Spis treści

Bielańskie czary 11

Włodzimierz Szturc

Droga do Maryjki z Nijmegen 19

Agata Ceckowska, Olga Konatowska-Ciszek

Molitora XV-wieczny druk ilustrowany

ze zbiorów Biblioteki Uniwersytetu Wrocławskiego 27

Cudowna historia Maryjki z Nijmegen I 49

Joanna Rybowska

Hekate – bogini o wielu twarzach 53

Magdalena Koźluk

Kielich Kirke – moc starożytnej „czarodziejki” 69

Dominika Budzanowska-Weglenda

Czarna magia antyczna

i okrutne czarownice w Epodzie V Horacego 81

Spis treści

8

red. Izabela Wiencek

O magii jako pseudonauce

w dwóch traktatach średniowiecznych 97

Dorota Dremierre, Zofia Górka, Magdalena Longa, Ilona Rupiewicz, Sophologium
i siedem sztuk magicznych | Ewa Kondracka, Agnieszka Jakubik, Joanna
Siemiątkowska, Fortalitium Fidei, czyli o wojnie heretyków przeciwko Kościołowi

Krzysztof Bracha

Średniowieczna metryka

wizerunku świętokrzyskiej czarownicy 119

Cudowna historia Maryjki z Nijmegen II 137

Anna Klimkiewicz

Czarodziejka Alcyna, Ruggiero i „wyspa wartości”,

czyli o błądzeniu i poszukiwaniu prawdy 139

Joanna Dimke-Kamola

Czarodziej nawrócony. Wątki magiczne 

w epice Torquata Tassa 151

Ewa Bartochowska

Sekrety Isabelli Cortese – alchemia czy magia? 167

Cudowna historia Maryjki z Nijmegen III 183

Katarzyna Anna Kula

Louis Gaufridy: portret czarownika

w krótkich formach narracyjnych

lat 20. XVII wieku – od dokumentalnej

prawdziwości do retorycznej skuteczności 185

Kup książkę

Spis treści

9

Paweł Rutkowski

Spór o czarownicę z Wapping (1652),

czyli dwugłos w sprawie angielskiego czarownictwa 201

Aneta Markuszewska

Armida al campo d’Egitto

Antonia Vivaldiego (Wenecja 1718).

Saraceńska czarodziejka w polityce Republiki Weneckiej 217

Danuta Kowalewska

Czary i czarownice

w Diable w swojej postaci Jana Bohomolca 231

Cudowna historia Maryjki z Nijmegen IV

247

Krzysztof Korotkich

Czary jako metafora wyobraźni

w Sędziwoju Józefa B. Dziekońskiego 249

Agata Marzęcka

„Gdyby oskarżono mnie o kradzież wież

Notre-Dame, z miejsca wziąłbym nogi za pas”.

Józef Mickiewicz o polowaniu na czarownice 263

Małgorzata Sokalska

Czarownice, wampirzyce, uwodzicielki –

w kręgu XIX-wiecznych wyobrażeń kobiecości 273

Cudowna historia Maryjki z Nijmegen V 289

Kup książkę

Spis treści

10

Elżbieta Szot-Radziszewska

Ludowy obraz czarownicy świętokrzyskiej

w świadomości mieszkańców Kielecczyzny

w świetle historycznych i współczesnych

źródeł etnograficznych 291

Zbigniew Wałaszewski

„Spalcie czarownicę!”. Lęk i technika

w Metropolis Fritza Langa 305

Aleksandra Jagiełło-Skupińska

Opętanie przez diabła i proces o czary w operze

Diabły z Loudun Krzysztofa Pendereckiego jako

pretekst do ukazania mechanizmów politycznej

nagonki w warunkach władzy totalitarnej 315

Mateusz Werner

Zło nieprzedstawione 329

Cudowna historia Maryjki z Nijmegen VI 339

Spis ilustracji 341
Bibliografia 343
Indeks osób 359

Kup książkę

Bielańskie czary

Tematyka naszej książki wpisuje się w krąg badań nad czarami,

rzekomymi kontaktami z diabłem oraz alchemią, uważaną (na ile

słusznie, to już inna kwestia…) za rodzaj czarów. Materia ta stała

się przedmiotem wyraźnego zainteresowania badaczy w Europie

i Ameryce Północnej wraz z odnową humanistyki na przełomie

lat 60. i 70. XX wieku. Czarownictwo zaczęło być początkowo

postrzegane przez pryzmat świadectw historycznych dotyczących

oskarżeń i procesów i to wokół nich koncentrowały się przez

dziesięciolecia prace badawcze. Kolejnym zwrotem stało się od-

nowione spojrzenie na to zjawisko – nie tylko w perspektywie

historycznej, ale także antropologicznej i, najpóźniej bodaj, kul-

turowej. Pozornie najbardziej oczywiste dociekania historyczne

dotyczące czarów ściganych i karanych sądownie stają się w tej

nowej perspektywie zaledwie jednym z wielu, jakkolwiek bardzo

istotnym, sposobem widzenia zjawiska. Możliwość prowadzenia

tych badań zależna jest przecież od dostępności dokumentów, co

warunkowane jest z kolei czynnikami zewnętrznymi, takimi jak

sposób zorganizowania sądów świeckich i kościelnych, polityczny

status regionu, którego dotyczą badania, ustrój państwa itp. Nader

często dokumenty te nie są przy tym w stanie dostarczyć jedno-

znacznych świadectw innych niż sądowe, a tym samym głębszej

wiedzy o faktycznym stopniu rozpowszechnienia czy sposobie

postrzegania czarownictwa. Ponadto studia nad czarownictwem,

Kup książkę

Bielańskie czary

12

podobnie jak wszystkie dziedziny humanistyki, podlegają syste-

matycznemu poszerzaniu perspektywy historycznej, obejmującej

stopniowo także czarownictwo tak sprzed okresu procesów, jak

i po nim, aż po czasy nam współczesne. Pojawiają się i inne po-

mijane wcześniej aspekty: zjawisko, które uznawano za charak-

terystyczne dla społeczności wiejskich, dostrzegane poczyna być

również w miastach, a względnie uporządkowaną i jednoznaczną

perspektywę zachodnioeuropejską „zakłócają” niejako badania

dotyczące Skandynawii, krajów bałtyckich, Bałkanów i szeroko

pojętej Słowiańszczyzny. Tak historycy, jak i przedstawiciele

innych dziedzin humanistyki zadają sobie również nierzadko

pytania związane z dostępnością lub brakiem dokumentów histo-

rycznych dotyczących pewnych regionów i epok – wyciągnięcie

właściwych wniosków bywa niełatwe. Wypada też ostrzec przed

pochopnymi, upraszczającymi uogólnieniami. Jednym z takich

uogólnień, co dziś jest już oczywistością, byłoby poszukiwanie

prawdy jedynie w pracach historyków1 i dochodzenie wyłącznie,

czy dane zdarzenia (nielegalne praktyki i ich penalizacja) rze-

czywiście miały miejsce. Prowadzone są zatem również badania

traktujące czarownictwo jako zjawisko nieodłącznie związane

z historią religii, jako element kulturowej świadomości społe-

czeństw stale obecny w ich życiu czy związany choćby z medy-

cyną i jej historią. Wszystkie te oglądy są uprawnione, a im więcej

zadanych zostanie pytań, tym więcej mamy szans na pełniejsze

zarysowanie i zrozumienie zjawiska w szerokiej perspektywie

historycznej2.

1 Por. M. Gijswijt-Hofstra, The European witchcraft debate and the Dutch variant,

„Social History” 1990, vol. 15, no. 2, s. 185-188 i 194.

2 Odsyłamy tu do obszernej, blisko 600-stronicowej bibliografii obejmującej wy-

dania z okresu od XV do XXI wieku: traktaty, monografie, akta pokonferencyjne,

rozprawy doktorskie. Książka prezentuje także podobizny blisko 300 stron tytułowych

Kup książkę

Bielańskie czary

13

Debata naukowa na temat czarownictwa nie jest więc w naj-

mniejszej mierze zamknięta – raczej daleko jej do tego3. Dlatego

tak ważne jest, by obrazu historycznego dopełniały rozmaite tek-

sty kultury – takie właśnie, do jakich odwołujemy się w naszej pu-

blikacji. Ich szeroka perspektywa czasowa – od najwcześniejszych,

sformułowanych na sposób artystyczny mitów starożytności po

czasy nam współczesne – dowodzi obecności tych wątków i mo-

tywów na przestrzeni tysiącleci europejskiej kultury. Pragnienie

zrozumienia rzeczywistości, panowania nad nią, wpływania na

nią, bezpośredniego dotykania jądra świata dzięki bliskości z si-

łami nadprzyrodzonymi jest nieodmienne i występuje zarówno

w czasach przedchrześcijańskich, jak i obecnie, gdy chrześcijań-

stwo nie wydaje się już odgrywać roli kulturowo wiodącej. To

prawda, że nasz ogląd omawianych problemów ukształtowany

został w ogromnej mierze przez kulturę przesiąkniętą chrze-

ścijaństwem, w obrębie której pragnienie nawiązania bliskiego

kontaktu z ponadludzkim obszarem rzeczywistości (diabłem),

także przez stosunek cielesny, przez uwiedzenie albo zdobycie

jego wiedzy, okazywało się szczególnie pociągające (kuszące).

W świetle tych uwarunkowań rozmaitość świadectw, kontekstów

i możliwości ich interpretowania stanowi nie lada wyzwanie.

Inną jeszcze trudnością, przed jaką stają zarówno badania, jak

i publikacje dotyczące czarownictwa, jest niesłabnące zaintere-

sowanie tą tematyką czytelników z bardzo różnych, nierzadko

krańcowo odmiennych, kręgów, także (a może przede wszystkim)

poszukiwaczy sensacji. To jedno z nielicznych, o ile nie jedyne,

zjawisko z kultury okresów najdawniejszych i ery wczesnono-

wożytnej nadal zdolne zainteresować szersze grono czytelników

starych druków: J.P. Coumont, Demonology and Witchcraft. An annotated Biblio-

graphy, Utrecht 2004.

3 M. Gijswijt-Hofstra, op. cit., s. 181.

Kup książkę

Bielańskie czary

14

książek popularnych. Od tej ciekawości nie chcieliśmy się odże-

gnywać. Tym bardziej, że genezą książki jest podobna ciekawość:

studentów, uczestników spotkań naukowego Koła Staropolskiego

w Instytucie Filologii Polskiej UKSW na warszawskich Biela-

nach, którego jesteśmy opiekunami. Wychodzimy naprzeciw

tym zainteresowaniom, stwarzając również szansę publikacji

zafascynowanym tą tematyką badaczom młodym i najmłodszym.

W trwałości i zarazem różnorodności przedstawianych sposobów

obecności wątków czarownictwa, opętania, a także, sytuującej

się na pograniczu, alchemii, upatrujemy klucz do kulturowych,

antropologicznych – nie ideologicznych – interpretacji zjawiska.

Stronimy, co oczywiste, od sensacyjnych nadinterpretacji.

Czy wolno nam zatem na topograficznej mapie dyskursów,

wytyczonej tak różnorodnymi ujęciami, zająć miejsce między tymi

biegunami pośrednie? Tą drogą prowadzą nas dwa XV-wieczne

dzieła: drzeworyty z De lamiis et phitonicis mulieribus Ulricha

Molitora4 i  fragmenty Cudownej historii Maryjki z  Nijmegen,

która przez siedem lat miała do czynienia z diabłem5, w tłuma-

czeniu oraz opracowaniu Piotra Oczki i Włodzimierza Szturca.

Fragmenty te stanowią niejako szkielet dla wszystkich rozważań:

niderlandzka Maryjka zdradza, znane nam wszystkim, pragnie-

nie wiedzy, przechodzi kręte nieraz drogi także naszego życia

i – wreszcie – otrzymuje odkupienie, które możliwe jest przez

sztukę, o  ile tylko potraktujemy ją i  jej przesłanie z  należytą

uwagą i  uwierzymy w  jej moc. Towarzyszące Maryjce (i  czy-

telnikom) na niderlandzkich, niemieckich, włoskich drogach

4 Ilustracje te uważane są za najwcześniejsze przedstawienia postaci czarowników,

czarownic i czarów, jakie ukazały się w druku.

5 Mariken van Nieumeghen, ed. pr. W. Vorsterman, Antwerpia 1518; wyd. polskie

Kraków 1998. W 1974 na podstawie  historii Maryjki powstał w Holandii film fabu-

larny w reżyserii Josa Stellinga.

Kup książkę

Bielańskie czary

15

drzeworyty przedstawiające bohaterów naszej książki: czarow-

nice, czarowników, ich zwierzęcych sprzymierzeńców, diabła –

pochodzące z cennego, jednego z wielu powstających wówczas,

inkunabułu ze zbiorów Biblioteki Uniwersytetu Wrocławskiego

(Sygn. XV.Q.1149,3) – uświadamiają nam, w jaki sposób dawna

ikonografia ukazywała te zjawiska ówczesnym – współczesnym

sobie czytelnikom. Jesteśmy przekonani, że patrząc ich oczyma,

więcej można zrozumieć.

Obie te drogi prowadzą czytelnika poprzez zbiór studiów

przypadków związanych z tytułowymi zagadnieniami: rzadziej

widzianymi w świetle zapisów z ksiąg sądowych, częściej śladów

czy utrwaleń w tekstach kultury – muzyce, filmie, podaniach

ludowych, przede wszystkim jednak w literaturze. Opierając się

na wiedzy zgromadzonej przez historyków, nasi autorzy poddają

oglądowi źródła funkcjonowania rzeczywistości związanej z ma-

gią i alchemią w zbiorowej świadomości społeczeństw od antyku

do współczesności. Analizy tych źródeł podzielić można na dwie

kategorie: odsłaniające podłoże uniwersalnego kulturowego ob-

razu czarownictwa (przesądów, atrybutów, rytuałów), głównie

w antyku i podaniach ludowych, oraz jego reinterpretacje przez

twórców różnych epok, gdzie z misternych konstrukcji fabular-

nych, zastosowań motywów, wątków, odwoływania się do okre-

ślonych kontekstów wyłania się diachroniczny obraz rozumienia

zjawiska czarownictwa.

Znalazły się tu teksty zarówno metodologicznie, jak i treściowo

rozmaite. Rozmaitość odpowiada zresztą głównym współcze-

snym nurtom badania czarownictwa, które charakteryzują się

podejściem interdyscyplinarnym, łączącym narzędzia historii,

socjologii, antropologii, literaturoznawstwa, krytyki muzycznej6.

6 Por. M. Gijswijt-Hofstra, op. cit., s. 188 i 190, także przyp.

Kup książkę

Bielańskie czary

16

Czarownictwo bowiem, niezależnie od tego, czy uznamy je za

fakt, czy za wymysł, czy wreszcie za narzędzie opresji, było (i jest)

elementem kulturowej świadomości manifestującym się w za-

chowanych do naszych czasów wytworach kultury. Jest jej nie-

zbywalnym elementem, a różnorodność i złożoność wytworów

tej kultury znajduje odzwierciedlenie w kształcie naszego tomu.

Rozpiętość czasowa ujęta w rozprawach zasługuje na uwagę,

bo większość dostępnych na rynku naukowych studiów doty-

czy okresów, w których toczyły się procesy o czary. Tymczasem

interesujące nas tu zagadnienia nie tracą aktualności wraz z wy-

gaśnięciem stosów i zanikiem popytu na podręczniki alchemii.

Zjawiska te mają swoją kontynuację w epokach późniejszych, co

widać wyraźnie nie tylko dzięki badaniom folkloru, lecz także

w literaturze, muzyce, filmie. Kontynuacja ta jest różna w okre-

sach oświecenia, romantyzmu i współczesności, jednak w wielu

punktach opiera się na wspólnych, nieprzemijających stereoty-

pach. Z drugiej strony jednak – potrafi nadal, jak przed wiekami,

być inspiracją dla artystów.

Sporządzenie wyczerpującego katalogu tych motywów chyba

nie jest możliwe i nie to było naszą ambicją. Pragnęliśmy wy-

pełnić lukę w polskich badaniach – na tyle, na ile może się o to

pokusić jedna skromna publikacja. Paradoksalnie bowiem temat

czarownictwa, obecny z jednej strony w kulturze popularnej,

z drugiej – w naukowej literaturze anglojęzycznej, przez polskich

badaczy nie jest poruszany często7.

7 Zob. P. Rutkowski, Kot czarownicy. Demon osobisty w Anglii wczesnonowożytnej,

Kraków 2012, s. 37, przyp. 59. Obok cytowanej tam, dostępnej dzisiaj w polskich prze-

kładach literatury obcej wspomnieć należy prace polskich historyków: Krzysztofa

Brachy (którego tekst mieści się nb. w naszym tomie), Jacka Wijaczki, Małgorzaty

Pilaszek.

Kup książkę

Bielańskie czary

17

* * *

W przezroczystym naczyniu wiedzy wymieszaj historyczne źródła

i antropologiczne dociekania. Podgrzej na widoku powszechnej

ciekawości. Wstrząśnij, dodając do sztuki współczesnej inspira-

cję dawnymi wątkami. Uzyskasz nowe spojrzenie na zjawisko

czarownictwa, zdolne, jak ufamy – o ile wszystkie działania do-

konane zostaną w skupieniu i wierze w sens tej pracy, zgodnie

z naukami dawnych mistrzów alchemii – stać się z kolei inspiracją

dla nowych lektur, badawczych poszukiwań, odkryć. Takie są

nasze bielańskie czary.

Joanna Pietrzak-Thébault, Łukasz Cybulski

Kup książkę