1

Krzysztof Fudalej

Bitwa pod Tczewem 17-18 sierpnia 1627 roku

*

1. Wstęp

Bitwa pod Tczewem stoczona 17 i 18 sierpnia 1627 była jednym z największych

starć wojny Rzeczpospolitej ze Szwecją toczonej w latach 1626-1629, zwanej niekiedy

wojną pruską lub wojną o ujście Wisły. Konflikt ten był fragmentem długich zmagań obu

państw toczonych z przerwami od 1600 do 1660 roku.

Mimo dysproporcji sił między Rzeczypospolitą (ponad 8 milionów ludzi)

1

a mniej

ludną Szwecją (w Szwecji właściwej ok. 1,25

2

miliona i poniżej miliona na pozostałych

terenach) walki toczone w latach 1600-1626 na terenie Inflant przebiegały początkowo ze

zmiennym szczęściem. Sytuacja zmieniła się drastycznie w 1621 roku, kiedy to pod Rygą

wylądowała 18 tysięczna, zreformowana armią szwedzka. Stworzył ją Gustaw II Adolf,

największy z wodzów w historii Szwecji i jeden z najsłynniejszych w dziejach świata. Miał

już za sobą doświadczenia z wojny kalmarskiej z Danią 1611-1613, wojny z Rosją

zakończonej w 1617 roku oraz walk w Inflantach w tym samym czasie. Rzeczypospolita

zajęta na południu zagrożeniem tureckim nie była w stanie przeciwstawić mu znaczących

sił. Ryga skapitulowała po miesięcznej obronie 26 września. Dla strony polskiej oznaczało

to w praktyce utratę kontroli nad większą częścią Inflant. Parę lat później, w 1626 roku,

armia litewska poniosła pierwszą klęskę w bitwie ze Szwedami pod Walmojzą

spowodowaną niezwykłą siłą ognia wrogiej piechoty oraz zaskoczeniem Litwinów

dowodzonych przez młodego i niedoświadczonego Stanisława Sapiehę. Po bitwie zawarto

rozejm w Inflantach umożliwiający Gustawowi Adolfowi uderzenie na Prusy.

Z wielu dokonań Gustawa II Adolfa najsłynniejsze są jego reformy wojskowe.

Początkowo wyżej cenił wojska najemne jako ochotnicze, bardziej doświadczone i

pozwalające na „oszczędzanie” poddanych. Szybko zmienił jednak zdanie, doceniając

wysokie morale i dyscyplinę oraz niższe koszty zaciągnięcia szwedzkich regimentów. Aby

*

Artykuł powstał na podstawie pracy rocznej przygotowanej pod kierunkiem prof. dr hab. M. Nagielskiego w

roku akademickim 2003/2004.

1

W. Majewski, Wojny polsko-szwedzkie 1600-1629, w: J. Sikorski (red.), Polskie tradycje wojskowe, t. 1,

Warszawa 1990, s. 183.

2

M. Kopczyński, Dania i Szwecja, czyli państwa militarne, w: „Rzeczpospolita-Europa. XVI-XVIII w.”,

wyd. M. Kopczyński i W. Tygielski, Warszawa 1999, s. 118.

2

usprawnić ich organizację wprowadził obowiązkową rejestrację wszystkich chłopów i

mieszczan w wieku 15-60 lat. Piechota z poboru służyła w regimentach tworzonych na

zasadzie terytorialnej, a służba trwała 20 lat. Jazda składała się częściowo ze szlachty

służącej według dawnego obowiązku wobec Korony, a częściowo z zaciąganych

ochotników. Wobec potrzeb wojennych armię powiększano też o oddziały najemne

3

.

Równocześnie zreformowano organizację oraz sposób walki oddziałów. Po wielu

przemianach ostatecznie piechota szwedzka została pogrupowana w regimenty polowe,

trzykrotnie mniejsze od dawnych regimentów krajowych, składające się z dwóch

batalionów po 4 kompanie. Podstawową jednostką taktyczną w polu stał się batalion,

nazywany w Szwecji skwadronem. W środku szyku stało 216 pikinierów w 6 szeregach, po

bokach po 96 muszkieterów. Pozostałych 96 muszkieterów z każdego batalionu tworzyło

oddział odkomenderowany do współdziałania z kawalerią, wykorzystywany też do służby

wartowniczej, bądź jako straż przednia

4

. Taka organizacja wojska, w dużym stopniu dzięki

dobremu wyszkoleniu żołnierzy, zapewniała większą elastyczność na polu bitwy niż

hiszpańskie tercios czy holenderski liniowy szyk bojowy

5

.

Strzelców wyposażono w muszkiety lontowe wzoru holenderskiego, lżejsze jednak

od oryginalnych dzięki zmniejszeniu kalibru. Wykonanie ich luf z dobrej stali pozwalało na

zastosowanie dużego ładunku prochu tak, że ich zasięg skuteczny wynosił około 200

metrów, a na odległość rzędu 100 metrów przebijały praktycznie każdą zbroję. Oprócz

zamków lontowych stosowano również zamki kołowe. Wprowadzono też gotowe ładunki

prochu w papierze. To usprawnienie, w połączeniu z doskonałym wyszkoleniem piechura

szwedzkiego, pozwalało mu na oddawanie jednego strzału na 2 minuty. Ogień prowadzono

z zastosowaniem kontrmarszu. Niekiedy, aby wykorzystać maksymalnie siłę ognia

ustawiano się nie w 6, ale w 3 szeregi. Umożliwiało to w razie szarży kawalerii oddanie

jednej, potężnej salwy z 3 szeregów. Uzbrojenie piechura dopełniały tzw. „świńskie pióra”

(rodzaj oszczepu okutego z dwóch stron), które, wraz z wożonymi na wozach belkami z

przewierconymi

otworami,

służyły

do

montowania

kozłów

hiszpańskich,

uniemożliwiających szarżę cwałem

6

.

3

J. Teodorczyk, Polskie wojsko i sztuka wojenna pierwszej połowy XVIIw., w: „Studia i Materiały do Historii

Wojskowości”, t.XXI, s. 309; J. Wimmer, Wojsko polskie w drugiej połowie XVIIw., Warszawa 1965, s. 16.

4

L. Tersmeden, Organizacja bojowych i administracyjnych jednostek szwedzkich i rozwój taktyki walki w

XVIIw. (do około 1680roku), w: „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”, t.XXI, s. 319-320.

5

J. Sikorski, Zarys historii wojskowości powszechnej do końca wieku XIX, Warszawa 1975, s. 340.

6

J. Teodorczyk, Wyprawa szwedzka z Meklemburgii do Prus Królewskich wiosną 1627r., w: „Studia i

Materiały do Historii Wojskowości”, t.VI, cz. 2, s. 117-118.

3

Kawaleria składała się z ciężkozbrojnych kirasjerów i lżejszych rajtarów. Jazdę w

latach dwudziestych zorganizowano w regimenty dzielące się na dwa skwadrony. Każdy z

nich dzielił się natomiast na 2 kompanie liczące po 102 ludzi

7

. Reformując jazdę

zaniechano stosowania karakolu na rzecz ataku kłusem w szyku trzyszeregowym. Po

zbliżeniu się na odległość około 45 metrów miano oddać salwę z pistoletów, a następnie

szarżowano galopem na broń białą

8

. Aby zapewnić jeździe dodatkowe wsparcie ogniowe,

przydzielano jej oddziały muszkieterów stojące w szyku pomiędzy szwadronami kawalerii.

Rewolucyjne zmiany wprowadzono też w artylerii. Przede wszystkim ujednolicono

kalibry dział

9

. Lżejsze działa ustawiano w szykach piechoty w przerwach między

oddziałami, wzmacniając w ten sposób ich siłę ognia. Cięższe, jak dawniej, grupowano w

baterie ustawiane w kilku miejscach w szyku bojowym

10

.

W wyniku reform Gustaw II Adolf stworzył armię uznawaną często za najlepszą w

ówczesnej Europie, co dobitnie wykazał przebieg wojny trzydziestoletniej. Żołnierz

szwedzki walczący w wojnie pruskiej był doświadczony. Niektóre z oddziałów walczyły w

Rosji (w latach 1611-1615), a prawie wszystkie w Inflantach (1621-1625)

11

.

Tymczasem, za panowania Zygmunta III, podstawę armii Rzeczpospolitej w każdej

z toczonych wojen stanowiły oddziały zaciężne. Niestety, podatki uchwalane przez Sejm

na ich utrzymanie bywały zwykle niewystarczające, bądź opieszale zbierane. Opóźnienia

prowadziły często do niepokojów w nieopłaconej armii co często negatywnie odbijało się

na przebiegu działań wojennych.

Trzon zaciężnej jazdy stanowiła husaria. Wyposażona w stosunkowo lekką zbroję

(15-18 kg) mogącą ochronić od ognia lżejszej broni palnej

12

, szarżująca cwałem w płytkim

szyku, używająca długich kopii (do 5 m – po ich skruszeniu używano pałaszy, koncerzy

bądź szabel) stanowiła ówcześnie najlepszą jazdę w Europie. Dysponowała również bronią

palną, co zwiększało jej wszechstronność. To właśnie jej sukcesy w starciach ze szwedzką

jazdą stosującą karakol, przyczyniły się do zmiany taktyki jazdy dokonanej przez Gustawa

II Adolfa, której to później zawdzięczał liczne zwycięstwa na terenach Rzeszy.

Lżejszym typem jazdy byli kozacy. Ich uzbrojenie ochronne stanowiły kolczugi

oraz misiurki. Oprócz broni białej posiadali też broń palną (dwa pistolety i rusznicę) lub

7

L. Tersmeden, Organizacja bojowych i administracyjnych jednostek szwedzkich..., s. 320-321.

8

T. Nowak, J. Wimmer, Historia oręża polskiego 963-1795, Warszawa 1981, s. 393.

9

J. Teodorczyk, Polskie wojsko i sztuka wojenna pierwszej połowy XVIIw..., s. 309.

10

T. Nowak, J. Wimmer, Historia oręża polskiego 963-1795, s. 394.

11

J. Teodorczyk, Wyprawa szwedzka z Meklemburgii do Prus Królewskich wiosną 1627r., s. 117.

12

W. Majewski, Wojny polsko-szwedzkie 1600-1629, s.198.

4

łuk co pozwalało na użycie ich zarówno jako jazdy strzelczej, jak i w szarży cwałem,

podobnie do husarii.

Najlżejszy typ jazdy polskiej stanowiły chorągwie wołoskie, pozbawione zbroi,

walczące w szyku rozproszonym. Pewną ich odmianę stanowiły oddziały lisowczyków,

zwane też kozakami lisowskimi, wykształcone w czasach dymitriad. Jeden z ich pułków,

dowodzony przez Mikołaja Moczarskiego walczył ze Szwedami w latach 1626-1629. W

wyliczeniach sił polskich w Prusach lisowczycy są zaliczani do jazdy kozackiej

13

.

W wojnie pruskiej używano też jazdy autoramentu cudzoziemskiego – rajtarii. W

skład jej wyposażenia zwykle wchodził rapier lub szpada walońska oraz broń palna. Ich

głównym zadaniem była walka ogniowa. W okresie poprzedzającym wojnę 1626-1629

rozpowszechnia się w Polsce użycie dragonii, czyli konnej piechoty, która posiadając

ruchliwość konnicy, zapewniała niezbędne wsparcie ogniowe jeździe.

Piechota dzieliła się na piechotę autoramentu cudzoziemskiego oraz polską (czy też

polsko-węgierską). Obydwa typy piechoty, według Jana Wimmera, były w całości

wyposażone w broń palną i nie używały pik

14

. Ich zadaniem, przed wojną pruską, było

głównie udzielenie wsparcia ogniowego jeździe oraz obrona i zdobywanie fortyfikacji.

Piechota autoramentu cudzoziemskiego otrzymywała znacznie wyższy żołd

15

. Wynikało to

z jej wyposażenia w muszkiety wymagające lepszego wyszkolenia i stosowania

kontrmarszu, ale charakteryzujących się większą donośnością od stosowanych przez polską

piechotę arkebuzów i rusznic

16

. Ze względu na większy zasięg, a co za tym idzie

skuteczność w walce, to właśnie o zwiększenie liczebności piechoty autoramentu

cudzoziemskiego często apelowali dowódcy polscy podczas wojny pruskiej.

W źródłach opisujących bitwę pod Tczewem nie pojawia się piechota wybraniecka.

Nie można jednak wykluczyć udziału jakiegoś oddziału, jako że 600

17

lub 1385

18

wybrańców znajdowało się w Prusach pod rozkazami hetmana Koniecpolskiego.

W okresie 1626-1627 wzrastało znaczenie oraz procentowy udział piechoty w armii

Rzeczpospolitej. Na terenie Prus przy zachowaniu prawie stałej liczby jazdy – ok. 6,5 tys. –

13

J. Teodorczyk, Polskie wojsko i sztuka wojenna pierwszej połowy XVIIw., s. 306; J. Teodorczyk, Wyprawa

szwedzka z Meklemburgii do Prus Królewskich wiosną 1627r., s. 121, 123.

14

J. Wimmer, Historia piechoty polskiej do roku 1864, Warszawa 1978, s. 165-166.

15

Ibidem, s. 169-170.

16

Ibidem, s. 166-167; W. Majewski, Wojny polsko-szwedzkie 1600-1629, s. 200-201.

17

J. Teodorczyk, Wyprawa szwedzka z Meklemburgii do Prus Królewskich wiosną 1627r., s. 121, 188.

18

J. Wimmer, Historia piechoty polskiej do roku 1864, s. 163 oraz J. Wimmer, Wojsko i skarb

Rzeczpospolitej u schyłku XVIw. i w pierwszej połowie XVIIw., s. 47.

5

zwiększono liczebność piechoty i dragonii z niecałych 5 do ponad 8 tysięcy

19

. Pod koniec

wojny, w 1629 roku, wojska walczące ze Szwedami liczyły oficjalnie prawie 8 tys. jazdy i

12 tys. piechoty. Rzeczywista liczebność była oczywiście niższa i to nie tylko ze względu

na ponoszone straty ale też tzw. „ślepe” poczty i porcje (te obniżały faktyczną liczbę

żołnierzy o ok. 10% względem etatu).

Dowodzący siłami polskimi w Prusach w roku 1627 hetman polny koronny

Stanisław Koniecpolski miał wtedy około 35 lat. Doświadczenie wojskowe zdobywał pod

okiem największych polskich hetmanów tego okresu: Jana Karola Chodkiewicza i

Stanisława Żółkiewskiego, którzy szybko zauważyli jego talent dowódczy (w 1611 roku, w

wieku zaledwie 20 lat, dowodził pod Moskwą prawym skrzydłem wojsk wielkiego

hetmana litewskiego)

20

. W 1618 roku Stanisław Koniecpolski został mianowany hetmanem

polnym koronnym. W wyniku klęski cecorskiej w 1620 roku Koniecpolski dostał się do

niewoli tatarskiej, z której wykupiono go w 1623 roku. W 1624 roku udało mu się pobić

Tatarów pod Martynowem, a rok później powstańców kozackich. Przybywając do Prus w

listopadzie 1626 roku Stanisław Koniecpolski był więc już doświadczonym dowódcą.

Oddziały polskie, choć też zaprawione w bojach, walczyły wcześniej przeważnie z

Turkami, Tatarami, Kozakami i Moskwą – doświadczenia ich nie były więc zbyt przydatne

w walce z tak odmiennym, nowoczesnym przeciwnikiem. Jedynie nieliczni dowódcy

oddziałów polskich zetknęli się wcześniej z zachodnioeuropejską sztuka wojenną

21

. W tym

kontekście bardzo wysoko należy ocenić armię Rzeczypospolitej, która pod dowództwem

Koniecpolskiego toczyła wyrównaną walkę z wojskami szwedzkimi w latach 1626-1629.

2. Teatr działań wojennych – szwedzkie cele wojny

Głównym celem Szwedów w trakcie wojny pruskiej 1626-1629 było opanowanie

Gdańska, a co za tym idzie też dochodów Korony z handlu zagranicznego zbożem. Ponadto

zdobycie portów pruskich pozbawiłoby polskich Wazów baz do ewentualnego ataku na

Szwecję oraz przybliżyłoby wojska Gustawa II Adolfa do Rzeszy i Pomorza Zachodniego

zagrożonego właśnie przez wojska cesarskie. W wyniku tego splotu czynników największy

port Rzeczpospolitej znalazł się w samym centrum całego konfliktu.

19

W drugiej poł. 1627 r było w Prusach ok. 6,6 tys. jazdy, 1,5 tys. dragonów, 5 tys. piechoty cudzoziemskiej i

tylko 1,8 tys. polskiej wg.: J. Wimmer, Wojsko i skarb Rzeczpospolitej u schyłku XVIw. i w pierwszej połowie
XVIIw., w: „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”, t.XIV, cz. 1, Warszawa 1970, s. 48.

20

L. Podhorodecki, Stanisław Koniecpolski ok. 1592-1646, Warszawa 1979, s. 35.

21

J. Teodorczyk, Wyprawa szwedzka z Meklemburgii do Prus Królewskich wiosną 1627r., s. 122-123.

6

W momencie rozpoczęcia działań wojennych Gdańsk, oprócz średniowiecznych

murów, był umocniony również bastionami w stylu nowowłoskim – niestety tylko od

południa, zachodu i północy. Od wschodu natomiast, czyli od strony Żuławy i Wyspy

Spichlerzy, nie było nawet muru. Wobec znacznej donośności dział (do ok. 1000 metrów)

Motława o szerokości najwyżej 100 metrów nie stanowiła już, tak jak to było dawniej,

żadnej przeszkody. Z tego powodu głównym celem działań wojsk polskich w latach 1626-

1627 było niedopuszczenie Szwedów do Gdańska. W tym czasie mieszczanie przeznaczyli

około 1,3 miliona florenów na wzniesienie fortyfikacji od strony wschodniej, które

ukończono wiosną 1628 roku

22

.

Działania Szwedów ograniczała konieczność przebycia Bałtyku, na którego

południowym brzegu było tylko parę portów dalekomorskich umożliwiających wpłyniecie

statków o większym zanurzeniu (Szczecin, Gdańsk, Piława, Kłajpeda i Ryga). Kolejnym

problemem była pływająca kra (Zalew Wiślany zamarzał na średnio 113 dni w roku) oraz

nieustanne burze w listopadzie i grudniu. Pogoda sprzyjająca żegludze zaczynała się

dopiero w maju. Powodowało to, że główne działania Szwedów przypadały zawsze na lato.

Dominującą rolę w przebiegu działań wojennych odegrała Wisła. Stanowiła ona na

tym obszarze najpoważniejszą przeszkodę terenową. Można powiedzieć, że walki w latach

1626-1627, po stosunkowo łatwym opanowaniu przez Szwedów jej prawego brzegu, miały

na celu uniemożliwienie swobodnej przeprawy najeźdźców na lewy brzeg.

Wisła, zwłaszcza w okresie letnim, stanowiła poważną przeszkodę. W połączeniu z

licznymi twierdzami i umocnieniami na najistotniejszych przeprawach i szlakach

komunikacyjnych tworzyła bardzo dobrą linię obrony. Zimą można było próbować

przeprawy po lodzie. Było to jednak bardzo ryzykowne – dlatego podejmowały się tego

tylko mniejsze oddziały. Charakter brzegów i samej doliny rzeki Wisły sprawiał, że tylko

w niektórych miejscach można było budować przeprawy. Stałych mostów na Wiśle w tym

czasie nie było. Dodatkowym utrudnieniem były wylewy Wisły: od połowy marca do

końca kwietnia oraz w czerwcu mogące zupełnie uniemożliwić przeprawę

23

. Umiejętne

wykorzystanie wiedzy o nich umożliwiło hetmanowi Stanisławowi Koniecpolskiemu

opanowanie Pucka oraz odniesienie zwycięstwa pod Czarnem wiosną 1627 roku.

Na interesującym nas, dolnym odcinku Wisły przeprawa była możliwa: na

południowym skraju miasta Nowe, pomiędzy tym miastem a Gniewem, w dwóch

22

Ibidem, s. 105-106.

23

M. Nagielski, Rola militarna Wisły w okresie „Potopu”, w: „Rola militarna Wisły w dziejach Polski”, cz.

1, Warszawa 1992, s. 61-62

7

miejscach pod Gniewem strzeżonych przez tamtejszy zamek, w okolicach Cypla

Mątowskiego pod Gorzędziami, pod Tczewem, Stablewem, Palczowem oraz pod

Kieżmarkiem i Ostaszewem

24

. To właśnie wokół tych przepraw przez Wisłę koncentrowały

się działanie obu stron w latach 1626-1627.

3. Przebieg kampanii 1626-1627

Gustaw Adolf postanowił w 1626 roku przenieść działania z Inflant do Prus,

mających kluczowe znaczenie dla gospodarki Korony. Zygmunt III spodziewał się

uderzenia na Prusy. Zaskoczył go jedynie wybór Piławy na miejsce lądowania armii

szwedzkiej. Po stronie polskiej starano się, w miarę możliwości, przygotować do

nadchodzących walk. Już na sejmie 1624 roku hetman polny litewski Krzysztof Radziwiłł

domagał się zbudowania floty i reform wojska. W tym samym roku do Niderlandów udał

się królewicz Władysław, uczestnik wojny chocimskiej. Miał tam zapoznać się ze

zmianami w sztuce i technice wojowania

25

. W latach 1622-1626 roku Komisja Okrętów

Królewskich przygotowała 6 okrętów uzbrojonych w 18-29 dział każdy

26

. Niestety,

wszystkie plany wystawienia większej floty oraz armii mogącej pobić Szwedów jeszcze

przed ich kolejnym atakiem na Rzeczpospolitą spełzły na niczym. Sejmik pruski

obradujący w Grudziądzu w kwietniu 1626 roku uchwalił jedynie zwołanie pospolitego

ruszenia na 3 lipca oraz przejęcie na utrzymanie ziem pruskich 3 tysięcy wojsk

królewskich. Gdańsk i Elbląg natomiast zbroiły się na własną rękę.

6 lipca 1626 wylądowały w Piławie wojska szwedzkie pod osobistym dowództwem

Gustawa II Adolfa. Po zwerbowaniu paru oddziałów w Prusach Książęcych i otrzymaniu

posiłków z Inflant, liczyły one razem ok. 18 tys. piechoty i 3,5 tys. jazdy, 18 ciężkich i

ponad 100 lżejszych dział

27

. W tym czasie załogi miast i zamków w Prusach, poza

Gdańskiem, były nieliczne (Braniewo: hufiec dragonów i trzy kompanie piechoty

wybranieckiej; Elbląg: 140 żołnierzy; Malbork 240 żołnierzy)

28

. Do 18 lipca prawie bez

walk opanowano Braniewo, Frombork, Tolkmicko, Elbląg i Malbork. Po sforsowaniu

Wisły pod Tczewem zajęto to miasto, a następnie też Gniew i Puck. Gdańsk, mimo braków

24

Ibidem, s. 66-68.

25

W. Majewski, Wojny polsko-szwedzkie 1600-1629, s. 245.

26

S. Herbst, Wojna polsko-szwedzka 1621-1629, w: „Zarys historii wojskowości polskiej do roku 1864”,

J.Sikorski (red.), Warszawa 1975, s. 438.

27

J. Teodorczyk, Wyprawa szwedzka z Meklemburgii do Prus Królewskich wiosną 1627r., s. 113-117.

28

K. Górski, Wojna Rzeczpospolitej Polskiej ze Szwecją za panowania Zygmunta III, Warszawa 1888, s. 61.

8

w fortyfikacjach odrzucił propozycje kapitulacji. Aby powstrzymać Szwedów podniesiono

śluzy na wale kamiennym i zalano Żuławę Gdańską.

Zagrożonemu miastu ruszył z pomocą sam Zygmunt III na czele armii złożonej z

6,8 tys. jazdy, 4,4 tys. piechoty i 30 dział. 8 września rozpoczęto oblężenie Gniewu

obsadzonego 140 żołnierzami. Zdobycie tego miasta zagroziłoby szwedzkiej bazie

zaopatrzeniowej jaką był Malbork. Zygmunt III liczył, że tą groźbą zmusi Gustawa II

Adolfa do stoczenia walnej bitwy, w której wojska przeciwnika musiałyby atakować

Polaków stojących na wzgórzu na północ od miasta

29

. Pod Gniewem stoczono trzy starcia

w dniach 22 i 29 września oraz 1 października. W trakcie walk obie strony wzmocniły swe

siły: Szwedzi do ponad 10 tys. piechoty i 2 tys. jazdy, a Polacy do 10 tys. jazdy i ponad 4,5

tys. piechoty i dragonii. Bitwa rozstrzygnęła się 1 października, gdy po ciężkich walkach,

szwedzkiej piechocie udało się opanować wzgórza i zmusić zdemoralizowaną porażką

armię polską do odwrotu. Bitwa pod Gniewem była pierwszą porażką polskiej jazdy w

otwartym polu. Wykazała, że husaria nie ma szans pobicia w natarciu czołowym dobrze

uszykowanej, a zwłaszcza osłoniętej umocnieniami, piechoty szwedzkiej. Z drugiej strony

jednak Gustaw Adolf nie mógł zniszczyć ruchliwej armii polskiej

30

.

Po bitwie Zygmunt III przeniósł obóz do Czarlina pod Tczewem, koło późniejszego

pola bitwy z 1627 roku. Strzeżono w ten sposób przeprawy pod Rokitkami na drodze do

Gdańska, dając miastu czas na przygotowania do obrony. Szwedzi natomiast rozlokowali

swe wojska na leżach zimowych i zaprzestali działań. Na początku listopada do Prus

przybyły z Ukrainy główne siły wojsk kwarcianych pod dowództwem hetmana polnego

Stanisława Koniecpolskiego, któremu król przekazał dowództwo (13 listopada). W tym też

czasie odeszły do Inflant wszystkie niemal oddziały litewskie oraz część rot nadwornych.

Sejm nadzwyczajny obradujący w Toruniu od 10 do 29 listopada 1626 roku, mimo

docenienia wagi sytuacji, odrzucił propozycje uchwalenia nowych podatków oraz reformy

skarbu. Nie zgodził się też na zwiększenie liczebności piechoty cudzoziemskiej kosztem

piechoty polskiej oraz jazdy. Uchwalone podatki miały dać ok. 1760 tys. zł w Koronie oraz

ok. 425 tys. zł na Litwie (te przeznaczono na wojnę w Inflantach)

31

, co było sumą znacznie

niższą od potrzeb Rzeczpospolitej. Po spłaceniu długu skarbu koronnego (ponad 1,3 mln.

29

W. Majewski, Wojny polsko-szwedzkie 1600-1629, s. 247.

30

Szerzej bitwę omawiają: J. Teodorczyk, Bitwa pod Gniewem (22 IX – 29 IX – 1 X 1626), w: „Studia i

Materiały do Historii Wojskowości”, t. XII, Warszawa 1966, s. 70-172 oraz P. Skworoda, Hammerstein
1627, Warszawa 2006.

31

J. Wimmer, Wojsko i skarb Rzeczpospolitej u schyłku XVI w. i w pierwszej połowie XVII w., s. 45-47.

9

zł.) i uwzględnieniu niższych o prawie 300 tys. zł. przychodów, pieniędzy nie wystarczyło

nawet na zapłacenie wojsku w Prusach pierwszego kwartału służby w 1627 roku

32

.

W marcu 1627 roku rozpoczynając nową kampanię armia Koniecpolskiego liczyła,

według stawek wypłacanego żołdu, 2380 husarzy, 3650 kozaków, 700 rajtarów, 1406

dragonów, 2794 piechurów cudzoziemskich oraz 1800 polskich. Od tych liczb należy odjąć

(z wyjątkiem piechoty polskiej) ok. 10% na „ślepe” poczty i porcje. W sumie więc

oficjalnie dysponowano ponad 6 tys. jazdy, 1,3 tys. dragonów i 4,3 tys. piechoty.

Faktyczne jednak stany były jeszcze niższe w wyniku strat

33

. Przepraw u ujścia Wisły

broniły dodatkowo oddziały gdańskie w sumie (z załogą miasta) liczące 4-4,5 tys.

żołnierzy

34

. Po odliczeniu załóg miast, oddziałów blokujących Puck i wysłanych na

Warmię, hetman mógł użyć w polu jedynie nieco ponad 6,5 tys. ludzi. Jednak dzięki

licznym wypadom na Warmię, Żuławy i szwedzkie linie komunikacyjne bardzo skutecznie

maskował szczupłość swoich sił.

Szwedzi dysponowali natomiast 17-21 tys. żołnierzy. Odliczając garnizony do

działań w polu mogli użyć 10-12 tys. piechoty i 2-2,5 tys. jazdy

35

. Dodatkowo szwedzcy

dowódcy: werbowali w Meklemburgii oraz Marchii Brandenburskiej oddziały mające

uderzyć od zachodu. Ostatecznie zamiast planowanych 5 tys. żołnierzy udało się

zgromadzić tylko 1,1 tys. jazdy oraz 1,4 tys. piechoty

36

. Ze względu na możliwość, po

wznowieniu żeglugi w maju, desantu w Pucku nowej armii ze Szwecji (prawie 7,5 tys.

piechoty i 2 tys. jazdy)

37

, armii polskiej groziła klęska.

Plan obrony Koniecpolskiego opierał się na oczekiwaniu na wylew Wisły, którego

Szwedzi nie uwzględnili w swoich planach. W XVII wieku zdarzał się on co roku w

okolicach przełomu marca i kwietnia (w 1627 roku: 20 marca)

38

. Gdy nastąpił wylew,

uniemożliwiający przeprawę przez Wisłę, większość jazdy skierowano do pilnowania

zachodniej granicy Rzeczpospolitej a hetman z piechotą udał się pod Puck, gdzie dotarł 30

marca. Port poddał się już 2 kwietnia po serii szturmów wspieranych ostrzałem polskiej

32

A. Filipczak–Kocór, Skarb koronny za Zygmunta III Wazy, Opole 1985, s. 139.

33

J. Wimmer, Wojsko i skarb Rzeczpospolitej u schyłku XVI w. i w pierwszej połowie XVI Iw., s. 47-48.

34

L. Podhorodecki, Stanisław Koniecpolski ok. 1592-1646, s. 187.

35

21 tys. wg.: J. Teodorczyk, Wyprawa szwedzka z Meklemburgii do Prus Królewskich wiosną 1627r., s. 124;

wg. K. R. Böhme, Die schwedische Besetzung des Weichseldeltas 1626-1636, Würzburg 1963, s. 73, siły
szwedzkie w Prusach w wyniku strat wynosiły 14 tys. piechoty i 2,6 tys. jazdy, które to wyliczenie jednak nie
uwzględnia garnizonu Pucka liczącego ok. 1 tys. piechoty.

36

J. Teodorczyk, Wyprawa szwedzka z Meklemburgii do Prus Królewskich wiosną 1627r., s. 137.

37

K. R. Böhme, Die schwedische Besetzung des Weichseldeltas 1626-1636, s. 73; we wszystkich

opracowaniach polskich liczba piechoty jest oceniana na 6 tys.

38

J. Teodorczyk, Wyprawa szwedzka z Meklemburgii do Prus Królewskich wiosną 1627r., s. 141, 152.

10

floty oraz ciężkich działa przysłanych z Gdańska. 12 kwietnia udało się osaczyć oddziały

nadchodzące z Meklemburgii, które próbowały przebić się do Wisły lub Wielkopolski, w

mieście Czarne, gdzie 16 kwietnia zmuszono je do kapitulacji. Zgodnie z jej warunkami

całą piechotę i chętnych z jazdy wcielono w szeregi polskie. W sumie armia polska

wzbogaciła się o 800 knechtów i 500 rajtarów, których częściowo wcielono do istniejących

jednostek, wysyłając pozostałych na Podole. Zwycięstwo to oprócz poprawy położenia,

liczebności i morale wojsk polskich w Prusach, zniechęciło również innych sąsiadów

Rzeczpospolitej wystąpienia przeciwko niej.

20 maja 1627 roku do Prus przybył Gustaw Adolf ze świeżymi wojskami. Siły

szwedzkie wynosiły w tym czasie najprawdopodobniej ok. 21 tys. żołnierzy (maksymalnie

26 tys.)

39

z czego co najmniej 8,5 tys. stacjonowało w zajętych miastach i twierdzach.

Dawało to armię polową liczącą w praktyce ok. 12 tys. żołnierzy.

W tym samym okresie siły Koniecpolskiego, zwiększyły się o ok. 2 tys. piechoty

cudzoziemskiej. Zgromadzono, po odliczeniu „ślepych” pocztów i porcji, ponad 6 tys.

jazdy, 1,3 tys. dragonów i 6,2 tys. piechoty

40

. W wojsku panowało rozprężenie

spowodowane zaległościami w wypłacaniu żołdu. Jedynie wielkiemu prestiżowi hetmana

należy przypisać, że wojska te mimo wszystko skutecznie walczyły ze Szwedami

41

.

25 maja udało się Szwedom wymusić na Jerzym Wilhelmie podpisanie traktatu w

Löchstädt, w którym elektor zobowiązał się zachować neutralność przez następne cztery

miesiące. W nocy z 1 na 2 czerwca 1627 roku nie powiodła się szwedzka próba

sforsowania Wisły pod Kieżmarkiem, w trakcie której Gustaw Adolf został ranny w

biodro. W tym samum czasie Marcin Kazanowski dowodzący częścią wojsk polskich

stacjonującą na prawym brzegu Wisły zaatakował, w porozumieniu z mieszczanami,

Braniewo. Jedynie szybka odsiecz Gustawa Adolfa uratowała to miasto od kapitulacji. W

tym samym czasie Koniecpolski obległ Gniew, który skapitulował 12 lipca

42

.

Król szwedzki uznał jednak, że zimą dostatecznie dobrze umocniono Sztum,

Malbork i Elbląg, by nie oglądając się na możliwość ich zaatakowania przez Polaków z

Gniewu, ruszyć na Gdańsk. 14 lub 15 lipca sforsował Wisłę i zdobył szańce pod

39

21 tys. podaje Z. Anusik, Gustaw II Adolf, Warszawa 1996, s. 136, liczbę 26 tys. można uzyskać dodając

do siebie liczebność armii szwedzkiej w Prusach przed przybycie posiłków ze Szwecji wg. K. R. Böhme, Die
schwedische Besetzung..., s. 73 – autor nadmienia jednak, że wielu żołnierzy było chorych i niezdolnych do
służby, tak że w praktyce dysponowano tylko 21 tys., w związku z czym bardziej prawdopodobny jest niższy
szacunek, dający również liczebność armii polowej zbliżoną do walczącej pod Tczewem.

40

J. Wimmer, Wojsko i skarb Rzeczpospolitej u schyłku XVIw. i w pierwszej połowie XVIIw., s. 48.

41

A. Szelągowski, O ujście Wisły. Wielka wojna pruska, Kraków 1905, s. 155-156.

42

W. Majewski, Wojny polsko-szwedzkie 1600-1629, s. 255.

11

Kieżmarkiem dzięki panicznej ucieczce wojsk gdańskich

43

. Drogę na Gdańsk zagrodził mu

przybyły w porę spod Gniewu hetman Koniecpolski zakładając umocniony obóz pomiędzy

Różynami a Łęgowem. Wobec pojawienia się na tyłach armii szwedzkiej ponad 2 tysięcy

wojsk elektorskich Gustaw Adolf opuścił Żuławę Gdańską. 22 lipca udało mu się otoczyć

te oddziały pod Morągiem a następnie wcielić do swojej armii. Gdy Szwedzi powrócili pod

Tczew, czekał tam już na nich Koniecpolski wraz z armią.

4. Bitwa pod Tczewem 17-18 sierpnia 1627 roku

Przebieg bitwy pod Tczewem (niem. Dirschau) możemy poznać za pomocą dwóch

źródeł. Pierwszym z nich jest Diariusz albo summa spraw i dzieł wojska kwarcianego w

Prusiech anonimowego autora

44

. Jest to kronika wypadków, spisywana prawdopodobnie na

bieżąco. Autorem była osoba przebywająca stale w otoczeniu hetmana polnego Stanisława

Koniecpolskiego, nie posiadająca jednak głębszej znajomości spraw wojskowych, wiedzy o

planach hetmana ani informacji o nieprzyjacielu, których nie podawano do wiadomości

ogółu żołnierzy. Przypuszcza się, że osobą tą był kapelan

45

.

Drugim źródłem jest Wahrhafte und ausführliche Erzaehlung des Treffens, welches

sich unlangst in Preussen zwischen dem König von Polen und Schweden unweit von

Dirschau begeben hat

46

. Jest to gazetka ulotna wydana w Gdańsku w 1627 roku. Opiera się

prawdopodobnie na relacji posłów holenderskich, próbujących pośredniczyć w rozmowach

pokojowych, lub kogoś znajdującego się razem z nimi w obozie polskim przed bitwą.

W sierpniu 1627 roku obie strony spodziewały się walnej bitwy. Koniecpolski

wiedział, że ma zbyt mało wojska by równocześnie skutecznie osłaniać Kieżmark oraz

przesmyk pod Rokitkami koło Tczewa. Liczył na to, że uda mu się na tyle opóźnić i osłabić

Szwedów, aby nie mogli rozpocząć oblężenia Gdańska przed przybyciem oddziałów

43

14 lipca: A. Szelągowski, O ujście Wisły. Wielka wojna pruska, s. 161; 15 lipca: T. Korzon, Dzieje wojen i

wojskowości w Polsce, Lwów 1923, s 243 oraz M. Krwawicz, Walki w obronie polskiego wybrzeża w 1627r. i
bitwa pod Oliwą, Warszawa 1955, s. 77, podawany w niektórych nowszych pracach „koniec lipca” nie jest
raczej właściwy gdyż 22 lipca Gustaw Adolf był już pod Morągiem.

44

Diariusz albo summa spraw i dzieł wojska kwarcianego w Prusiech, w: „Pamiętniki o Koniecpolskich.

Przyczynek do dziejów polskich XVII wieku”, wyd. Przyłęcki, Lwów 1842.

45

J. Teodorczyk, Wyprawa szwedzka z Meklemburgii do Prus Królewskich wiosną 1627r., s. 101.

46

Wahrhafte und ausführliche Erzaehlung des Treffens, welches sich unlangst in Preussen zwischen dem

König von Polen und Schweden unweit von Dirschau begeben hat, Gdańsk 1627, w: Biblioteka Narodowa w
Warszawie XVII.3.979, Mikrofilm: Mf. 47051.

12

cesarskich do polskiego obozu

47

. Gustaw Adolf natomiast, wiedząc o oczekiwanych przez

Koniecpolskiego posiłkach, chciał go pobić zanim one dotrą. Pozwoliłoby to mu na

rozpoczęcie oblężenia Gdańska oraz, wobec niedokończenia jego fortyfikacji,

prawdopodobnie łatwe zdobycie tego największego portu Rzeczypospolitej.

Podobnie jak Gniew również Tczew zawdzięczał swe znaczenie dla obu stron

dogodnej przeprawie przez Wisłę dzięki leżącej na jego wysokości rozległej mieliźnie,

zwanej Wyspą Szkocką. Przed wojną pruską Tczew był otoczony jedynie starymi murami

średniowiecznymi. Dopiero latem 1626 po zdobyciu Tczewa, Szwedzi rozpoczęli budowę

umocnień ziemnych o charakterze polowym. Wybudowano trzy dzieła rogowe, dwie lunety

i dwie reduty. Wszystko połączono wałami i rowami transzei. Na północ od miasta

założono obóz otoczony ciągiem fortyfikacji polowych

48

.

Celem Koniecpolskiego było zagrodzenie Gustawowi Adolfowi drogi na Gdańsk.

Wykorzystał w tym celu bagnistą dolinę rzeczki Motławy, w okolicach której koło wsi

Libiszewo (obecnie Lubiszewo) założył obóz. Autor Diariusza pisze wręcz, że wojsko

stało między błoty i przeprawami bardzo złemi

49

. Można przypuszczać, że odcinek w

okolicach Lubiszewa był jedynym nadającym się do przeprawienia wojska. Była to ta sama

okolica, w której Jan Zborowski stoczył w 1577 bitwę z Gdańszczanami.

Z pewnością w roku 1627, w porównaniu z mapą taktyczną z okresu II

Rzeczpospolitej

50

, lasy były obszerniejsze, co uniemożliwiało przeprawę wojska przez

Motławę na południowy-zachód od jeziora Lubieszowskiego. Natomiast na północny-

wschód Lubiszewa, w kierunku ujścia do Wisły, dolina Motławy była bagnista, co można

wnioskować nie tylko z przytoczonego cytatu z Diariusza ale też z gęstej tam w okresie

międzywojennym sieci kanałów melioracyjnych. „Polski”, czyli północno-zachodni brzeg

był też nieco wyższy, co ułatwiało jego obronę.

Hetman Koniecpolski rozłożył obóz koło wsi Libiszewo (obecnie Lubiszewo), za

górą na północno-zachodnim brzegu Motławy. Choć rzeczka była na tyle płytka, że można

ją było przejść w bród, to jej bagniste brzegi utrudniały przeprawę. Jedynymi dogodnymi

47

W sierpniu 1627 r. po bitwie pod Tczewem przybyło 3 tys. cesarskiej jazdy pod dowództwem księcia

Adolfa von Holstein, których Zygmunt III przejął na swój żołd, wg.: K. R. Böhme, Die schwedische
Besetzung des Weichseldeltas 1626-1636, s. 94.

48

J. Stankiewicz, System fortyfikacyjny Gdańska i okolicy w czasie wojny 1655-1660, w: „Studia i Materiały

do Historii Wojskowości”, t.XX, s. 111, rys. na stronach 112-113.

49

Diariusz albo summa spraw i dzieł wojska kwarcianego w Prusiech, s. 31.

50

Polska Mapa Taktyczna 1:100 000: Tczew, Warszawa 1935.

13

przeprawami były dwie groble. Pierwsza znajdowała się naprzeciwko wsi Rokitki, druga

koło Szpangow (Szpęgawa)

51

.

Sytuacje strony polskiej pogarszał fakt, że Szwedzi dzięki opanowaniu szańców

pod Kieżmarkiem mogli skorzystać z bocznej drogi prowadzącej z Tczewa przez Steblewo

i Wocławy na Gdańsk. Droga ta wiodła cały czas po wschodniej stronie Motławy –

umożliwiając Szwedom marsz na Gdańsk bez konieczności przeprawy pod polskim

ogniem. Aby móc chociaż utrudnić wrogowi taki manewr Koniecpolski, przy pomocy

wysuniętych oddziałów jazdy, kontrolował wschodnie wyjścia z grobli

52

, co umożliwiało

wojskom polskim przeprawę na „szwedzki” brzeg Motławy. Również Gustaw Adolf

zdawał sobie sprawę, że aby ruszyć na Gdańsk, musi przynajmniej zepchnąć Polaków na

drugą stronę rzeki.

Armia szwedzka pod Tczewem liczyła 9 regimentów piechoty oraz 42 kompanie

jazdy, co dawało w sumie 5914 piechoty i 4169 kawalerii

53

. Siły polskie liczyły ok. 2500

husarii i rajtarii, 2000 jazdy kozackiej, 2000 piechoty niemieckiej, 1000 polskiej oraz 300

artylerzystów. Ponad 10 tysiącom Szwedów, posiadających dużą przewagę w artylerii,

Koniecpolski mógł przeciwstawić jedynie 7,8 tysiąca żołnierzy.

Już na parę dni przed bitwą (11 lub 12 sierpnia) doszło do poważnych starć jazdy

obu wojsk. Powodem był wypad szwedzkiej jazdy dowodzonej osobiście przez Gustawa

Adolfa pod groble w celu dokonania rozpoznania. Podczas starcia sam król szwedzki miał

znaleźć się w niebezpieczeństwie

54

. Po stronie polskiej walczyli żołnierze ze, stopniowo

włączających się do walki, pięciu chorągwi: Cetnera, Stefana Koniecpolskiego,

Krzeczkowskiego, hetmana Stanisława Koniecpolskiego oraz starosty kałuskiego. Polacy

w pościgu zapędzili się aż pod szwedzki obóz, gdzie zostali pobici i zmuszeni do odwrotu.

Według relacji Diariusza obie strony poniosły duże straty

55

.

Król szwedzki zamierzał, za pomocą harcowników, sprowokować Polaków do

natarcia. Liczył na to, że polska jazda, tak jak parę dni wcześniej, zapędzi się pod jego

obóz. Tam zdezorganizowałby ją prowadzonym zza szańców ogniem artylerii i piechoty, a

następnie zniszczył kontruderzeniem rajtarii wspieranej przez muszkieterów

56

. W tym celu

wyprowadził w pole całą armię około południa 17 sierpnia 1627 roku. Armię podzielił na

51

K. Górski, Wojna Rzeczpospolitej Polskiej ze Szwecją za panowania Zygmunta III, s. 83.

52

W. Majewski, Wojny polsko-szwedzkie 1600-1629, s. 255.

53

L. Podhorodecki, Stanisław Koniecpolski ok. 1592-1646, s. 216; są to dane najpewniej dokładne gdyż

podaje je powołując się na Sveriges Krig 1611-1632, opr. zbiorowe, t. II, Stockholm 1936, s. 357 i 576-577.

54

K. Górski, Wojna Rzeczypospolitej Polskiej ze Szwecyą za panowania Zygmunta III, s. 82.

55

Diariusz albo summa spraw i dzieł wojska kwarcianego w Prusiech, s. 31-32.

56

S. Herbst, Wojna polsko-szwedzka 1621-1629, s. 451.

14

trzy części. Prawym skrzydłem dowodził pułkownik hrabia Thurn, centrum prowadził

osobiście sam Gustaw Adolf a lewym skrzydłem kierował feldmarszałek Herman

Wrangel

57

. Za pomocą harcowników Szwedzi zaczęli spychać polskie ubezpieczenia na

prawym brzegu Motławy. Hetman wysłał z pomocą po 10 ludzi z każdej chorągwi

husarskiej (w sumie ok. 200 ludzi), a sam zaczął szykować swe wojska do bitwy

58

.

Koniecpolski podzielił swe wojska na trzy pułki o zbliżonej liczebności. Jego

własny, liczący 800 husarii, 700 kozaków oraz 3 kompanie piechoty niemieckiej

59

, miał

uderzać groblą północną w kierunku skrzyżowania dróg przed Tczewem. Jego opanowanie

i umocnienie dałoby mu kontrolę nad drogą na Stablewo oraz podejściami do obu grobli.

Pułk Mikołaja Abrahamowicza miał uderzyć groblą południową

60

, a pułk Mikołaja

Potockiego (wojewodzica bracławskiego) pozostawiono na zachód od obozu jako odwód

61

(patrz mapa zamieszczona na końcu artykułu

62

).

Uderzenie polskiej jazdy zepchnęło szwedzkich harcowników aż pod ich obóz,

którego jednak nie zaatakowano. Koniecpolski ograniczył się do osłaniania piechoty

sypiącej szańce na prawym brzegu Motławy. Po dwóch godzinach oczekiwania na

uderzenie szwedzkie hetman rozpoczął wycofywanie swych wojsk przez groble.

Gdy część jazdy polskiej przeprawiła się już na drugi brzeg Motławy Gustaw Adolf

rozkazał swej jeździe uderzenie kłusem na broń białą, czego dotąd nie stosowała.

Dołączone do jazdy komendy muszkieterskie, mające ją wspierać ogniem w momencie

odskoku, wyposażono, również po raz pierwszy w historii, w lekkie, tzw. skórzane działa

63

.

Mimo powrotu kolejnych chorągwi z obozu, Szwedzi stopniowo spychali Polaków i

odpierali ich nieskoordynowane kontrataki.

Odwrót pułku Abrahamowicza przeradzający się w ucieczkę zatrzymał się dopiero

pod wsią Rokitki, gdy atak szwedzki załamał się po ostrzelaniu z polskich szańców.

Również na drugim skrzydle szarża Szwedów została zatrzymana dopiero ogniem

muszkietów dragonów Jakuba Butlera obsadzających akurat ukończony szaniec przy

57

L. Podhorodecki, Stanisław Koniecpolski ok. 1592-1646, s. 216.

58

Diariusz albo summa spraw i dzieł wojska kwarcianego w Prusiech, s. 33.

59

Wahrhafte und ausführliche Erzaehlung des Treffens..., s. 3.

60

W. Majewski, Wojny polsko-szwedzkie 1600-1629, s. 256-257.

61

Diariusz albo summa spraw i dzieł wojska kwarcianego w Prusiech, s. 33.

62

Mapa opracowana w oparciu o mapy i plany zawarte w: R. Sikora, Lubieszów 17 IV 1577, Zabrze 2005, s.

27; Polska Mapa Taktyczna 1:100 000: Tczew; J. Stankiewicz, System fortyfikacyjny Gdańska i okolicy w
czasie wojny 1655-1660, w: „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”, t.XX, s 112-113; L. Tersmeden,
Organizacja bojowych i administracyjnych jednostek szwedzkich i rozwój taktyki walki w XVIIw. (do około
1680roku), w: „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”, t.XXI, s. 324.

63

W. Majewski, Wojny polsko-szwedzkie 1600-1629, s. 257.

15

północnej grobli. Bitwę przerwały ciemności

64

. W czasie walki sam hetman znalazł się w

niebezpieczeństwie, gdy odcięty przez 6 kirasjerów stracił konia. Z opresji uratowali go

dragoni Butlera

65

.

Straty strony polskiej były bardzo poważne. Jak pisze autor Diariusza:

Towarzystwa bardzo siła zginęło z pod różnych chorągwi, i czeladzi. Znak roty Królewicza

Jego Mości wzięto i chorągiew P. starosty Tłumackiego (czyli Jana Potockiego – przyp.

K.F.), tegoż chorążego zabito i porucznika P. Borysławskiego zacięto, pojmano porucznika

J. M. P. Koniecpolskiego, P. Borowskiego zabito

66

. Szwedzi twierdzili przesadnie, że z

pobojowiska znieśli 500 rannych Polaków. Prawdopodobnie zginęło w sumie 80

towarzyszy oraz 2 do 3 razy więcej pocztowych. Straty szwedzkie, choć nieznane, były z

pewnością dużo mniejsze.

Według Górskiego bezpośredni udział w szarży pod dowództwem hrabiego Thurna

wzięły pułki Klaudiusza Christersohna, Eryka Loopa i Zachariasza Pauli (każdy po 4

kompanie) oraz kompanie Oppelna, Behnena i Klaudiusza Ditrichsona. Daje to w sumie 15

kompanii, a więc ok. 1,5 tys. kawalerii. Ponadto 4 kompanie miały pozostać w obozie

(Jecho de Pricka, Fritze i dwie Jana Wrangla) oraz 4 nie biorące udziału w walkach, a

jedynie posuwające się za atakującymi (po dwie podpułkownika Kolenbacha i Ahnena)

67

.

Ponieważ pod Tczewem były 42 kompanie jazdy, to według informacji Górskiego

nie wiadomo co działo się z pozostałymi 19 kompaniami jazdy szwedzkiej. Na podstawie

jego pracy nie można ich zlokalizować ani w obozie ani też w ewentualnym odwodzie

ponieważ autor Wojny Rzeczpospolitej Polskiej ze Szwecją... wyraźnie określa jakie tam

były siły. W związku z tym uważam, że Górski pomylił się i podał jako całość szwedzkiej

jazdy jedynie jej prawe skrzydło, rzeczywiście dowodzone przez hrabiego Thurna, oraz 4

kompanie pozostawione w obozie.

Jeżeli założyć, że na lewym skrzydle, dowodzonym przez feldmarszałka Hermana

Wrangla, znajdowały się takie same siły (co jest bardzo prawdopodobne, gdyż w tym

okresie zwykle rozdzielano jazdę symetrycznie na oba skrzydła), czyli 15 kompanii

biorących udział w walce, bądź tez do niej gotowych i 4 postępujące za nimi, to wtedy

liczba jazdy zgadza się dokładnie, dając razem 42 kompanie.

64

Ibidem, s. 257-258.

65

Wahrhafte und ausführliche Erzaehlung des Treffens..., s. 3-4.

66

Diariusz albo summa spraw i dzieł wojska kwarcianego w Prusiech, s. 34.

67

K. Górski, Wojna Rzeczpospolitej Polskiej ze Szwecją za panowania Zygmunta III, s. 84.

16

Mało prawdopodobnym jest, aby atakowało tylko jedno skrzydło szwedzkie

zwłaszcza, że walki toczono ostatecznie w dwóch nieco oddalonych od siebie miejscach –

pod Rokitkami i przy grobli północnej. Jeżeli do bitwy włączyły się również wojska

dowodzone przez Wrangla dawałoby to w sumie szarżę z udziałem ok. 3 tys. jazdy,

wspieranej dodatkowo przez odkomenderowanych do niej muszkieterów. Za szarżującymi

posuwałoby się jeszcze dodatkowo 800 kawalerzystów. W obozie pozostałoby natomiast

400 rajtarów.

Należy przypomnieć, że strona polska miała w sumie ok. 4,5 tys. jazdy, z czego

mniej więcej 1/3 znajdowała się w odwodowym pułku Potockiego i w ogóle nie brała

udziału w walce

68

. Pozostali byli bici „na raty” w miarę jak, powracali przez groble na

wschodni brzeg Motławy, dodatkowo do tego operując w podmokłym, nieodpowiednim

dla jazdy, terenie. Wydaje mi się, że opinie, jakoby w bitwie pod Tczewem szwedzka jazda

okazała się równorzędnym partnerem dla polskiej husarii

69

, są nieco przesadzone.

Zwycięstwo Szwedzi zawdzięczali głównie dowodzeniu Gustawa Adolfa, który wybrał

dobry moment ataku, odpowiednim warunkom terenowym, stopniowemu włączaniu się

polskiej kawalerii do walki, a co za tym idzie, szwedzkiej przewadze liczebnej w

momencie starcia kawalerii obu stron.

Noc z 17 na 18 sierpnia obie strony wykorzystały do gorączkowych przygotowań.

Polacy znacznie rozbudowali szaniec u wylotu północnej grobli, gdzie dodatkowo

postawiono 12 dział

70

. Również Szwedzi przesunęli swoje szańce o pół kilometra do

przodu. Po pierwszym dniu zmagań nastroje w obozie szwedzkim były bardzo dobre.

Gustaw Adolf miał nadzieję opanować obóz polski, a przynajmniej polskie szańce na

prawym brzegu Motławy. Według polskiej relacji obiecywał nawet oddanie żołnierzom

wszystkich zdobytych tam łupów oraz wynagrodzenie zwycięstwa trzymiesięcznym

żołdem

71

.

Kolejnego dnia szwedzkie bataliony piechoty przyjęły po raz pierwszy

ugrupowanie trójkowe będące zapowiedzią nowej jednostki taktycznej czyli brygady

72

.

68

Prawdopodobnie również z pułków Koniecpolskiego i Abrahamowicza nie wszystkie chorągwie wzięły

ostatecznie udział w walce.

69

Z. Anusik, Gustaw II Adolf, s. 138; J. Teodorczyk, Polskie wojsko i sztuka wojenna pierwszej połowy

XVIIw., s. 311.

70

Wahrhafte und ausführliche Erzaehlung des Treffens..., s. 4.

71

Diariusz albo summa spraw i dzieł wojska kwarcianego w Prusiech, s. 34.

72

J. Sikorski, Zarys historii wojskowości powszechnej do końca wieku XIX, s. 341.

17

Armia szwedzka została podzielona na 3 grupy

73

liczące po: 5 (w centrum) i 6 (na

skrzydłach) batalionów piechoty

74

.

Szwedom udało się, dzięki przeważającej sile ognia, bez trudu zepchnąć z pola

polską jazdę (przypominało to trochę przebieg walk ostatniego dnia bitwy pod Gniewem) i

przystąpić do atakowania szańców zabezpieczających groble. Na nich natarcie szwedzkie

utknęło powstrzymane ogniem polskich dział i muszkietów

75

. W centrum szyku Szwedzi

dotarli do Motławy i zaczęli ostrzeliwać z dział polski obóz, któremu nie wyrządzili

dużych szkód, ponieważ: na drugą stronę obozu kule przechodziły, [...] bo iż był za górką

strychować go dobrze niemożono. Mimo to w obozie narastała panika, mogąca

doprowadzić do całkowitej klęski: na wielkie zło i niebezpieczeństwo ojczyzny na ten czas

(gorzej niż na Cecorze) zanosiło się było. Piechota niemiecka desperując od nas do

nieprzyjaciela odstąpić chciała

76

.

Wieczorem Szwedzi byli bliscy zdobycia szańca pod Rokitkami, co w praktyce

otworzyłoby im drogę na Gdańsk. Hetman Koniecpolski nakazał nawet wycofanie dział z

północnego szańca, obawiając się oskrzydlenia. W tym czasie Gustaw Adolf,

prawdopodobnie widząc szanse odniesienia pełnego zwycięstwa, sam zaczął zagrzewać do

ataku swoją piechotę. Gdy to czynił został wypatrzony przez rotmistrza Nadolskiego, który

wskazał go dwóm hajdukom z chorągwi księcia Koreckiego

77

. Najpierw zabito konia pod

królem Szwecji a następnie jego samego zraniono w prawe ramię

78

.

Według polskich prac bitwa zakończyła się w tym momencie, co wydaje się dość

nieprawdopodobne. Wydaje mi się że bliższy rzeczywistości jest Böhme, który pisze, że

zabrany do Tczewa Gustaw Adolf przekazał dowodzenie Johanowi Banerowi nakazując

mu kontynuowanie działań. Jednak na szczęście dla strony polskiej bardzo szybko również

Baner został ranny, po czym Szwedzi przerwali bitwę i wycofali się do obozu pod

Tczewem

79

.

73

Szyk, jaki armia szwedzka przyjęła, można zobaczyć w L. Tersmeden, Organizacja bojowych i

administracyjnych jednostek szwedzkich..., s. 324. Wbrew umieszczonemu pod nią opisowi uważam, że to
rysunek a) przedstawia szyk pod Tczewem, gdyż odpowiada on opisom szyku szwedzkiego w tej bitwie oraz
liczbie batalionów piechoty.

74

A nie regimenty jak pisze W. Majewski, Wojny polsko-szwedzkie 1600-1629, s. 258, gdyż pod Tczewem

było w sumie tylko 9 regimentów piechoty szwedzkiej.

75

Ibidem, s. 258.

76

Diariusz albo summa spraw i dzieł wojska kwarcianego w Prusiech, s. 34.

77

T. Korzon, Dzieje wojen i wojskowości w Polsce, s. 244; P. Piasecki, Kronika Pawła Piaseckiego, Kraków

1870, s. 330.

78

Diariusz albo summa spraw i dzieł wojska kwarcianego w Prusiech, s. 34.

79

K. R. Böhme, Die schwedische Besetzung des Weichseldeltas 1626-1636, s. 90.

18

5. Zwycięstwo czy porażka ?

Najlepszym określeniem dla wyniku bitwy pod Tczewem jest „nierozstrzygnięta”,

gdyż obie armie zachowały pełną zdolność do dalszych działań. Faktycznym, pod

względem strategicznym, zwycięzcą, pomimo poniesienia większych, strat był hetman

polny koronny Stanisław Koniecpolski. Chociaż to polską jazdę dwukrotnie pobito i

zepchnięto do szańców pilnujących grobli oraz otarto się o klęskę, to strona polska

osiągnęła zamierzone cele. Nadal kontrolowano szańce po prawej stronie Motławy, dzięki

czemu uniemożliwiano Szwedom marsz na Gdańsk.

Gustawowi Adolfowi nie udało się rozbić wojsk Rzeczpospolitej. Ostatecznie też

utracił szanse zdobycia, bez długotrwałego, ciężkiego oblężenia, Gdańska, którego

fortyfikacje ukończono wiosną 1628 roku. Jedyną korzyścią wyniesioną przez Szwedów z

bitwy było przetestowanie nowego sposobu walki jazdy, czyli szarży na broń białą,

nowego trójkowego szyku batalionów oraz tzw. skórzanych dział. Jak pokazał czas,

jedynie ostatni z tych pomysłów się nie sprawdził.

Również Koniecpolski wyciągnął wnioski z bitwy, co wykazał domagając się na

sejmie 1627 roku znacznego zwiększenia (do 13 tys.) piechoty niemieckiej kosztem

ograniczenia liczebności innych oddziałów. Niestety, wobec oporu szlachty oraz słabości

systemu skarbowego Rzeczpospolitej, projekt ten pozostał na papierze.

Jeszcze tego samego lata strona polska uzyskała posiłki, co poprawiło stosunek sił i

wyrównało z nawiązką straty. Do tego doszło jeszcze zwycięstwo floty pod Oliwą 28

listopada. Po kampanii 1627 roku, a w szczególności bitwie pod Tczewem, szanse Gustawa

Adolfa na pełne zwycięstwo w wojnie z Rzeczpospolitą, czyli zdobycie Gdańska, w

praktyce przestały istnieć. Jedyną nadzieją mogło być tak długie przeciąganie wojny, by

zmusić Zygmunta III do ustępstw.

Wojna polsko-szwedzka trwała jeszcze 2 lata, zmuszając Rzeczpospolitą do dużych

wydatków. Zakończył ją, niekorzystny dla Polski, rozejm w Starym Targu zawarty na 6 lat.

Pozostawiał on w rękach Gustawa Adolfa Elbląg, Tolkmicko, Braniewo, Piławę i Kłajpedę,

a elektorowi brandenburskiemu oddawał w sekwestr, posiadane przez Szwedów, Sztum,

Głowę i Malbork. Ponadto Gustaw Adolf uzyskał prawo pobierania w porcie gdańskim ceł

w wysokości 3,5%. Gdyby nie „nierozstrzygnięta” bitwa pod Tczewem Rzeczpospolita

mogłaby jeszcze stracić Gdańsk, którego upadek mógłby pociągnąć za sobą całe Prusy

Królewskie lub przynajmniej ich część, podobnie jak to było z Rygą i Inflantami.

19