 roku Herling-Grudziński wznawia przerwaną z

konieczności działalność literacką, pisując do czasopism pol­

skich wydawanych w Bagdadzie („Kurier Polski") i w Jerozoli­

mie („W Drodze"). W latach 1945—46 kieruje działem literac­

kim tygodnika „Orzeł Biały", organu Drugiego Korpusu. Bierze

udział w Rzymie w pracach przy zakładaniu Instytutu Literac­

kiego i miesięcznika „Kultura", którego pierwszy numer, z

czerwca 1947 roku, redaguje wspólnie z Jerzym Giedroyciem.

Pod koniec 1947 roku wraz z żoną Krystyną, z domu Stojanow-

ską (1915—1952), przenosi się do Londynu, gdzie nawiązuje

współpracę z „Wiadomościami", tygodnikiem politycznym i lite­

rackim redagowanym przez Mieczysława Grydzewskiego. Na ła­

mach tygodnika ukazuje się w odcinkach, przed wydaniem

książkowym, Inny Świat. Obozowe doświadczenia, które zna­

lazły wyraz w tej książce, określiły punkt widzenia autora na

złożone stosunki polsko-radzieckie, ich często dramatyczny wy­

miar, stosunki, które dopiero teraz mogły stać się przedmiotem

wszechstronnych studiów historyków polskich i radzieckich.

W latach 1952 — 55 pisarz przebywa w Monachium, pracując

w rozgłośni polskiej Radia Wolna Europa. W 1955 roku osiada

na stałe w Neapolu, gdzie poślubia córkę Benedetto Crocego,

324

Lidię. Podejmuje na nowo ścisłą współpracę z „Kulturą",

uczestniczy także istotnie w pracach Instytutu Literackiego, z

którym związany jest do dzisiaj. Do 1981 roku publikuje rów­

nież w prasie włoskiej (między innymi w „Tempo Presente",

„Corriere delia Sera", „II Giornale").

Debiutem książkowym Herlinga-Grudzińskiego był tom szki­

ców literackich Żywi i umarli (Rzym 1945). Kolejne publikacje

książkowe to Inny Świat (wyd. angielskie Londyn 1951, wyd.

polskie tamże 1953), tomy opowiadań i szkiców: Skrzydła ołta­

rza

(Paryż 1960) i Drugie przyjście (Paryż 1963), szkice o litera­

turze rosyjskiej Upiory rewolucji (Paryż 1969), Dziennik pisany

nocą 1971-1972

(Paryż 1973), Dziennik pisany nocą 1973-1979

(Paryż 1980), Podróż do Burmy (Londyn 1983) - dziennik z

pobytu w tym kraju w 1952 roku, drukowany w latach

1952 — 53 w „Wiadomościach", Dziennik pisany nocą 1980 —

1983

(Paryż 1984). Kolejne części Dziennika, który posiada for­

mułę otwartą, ukazują się na łamach „Kultury". Wiele innych

istotnych dla twórczości Herlinga-Grudzińskiego tekstów roz­

proszonych jest po czasopismach, na zebranie oczekują także je­

go opracowania i przedmowy do wydań dzieł innych pisarzy.

Pierwszą książką Herlinga-Grudzińskiego, jaka po wielu la­

tach ukazała się w kraju, był tom Wieża i inne opowiadania

(Poznań 1988), opublikowany nakładem Wydawnictwa Polskiej

Prowincji Dominikanów „W Drodze".

L S

"i

\

\

* ' • •'

Kategorie więźniów i układy w łagrze

Zdawałoby się, że niedola i ekstremalne warunki powinny konsolidować i zrównywać ludzi,
tymczasem w każdym obozie ukształtowała się swoista hierarchia aprobowana przez wszystkich
więźniów. W Jercewie istniało kilka kryteriów podziału społeczności łagrowej.

Na spalonej pozycji znajdowali się “polityczni”, czyli “biełoruczki”, gdyż jak twierdził Stalin
“im lepiej się czuje materialnie “polityczny” w więzieniu, tym odważniej tęskni za wolnością,
tym gwałtowniej buntuje się przeciwko władzy, która go uwięziła”.

W dużo lepszej sytuacji byli “bytownicy”, czyli przestępcy pospolici, a już za prawdziwych
panów w obozie uznać należy “urków” - wielokrotnych recydywistów, popełniających jednak
przestępstwa pospolite. Do “urków” należy faktyczna władza w obozie, piastują oni
odpowiedzialne stanowiska, wymierzają kary, terroryzują współwięźniów, zachowują sobie
prawo pierwszej nocy wobec “prawiczek” zjawiających się w łagrze. Jedną z
najpopularniejszych rozrywek “urków” jest gra o cudze rzeczy, a czasem nawet życie.
Samowola urków została ukrócona przez NKWD w 1940 roku, zostało im jednak nieformalne
prawo urządzania tzw. nocnych łowów na kobiety chodzące po zmroku po łagrze.

Do arystokracji obozowej należeli także “iteerowcy” - specjaliści pracujący w administracji
obozowej, mieszkający w lepszym baraku i otrzymujący dodatkowe racje żywnościowe.
Liczono się z nimi z obawy przed denuncjacją.

Odrębną grupą są “nacmeni” - Uzbecy, Turkmeni, Kirgizi umierający z tęsknoty za krajem, z
głodu i mrozu, cierpiący na choroby oczu.

Na samym dole hierarchii obozowej znajdowali się “kurzy ślepcy” i ludzie z “trupiarni”. Ci
pierwsi to chorzy na “cyngę” - awitaminozę A, którzy o zmierzchu tracili zdolność widzenia.
Stawali się przez to nie tylko gorszymi pracownikami, ale wręcz zawadzali innym, tamując ruch
w okolicach kuchni czy na ścieżkach. Spotykali się najczęściej z wrogością lub obojętnością
otoczenia; rzadko ktoś pomógł im wydobyć się z zaspy czy dojść do baraku.

Chorzy na “pyłagrę”, pelagrę, szkorbut, czyli wszystkie postacie awitaminozy (objawiające się
obrzękiem skóry, osłabieniem wzroku, zaburzeniami psychicznymi i nerwowymi, owrzodzeniem
ciała, wypadaniem zębów) trafiali do baraku zwanego “kostnicą” lub “trupiarnią”. W obrębie tej
nieszczęsnej społeczności także panowały podziały. Tych, którzy nadawali się jeszcze do
lżejszych prac w obozie, zwano “słabosiłką”. Mieli oni szansę powrotu do pracy dzięki
otrzymywaniu “słabosilnogo pitanija” - dodatku żywnościowego i odpoczynku w “trupiarni”.
Grupa “aktirowki” składała się z dogorywających więźniów, nie wzywanych do żadnej pracy,
ale otrzymujących tylko głodowe racje żywnościowe.
Więźniowie byli najtańszą siłą roboczą, niewolnikami, czego nawet nie starali się ukrywać
przełożeni. Charakterystyczny jest sposób badania przed zatrudnieniem -

“badanie lekarskie zaszczycał bowiem niekiedy swą obecnością naczelnik oddziału
jercewskiego, Samsonow, i z uśmiechem zadowolenia dotykał bicepsów, ramion i pleców nowo
przybyłych więźniów”,

co do złudzenia przypominało sceny handlu niewolnikami. Władze obozowe czyniły wszystko, aby
upodobnić obóz do fabryki. Oprócz norm, w łagrze obowiązywały plany produkcyjne, system
brygadowy, układy biurokratyczne, a nawet tablica “stachanowców” - przodujących robotników.
Wypracowanie normy stanowiło o statusie więźniów oraz o ich przydziale do lepszego bądź
gorszego kotła z jedzeniem. Pozory te podkreśla opis działalności urzędników – przeliczali oni niby
jedzenie na procenty, co powodowało, że więźniowie starali się więcej robić, aby móc więcej jeść.
Mało było takich, którzy chcieli mniej pracować i mniej jeść. Ci z “pierwszego kotła” najczęściej
byli po prostu za słabi i mało zaradni. Normy wszyscy uważali za zawyżone, dlatego uczciwie nie

można było wypracować nawet 100%, a co dopiero 125% czy więcej. W takiej sytuacji nieodzowne
stały się “tufty”, czyli umiejętne oszustwa. I tak na przykład w brygadach leśnych najczęściej
przekupywano “dziesiętnika”, który mógł “źle policzyć” kloce ściętego drzewa lub przymknąć oko
na jego ułożenie (luźne ułożenie wewnątrz, a pozory ubicia z zewnątrz). Jeżeli to nie skutkowało,
fałszowano dane za pomocą przenoszenia ostemplowanych fragmentów drzewa. Do tego typu
działań potrzebne było zgranie brygady, dlatego szybko pozbywano się tych, którzy z różnych
względów nie pasowali do grupy.

Praca

Więźniowie pracowali głównie przy wyrębie lasu i ci zwani byli “lesorubami”. Inne brygady
były zatrudniane w tartaku, przy pracach ciesielskich w mieście, przy budowie dróg, na stacji
pomp, w elektrowni, w bazie żywnościowej. Więźniowie pracowali codziennie, 11-12 godzin w
nieludzkich warunkach, przy 40-stopniowym mrozie. Wstawali codziennie o godzinie 5.30, jedli
poranny posiłek, a już godzinę później rozpoczynał się “razwod” - wymarsz brygad na miejsce
pracy. Więźniowie po przejściu przez bramę otrzymywali eskortę “striełka”, gotowego zabić
każdego, kto uchybiał regulaminowi.

Najcięższą pracę miały brygady “lesorubów”, dochodzące do miejsc wyrębu oddalonych o 6-7
kilometrów od obozu. Ich członkowie pracowali cały dzień pod gołym niebem, zanurzeni często
po pas w śniegu, zmarznięci, przemoczeni, głodni i bezradni. Nic dziwnego, że najdłuższy czas
pracy na “lesopowale” wynosił dwa lata. Więźniowie pozbawieni południowego posiłku (z
wyjątkiem stachanowców) wracali z pracy około godziny 18 przeraźliwie głodni i zmęczeni.

Tak samo wyglądały wszystkie miesiące pobytu w obozie. Prac przybywało latem, kiedy to
więźniowie uczestniczyli jeszcze w sianokosach.

Praca w obozie spełniała wiele funkcji. Służyła nie tylko wytwarzaniu konkretnych dóbr
materialnych, była przede wszystkim narzędziem wyniszczania fizycznego i psychicznego
człowieka, złamania go i poniżenia. Była rodzajem tortury fizycznej i psychicznej, środkiem
eksploatacji taniej siły roboczej, mechanizmem perswazji odbierającym człowiekowi godność i
nadzieję. Bezsensowna praca czyniąca z człowieka ślepe narzędzie pozbawiała go możliwości
twórczego działania. Wprowadzanie ostrej rywalizacji łamało solidarność więźniów,
wyjaławiało ich duchowo i czyniło z nich narzędzia systemu totalitarnego.

Praca była też sposobem sukcesywnego mordowania więźniów; stwierdzenie “przejść przez las”
jest analogiczne do stosowanego w obozach hitlerowskich wyrażenia “przepuścić przez komin” -
mowa tu o selekcji czy o celowym dobijaniu. Więźniowie, którzy narazili się systemowi, byli
kierowani do lasu, co oznaczało dla nich wyrok śmierci. Potwierdza to historia Gorcewa –
śledczego z harcowskiego więzienia, którego dosięgła ręka obozowej sprawiedliwości. Zemstę
zaapropobowali przełożeni i posłali skatowanego więźnia do pracy w lesie, wiedząc, że oznacza
to dla niego śmierć. Podobny los spotkał chorego na kurzą ślepotę “zabójcę Stalina”, który po
ujawnieniu choroby został skierowany na karną brygadę do lasu na pewną śmierć.

W obozie funkcjonował także inny aspekt pracy. Chociaż doprowadzała ona do
uprzedmiotowienia więźniów, zniewolenia i wyniszczenia ich, to paradoksalnie stanowiła
potwierdzenie istnienia. Człowiek pozbawiony możliwości pracy był jednostką bezużyteczną i
zbędną, która należy zastąpić inną. Przekonuje się o tym Grudziński, gdy trafia do “trupiarni” i
widzi, że więźniowie z “aktirowki” znajdują się w przedsionku domu pogrzebowego. Skoro nie
pracują, nie otrzymują niezbędnego pożywienia, a skoro nie mają możliwości zregenerowania sił
organizmu, muszą się liczyć z bliską śmiercią. A więc pracuje się po to, aby przeżyć.

Człowiek, który pracuje, ma mniej czasu na myślenie i wspominanie, a więc więcej szans na
utrzymanie normalnego stanu psychicznego. W ekstremalnych warunkach bezczynność także
zabija, wystawiając więźniów na działanie “zmor obozowych”.

“Obozowe zmory” - głód, choroby, śmierć

[c]“Głód, głód... Potworne uczucie zamieniające się w końcu w abstrakcyjną ideę, w majaki
senne, podsycane coraz słabiej gorączką istnienia. Ciało przypomina przegrzaną maszynę,
pracującą na zwiększonych obrotach i zmniejszonym paliwie, zwłaszcza gdy w okresach
przesilenia zwiotczałe ręce i nogi upodabniają się do starganych pasów transmisyjnych”[/c] -
pisze Grudziński. W innym zaś miejscu pojawia się stwierdzenie: [c]“Nie ma takiej rzeczy,
której by człowiek nie zrobił z głodu i z bólu”.[/c] Jak wygląda ten prawdziwy głód?

Więźniowie otrzymywali od 400 do 700 gramów chleba dziennie i dwie łyżki kaszy czy zupy.
Niedobory żywnościowe mogli “uzupełnić” wrzątkiem lub “chwoją” - odwarem z igieł
sosnowych pomagającym na awitaminozę. Chorzy na szkorbut dostawali dodatek w postaci
łyżki surówki z cebuli, brukwi, marchwi lub buraków, zwany “cyntotnom pitanijem”. Te
głodowe racje żywnościowe miały starczyć na cały dzień wytężonej pracy.

Grudziński wspomina, że rzadko który więzień przychodził z jedzeniem do baraku; zwykle
swoją porcję zjadał niezwłocznie po odejściu od kuchni, a tylko nielicznym udawało się
zachować kawałek chleba do południowej przerwy w pracy. Najgorzej wyglądała sytuacja ludzi
z “pierwszego kotła”, odchodzących na “emeryturę do trupiarni”. To oni często wszczynali
kłótnie przy kuchni, żebrali o coś do jedzenia, wylizywali miski tych z “trzeciego kotła”.

Więźniowie wymyślali przeróżne sposoby zdobywania dodatkowej żywności. Niektórzy po
prostu kradli, ale tylko sporadycznie współwięźniom (zabraniały tego ustawy “urków”).
Najłatwiej było o to w bazie żywnościowej czy składzie jarzyn. Zimą 1941 roku głód zaostrzył
się i wtedy pojawił się nowy sposób zdobywania żywności – z mąki wymiecionej z
rozładowanych wagonów tragarze gotowali papkę świetnie zapełniającą żołądek.

Chleb był podstawowym środkiem płatniczym w obozie, czego dowodzi na przykład cennik,
usług starego uzbeckiego wróżbity, który za przepowiednię żądał 100 gramów chleba, i był
uważany za bardziej miłosiernego od pewnego księdza, który w zamian za spowiedź i
rozgrzeszenie życzył sobie 200 gramów.

Głód najwcześniej łamał kobiety i skłaniał je do kupczenia własnym ciałem. Niszczył zasady
nawet tych najbardziej odważnych i cnotliwych (na przykład córki oficera polskiego czy
śpiewaczki opery moskiewskiej, Tani). Niedożywienie pociągało za sobą liczne choroby,
głównie różne postaci awitaminozy – cyngę, pelagrę, szkorbut, biegunki oraz powodowało
zmniejszenie odporności organizmu na infekcje. Dołączały się do tego przeziębienia, grypy,
zapalenie płuc, różne formy odmrożeń. Na terenie zony snuło się wielu więźniów okutanych w
łachmany kryjące owrzodzone, gnijące ciało, monstrualnie obrzęknięte ręce i nogi, wyparty
brzuch. Ledwo powłóczyli oni nogami, padali z wyczerpania. Przeważnie cierpieli także na
kurzą ślepotę (niewidzenie po zmierzchu). W takim stanie tracili szansę na przeżycie i
dogorywali ze świadomością bycia skazanym na zagładę. Po pewnym czasie dołączała się także
apatia, choroby psychiczne. Potrzeby fizjologiczne chory często załatwiał wprost na posłaniu.
Nieuleczalnie chorzy byli odsyłani do “trupiarni”, wcześniej jednak o ile mieli szczęście, trafiali
do szpitala, będącego czymś w rodzaju przystani dla rozbitków. Przyjmowano tam chorych z
temperaturą powyżej 39 stopni, a zwalniano przy temperaturze powyżej 38 stopni; leczono
środkami na spadek gorączki, kosteczkami margaryny czy cukru. Szpital często był
przedsionkiem “kostnicy”, jednak właściwie tylko tam więźniowie mogli liczyć na ludzkie
traktowanie. Dlatego często dochodziło w obozie do samookaleczeń, aby móc znaleźć się na
kilka dni w czystym łóżku i poczuć się człowiekiem. Było to ryzykowne posunięcie, gdyż

groziło ukaraniem przez władze obozu za “szkodnictwo” lub zakażeniem i koniecznością
amputacji czy nawet śmiercią.

W sowieckim łagrze nie stosowano komór gazowych ani krematoriów, ale skazywano na
powolną, aczkolwiek nieuniknioną śmierć; stawiano ludzi w pozycji więźniów wegetujących ze
świadomością ciążącego na nich wyroku śmierci. Śmierć była wszechobecna i potężna,
nieprzewidywalna i różnorodna. Inaczej umierali komuniści niemieccy męczeni agonalną
gorączką, inaczej Polacy, którzy odchodzili bardzo nagle.

Lęk przed śmiercią nie opuszczał więźniów. Zasypiali oni z myślą, że rano mogą już się nie
obudzić – stąd przeraźliwe krzyki rozdzierające zasłonę nocy. Przerażał też brak intymności –
śmierć w baraku była anonimowa, dowodziła bezradności człowieka i potęgującej się
znieczulicy na umieranie współtowarzyszy. Poza tym więźniowie nie wiedzieli, co robiono ze
zwłokami ani czy powiadamiano o zgonie rodzinę. Przypuszczano, że trupy były zakopywane na
jakiejś porębie leśnej, bez jakiegokolwiek ludzkiego pożegnania, napisy czy symbolu religijnego
na grobie. Skazańcy usiłowali pozbawić śmierć anonimowości; nakładali na siebie obowiązek
powiadomienia bliskich, zapisywali na ścianach baraków nazwiska zmarłych, ratując ich od
zapomnienia. Myślę, że obóz sowiecki pozbawił większość z nich przywileju każdego człowieka
– przetrwania w pamięci innych.

Głód, choroby i śmierć przedstawione w Innym świecie bez sztucznych upiększeń nie dodają
bohaterom znamion heroizmu, a wręcz przeciwnie – czynią z nich anonimowy tłum nękany
wspólnym pragnieniem zaspokojenia podstawowych potrzeb fizjologicznych i w miarę ludzkiej
śmierci.

Ważne miejsca i instytucje obozu

Pieresylny
Była to baza transportowa dla więźniów transportowanych do innych “łagpunktów”.

Trupiarnia (kostnica)
Miejsce dla nieuleczalnie chorych. Tu skazańcy mieli teoretycznie odpocząć i powrócić do
zdrowia lub przejść na “zasłużoną emeryturę”. W praktyce ze względu na obcięcie racji
żywnościowych mieszkańcy “trupiarni” mieli małe szanse powrotu do zdrowia. Dzielono ich na
dwie grupy: “słabosiłkę” - tych wykorzystywanych do lżejszych robót i “aktirowkę” - więźniów
pozbawionych pracy. Taki status chorych nie wzbudzał jednak w innych więźniach współczucia,
mówiono o nich “Barachło, śmiecie, darmo jedzą chleb”.

Grudzińskiemu to miejsce skojarzyło się ze szpitalem dla nieuleczalnie chorych. Rozmawiano
tam szeptem, aby nie zburzyć ciszy. Stu pięćdziesięciu skazańców spało na pryczach z
odstępami co dziesiąte legowisko, w czasie dnia nudząc się i cierpiąc. Noc rozdzierały
rozpaczliwe i bezradne krzyki. W tym baraku najczęściej można było zobaczyć szaleństwo
człowieka ogarniętego szałem głodowym, doświadczyć grozy śmierci czyhającej w ciemnym
kącie.

Izolator
Mały murowany domek z zakratowanymi okienkami, otoczony drutami. Otwory okienne były
bez szyb, więc wewnątrz panował mróz, tym dotkliwszy, że więzień udający się tam nie miał nic
do okrycia się na noc. Izolator był niewątpliwie karą. Uczucie ulgi wynikające z uzyskania
upragnionej samotności szybko ustępowało przerażeniu, osamotnieniu i klaustrofobii.

Łaźnia
Więźniów posyłano tam co trzy tygodnie. Przed kąpielą łagiernicy oddawali swoją odzież do

oczyszczenia. Każdy otrzymywał kawałeczek szarego mydła oraz dwa wiadra wody, zimnej i
gorącej. Dopiero w łaźni widoczne było wychudzenie ciała i spustoszenie powodowane
chorobami.

Barak “chudożestwiennoj samodiejatelnosti”
Było to miejsce rozrywki, zwany był często “kawecze” (od: “kulturalno-wospitatielnoja czast`”).
Znajdowała się tam bibliteczka zawierająca kilkadziesiąt egzemplarzy dzieł makrsistowskich,
parę kompletów klasyków rosyjskich oraz wydawnictwa propagandowe. W “kawecze” rządził
były więzień, moskiewski złodziej Kunin, współ z Pawłem Iljiczem, skazanym za
zamordowanie brata.
W baraku wystawiano przedstawienia, najczęściej muzyczne. Zadziwiające było zaangażowanie
więźniów, którzy ozdabiali salę, aby później z nabożnym skupieniem obserwować występ.
Rozrywki tego typu traktowano jako nagrodę za zrealizowanie planu produkcyjnego i dowód
wspaniałomyślności sowieckiej ojczyzny.

Szpital
Było to dla więźniów miejsce powrotu do normalności, przystań dla rozbitków. Przyjmowano
tam chorych z temperaturą powyżej 39 stopni, a zwalniano przy temperaturze równej 38 stopni;
leczono środkami na spadek gorączki, kosteczkami margaryny czy cukru. Szpital często był
przedsionkiem “kostnicy”, jednak właściwie tylko tam więźniowie mogli liczyć na ludzkie
traktowanie. Dlatego często dochodziło w obozie do samookaleczeń, aby móc znaleźć się na
kilka dni w czystym łóżku i poczuć się człowiekiem. Było to ryzykowne posunięcie, gdyż
groziło ukaraniem przez władze obozu za “szkodnictwo” lub zakażeniem i koniecznością
amputacji czy nawet śmiercią.

Dom Swidanij
Domem Swidanij nazywano skrzydło baraku, w którym więźniowie spędzali czas z krewnymi,
przybyłymi na widzenia. Dom ten znajdował się na pograniczu obozu i świata wolnego.
Zarówno więźniowie, jak i ich rodziny musieli wykazać wielki heroizm, by w końcu uzyskać
zgodę. Więźniowie spotykali się z bliskimi ostrzyżeni, umyci, czysto ubrani i mieli surowy
zakaz mówienia o warunkach życia w obozie. “Dom Swidanij” był – podobnie jak sami
więźniowie – odpowiednio przygotowany: był to czysty umeblowany pokój z firankami i czystą
pościelą.

Mechanizmy ideologicznej tresury

Łagier to miejsce, gdzie ludzie są katowani fizycznie, a także psychicznie. Cierpienia fizyczne
powodowane są głodem, chorobami, wycieńczeniem w wyniku morderczej pracy, niemożnością
zaspokojenia potrzeb fizjologicznych. Równie dotkliwe są cierpienia psychiczne – odebranie
więźniom nadziei i wiary, negowanie dotychczasowych systemów wartości, pozbawianie ich
człowieczeństwa, lekceważenie potrzeby tworzenia intymności i prywatności. Łagier niszczył
zdobycze cywilizacji, stanowił zaprzeczenie humanizmu. Jego celem było zezwierzęcenie
człowieka, zniszczenie jego wspomnień, ograniczenie pragnień do instynktu
samozachowawczego. Więzień pozbawiony przeszłości nie myślał o przyszłości, gdyż była ona
nieprzewidywalna, zależna od bezpodstawnej, niewytłumaczalnej decyzji NKWD. Zapomnienie
stanowiło dla wielu jedyną gwarancję względnej równowagi psychicznej. Człowiek o zburzonej
tożsamości, rozbity wewnętrznie, stanowił świetny przedmiot tresury ideologicznej. Głównym
założeniem systemu totalitarnego było bowiem “przeobrażenie” i “wychowanie” człowieka na
bezwolnego manekina wykonującego polecenia władzy.

Kolejne etapy procesu dezintegracji osobowości analizuje Grudziński w rozdziale “Ręka w
ogniu”. Tortury były tylko środkiem pomocniczym, mającym na celu maksymalne osłabienie
organizmu i zaburzenie pracy mózgu.

Systemy totalitarne chciały przez zniewolenie umysłów wychować rasę niewolników zdolnych
do zniewalania kolejnych pokoleń. Wykreowali nie tylko zastępy nowych ludzi, ale też “inny
świat”, którego nie sposób mierzyć prawami świata normalnego i wolnego.

Grudziński wobec “obozowej moralności”

Wiadomo, że w obozie panowały inne zasady, wyznawano inne wartości. W Innym świecie
często pojawiają się opisy brutalnych, zwierzęcych, perfidnych zachowań ludzkich. Podkreślany
jest fakt upadku człowieczeństwa. Wartością nadrzędną okazuje się zachowanie życia, nawet
cudzym kosztem. Gdyby mierzyć łagier kryteriami moralności ludzi wolnych, nie znalazłoby się
tam chyba ani jednego żywego i równocześnie na wskroś uczciwego człowieka.

Nikt jednak nie potępia wszystkich więźniów, bo przecież, co podkreśla Grudziński “Człowiek
jest ludzki w ludzkich warunkach. Uważam za upiorny nonsens naszych czasów próby sądzenia
go według uczynków, jakich dopuścił się w warunkach nieludzkich”. Autor Innego świata stara
się być obiektywny i sprostać prośbie więźniów: “Mów całą prawdę, jacyśmy byli, mów, do
czego nas doprowadzono”. Równocześnie, kierując się swoim osobistym zmysłem moralnym,
Grudziński pokazuje próbę ocalenia w obozie wartości i człowieczeństwa.

Więźniowie nie są pozbawieni uczuć i ludzkich odruchów, spotykani są nawet altruiści. W
obozie możliwa jest prawdziwa miłość (Jewginija Fiodorowna i Jarosław R.), gotowość oddania
życia za przyjaciela (Herling-Grudziński), serdeczny stosunek do chorych i cierpiących (obsługa
szpitala). Więźniwie są świadomi tego, co się z nimi dzieje. Nierzadko cierpią, czując do siebie
wstręt. Nie musza jednak wcale zapominać o przeszłości i własnej skali wartości (M.). Szukają
ułudy wolności, uciekając w iluzję lub wyznaczają sobie doraźne cele (np. Przeżycie do
spotkania z rodziną, chęć odpoczynku w baraku, najedzenie się do syta, odczekanie do dnia
wolnego od pracy).

Skazańcy czują potrzebę manifestowania wolnej woli, prawa do samostanowienia. Buntują się
więc nawet kosztem autodestrukcji (Dimka, Kostylew, Natalia Lwowna).

W obozie istnieją ponadto azyle wartości: szpital i Dom Swidanij, gdzie człowiek zachowuje się
w sposób ludzki i nikt nie przyjmuje tego faktu z drwiną. To miejsce zmartwychwstania.

Przeświadczenie o całkowitym upadku człowieczeństwa w obozie nie może obejmować
wszystkich skazańców, bowiem część z nich nie zapomina o moralności, a nawet wierność jej
przypłaca życiem, jak siostry zakonne - “męczenniczki za wiarę”. Zniewolenie nie musi więc
oznaczać upadku człowieczeństwa.Dowodem niezniszczalności sumienia jest scena opisana w
“Epilogu”. Grudziński nie rozgrzesza przybyłego do siebie współwięźnia ze zdrady łagrowych
towarzyszy. Robi tak, ponieważ uważa, że “obozowa moralność” nie musi determinować
postępowania każdego złagrowanego człowieka, a już zupełnie nie można nią mierzyć ludzi
wolnych.

Wiara w człowieka i w stały system wartości obowiązujący w ludzkim świecie odróżnia
opowieść Grudzińskiego od opowiadań Tadeusza Borowskiego. Autor Pożegnania z Marią
żywił przekonanie, że zanikiem moralności i człowieczeństwa dotknięty jest cały świat, zaś
każdy człowiek znajdujący się w warunkach ekstremalnych zrezygnuje z wartości, aby
zachować życie. Światopogląd Grudzińskiego jest bardziej optymistyczny, gdyż zakłada, że w
świecie istnieją niezmienne zasady moralne ludzi wolnych, których nie jest w stanie zniszczyć
żadna forma zniewolenia.

Inny świat jako zbiór opowieści biograficznych

Herling-Grudziński, nadając swojej książce konwencję wspomnieniową, snuje nie tylko własne
opowieści, ale przytacza zasłyszane. Rozmowy ze współwięźniami traktowane były w Jercewie
jako źródło poznania, rozrywka, a ponadto stanowiły sprawdzian człowieczeństwa, namiastkę
wolności. Świadomość, że w obozie istnieją tematy “tabu”, których poruszanie grozi
denuncjacją i w konsekwencji przedłużeniem wyroku, blokowała często rozmówców, nie
pozwalając na szczerość. Dopiero w zaufanym gronie można było się otworzyć, chociaż nie bez
ryzyka (przekonał się o tym sam Grudziński szpiegowany przez Machapetiana czy młody
szpicel wydany przez Zyskinda).
Opowieść narratora wzbogacona opowieściami bohaterów stanowi materię kompozycyjną
Innego świata. Tak więc książkę można uznać za zbiór fascynujących mikronowel
biograficznych. Osią łączącą wszystkie nowele jest historia samego narratora – Grudzińskiego.
Poza tym w powieści przeplatają się historie ukazujące różne typy ludzi i ich postawy w
sytuacjach ekstremalnych:
– Gorcewa,
– “Zabójcy Stalina”,
– trzech Niemców – Hansa, Stefana i Ottona,
– Michaiła Kostylewa,
– Michaiła Stiepanowicza W.,
– Niemca S.,
– Pamfiłowa,
– Rusto Karinena,
– Sadowskiego,
– M.,
– B.

Poetyka Innego świata

Gatunek
Sam autor nazywa swój utwór “zapiskami”, ale nie jest on jednolity gatunkowo. Inny świat
posiada cechy wspomnień, relacji, pamiętnika, reportażu, eseju, powieści, noweli, opowiadania
oraz różnych odmian powieści. Autor przytacza fakty, dokonuje trafnych analiz
psychologicznych, diagnozuje rzeczywistość polityczną i socjologiczną.

Narracja
W Innym świecie mamy do czynienia z narracją autorską. Narrator należy do świata
przedstawionego, tzn. jest bohaterem, którego można identyfikować z osobą Gustawa Herlinga-
Grudzińskiego. Konkretność narratora, człowieka znającego obóz z autopsji, sprawia, że
opowieści, które snuje, są wiarygodne. Autor-bohater nie tylko odtwarza realia, ale także potrafi
spojrzeć na nie z perspektywy, umiejętnie je zanalizować, ocenić, przy zachowaniu szczerości.
W narracji widoczny jest proces przetwarzania faktów w zeseizowaną powieść. Narrator
bowiem płynnie przechodzi od suchej relacji do metaforycznego opisu czy rozważań
filozoficznych. Opis rzeczywistości staje się pretekstem do pogłębionych refleksji.

Styl
Styl Gustawa Herlinga-Grudzińskiego jest maksymalnie oszczędny, precyzyjny i lapidarny.
Opisy sytuacji ekstremalnych pozbawione są patosu, szokują spokojem i rzeczowością.
Odtwarzaniu kolorytu lokalnego sprzyja wprowadzenie swoistego “obozowego esperanto” (np.
zwroty rosyjskie, nazewnictwo typu “urka”, “iteerowiec”, “zona”, “lesorub” itp.)

Kompozycja
Inny świat jest podzielony na dwie części, liczące po jedenaście rozdziałów. Każdy z nich
zawiera opowieści o życiu obozowym, opisy miejsc czy instytucji, historie zasłyszane od

więźniów, uogólnione refleksje.

Gustaw Herling-Grudziński - biografia

Gustaw Herling-Grudziński – życie i twórczość

Gustaw Herling-Grudziński urodził się 20 maja 1919 roku w Kielcach jako najmłodszy syn
Józefa i Doroty z Bryczkowskich. W wieku dziesięciu lat został przyjęty do Gimnazjum
Męskiego im. Mikołaja Reja. Będąc uczniem VI klasy debiutował reportażem
Świętokrzyszczyzna na łamach warszawskiego pisma młodzieży “Kuźnia Młodych”. W 1937 r.
zdał ma turę i rozpoczął studia polonistyczne na Uniwersytecie Warszawskim. Wkrótce uznano
go za wybijającego się krytyka literackiego, co zaowocowało współpracą z “Ateneum”,
“Pionem”, “Nowym Wyrazem” i otrzymaniem posady kierownika literackiego tygodnia “Orka
na Ugorze”.

Po wybuchu wojny był współzałożycielem konspiracyjnej grupy Polska Ludowa Akcja
Niepodległościowa (PLAN), w której pełnił funkcję szefa sztabu i współredagował pismo
“Biuletyn Polski”. W grudniu 1939 roku przekroczył linię demarkacyjną na Bugu, przebywał w
Białymstoku, Lwowie, Grodnie, a podczas próby przedostania się na Litwę wpadł w ręce
NKWD. Został oskarżony o szpiegostwo na rzecz wywiadu niemieckiego (dowodem było
niemieckie brzmienie nazwiska: H(G)erling) i skazany na pięć lat. Od czerwca do listopada 1940
roku przebywał w więzieniach w Witebsku, Leningradzie i Wołogdzie, następnie przewieziony
do obozu pracy w Jercewie koło Archangielska. Zwolnienie w 1942 na mocy amnestii po
układzie Sikorski-Majski wymusił głodówką. Potem zawędrował do Kazachstanu i 12 marca
wstąpił do Armii Andersa. Wojenne losy dzielił z II Korpusem; uczestniczył między innymi w
bitwie pod Monte Cassino, za co odznaczono go krzyżem Virtuti Militari.

Od 1943 roku artykuły Herlinga-Grudzińskiego pojawiały się w “Kurierze Polskim” (Bagdad),
“W drodze” (Jerozolima), “Dzienniku żołnierza APW”, w “Ochotniczce” i “Orle Białym”
(Rzym). Brał też wraz z Jerzym Giedrojciem udział w tworzeniu w Rzymie Instytutu
Literackiego i miesięcznika “Kultura” (potem czasopismo przeniosło się do Paryża). Pod koniec
1947 roku wraz z żoną Krystyną przeniósł się z Rzymu do Londynu, gdzie współpracował z
“Wiadomościami”. Po śmierci żony w 1952 roku przyjechał do Monachium i podjął pracę w
rozgłośni polskiej Radia Wolna Europa. W listopadzie 1955 roku zamieszkał na stałe w
Neapolu, pisał do pism włoskich i paryskiej “Kultury”; ożenił się z Lidią Croce, córką znanego
włoskiego filozofa Benedetto Croce. Wspierał opozycję demokratyczną w Polsce (KOR, PPN) i
publikacje poza cenzurą. Grudziński od początku interesował się zagadnieniami społecznymi i
polityką, od lat pięćdziesiątych współpracował z “Tygodnikiem Powszechnym”,
“Rzeczpospolitą”, “Więzią”. Odwiedził Polskę w 1991 roku celem odebrania nagrody Honoris
Causa Uniwersytetu Adama Mickiewicza. Kolejne wizyty miały miejsce w 1994 i 1997. Zmarł 4
czerwca 2000 roku w Neapolu.
Twórczość Herling-Grudziński rozpoczął od zbioru szkiców Żywi i umarli (Rzym 1945),
poświęconych między innymi Cyprianowi Norwidowi, Władysławowi Berentowi, Kazimierzowi
Irzykowskiemu, Johnowi Conradowi, w których twórczości poszukiwał wzorów moralnego
heroizmu i nonkonformizmu. Problematyka ta dominuje także w późniejszych opowiadaniach i
szkicach, często o podkładzie autobiograficznym, wydanych w zbiorze Skrzydła ołtarza (Paryż
1960) i Drugie przyjście (Paryż 1963), przewija się też w refleksyjnym Dzienniku pisanym nocą
(t. 1 Paryż 1973, Grudziński pisał go do końca życia), gromadzącym rozważania, polemiki i
komentarze dotyczące lektur, wydarzeń politycznych, sytuacji emigranta, jego powinności
wobec kultury europejskiej i narodowej. Do 1988 jego utwory były zakazane w kraju,
ukazywały się jedynie w przedrukach za granicą bądź w “drugim obiegu”.

Jercewo po latach (fragmenty reportażu
Dziennik północny)

19 stycznia
Sześćdziesiąt lat temu - 19 stycznia 1942 roku - Herlingowi-Grudzińskiemu wręczono w łagrze
w Jercewie bumagę ze zwolnieniem. Następnego dnia wieczorem Herling wyjechał z Jercewa
pociągiem relacji Archangielsk - Wołogda. "Z pagórka w pobliżu stacji widać było obóz jak na
dłoni. Z baraków unosiły się w górę pionowe słupy dymów, w oknach paliły się światła i gdyby
nie cztery sylwetki "bocianów", siekące noc długimi nożami reflektorów, Jercewo mogłoby
uchodzić za cichą osadę tartaczną, zażywającą szczęścia i odpoczynku po ciężkim dniu pracy.
Wytężywszy słuch, można było bowiem usłyszeć brzęk łańcuchów i kołowrotków studziennych
- znamię nie zmąconego niczym spokoju od niepamiętnych czasów na ziemi".
Tak opisał Gustaw Herling-Grudziński sześć lat później w "Innym świecie" ostatni widok
Jercewa.

*** Dziesięć lat temu - 19 stycznia 1992 roku (dobrze zapamiętałem datę, bo to moje urodziny) -
przyjechaliśmy pod wieczór do Jercewa pociągiem relacji Wołogda - Archangielsk.

Pociąg w Jercewie stoi minutę, ledwie wysiądziesz, rusza dalej. Jercewo wciąż jest "posiołkiem
zamkniętym", od 50 lat nic tutaj się nie zmieniło. Zony jak były za Herlinga, tak i teraz są...

Patrzę z pagórka w pobliżu stacji na baraki, z których unoszą się w górę pionowe słupy dymów,
w oknach palą się światła i gdyby nie cztery sylwetki "kogutów", siekące noc długimi nożami
reflektorów, to Jercewo można by wziąć za cichą osadę tartaczną, zażywającą odpoczynku po
ciężkim dniu pracy. (Mam wrażenie, że znaleźliśmy się w t e k ś c i e - rozumianym w obu
znaczenich łacińskiego textum - p o s t r e a l i s t y c z n y m, jeśli - rzecz jasna - "Inny świat"
uznajemy za prozę realistyczną.)

Wyprawę do Jercewa przedsięwzięliśmy w Wołogdzie, gdzie przypadkiem rzuciłem okiem na
mapę i ze zdziwieniem zauważyłem, że z Wołogdy do Jercewa ręką podać. Piszę "ze
zdziwieniem", bo dotąd wierzyłem Herlingowi na słowo, że Jercewo leży nad Morzem Białym...
Tymczasem wychodzi, że Jercewo od Białego Morza dzieli 450 wiorst, słowem - to jakby
powiedzieć, że Kraków leży nad Bałtykiem. O ile Herlinga tłumaczy licencja poetycka, to
czymże wytłumaczyć badaczy ("owadzich nóżek") jego twórczości, powtarzających za nim ową
czusz', nie zadawszy sobie trudu spojrzenia na mapę? Natomiast od Wołogdy Jercewo leży o
parę godzin jazdy pociągiem.

Dasza S. z domu-muzeum Szałamowa w Wołogdzie objaśniła mi, jak dotrzeć ze stacji w
Jercewie do gościnicy (w niej zazwyczaj nocują konwoje...), aby zrazu nie podpaść. Po wyjściu
z pociągu postawiliśmy więc kołnierze, twarze skryliśmy w szalikach, czapy na oczy i pewnym
krokiem wprost przed siebie, potem na prawo po głównej ulicy posiołka. Było minus trzydzieści
parę, nad każdym domem snop dymu, niebo iskrzaste, księżyc na czubkach brzóz, w ich kępie
coś czernieje, czyżby pomnik, nie, to nie pomnik, a bałwan śniegowy (ze szlifami!), śnieg
poskrzypuje, pacan w uszance zjeżdża na tyłku ze śnieżnej górki i czasem nas mija człowiek
zakutany jak tłumok, z pustym obłoczkiem pary z ust. Niczym z komiksu o niemych.

Gościnica dla konwojów przypomniała mi schroniska w Beskidach lub Tatrach z lat
sześćdziesiątych... Ciepło, zapach dymu z drew, paru mużyków smaży jaja na prymusie w
kuchni, w recepcji babula - ledwie widzi... Weronika daje jej swój paszport i moją akredydację
(stoję z boku, twarzą w szalu), babula nie pojmuje, co oznacza: inostrannyj korrespondient, w
moim imieniu nie rozróżnia płci? W końcu wpisuje nas do księgi meldunkowej jako dwie
korespondentki z Moskwy i daje nam dwa najlepsze pokoje, połączone wewnętrznymi drzwiami.

Mamy więc przed sobą całą noc, rano mogą nas stąd wyprosić. Po rozpaleniu w piecach (pali się
od korytarza), kiedy ogień zabuzował, wychodzimy z gościnicy w stronę zony, którą widać w
łunach reflektorów. Po kilkudziesięciu metrach raptem po obu stronach wyrastają z ciemności
drewniane zabory z "kogutami" na rogach. Reflektory z "kogutów" raz za razem omiatają zonę
"długimi nożami świateł". Idziemy wąskim korytarzem między dwiema ścianami z desek o
wysokości - bo ja wiem - czterech, pięciu metrów i z kłębami drutu kolczastego po wierzchu.
Można powiedzieć, że przeniknęliśmy z posiołka do zony - jak z jawy do snu - niezauważalnie.

Dopiero nazajutrz wyjaśniło się, że w nocy szliśmy ulicą rozdzielającą zonę mieszkalną od zony
pracy. Ulicą tą mają prawo chodzić wolni mieszkańcy posiołka, chociaż de facto to obszary
jercewskiego łagru. Zresztą, granica pomiędzy posiołkiem a zoną to rzecz w Jercewie nader
umowna, o czym też mieliśmy się przekonać nazajutrz. Lecz na razie jest noc. Zza zakrętu
wychodzi patrol, wprost na nas: trzech byków w szynelach i papachach z automatami i psami.
Śnieg skrzypi, ślisko, pośliznąłem się. Przeszli.

Zatoczyliśmy łuk i wyszliśmy z zony. Do gościnicy wracaliśmy po cięciwie łuku. Wtem
zapachniało samogonem i przypomniało mi się, że dzisiaj są moje urodziny, a my alkoholu nie
mamy ani grama i kupić go nie ma gdzie, bo sklep w Jercewie po pierwsze - zamknięty, a po
drugie - sprzedają w nim tylko swoim. Zapach fuzla był coraz wyraźniejszy, aż wreszcie
zrównaliśmy się z domem, co do którego nie miałem żadnych wątpliwości, że to on właśnie
fuzlem zionął... Zaryzykowałem i pchnąłem drzwi wejściowe. W sieniach ciemno, z lewej
szpara brudnego światła, po omacku nacisnąłem i znalazłem się w oparach bimbru. Przez chwilę
nic nie widziałem, po chwili jak z tumanu wyłonił się zapyziały mużyk i podał mi stakan
mętnożółtej cieczy. Spróbowałem, żgnęło.
- Poł litra za czerwoniec.
- Biorę.
W gościnicy urządziliśmy moje urodziny: Weronika pocięła na plasterki sało od Jesipowa z
Wołogdy i oczyściła czosnek, ja dorzuciłem drew do pieca; w numerze zrobiło się żarko. Za
ścianą ktoś grał na bajanie i pijanym tenorem ciągnął błatny romans ze wszech sił. Pierwszy
toast wypiliśmy za Herlinga. Rano walenie w drzwi. Otwieram z boduna. W drzwiach baba w
mundurze (... a może mi się zwidziało, że była w mundurze?). Naczelnik gościnicy.
- A wy kto? - na jej twarzy malowało się zdumienie, wszak oczekiwała dwóch korespondentek z
Moskwy, a tutaj jej otwiera mużyk w slipach. I w dodatku z kociokwikiem.
Próbuję wyjaśnić, lecz mi przerywa pytaniem o razrieszenije. Mówię, że przyjechaliśmy w nocy
i do komendanta Uprawlienija dopiero się wybieram.
- Togda potoropities', skoro obiediennyj pierieryw - warknęła speszona i huknęła drzwiami.
Przy wejściu do Uprawlienija cerber w szynelu. Biorę rozpęd i wbiegam do środka, cerber za
mną.
- Nielzja - ryczy - nielzja.
Skręcam w prawo, sekretariat, cerber chwyta mnie za rękaw, ja za klamkę, za biurkiem dziewczę
ze szlifami, rzucam na blat moje udostowierienije, dziewczę gromi cerbera spojrzeniem, ten
chwost pod siebie i zamyka drzwi. Dziewczę ogląda akredytację (akuratny manicure), ja mówię,
że chcę do komendanta, dziewczę znika w gabinecie obok, po chwili wraca i każe czekać.
Przyglądam się jej: ładna. Ciemne, prawie granatowe włosy, nieco skośne oczy, filigranowe
usta. Piersi w mundurze.

Tymczasem do gabinetu obok jeden po drugim wchodzą oficerowie ochrony, dostrzegam
stopień majora, podporucznika, ba - żebym to ja się znał na pagonach. Po dziesięciu minutach
wyzywają mnie.

Wchodzę do długiego pokoju, stoły ustawione w ruską bukwę, za krótszym ramieniem siedzi
szarża w randze pułkownika, za dłuższym sześć szarży niższych rang. Nad główną szarżą wisi
portret Dzierżyńskiego (ot, i tu rodak na ścianie), na szafie stoi jego brązowy biust. Siadam na
jedynym krześle od wewnętrznej strony bukwy, twarzą do pułkownika Kuzienkowa - tak się

główna szarża przedstawiła, mówiąc, że jest komendantem Uprawlienija - i gabinecie zaległa
cisza.
- Czto wam nado?
Wyjaśniam, że równo 50 lat temu został stąd zwolniony polski pisarz Gustaw Gierling-
Grudziński, a że według ustaw rosyjskich po 50 latach akta mogą być odtajnione, więc po
pierwsze, chcę zobaczyć teczkę z jego licznym diełom, a po drugie, chciałbym odwiedzić parę
łagpunktów, o których Gierling-Grudziński pisze w swej książce o Jercewie: Kruglicę,
Mostowicę, Ostrownoje i Drugą Alieksiejewkę.
Druga Alieksiejewka odpadła zrazu, tam zimą nie przejechać - to raz, a dwa - tam już nic nie ma.
Las... I Ostrownoje tylko w lecie funkcjonuje, tam w lecie łagier dla dzieci urządzili, kolonie
letnie dla dzieci wolnonajemnych. Pozostaje Kruglica i Mostowica, po obiedzie major Gusiew
nas zawiezie. Co do teczki zaś, hm.
- Znajetie nomier zakliuczjonnogo?
- 18/72.
Pułkownik Kuzienkow wydał przez telefon dyspozycje i po dziesięciu minutach miałem teczkę
Herlinga w rękach, i ręce mi zadrżały... Teczka Herlinga! Zacząłem ją przeglądać, kartkować.
- Nu, wot, wasz Gierling był u nas stachanowcem - rzucił mi przez ramię major Gusiew,
pokazując palcem tablicę norm. Normy Herlinga wszędzie przekraczały 150 proc., a niekiedy
sięgały do 200 proc.
Rozbestwiony powodzeniem, zrobiłem błąd. Zamiast od ręki spisywać dieło Herlinga,
zapytałem, czy mogą mi je tutaj sfotografować.
- A kak że.
Umówiliśmy się z Gusiewem, że po obiedzie zajedzie po nas do gościnicy. Mieliśmy dwie
godziny na zwiedzanie Jercewa.

Posiołek Jercewo - po prawej stronie, patrząc z pociągu na Archangielsk - to trzy uliczki
równoległe do drogi żelaznej, poprzerastane brzozami. Uliczki z jednego końca zakręcają do
stacji, z drugiego utykają w zonie. Zabudowa mieszana, trochę jednopiętrowych baraków z 2-3
klatkami schodowymi (na każdej klatce cztery mieszkania: dwa na parterze i dwa na piętrze),
śród baraków domy jednorodzinne i dwurodzinne, czasem z banią albo z chlewem, niekiedy z
jednym i z drugim. Pośrodku posiołka barak otoczony zaborem z drutem kolczastym i dwoma
"kogutami" na przeciwległych rogach.

- Eto szkoła, my jejo remontirujem - wyjaśnił major Gusiew po obiedzie. Okazuje się, że
remonty domów w posiołku wykonują zekowie, więc każdy dom do remontu należy najprzód
otoczyć zaborem z "kogutami" i naciągnąć drut kolczasty, a dopiero potem można wpuszczać
tam brygadę z zony.
- Ten także remontujecie - zapytałem w Mostowicy (obecnie posiołek dla zwolnionych z łagru
bez prawa wyjazdu), wskazując niewielki barak za zaborem z drutem kolczastym.
- Niet, eto miestnyj wytriezwitiel.
- Czyli izba wytrzeźwień. Uhm.

W Kruglicy nic ciekawego, tam żyją ci, których zwolniono z zony, ale nie mieli gdzie pójść.
Żenią się, płodzą, wolnonajemni i niepotrzebni, bo kryzys (... roboty teraz mało, nawet nie dla
wszystkich zeków starcza). Ot, i żyją z ogrodów, co niektórzy trzymają krowy, niektórzy -
świnie i kury. Nieliczni mają szczęście: pracują na lesopowale. Czemu szczęście? Bo zawsze
parę rubli wpadnie na lewo. Za drzewo.

Po drodze major Gusiew się rozgadał. Opowiadał o ojcu, który stał na wyszce w czasach, kiedy
Gierling tu pracował. Tak, ojciec mógłby o łagrze sporo opowiedzieć, on go widział z góry, a
Gierling... Cóż, Gierling siedział jako ten królik w klatce i mógł opisać łagier od króliczej nory.
Droga wiodła to polem, to lasem, aż wjechaliśmy w wieś bez nazwy i zobaczyłem dom północny
(pierwszy w życiu) i wlubiłem się z miejsca (pisałem o tym gdzie indziej...). Major Gusiew
powiedział, że niedaleko, we wsi Tajwenga, można tanio kupić podobny nad jeziorem. Obiecał,

że jeśli w lecie przyjadę, to mi pokaże, jak tam trafić, bo w zimie tam trafić nie sposób.

Po powrocie do Uprawlienija szum. Okazało się bowiem, że żadnej teczki nie mieli prawa mi
pokazywać bez pisemnego razrieszenija generała Striełkowa z Moskwy i w ogóle bez jego
zgody nie mogę przebywać na terenie Jercewa. - No, ty mołodiec - rzekł na pożegnanie
pułkownik Kuzienkow, wsadzając nas do ekspresu moskiewskiego. - K nam daże russkije
korrespondienty nie popadajut. Dlatego zgłupieli.

Inny świat (reportaż z Jercewa)

- Uśmiechnij się Griszyn, będą robić zdjęcie - woła do kierowcy ciężarówki, wyjeżdżającej z
leśnej zony, naczelnik kolonii karnej w Jercewie. Griszyn jest więźniem jednego z dwu
działających jeszcze w Jercewie zakładów karnych. Dostał dziesięć lat za zabójstwo. Sprawuje
się dobrze i wychodzi czasami na przepustki. Zresztą jest kilka godzin dziennie na wolności, bo
sam wozi drzewo z lasu do składu przy bocznicy kolejowej, odległej o jedenaście kilometrów.

W lesie kilkunastu jego więziennych towarzyszy zwala drzewa z samochodu. Są to topole i
brzozy. Wyrosły na miejscu sosnowego lasu wyrąbanego kilka dziesiątek lat temu przez
pierwszych drwali. Byli nimi wygłodzeni, półżywi i obdarci więźniowie GUŁagu. Jednym z
nich był Gustaw Herling-Grudziński, który nazwał to miejsce "Innym światem". W jercewskim
łagrze spędził prawie dwa lata. Tutaj pracował, głodował, chorował na cyngę, był oblepiony
cieknącymi wrzodami. Tutaj starał się znaleźć bratnią duszę, oferując swą miłość młodej Polce,
córce oficera z Małodeczna, przybyłej w styczniu 1941 roku. Ona wybrała jednak los obozowej
dziwki, walczącej o przeżycie za każdą cenę. Nie była wyjątkiem.

Dzisiejsze Jercewo to także inny świat. Jest dziwacznym skansenem GUŁagu, w którym tętnią
jeszcze resztki życia. Natykamy się tu wciąż na wieże strażnicze, kilometry drewnianych
ogrodzeń, oplecionych drutem kolczastym, dziesiątki rozpadających się baraków. Niewiele się
one różnią od baraków dzisiejszych więźniów. Ostatnia rozpadła się baza. W czasach
Grudzińskiego był to punkt przeładunku żywności, gdzie pisarz jakiś czas pracował. Jeszcze nie
tak dawno miejsce to uchodziło za oazę dobrobytu, gdyż składowano tu tzw. towary deficytowe.
Ordery przodownikom pracy wręczał kosmonauta Piotr Zudow.

Na dobrą sprawę Jercewo powinno zniknąć z powierzchni ziemi już dawno. Agonię
czterotysięcznego pasiołka przedłuża kolonia karna, spadkobierczyni GUŁagu, która daje
zatrudnienie większości mieszkańców. Etat w tutejszych warunkach rzadko kojarzy się jednak z
pensją, źródłem dochodu. Zatrudnienie to ułuda, że człowiek nie został już całkiem sam,
porzucony przez wszechpotężny niegdyś aparat państwowy na pastwę północnych mrozów i
wiatrów.

Nie widać już dzisiaj w Jercewie śpieszących do wyrębu obdartych więźniów. Obecni
więźniowie przewożeni są do lasu samochodami, są odpowiednio ubrani, nawet na mróz
sięgający czasami czterdziestu stopni. Ich racje żywnościowe składają się wprawdzie z 500
gramów chleba dziennie - jak za czasów GUŁagu - ale, w przeciwieństwie do swych
poprzedników, dostają jeszcze nieco mięsa, ryb i warzyw. Nie skarżą się na wyżywienie.
Wiedzą, że powodzi im się lepiej niż wielu członkom więziennego personelu, którzy mroźną
nocą, przy rozpalonych ogniskach, stoją w kolejce po chleb, otrzymywany w zamian za pensje.

W roku ubiegłym zakład otrzymał, wraz z nędznym groszami, zgodę ministerstwa na sprzedaż
części drewna i przeznaczenie tych pieniędzy na własne utrzymanie, jednakże nie na płace dla
personelu. Zgodnie ze ściśle przestrzeganym i kontrolowanym przez najwyższe, moskiewskie
władze regulaminem więziennym odbywający kary muszą otrzymać swe "pajki", czyli normy
żywnościowe. O cywilnym i mundurowym personelu zony nikt w Moskwie nie pamięta. Niech

sobie radzą sami.

Kolonia karna w Jercewie nie jest zwykłym więzieniem. Jest przedsiębiorstwem produkcyjnym,
które eksploatuje tanią siłę roboczą. Dokładnie tak samo było za czasów Grudzińskiego.
Więzień Jercewa teoretycznie zarabia dzisiaj rocznie 1,5 tys. rubli (ok. 70 dol.) Po rozlicznych
potrąceniach nie pozostaje mu nic. Taki był właśnie system GUŁagu, który unicestwiał rzesze
domniemanych i garstkę prawdziwych wrogów państwa sowieckiego, zmuszając ich przed
śmiercią do oddania wszystkich sił dla dobra systemu.

Dzisiejszy system unicestwia tych, których wychował stary system. Od dawna nie ma co do tego
złudzeń 78-letnia Aleksandra Aleksandrowna Piwkowa, która jako młoda dziewczyna została
powołana do służby strażniczej w marcu 1943 roku. Dwa lata była strażniczką na
"pięćdziesiątym drugim". Był to podobóz "dochodiagów", czyli schorowanych więźniów na
wykończeniu - to opisana przez Grudzińskiego "trupiarnia". - Najgorszy był zaduch w barakach
- wspomina po ponad pół wieku Aleksandra. Wiedziała doskonale, że pilnowani przez nią
więźniowie byli "politycznymi", skazanymi na mocy artykułu 58. Kodeksu Karnego.

- Błagali nas o żywność, której sami nie mieliśmy - opowiada Aleksandra, mieszkająca do
dzisiaj na terenie byłego obozu w Jercewie. Skarży się, że po czterdziestu latach pracy zasłużyła
na głodową emeryturę w wysokości 409 rubli, osiemnaście dolarów. W miejscowym sklepie
może za to kupić sześć kilogramów masła lub sera. Kartofle kosztują 2,5 rubla, ale nikt ich nie
kupuje, bo wszyscy mają swoje, wyhodowane w ciągu krótkiego północnego lata. Ziemniaki są
podstawą diety tutejszych mieszkańców. Czasami uda się coś upolować w lesie, w którym nie
brak dzikiej zwierzyny. Są i wilki, które zimą podchodzą pod pasiołek, polując na bezdomne
psy.
- Za pięć lat Jercewo zniknie z mapy Rosji - twierdzi naczelnik więzienia Aleksander Borysow.
Jego zdaniem wyrąb lasów był zawsze w Rosji dotowany. W moskiewskiej kasie pieniędzy nie
ma już dawno. Tymczasem rosną koszty wyrębu drzewa, jego obróbki oraz transportu. O
nabyciu nowego sprzętu można jedynie marzyć. W dodatku około stu tysięcy niewolników
GUŁagu przez ostatnie dziesięciolecia wyrąbało już las w okolicach Jercewa niemal do cna.
Wartościowego drewna jest coraz mniej.

Z każdym rokiem maleje liczba mieszkańców miejscowości, która jest dzisiaj jednym wielkim
więzieniem - zarówno dla kryminalistów, jak dla tych, którzy ich pilnują. Wyjeżdża, kto może.

W okolicznych zagajnikach pozostaną na zawsze kości tysięcy ofiar GUŁagu. Jercewo było
jedną z największych wysp całego archipelagu, potężnym centrum kargopolłagu, złożonym z
dziesięciu obozów, podobozów, kolonii, zon i innych jednostek ogranizacyjnych perfekcyjnie
pracującej machiny kaźni. Jeśli wierzyć danym Herlinga -Grudzińskiego, w 1940 r. w
kargopolłagrze pracowało 30 tys. łagierników. Z innych ocen wynika, że łagierników było
prawie ćwierć miliona. Ilu było Polaków, nie wie nikt.

Inny świat - streszczenie

Nocne łowy

Autor opowiada o początkach obozu w Jercewie. W latach 1937-1940 trwał “pionierski” okres w
historii obozów sowieckich. W 1937 przyjechała w okolice małej miejscowości Jercewo grupa
więźniów celem założenia w głuszy obozu. Pracowano w strasznych warunkach, na
czterdziestostopniowym mrozie, a więźniowie spali w szałasach, odżywiając się trzystugramową
porcją czarnego chleba i talerzem gorącej zupy dziennie. Pracowano przy wyrębie drzewa, które
potem transportowano koleją. Początkowo obozy były gorzej zorganizowane i od zmierzchu aż
do świtu władzę w nich obejmowali więźniowie – był to tzw. “proizwoł”. Z racji, że nadzór w

nocy był utrudniony, “urkowie” bez problemu mordowali “politycznych”. Czasy “proizwołu”
minęły, w nocy więźniowie są lepiej pilnowani, pozostał z nich jednak zwyczaj “nocnych
łowów” na nowo przybyłe do obozu kobiety.

Autor opisuje swoje pierwsze chwile po przybyciu do obozu. Z racji gorączki został skierowany
do szpitala (lazaretu) położonego w pobliżu baraku dla kobiet. Szpital był jedynym miejscem,
gdzie spało się w pościeli i otrzymywało godziwe pożywienie, dlatego wielu więźniów
dokonywało samookaleczenia tylko po to, aby móc się tam znaleźć. Obok autora na szpitalnym
łóżku leżał człowiek chory na “pyłagrę”, której objawami było wypadanie włosów i zębów oraz
ataki przewlekłej melancholii. Chorzy nigdy nie powracali do zdrowia, a po wyjściu ze szpitala
trafiali do “trupiarni” - miejsca, gdzie przebywali niepracujący więźniowie, czekający już na
śmierć. W szpitalu Grudziński poznał także siostrę Tatianę Pawłownę.

Dzięki transakcji z „urką” Grudziński uniknął pracy w oddziale “lesorubów” (pracujących przy
wyrębie lasu) i został przydzielony jako tragarz do bazy żywnościowej. Uchroniło go to od
morderczego wysiłku, który zazwyczaj kończył się śmiercią z wycieńczenia. Dodatkowo praca
w bazie żywnościowej stwarzała okazję do kradzieży jedzenia, co gwarantowało przeżycie.

Autor opisuje zbiorowy gwałt dokonany przez grupę urków (którzy mogli poruszać się
swobodniej niż reszta więźniów) na nowo przybyłej do obozu Marusi, która bagatelizując
ostrzeżenia wyszła w nocy poza zonę. Później Marusia przychodziła co noc do Kowala, jednego
z urków. Po pewnym czasie jednak koledzy Kowala pozazdrościli mu kochanki i zażądali prawa
do współżycia z nią w ramach grupowej solidarności. Kowal pozwolił im na to. Po tym
wydarzeniu Marusię przeniesiono do innego obozu.

Ręka w ogniu

Rozdział ten rozpoczyna się mottem z Zapisków z martwego domu Dostojewskiego:[c]“…że zaś
zupełnie bez nadziei żyć nie można, znalazł rozwiązanie w dobrowolnym, prawie sztucznym
męczeństwie”.Tekst rozpoczyna refleksja o pracy i śledztwie jako narzędziach tortur, dających
sadystyczną satysfakcję tym, którzy je zadawali. Celem wszystkich tortur było całkowite
wyeksploatowanie fizyczne i psychiczne więźnia, kompletna dezintegracja jego osobowości.

Motto oraz wstęp wprowadzają historię inżyniera Michaił Kostylew, z którym Grudziński
zaprzyjaźnił się w Jercewie. Ów młody komunista, student szkoły morskiej rozkochał się w
XIX-wiecznej literaturze francuskiej – Balzacu, Stendhalu, Flaubercie i Mussecie. Zweryfikował
swoje komunistyczne poglądy na temat Zachodu i poczuł się oszukany. Po aresztowaniu
właściciela prywatnej wypożyczalni książek, z której korzystał Kostylew, NKWD dopadło i
jego. Okrutnie torturowany podczas śledztwa nie przyznał się do zarzucanego mu szpiegostwa,
ale szczerze przyznał się do fascynacji Zachodem. Skatowany i rozbity wewnętrznie podpisał w
końcu zeznanie, jakoby zamierzał z pomocą obcych mocarstw obalić ustrój Związku
Sowieckiego. W styczniu 1939 roku stracił z dziesięcioletnim wyrokiem do Jercewa, gdzie
zadenuncjonowany, że zawyża więźniom normy wykonywanej pracy, otrzymał skierowanie do
brygady leśnej, ale nigdy w niej nie pracował. Chcąc wymusić zwolnienie, co wieczór opalał nad
piecykiem rękę, nie dopuszczając do jej zagojenia. W kwietniu okazało się, że zostanie zabrany
na Kołymę, skąd nie ma powrotu. Grudziński, który poznał tajemnicę Kostylewa, zadeklarował
gotowość pójścia na etap zamiast niego, prośbę jednak odrzucono. Były komunista tak bardzo
nie chciał pracować dla Rosjan, że oblał się w łaźni wrzątkiem i umarł w męczarniach.

Dom Swidanij

Domem Swidanij nazywano skrzydło baraku, w którym więźniowie spędzali czas z krewnymi,
przybyłymi na widzenia. Dom ten znajdował się na pograniczu obozu i świata wolnego.
Zarówno więźniowie, jak i ich rodziny musieli wykazać wielki heroizm, by w końcu uzyskać

zgodę. Więźniowie spotykali się z bliskimi ostrzyżeni, umyci, czysto ubrani i mieli surowy
zakaz mówienia o warunkach życia w obozie. “Dom Swidanij” był – podobnie jak sami
więźniowie – odpowiednio przygotowany: był to czysty umeblowany pokój z firankami i czystą
pościelą. Była to także przystań życia uczuciowego, za którym tęskniono. W obozie nie mogło
być mowy o miłości. Obóz to miejsce gwałtów, prostytucji, kpin z ciężarnych dziewcząt, zaś
miłość w domu swidanij była niejako uświęcona powiewem wolności. Gdy jeden z więźniów
dostał list z informacją, że żona po widzeniu z nim spodziewa się dziecka, radość ogarnęła
wszystkich – bo było to dziecko poczęte i mające żyć na wolności, wszyscy traktowali je niemal
jak wspólne. Czasem z „Domu Swidanij” dochodziły odgłosy płaczu. Niekiedy spotkania były
momentami tragicznego rozstania małżonków, którzy już nigdy nie mieli być razem. W
przeważającej większości były to jednak chwile bardzo oczekiwane, po których trudno było
znowu wrócić do przerażającej obozowej rzeczywistości.

Mechanizm i skutki działania systemu totalitarnego - na

podstawie "Innego świata" G. Herlinga - Grudzińskiego.

"Inny świat" to najbardziej znany utwór pisarza. Powstał w Anglii w latach 1949 - 1950, ukazał się
najpierw w przekładzie angielskim. Książka ta, nosząca podtytuł "Zapiski sowieckie", jest zapisem
doświadczeń, przeżyć i przemyśleń autora z okresu jego pobytu w więzieniach w Grodnie,
Witebsku i Leningradzie oraz w obozie pracy w Jercewie, aż do momentu uwolnienia i wstąpienia
do armii polskiej. Waga "Innego świata" polega na wartościach czysto dokumentalnych, ale także
na umiejętności uogólnienia pewnych sytuacji typowych dla istnienia i funkcjonowania w obozie.
Poszczególne rozdziały ułożone są w bloki tematyczno - problemowe, takie jak opisy codziennych
realiów obozowych, pracy przymusowej, próby zbadania mentalności strażników i zarządu obozu,
opis głodu, okrucieństwa życia erotycznego, ucieczek i mechanizmu rozwarstwienia socjalnego w
zamkniętej społeczności obozowej. Mechanizmy rządzące życiem więźniów sprawiły, że musieli
oni zapomnieć o wartościach, jakie dotychczas wyznaczały granice ich postępowania. Musieli
dostosować się do reguł rządzących w gułagach. Reguły te podporządkowane były obozowym
realiom, do których zaliczały się niewola, nędzne jedzenie, głód, chroniczne niedożywienie,
katorżnicza, przymusowa praca, mróz, choroby, korupcja, donosicielstwo, okrucieństwo,
degradacja człowieka, karcer, trupiarnia, kradzieże, gwałty. Grudziński opisuje proces degradacji
człowieczeństwa, losy poszczególnych więźniów, składające się na epicki obraz nieludzkiego
świata. Kradzieże i donosy na współwięźniów to zjawiska powszechne. Kobiety sprzedają się za
kromkę chleba. Żydowski architekt składa fałszywe zeznania obciążające czterech Niemców i
przyczynia się do ich rozstrzelania. Jeżeli kosztem innego więźnia można przeżyć następny dzień,
zdziera się z niego resztki odzienia lub wyrywa skórkę chleba. Chorych zamyka się w
trupiarni,gdzie bez pożywienia czekają na śmierć. Zanikają uczucia miłości, przyjaźni. Narrator
rejestruje te fakty, ale zastanawia się także, czy od człowieka żyjącego w warunkach ekstremalnych
można żądać przestrzegania zasad etycznych. Głód i strach to przyczyny powszechnej
demoralizacji więźniów, często prawdziwego zezwierzęcenia, ale autor nie godzi się na obozową
moralność, opartą na instynkcie przetrwania za wszelką cenę. Grudziński wyraźnie wskazuje na
konieczność niepoddawania się terrorowi. Zło nie może być usprawiedliwione, mimo
ekstremalnych sytuacji. Człowiek powinien zachować swoją godność nawet w sowieckich łagrach,
w innym świecie, na nieludzkiej ziemi. Refleksje dotyczą także tych, którzy tworzą świat łagrów i
to oni powinni być osądzeni, a nie ich ofiary. "Naczalstwo" obozowe i strażnicy to skorumpowani
łajdacy. Autor ukazuje zarówno sowiecki obóz pracy, jak i wpływ łagrów na psychikę i kodeks
etyczno - moralny więźniów. W przeciwieństwie do opowiadań T. Borowskiego, nie ma w powieści
Grudzińskiego nihilizmu i utraty wiary w sens wartości humanistycznych. Kompozycja "Innego
świata" przypomina układ przewodnika i dziennika relacjonującego mechanizm funkcjonowania
instytucji obozowych w Związku Radzieckim. Każdy rozdział książki obejmuje wszystkie etapy
drogi wiodącej ku śmierci: zatrzymanie człowieka, aresztowanie, przesłuchania, zesłanie do obozu,
niewolnicza praca, wegetacja za drutami, rozrywki, choroby, wewnętrzny system kontroli poczynań
więźniów, brutalne eliminowanie chorych i niewydajnych więźniów, na koniec trupiarnia.
Człowiek żyjący w koszmarnej rzeczywistości sowieckich obozów pracy to "człowiek
złagrowany". Fakt wytworzenia przez reżim sowiecki ludzi złagrowanych to świadectwo triumfu
totalitarnego systemu dehumanizacji i zniewalania człowieka. Człowiek złagrowany jest przecież
dostosowany do rzeczywistości obozowej, przestrzega normy i reguły wyznaczane przez życie w
łagrach, akceptuje stan rzeczy. Jednak "Inny świat" to także wezwanie do niepoddawania się
terrorowi. Autor ukazuje w swej książce również postawy piękne i dowodzące ogromnej godności
człowieka żyjącego w nieludzkich czasach i warunkach, na nieludzkiej ziemi.