1

Maria Konopnicka

Mendel Gdański

Od wczoraj jakiś niepokój panuje w uliczce. Stary Mendel dziwi się i częściej niż zwykle
nakłada krótką łajkę patrząc w okno. Tych ludzi nie widział on tu jeszcze. Gdzie idą? Po co
przystają z robotnikami, śpieszącymi do kopania fundamentów pod nowy dom niciarza
Greulicha? Skąd się tu wzięły te obszarpane wyrostki? Dlaczego patrzą tak po sieniach? Skąd
mają pieniądze, że idą w pięciu do szynku?

Stary Mendel kręci głową, smokcząc mały, silnie wygięty wiśniowy cybuszek. On zna tak
dobrze tę uliczkę cichą. Jej fizjonomię, jej ruch, jej głosy, jej tętno.

Wie, kiedy zza którego węgła wyjrzy w dzień pogodny słońce; ile dzieci przebiegnie rankiem,
drepcąc do ochronki, do szkoły; ile zwiędłych dziewcząt w ciemnych chustkach, z małymi
blaszeczkami w ręku przejdzie po trzy, po cztery, do fabryki cygar na robotę; ile kobiet
przystanie z koszami na starym, wytartym chodniku, pokazując sobie zakupione jarzyny,
skarżąc się na drogość jaj, mięsa i masła; ilu wyrobników przecłapie środkiem bruku, ciężkim
chodem nóg obutych w trepy, niosąc pod pachą węzełki, a w ręku cebrzyki, kielnie, liny,
siekiery, piły. Ba, on i to nawet wie może, ile wróbli gnieździ się w gzymsach starego
browaru- który panuje nad uliczką wysokim, poczerniałym kominem - w gałęziach
chorowitej, rosnącej przy nim topoli, która, nie ma ani siły do życia, ani ochoty do śmierci i
stoi tak czarniawa, przez pół uschnięta, z pniem spustoszonym, z którego na wiosnę wynika
nieco bladej zieloności. On, może nawet nie patrząc w okno, samym uchem tylko
rozpoznałby, czy Paweł, stróż, zamiata ulicę nową swoją, czy też starą miotłą.

I jak tego wszystkiego nie ma Mendel Gdański wiedzieć, kiedy już od lat dwudziestu i
siedmiu w tej samej izbie pod tym samym oknem swoi warsztat introligatorski ma i tak już
przeszło ćwierć wieku przy nim w fartuchu swoim skórzanym stoi, a podczas kiedy sucha,
ż

ylasta, a dziś już nieco drżąca ręka dociska drewnianą śrubę prasy, oczy jego spod brwi

gęstych, nawisłych, siwych, patrzą w tę uliczkę, która jest wśród wielkiego miasta jakby
odrębnym, zamkniętym w sobie światem. Świata tego drobne tajemnice zna Mendel na wylot.
Wie, kiedy się powiększa, a kiedy zmniejsza kaszel starego archiwisty, który mu przynosi do
oprawy grube, pełne kurzu foliały zatęchłych papierów, wie, jak pachnie pomada małego
dependenta, któremu zszywa akta pana mecenasa; wie, kiedy przyjdzie Joasia od pani
radczyni z żądaniem, aby jej za "śkło pięknie wsadził" laurkę z powinszowaniem, na której
złocisty anioł odkrywa się i pokazuje kawalera z bukietem róż w ręku; wie, kiedy nie je
obiadu student mieszkający na strychu, wie, z której strony nadbiegnie zdyszana pensjonarka
żą

dając, aby jej "niebiesko i ze złotymi sznurkami" oprawił przepisane na listowym papierze

poezje Czesława i Gawalewicza.

On wszystko wie. Wszystko, co można widzieć na lewo i na prawo siwym, bystrym okiem, co
można na prawo i na lewo usłyszeć uchem i co przemyśleć można długimi godzinami,
stukając jak dzięcioł młotkiem introligatorskim, równając i obcinając wielkie arkusze papieru,
warząc klej, mieszając farby.

I jego też znają tu wszyscy. Obcy człowiek rzadko zajrzy; każdy jakby swój, jakby domowy.

2

Stary, łysy zegarmistrz z przeciwka przez otwarte okno krzyczy mu latem ,,dzień dobry" i
pyta o Bismarcka; suchotniczy powroźnik zaczepia o jego klamkę swoje długie, konopne
sznurki, które dysząc kręci w wąskiej wpółwidnej sionce kamieniczki; chudy student z
facjatki, z nogami jak cyrklowe nożyce, wsadza zmierzchem w jego drzwi głowę na długiej,
cienkiej szyi i pożycza od niego łojówkę, którą ,,zaraz odda, tylko jeszcze z godzinkę
popisze"... Straganiarka poda mu czasem przez okno rzodkiew czarną w zamian za kolorowe
skrawki papieru, z których sobie jej chłopaki sporządzają latawce, słynne na całą ulicę; synek
gospodarza całymi godzinami przesiedzi u niego, czekając na wolną chwilę, w której Mendel
da mu tektury do podklejania wyciętych z arkusza żołnierzy, a tymczasem dziwuje się
wielkim uszom nożyc, waży w ręku młotek, wtyka nos w garnczek z klajstrem, próbując go
niemal. Wszystko to tworzy jakąś atmosferę ciepłą, poufalą, atmosferę wzajemnej
ż

yczliwości. Staremu Mendlowi dobrze w niej być musi. Mimo sześćdziesięciu i siedmiu lat

rześki jest jeszcze w sobie. Spokój i powaga maluje się na jego typowej, zawiędłej w trudach
twarzy. Włosy jego są mocno siwe, a długa broda zupełnie biała. Pierś zaklęsła pod
pikowanym kaftanem często zadychuje się wprawdzie, a grzbiet zgarbiony nigdy jakoś nie
chce się rozprostować, ale tym nie ma się co trapić, póki nogi i oczy starczą, póki i w ręku siła
jest. Kiedy mu duszność dech zapiera, a w zgiętym grzbiecie ból jakiś krzyże łamie, stary
Mendel nakłada w małą fajeczkę tytoń z poczerniałego, związanego sznurkiem pęcherza i
kurząc ją, wypoczywa chwilę. Tytoń, którego używa, nie jest zbyt wyborny, ale daje taki
piękny, siny dymek i tak Mendlowi smakuje. Siny ten dymek ma i to jeszcze w sobie
szczególnego, że widać w nim różne rzeczy oddalone i takie, które już dawno minęły.

Widać w nim i Resię, żonę jego, z którą dobrze mu było na świecie trzydzieści lat, i synów,
którzy się za chlebem rozbiegli jak te liście wichrem gnane, i dzieci synów tych, i smutki
różne, i pociechy, i troski; a już najdłużej to w nim widać jego najmłodszą dziewczynę Liję,
tak wcześnie wydaną i tak wcześnie zgasłą, po której mu tylko jeden wnuk pozostał. Gdy
stary Mendel rozpala swoją fajeczkę, jakieś ciche mruczenie dobywa się z ust jego. W miarę
jak pali i jak dymek siny przynosi mu dalekie obrazy i takie, które już nigdy nie wrócą,
mruczenie to rośnie, potężnieje, staje się jękiem niemal. Ta dusza ludzka, dusza starego Żyda,
ma też smutki swoje i tęsknoty, które zagłusza pracą.

Tymczasem sąsiadka przynosi w jednej ręce garnczek z rosołem, w którym pływają kawałki
rozmiękłej bułki, a w drugiej przykryty talerz z mięsem i jarzyną. Stary Mendel odbiera od
niej ten skromny obiad; nie je go wszakże, tylko postawiwszy na małym, żelaznym piecyku,
czeka. Czekanie to trwa niedługo. O samej drugiej drzwi izdebki otwierają się głośno,
hałaśliwie, a w nich ukazuje się mały gimnazista; w długim, na wyrosi sporządzonym
szynelu, w dużej, zsuniętej na tył głowy czapce, z tornistrem na plecach. Jest to chłopak
dziesięcioletni może, który po matce, najmłodszej córce starego Mendla, wziął piwne, o
złocistych blaskach oczy, długie, ciemne rzęsy i drobne usta, a po dziadzie nos orli i wąskie
wysokie czoło. Szczupły i mały, chłopak mniejszym się jeszcze i szczuplejszym wydaje,
kiedy zrzuci szynel i zostanie tylko w szkolnej, szerokim pasem przepasanej bluzie. Stary
Mendel jest w ciągłej o niego obawie. Przezroczysta cera chłopca, jego częsty kaszel, jego
wątłe piersi i pochylone barki budzą w dziadzie nieustanną troskę. Wybiera też dla niego
najlepsze kawałki mięsa, dolewa mu i dokłada na talerz, a kiedy chłopak się naje, klepie go po
ramieniu i zachęca do zabawy z dziećmi w podwórku.

Malec rzadko kiedy namówić się pozwala. Jest zmęczony lekcjami, ciężkim szynelem,
siedzeniem w szkole, drogą, dźwiganiem tornistra; ma też dużo zadań na jutro. Powłóczy
nogami chodząc, a nawet wtedy, kiedy się uśmiecha, piwne jego oczy patrzą z melancholią
jakąś.

3

W kilka chwil po obiedzie malec zasiada przy prostym sosnowym stole, dobywając z tornistra
książki i zeszyty, a stary Mendel zabiera się do swego warsztatu. Choć chłopak cicho się
sprawia i tylko szeptem półgłośnym powtarzając lekcje, kiedy niekiedy zaledwie stuknie
stołkiem, na, którym się buja podparłszy na stole oba chude łokcie, znać przecie, że staremu
introligatorowi przeszkadza coś w robocie. Co i raz odwraca on głowę, by spojrzeć na
chłopca, a choć po klajster ręką sięgnąć może, obchodzi z boku warsztat, gdy mu go potrzeba,
aby po drodze uszczypnąć wnuka w liczko blade, przejrzyste, lub pogłaskać go po krótko
przyciętych, miękkich i ciemnych jak krecie futerko włosach. Chłopiec przyzwyczajony jest
widać do tych pieszczot, nie przerywa przy nich bowiem ani swego żarliwego szeptu, ani
kołysania się na stołku. Stary introligator wszakże zupełnie i tym jest zadowolony, a
przyciszając klapanie pantofli, powraca na palcach do swego warsztatu. W piątek przed
wieczorem scena się odmienia: malec uczy się przy oknie, kołysząc się mozolnie na stołku,
nie mającym tu swojego rozpędu, a na sosnowym, pokrytym serwetą stole sąsiadka zastawia
rybę, makaron i tylko co przyniesioną od piekarza tłustą, pięknie zrumienioną kaczkę.
Cynowy, o dziwnie powykręcanych ramionach świecznik z gałkami oświeca izbę uroczyście,
ś

wiątecznie. Stary Mendel ma na sobie wytarty już nieco, ale jeszcze piękny żupan czarny,

przepasany szerokim pasem, za który z lubością zakłada spracowane ręce. Siwe jego włosy
pokrywa jarmułka, a skrzyp nowych z długimi cholewami butów- napełnia izbę jakimś
radosnym szmerem. Gdy już stół zastawiony został, chłopak się myje, przyczesuje swoje
krecie futerko na drobnej, podłużnej głowinie, zapina świeży kołnierzyk i czyste mankiety, a
założywszy ręce w tył stoi poważny i wyprostowany, podczas kiedy dziad sięga na policę po
zwinięty tałes i po modlitewnik.

W chwilę potem rozlega się wargowy, brzęczący śpiew modlitewny starego Żyda; głos jego
przechodzi wszystkie spadki od niskich, spiżem brzmiących, do wysokich, na których śpiew
jego przechodzi w jęk i w żarliwy jakiś lament, w akcenty namiętne, błagalne, tkające. Pod
wpływem śpiewu tego małego gimnazistę ogarnia dreszcz nerwowy, blada jego twarzyczka
staje się bledszą jeszcze, wielkie oczy to rozszerzają się nad miarę, to mrużą się i zachodzą
łzami; patrzy na dziada jakby urzeczony, a spazmatyczne ziewanie otwiera mu usta. Na
szczęście dziad zamyka wkrótce stary modlitewnik i błogosławieństwem rozpoczyna
szabasową ucztę.

Zdarzyło się raz latem, że chłopaki od Kołodziejskiego ślusarza i od szewca Pocieszki zebrali
się przed otwartym oknem starego introligatora, a zaglądając przez nie do oświetlonej
szabasowym światłem izby, robili sobie z tej modlitwy śmiechy i głupią uciechę. W tej chwili
wszakże przechodził tamtędy stary proboszcz, a spojrzawszy przelotnie w okno i widząc
modlącego się Żyda, który z takim jękiem wołał po swojemu do Boga, uchylił kapelusza.
Scena była niema, ale nad wyraz wymowna. Chłopaki zemknęły, jakby ich wiatr zdmuchnął, i
nie było odtąd wypadku, aby spokój tej ubogiej izby zakłócony został.

Przedwczoraj dopiero...

Właściwie i przedwczoraj nie stało się nic. Tylko malec powrócił ze szkoły bez czapki,
zdyszany, jak zając zgoniony. Zrazu nic mówić nie chciał; dopiero po długich badaniach
wyznał, że jakiś obdartus krzyknął na niego: ,,Żyd!... Żyd!...", więc on uciekał i czapkę
zgubił, i nie śmiał wracać po nią. Fala gniewu uderzyła staremu Mendlowi do twarzy.
Wyprostował się, jakby urósł nagle, splunął, a polem chłopaka twardo za ramię ująwszy, do
stołu pchnął i obiad w milczeniu spożył. Po obiedzie nie wrócił do warsztatu i fajki nie
nakładał, tylko sapiąc, po izbie chodził. Malec także do lekcji się nie brał, ale patrzył na
dziadka zalęknionym wzrokiem. Nigdy go jeszcze tak gniewanym nie widział.

4

- Słuchaj, ty! - przemówił wreszcie, stając przed chłopcem, Mendel - Jak ja ciebie małego
sierotę wziął i chował, i za niańkę tobie był, i za matkę także był, i piastował ciebie, nu, to nie
na to ja ciebie chował i nie na to ciebie piastował, co by ty głupi był! I jak ja ciebie uczyć dał,
jak ja ciebie do szkoły posyłał, jak ja tobie książki kupował, to też nie na to, co by ty głupi
był! A ty ze wszystkim głupi rośniesz i nie ma u ciebie żadnej mądrości! Jakby u ciebie
mądrość była, to by ty tego nie wstydził się, nie płakał, nie uciekał, że kto na ciebie "Żyd"
krzyknie. A jak ty tego płaczesz, jak ty uciekasz i jeszcze taką piękną, nową czapkę gubisz, co
pięć złotych bez sześciu groszy kosztuje gotowymi pieniędzmi, nu, to ty ze wszystkim głupi
jesteś, a te szkoły, te książki, te nauki to wszystko na nic!

Odsapnął i znów mówić zaczął, ale już łagodniejszym głosem:

- Nu, co to jest Żyd? Nu, jaki ty Żyd? Ty się w to miasto urodził, toś ty nie obcy, toś swój,
tutejszy, to ty prawo masz kochać to miasto, póki ty uczciwie żyjesz. Ty się wstydzić nie
masz, żeś Żyd. Jak ty się wstydzisz, żeś ty Żyd, jak ty się sam za podłego masz, dlatego żeś
Ż

yd, nu, to jak ty możesz jakie dobro zrobić dla to miasto, gdzie ty się urodził, jak ty jego

kochać możesz?... Nu?...

Zachłysnął się i znów przed chłopakiem stanął. Tym razem jednak patrzył na jego zlęknioną
twarzyczkę z jakimś rozrzewnieniem. Położył mu na głowie rękę i rzekł z naciskiem:

- Uczciwym Żydem być jest piękna rzecz! Ty to pamiętaj sobie! A teraz się ucz, żeby ty
głupim nie był, a czapkę to ja tobie inszą kupię, to ty nie potrzebujesz płakać, bo to głupstwo
jest!

Malec pocałował w rękę dziada i wziął się do książek. Stary introligator bardziej jednak był
poruszony tą sprawą, niż to chciał dziecku okazać. Długo bowiem po izbie chodził, nie
kończąc pilnej, zaczętej roboty i spluwając po kątach, jakby się goryczą jaką nakarmił. Nie
przetrawił on tej goryczy w sobie i przez noc widocznie, gdyż bardziej zgarbiony i postarzały
niż zwykle nazajutrz wstał; kiedy chłopiec podpiąwszy rzemienie tornistra do szkoły ruszył,
stary poszedł do okna i patrzył za nim niespokojnie, długo.

Niepokój ten nie opuszczał go i przy pracy nawet. Częściej niż zwykle pod wpływem jakiegoś
rozdrażnienia nakładał krótką fajeczkę i podchodził do okna, i patrzał podejrzliwie w tak
dobrze, tak dawno znaną sobie uliczkę. Pod wpływem też tego rozdrażnienia zapewne ruch
jej, jej głosy, jej tętno inne mu się jakieś niż zwykle wydały.

Gdy jednak malec powrócił ze szkoły wesół, bo piątkę dostał, rozbawiony nową czapką, która
mu na oczy wjeżdżała, stary o swoich przywidzeniach zapomniał i czy to sam dla siebie, czy
dla uciechy dziecka gwizdał przy robocie jak za młodych czasów.

Po obiedzie wpadł po akta dependent pachnący piżmem.

- Co słychać? - spytał.
- Wszystko dobrze, broń Boże od złego! - odrzekł Mendel Gdański.
- Podobno Żydów mają bić?... - rzucił pachnący dependent z głupkowatym uśmiechem.
- Nu, jak bić, to bić! - odrzekł Mendel pokrywając wrażenie. Jakie na nim te słowa
wywarły. - A kto ich ma bić? Urząd?...
- I... Urząd by tam - rozśmiał się mały dependent.
- Nu, jak nie urząd, to i chwała Bogu! - rzekł Mendel.

5

Rozśmieli się obaj. Młody dependent głupkowato. Żyd z przymusem widocznym.

Zły był, że ta rozmowa toczyła się przy dziecku. Spojrzał na chłopca spod brwi nasuniętych.
Malec wlepił w dependenta wielkie swoje oczy i dopiero kiedy ten za progiem był, spuścił je
na karty książki pociemniałe, pałające. Stary Mendel jakby nie widział tego, zaczął znowu
gwizdać. Ale gwizdanie to miało coś w sobie ze świstu przytłoczonej wielkim ciężarem
piersi, nuta przycichała, głuchła, zasypiała, aż urwała się zgrzytem czy jękiem.

Zmierzchało już w izbie, kiedy przez niskie drzwi wcisnął się gruby zegarmistrz w
popielatym haweloku, jakiego stale używał w tej porze.

- Słyszałeś pan nowinę? - zapytał siadając na brzegu stołu, przy którym uczył się malec.
- Nu - odparł Mendel - co mnie po nowinę? Jak una będzie dobra, to una i wtedy będzie
dobra, kiedy una nie będzie nowina, a jak zła, nu, to na co ja ją słuchać mam?
- Podobno Żydów mają bić - rzekł tłusty zegarmistrz kiwając nogą w wyciętym trzewiku z
błyszczącą stalową sprzączką.

Stary Mendel zamrugał kilka razy nerwowo, koło ust przebiegło mu nagłe drgnięcie. Wnet
opamiętał się jednak i przybrawszy ton jowialnej dobroduszności rzekł:

- Żydów? Jakich Żydów? Jeśli tych, co uni złodzieje są, co uni ludzi krzywdzą, co uni po
drogach rozbójstwo robią, co uni z tego biednego skórę ciągną, nu, to czemu nie? Ja sam
pójdę ich bić!
- Ale nie! - rozśmiał się zegarmistrz. - Wszystkich Żydów...

W siwych źrenicach Mendla zapalił się błysk nagły. Przygasił go jednak wpółspuszczoną
powieką i niby obojętnie zapytał:

- Nu, za co uni mają wszystkich Żydów bić?
- A za cóż by? - odrzucił swobodnie zegarmistrz. - Za to, że Żydy!
- Nu - rzekł Mendel mrużąc siwe oczy - a czemu uni do lasa nie idą i nie biją brzeziny za
to, że brzezina, albo jedliny za to, że jedlina?...
- Ha! ha! - rozśmiał się zegarmistrz - każdy Żyd ma swoje wykręty! Przecież ta jedlina i ta
brzezina to nasze, w naszym lesie, z naszego gruntu wyrosła!

Mendel aż się zachłysnął, tak mu odpowiedź na usta nagle wykipiała. Pochylił się nieco ku
zegarmistrzowi i głęboko zajrzał mu w oczy.

- Nu, a ja z czego wyrósł? A ja z jakiego gruntu wyrósł? Pan dobrodziej mnie dawno zna?
Dwadzieścia i siedem lat mnie pan dobrodziej zna! Czy ja tu przyszedł jak do karczmy?
Zjadł, wypił i nie zapłacił? Nu, ja tu nie przyszedł jak do karczmy! Ja tu tak w to miasto urósł,
jak ta brzezina w lesie! Zjadł ja tu kawałek chleba, prawda jest. Wypił też wody, i to prawda
jest. Ale za tego chleba i za tej wody ja zapłacił. Czym ja zapłacił? Pan dobrodziej chce
wiedzieć, czym ja zapłacił?

Wyciągnął przed siebie obie spracowane, wyschłe i żylaste ręce.

- Nu - zawołał z pewną porywczością w głosie - ja tymi dziesięciu palcami zapłacił! Pan
dobrodziej widzi te ręce?

Znów się pochylił i trząsł chudymi rękami przed błyszczącą twarzą zegarmistrza.

6

- Nu, to takie ręce są, co ten chleb i te wodę próżno do gęby nie nosiły! To takie ręce są, co
się pokrzywiły od noża, od obcęgów, od śruby, od młota. Nu, Ja nimi zapłacił za każdy kęs
chleba i za każdy kubek wody, co ja tu zjadł i wypił. Ja jeszcze i te oczy przyłożył, co już
dobrze patrzeć me chcą, tego grzbietu, co nie chce już prosty być, i te nogi, co nie chcą mnie
już nosić!

Zegarmistrz słuchał obojętnie, bawiąc się dewizką. Żyd sam się roznamiętniał swą mową.

- Nu, a gdzie ta zapłata moja jest? Ta zapłata moja jest w szkole u dzieci,, u tych paniczów,
u te panienki, co się uczą na książkę, co piszą na kajetu, nu. Una i w kościół jest, jak tam z
książkami ludzie idą... Nu, una i u wielmożnego proboszcza jest, bo ja i jemu oprawiał
książki, niech un zdrowy żyje!

Tu uchylił jarmułki, a potem dodał:

- Moja zapłata w dobrych rękach jest.
- Tak się to mówi' - odparł dyplomatycznie zegarmistrz - ale Żyd zawsze Żydem!.,.

Nowe iskry zagorzały w oczach starego introligatora.

- Nu, a czym un ma być? Niemcem ma być? Francuzem ma być?... Może un koniem ma
być? Nu, bo psem to un już dawno się zrobił, to un już jest!
- Nie o to chodzi! - rzekł patetycznie zegarmistrz. - Chodzi o to żeby nie był obcym...

- O to chodzi? - odparł Żyd przechylając się w tył i cofając łokcie. - Nu, to niech mi tak od
razu pan dobrodziej powiada. To jest mądre słowo! Ja lubię słyszeć mądre słowo. Mądre
słowo to jest jak ojciec i jak matka człowiekowi. Nu, ja za mądre słowo to bym milę drogi
szedł. Jak ja mądre słowo usłyszę, to mnie za chleb siarczy, jakby ja wielki bogacz był, wielki
bankier, nu, to ja by za każde mądre słowo dukata dał. Pan dobrodziej powiada, coby Żyd nie
był obcy? Nu, i ja tak samo powiadam. Czemu nie? Niech un nie będzie obcy. Na co un obcy
ma być- co ma obcym się robić, kiedy w i tak swój? Pan dobrodziej myśli, co jak tu deszcz
pada, to un Żyda nie moczy, bo Żyd obcy? Albo może pan dobrodziej myśli, co jak tu wiatr
wieje, to un piaskiem nie sypie w oczy temu Żydowi, bo Żyd obcy? Albo może pan
dobrodziej myśli, że jak ta cegła z dachu leci, to una Żyda ominie, bo un obcy? Nu, to ja panu
dobrodziejowi powiem, że una jego nie ominie. I wiatr jego nie ominie, i deszcz jego nie
ominie' Patrz pan dobrodziej na moje włosy, na moje brodę... Uny siwe są, uny białe są... Co
to znaczy? To znaczy, co uny dużo rzeczy widziały i dużo rzeczy pamiętają. To ja panu
dobrodziejowi powiem, co une widziały wielgie ognie i wielgi pożar i wielgie pioruny na to
miasto bić,a tego, coby od te ognie i od ten pożar, i od te pioruny Żydy były uwolnione, to
uny tego nie widziały! Nu, a jak noc jest na miasto, to una i na Żydów jest, to i na Żydów
wtedy nie ma słońce!

Odetchnął głęboko, ciężko.

- Pan dobrodziej na zabawy chodzi? Pan dobrodziej na tańce bywa?

Gruby zegarmistrz skinął głową i zakołysał się na stole, brzęcząc dewizką.

7

Pochlebiało mu to, że introligator uważa go za człowieka światowego i mogącego jeszcze
zabawiać się tańcami. Żyd gorejącymi oczami patrzył w jego twarz płaską, ozdobioną
szerokim, mięsistym nosem.

- A smutku swego, swego kłopotu pan dobrodziej ma?

Zegarmistrz podniósł brwi, przybierając minę niezdecydowaną. Właściwie pragnął się on
okazać wyższym nad podobne drobnostki, jak kłopot i smutek, ale że nie wiedział, do czego
Ż

yd zmierza, milczał więc dyplomatycznie.

Stary introligator odpowiedzi też nie czekał, tylko mówił dalej głosem wezbranym, pełnym:

- Nu, jak pan dobrodziej na tańce bywa i swego smutku też ma, to panu dobrodziejowi
wiadomo jest, że się ludzie do tańca, do wesołości zejdą i po wesołości się rozejdą, i nic. Ale
jak te ludzie do smutku się zejdą, tak się uni do płakania zejdą, nu, to już nie jest nic. To już
ten jeden temu drugiemu bratem się zrobił, to już ich ten smutek jednym płaszczem nakrył.
To ja panu dobrodziejowi powiem, co ja w to miasto więcej rzeczy widział do smutku niż do
tańca i że ten płaszcz to bardzo duży jest. Ajaj, jaki un duży!... Un wszystkich nakrył, i ze
Ż

ydami też!

Odwrócił się bokiem i spojrzał za siebie w okno.

- Mój panie Mendel! - rzeki zegarmistrz tonem wyższości. - Gada się to tak i owak, ale
każdy Żyd, byle pieniądze miał...

Stary introligator nie dał mu dokończyć, ale podniósłszy rękę trząsł nią, jakby się od
natrętnego owadu opędzał.

- Niech mi pan dobrodziej nie powie te mowę! To jest mowę od wszystkie głupie ludzie.
Jakby Żydowi pieniądz za wszystko miał być, toby jemu Pan Bóg od razu kieszeń w skórę
zrobił, abo i dwie. A jak jemu Pan Bóg kieszeń w skórę nie zrobił, nu, to na to, że Żydowi
pieniądz tyle ma być, co i każdemu.
-Ma być! - zawołał triumfalnie zegarmistrz podnosząc tłusty podbródek i muskając się po
nim. -Ale nie jest! W tym sęk, że nie jest...

Uśmiechnął się Mendel wpół smętnie, a wpół filuternie.

- A ja panu dobrodziejowi powiem, co tam właśnie sęka nie ma, tylko jest dziurę. Ajaj,
jakie dziurę!

Spoważniał nagle i kiwał głową patrząc w ziemię.

- Pan dobrodziej myśli, co ja te dziurę nie widzę? Ja ją widzę, że una się zrobić mogła, to
jest źle, ale że una dotąd nie załatana jest, to jeszcze gorzej. W te dziurę to dużo mocy wpada
i w słabość się obraca. I dużo rozumu wpada, a w głupstwo się obraca. I dużo dobroci wpada,
a w złość się obraca... Chce mi pan dobrodziej wierzyć? Te dziurę to nie Żydki zaczęły
pierwsze drzeć. Nu, że uni ją potem darli, to ja wiem, to ja nie skłamię, nie powiem, że nie!
Ale najpierw to ją zaczęła drzeć zapomniałość na to, co wszystkie ludzie od jednego Boga
stworzone są.

8

Złożył dwa pierwsze palce u prawej ręki, jakby tabakę brał, a wystawiwszy mały, dodawał
tym gestem precyzji dowodzeniu swemu.

- To była pierwsza nitka, co tam w to i-miejsce pękła- Nu, tak jedni zaczęli do siebie
ciągnąć, a drudzy mów do siebie, i tak się już dalej rwało. Pan dobrodziej powiada, co dla
Ż

yda pieniądz wszystko jest? Nu, niech i tak będzie! A wie pan dobrodziej czemu? Nie wie

pan dobrodziej? Pan dobrodziej myśli, temu, co Żydki chytre są?" To się pan dobrodziej myli.
Pan dobrodziej zna ten słup na Ujazdów? Nu pan dobrodziei się śmieje' To jak tam na ten
słup położony będzie hunor i mądrość, i wielga sławność, i wielgie herby, i wielga familia, i
wielgie urzędy, i pieniądze też, nu, to jeden wlizie na siup po ten hunor, y drugi po te mądrość
a trzeci po te herby, a czwarty po te sławnosć, a i taki się znajdzie, co po te pieniądze wlizie,
choć msze rzeczy przy nich są. Ale jak na ten słup położone będą tylko pieniądze, a nie
będzie ani hunoru ani sławności, ani mądrości, to po co ludzie będą na ten słup liźć? Jak pan
dobrodziej myśli? Po pieniądze uni będą liźć i po nic więcej? A te z dołu co się przypatrują, to
będą krzyczeć: Ajaj, jaki to chytry naród, po pieniądze tylko lizie, pieniądze u niego
wszystko! A im kto mniejszy będzie albo na głębszym dołu stał, to mniej widzieć będzie, a
głośniej jeszcze krzyczeć. A tylko te wysokie ludzie, te na górze stojące, widzieć będą, co na
ten słup nic innego położone nie jest, i tym, co po to liżą, co ta położone jest, nie będą się
dziwowali, a krzyczeć to uni też nie będą. Co na nasz słup leży? Pieniądze tylko leżą, tak my
po pieniądze liziem. Ale to nie jest pierwsze złe. Pierwsze złe to jest takie, co dwa słupy są i
co na nich nierówne rzeczy leżą.
- Jeszcze by - rozśmiał się impertynencko zegarmistrz. - W teorii zresztą - dodał poważniej
- masz pan może i słuszność. Ale w praktyce inaczej to się okazuje. Was, Żydów, lęgnie; się
jak tej szarańczy, a zawsze to żywioł cudzy...

Stary introligator znów zamrugał nerwowo razy kilka i znów siwe swoje oczy w połowie
rzęsami przysłonił.

- Mądry człowiek, choćby w garści dwa kamienie miał i trzy choćby miał, to tylko jednym
w psa ciska. A pan dobrodziej dwoma kamieniami od razu cisnął na starego Żyda... Ale to nic
nie szkodzi. Ja ten jeden podniosę i ten drugi też podniosę. Mój grzbiet już się sam do ziemi
schyla...

Musnął dwa razy białą swą brodę i pomyślawszy chwilkę rzekł:

- Pan dobrodziej wie, jak ja się nazywam? Nu, ja się nazywam Mendel Gdański. Że ja się
Mendel nazywam, to przez to, co nas było dzieci czternaście, a ja się piętnasty urodził, tu, na
Stare Miasto, w te wąskie uliczkę, zara za te żółte kamienice, gdzie apteka, pan dobrodziej
wie? Nu, jak ja się tam urodził, to nas było dzieci piętnaście, cały mendel. Przez to ja się
Mendel nazywam. Czy nas ojciec nieboszczyk potopić miał? Nie miał nas potopić! Raz, że
się un Pana Boga bał, a drugi raz, że un te swoje piętnaście dzieci tak kochał, że jak matka
przyniosła śledź, to un tylko główkę sobie urwał, a całego śledzia to dzieciom dal, coby się
najadły, coby nie były głodne. Tak ich kochał.

Zachłysnął się. Poczerwieniał, oczy mu się zapaliły nagłym przypomnieniem. Wnet się
jednak pohamował i mówił dalej z jowialnym uśmiechem, w którym gorzką ironię dostrzec
było można.

- Ale ja, Mendel, widział, co mendlowi całemu źle na świecie, tak sam już tylko pół tuzina
dzieci miał, a moja córka- Lija, nu, una tylko jednego syna miała i od boleści wielkiej umarła.

9

Ż

eby una żyła, a sześć synów miała, a patrzała, na co ja patrzę, nu, to ima by sześć razy od

boleści umierać musiała!

Mówił szybko, coraz szybciej, głosem namiętnie przyciszonym, pochylając się ku
zegarmistrzowi i przenikając go pałającym wzrokiem. Po chwili wyprostował się, wciągnął w
starą pierś głęboki, ciężki oddech i uśmiechnąwszy się smętnie rzekł:

- To już my go nie nazywali Mendel, to już my go nazwali Jakub.
- Kubuś, pójdź tu! - zawołał jakby pierwszy raz przypominając sobie obecność chłopca. A
gdy malec wstał ze stołka i szastnąwszy buciętami przed zegarmistrzem do dziada się
przytulił, stary pogłaskał go po głowie i rzekł:
-Kubuś to takie imię, co go i pan dobrodziej, na ten przypadek, godnemu synkowi może
dać. To jest takie imię, co to jak na tym sądzie króla Salomona; niech nie będzie ani mnie, ani
tobie. To dobre imię jest! Po te imię to jak po te kładkę przejdą ludzie z te niedobre czasy do
te dobre czasy, kiedy jeden drugiemu nie będzie liczył w domu, dużo ma kołyski... Bo w te
dużo kołyski dużo pracy jest i dużo głodu jest, i dużo mogiłki też...

I nie na tym mądrość jest, coby mało ludzi było, ale na tym mądrość jest, coby uni dużo
dobrego zrobili, dużo ziemi obsiali, dużo obkopali, dużo obsadzili. Coby uni dużo
przemysłów mieli, dużo rozumu się uczyli, dużo dobrości znali w sercu jeden dla drugiego.
Mnie jeden stary chłop powiadał, co jak bocian więcej dzieci ma, niż ich wyżywić może, to
jedno albo i dwa z gniazda precz zruci. Tak niech już pan dobrodziej kłopotu o to nie ma. To i
nad ludźmi taka moc musi być, co te gęby liczy i te ziarna w kłosie też...

Trząsł siwą brodą, coraz silniej tuląc malca do swego boku.

- Nu, ja nie tylko nazywam się Mendel, ja jeszcze nazywam się Gdański. Nu, co to jest
Gdański? To taki człowiek albo taka rzecz, co z Gdańska pochodząca jest... Pan dobrodziej
wie?... Wódka gdańska jest i kufer gdański jest, i szafa gdańska jest... Jak uny gdańskie mogą
być, tak ja jestem Gdański. Nie jestem paryski, ani nie jestem wiedeński, ani nie jestem
berliński -jestem Gdański. Pan dobrodziej powiada, co ja cudzy. Nu, jak to może być? Jak ja
Gdański, to ja cudzy? Tak pan dobrodziej powiada? Czy to tam już wyschła Wiłsa? Czy
tratwy tam nie idą od nasze miasto? Czy tam te lapciuchy nasze flisy już nie są?-.. To już
wszystko cudze?... To pan dobrodziej taki hojny? Nu, szkoda, co ja przód nie wiedział o tym,
co pan dobrodziej taki hojny, bo ja bym prosił pana dobrodzieja choć o połowę sklepu, choć o
potowe te wszystkie zegarki, co tam są...

Zegarmistrz śmiał się i chwytał za boki.

- A niechże pana nie znam A toś pan wywiódł sztukę, że i Bosko lepiej nie potrafi! Że
Gdański, to już swój! Cha, cha, cha....

Stary Żyd kiwał głową i uśmiechał się także. Filuteria sofisty błyszczała mu w oczach, ale
uśmiech był gorzki, kolący...

- Mendel Gdański i Jakub Gdański - rzekł po chwili z powagą zwracając się do wnuka i
jakby przekazując mu dostojność swojego nazwiska i swojej tradycji.
- Nu, co un jest ten Mendel Gdański? Un Żyd jest, w to miasto urodzony jest, w to miasto
un żyje, ze swojej pracy, w to miasto ma grób ojca swego i matki swojej- i żony swojej, i
córki swojej. Un i sam w to miasto kości swoje położy.

10

- Nu, co un jest ten Kubuś Gdański? - ciągnął dalej odsunąwszy od siebie chłopca na
ś

rodek izby na długość swej ręki i nie puszczając jego ramienia.

- Nu, un uczeń jest. Un w szkole siedzi, w ławkę, przy swoich kolegi un siedzi, w książkę
patrzy, pisze, uczy się. Nu, na co un się uczy? Un się na to uczy, coby rozum miał. Nu, czy un
ten rozum gdzie poniesie, jak un go będzie miał? U n go nigdzie nie poniesie w obce miejsce.
Un go nie poniesie do wody utopić ani do ognia spalić, ani do ziemi zakopać. Un tu mądry
będzie, na ten kraj, na to miasto będzie rozum miał. To będzie w ten kraj cały rozum- co by
bez niego był, i jeszcze ten rozum będzie w ten kraj, co un go Kubuś będzie miał. Czy pan
dobrodziej myśli, co to będzie zadość? Za dużo? Nu, pan dobrodziej takie głupstwo nie może
myśleć. Nu, jak un rozum będzie miał, to un będzie wiedział takich rzeczy, jakie ja nie wiem i
pan dobrodziej nie wie. Un może i to będzie wiedział, co wszyscy ludzie dzieci są od jednego
Ojca i co wszyscy ludzie kochać się mają jak te bracia...

Przyciągnął do siebie na powrót chłopca, a objąwszy jego szyję pochylił się do zegarmistrza i
szepnął:

- Bo to delikatne dziecko jest... sierota jest... bardzo miętkiego serca...

Pogłaskał chłopca po twarzy i dodał:

- Idź, kochanku, połóż się spać, bo jutro do szkoły pójdziesz.

Malec znów szastnął buciętami przed zegarmistrzem, dziada rękę do ust przycisnął i zniknął
za persową firanką, dzielącą izbę od małej alkowy. Stary Żyd łysnął oczami raz i drugi,
zachłysnął się i unosząc brodę spytał:

- Nu, z przeproszeniem pana dobrodzieja, kto to powiadał, co Żydów mają bić? Ja się przy
to dziecko pytać nie chciał, żeby go broń Boże nie przestraszyć, bo to bardzo delikatne
dziecko jest, ale teraz to ja się pana dobrodzieja o to bez urazy spytam...

Uśmiechnął się pochlebnie, ujmująco, siwe jego oczy patrzyły z przymileniem.

Zegarmistrz, zbity nieco z tropu poprzednimi wywodami Żyda, natychmiast uczni swoją
przewagę.

- Powiadają... - bąknął niedbale, wydymając wargi.
- Nu, kto powiada? - pytał Żyd, a oczy już z aksamitnych stawały się ostre, kłujące.
- Ludzie powiadają... - bąknął tym samym tonem zegarmistrz - Stary Żyd odskoczył nagle
na dwa kroki ze zwinnością, której by się nikt. w nim nie domyślał. Wzrok jego pałał, wargi
parskały, głowę postawił jak kozieł.
- Ludzie?... Ludzie powiadają? - pytał głosem syczącym, w coraz wyższe wpadającym
tony. - Ludzie?...

I za każdym wymówionym wyrazem pochylał się coraz bardziej naprzód, przysiadał niemal.
Zegarmistrz patrzył obojętnie, bawiąc się dewizką i kiwając nogą w trzewiku. Uważał Jednak,
ż

e ta postawa Żyda jest wobec niego nie- właściwą i śmieszną.

- Cóż to pana tak dziwi? - zapytał chłodno.

Ale stary introligator już się uspokoił. Rozprostował się, ręce wparł w biodra, brodę wyrzucił
do góry, oczy zmrużył.

11

- Pan dobrodziej się myli - rzekł. - Ludzie tego nie powiadają. To powiada wódka, to
powiada szynk, to powiada złość i głupota, to powiada zły wiatr, co wieje.

Wzniósł rękę i machnął nią wzgardliwie.

- Niech pan dobrodziej śpi spokojnie, l ja będę spokojnie spał, i to dziecko będzie spokojnie
spało! Nasze miasto bardzo dużo smutku ma, bardzo dużo ciemności, i bardzo dużo
nieszczęścia, ale na nasze miasto jeszcze to nie przyszło, coby się w nim ludzie gryźli jak psy.
O to może pan dobrodziej spokojny być!

Zacisnął usta i sięgnął z powagą po ciężki, cynowy lichtarz, jakby chciał zaraz świecić
gościowi do sieni. Zsunął się pan zegarmistrz ze stołu- nacisnął hawelok, umocnił na głowie
kapelusz, który mu gdzieś na kark zjechał, i rzuciwszy dobranoc, wyszedł.

Wtedy Żyd ode drzwi wrócił, lichtarz na stole umieścił, a przeszedłszy na palcach ku alkowie,
persowcj firanki uchylił i ucha nadstawił.

Z wnętrza alkowy słychać było oddech dziecka gorączkowy, nierówny, chrypliwy. Mała
lampka o zielonej szklanej banieczce paliła się tam na stołku. Stary pantofle zrzucił, do łóżka
podszedł i zapatrzył się w rozognioną twarzyczkę chłopca niespokojnie, badawczo. Chwilkę
tak stał wstrzymując dech w piersi, po czym westchnął i wysunąwszy się z alkowy, na stołku
ciężko siadł, oparł dłonie o kolana i zakołysał siwą swoją głową.

Zgarbiony byt teraz i jakby postarzały o jaki lat dziesiątek- Usta jego poruszały się
bezdźwięcznie, pierś dyszała ciężko, oczy utkwione były w podłogę. Cienka świeca dogasała,
skwiercząc w cynowym lichtarzu.

Nazajutrz rano uliczka obudziła się cicha jak zwykle i jak zwykle spokojna. Mendel Gdański
od wczesnego ranka stał w skórzanym fartuchu przy swoim warsztacie. Wielkie jego nożyce
zgrzytały po papierze zapalczywie, twardo, śruba prasy piszczała, dociskana do ostatniego
kręga, nóż wąski, długi, błyskał pod ranne słońce zużytą swą klingą, skrawki papieru padały z
szelestem na prawą i na lewą stronę. Stary introligator pracował gorączkowo, żarliwie; na
jego zwiędłej, głęboko zbrużdżonej twarzy znać było noc niespaną. Gdy przecież wypił lichą
kawę, którą mu sąsiadka w dużym, fajansowym imbryku przyniosła, raźniej mu się jakoś na
sercu zrobiło, nałożył krótką fajeczkę, zapalił i poszedł budzić wnuka.

Chłopak zaspał dziś jakoś. Długo w noc na posłaniu rzucał się jak ryba, a teraz spał snem
głębokim, cichym. Cienki promień słońca wpadający do alkowy przez otwór persowej firanki
kładł mu się na oczach, na ustach, na wątłych, odkrytych piersiach: to znów w ciemnych,
miękkich włosach i w długich, spuszczonych rzęsach zapalał złotobrunatne, migotliwe
płomyki.

Stary patrzył się z lubością na dziecko. Czoło jego wygładzało się, usta rozszerzały, oczy
mrużyły i nabierały blasku. Rozśmiał się wreszcie szczęśliwym, cichym śmiechem, a
wciągnąwszy wielki kłąb dymu z fajeczki, pochylił się i puścił go pod sam nos chłopaka.
Malec się zakrztusił, zerwał, szeroko otwarł złote swoje oczy i zaczął je trzeć złożonymi w
dwie i chude piąstki rękami. Spieszył się teraz, niezmiernie, był zafrasowany; jedno z zadań
zostało nie dokończonym, książki, kajety nie poukładane leżały dotychczas na stole. Już i
kawy nie dopił i bułki na pauzę, przełożonej dwoma plasterkami zimnego jajka na twardo, nie
chciał wziąć, tylko w tornister książki rzucał, niepewny, czy się nie spóźni. Kiedy wszakże

12

szynel na ramiona wziąwszy do drzwi zmierzał, drzwi otwarły się gwałtownie, a chudy
student z facjatki pchnął go na powrót do izby:

- Uciekaj, bo Żydów biją!

Rozdrażniony był widocznie bardzo. Jego ospowata, długa twarz zdawała się jeszcze dłuższą
i jeszcze bardziej spustoszoną: krok, jaki z sieni do izby zrobił, oddalił cienkie jego nogi na
niezmierną odległość od siebie, małe bure oczy sypały iskry gniewa. Wylękły malec kłębkiem
potoczył się aż ku stołowi, upuszczając szynel i tornister...

Stary osłupiał- Ale wnet oprzytomniawszy, ogniami z twarzy buchnął, jak żbik do studenta
skoczył.

- Co to uciekaj?... Gdzie un ma uciekać?..- Na co un ma uciekać?... Czy un tu ukradł co
komu, coby un uciekać miał?... Czy un tu w cudzej stancji siedzi?... W cudzy dom?... Un tu w
swojej stancji siedzi! w swój dom! Un tu nikomu nic nie ukradł! Un do szkoły idzie! Un nie
będzie uciekał!...

Przyskakiwał do stojącego w drzwiach studenta, skurczony, zebrany w sobie, syczący,
parskający i trzęsący brodą.

- Jak tam pan chcesz! - rzucił szorstko student- Ja powiedziałem... I zabierał się do
wycofania z izby swej niezmiernie długiej nogi, Stary introligator uchwycił go za połę
wytartego paltota.
- Jak ja chcę?... Nu, co to jest za gadanie, jak ja chcę! Ja chcę. Cobym ja spokój miał. Ja
chcę spokojnie zjeść mój kawałek chleb, co ja na niego pracuję! Nu,ja chcę wychować te
sierotę, ten chłopiec, coby z to dziecko człowiek był, coby nikt na niego nie pluł, kiedy un nic
winny nie jest... Nu, ja chcę, coby nie było ani mojej, ani niczyjej krzywdy, coby
sprawiedliwość, coby się ludzie Boga bali!... Nu, ja tego chcę! A uciekać to ja nie chcę! Ja w
to miasto się urodził, w ten dom dzieci miał, ja 'tu nikogo nie skrzywdził, ja tu warsztat
mam...

Nie skończył, kiedy od załamu uliczki ozwała się głucha wrzawa jakby z daleka gdzieś
przeciągającej burzy. Po twarzy studenta przeleciał kurcz nagły, wpółgłośna klątwa wypadła
mu przez ściśnięte zęby. Stary introligator umilkł, wyprostował się i wyciągnąwszy chudą
szyję nasłuchiwał chwilę. Wrzawa zbliżała się szybko. Słychać już było gwizd przeciągły,
ś

miechy, wołania, wybuchy krzyków i płaczu lament. Uliczka zawrzała. Zamykano bramy,

tarasowano sklepy, jedni biegli wprost na wrzawę, drudzy uciekali od niej.

Nagle malec wystraszony rozszlochał się głośno. Student z naciskiem drzwi zamknął i zniknął
w pustej sionce.

Stary Żyd słuchał. Ani szlochania dziecka, ani wyjścia studenta zdawał się nie spostrzegać.
Wzrok miał jak gdyby cofnięty w siebie, dolną wargę obwisłą, ucho nastawione. Mimo
skórzanego fartucha widać było drżenie jego starych kolan; twarz z czerwonej stała się
brunatną, z brunatnej żółtą, z żółtej kredowobiałą. Wyglądał jak człowiek trafiony postrzałem.
Chwilka jeszcze, a to stare, osłabłe ciało złamie się i runie.

Coraz bliższa, coraz wyraźniejsza wrzawa wpadła nareszcie w opustoszałą uliczkę z
ogromnym wybuchem krzyku, świstania- śmiechów, klątw, złorzeczeń. Ochrypłe, pijackie
głosy zlewały się w jedno z szatańskim piskiem niedorostków. Powietrze zdawało się pijane

13

tym wrzaskiem motłochu: jakaś zwierzęca swawola obejmowała uliczkę, tłoczyła ją,
przewalała się po niej dziko, głusząco. Trzask łamanych okiennic, łoskot toczących się
beczek, brzęk rozbijanego szkła, łomot kamieni, zgrzyt drągów żelaznych zdawały się jak
ż

ywe brać udział w tej ohydnej scenie. Jak płatki gęsto padającego śniegu, wylatało i opadało

pierze z porozrywanych poduszek i betów. Już tylko kilka lichych kramów dzieliło izbę
Mendla od rozpasanej ciżby. Malec przestał szlochać i trzęsąc się cały jak w febrze przycisnął
się do dziada. Jego wielkie, ciemne oczy pociemniały jeszcze i świeciły ponuro z pobladłej
twarzyczki. Dziwna rzecz. To przytulenie się dziecka i to bliskie już nieochybne
niebezpieczeństwo skrzepiły starego Żyda. Położył rękę na głowie wnuka, tchu w piersi
nabrał szerokim oddechem, a choć twarz miał jeszcze jak opłatek białą, do źrenic już
przywołał i ogień, i życie.

- Sz,... - szepnął uspokajająco.

Teraz dopiero uciszał płacz, który już sam umilkł, zduszony wielkim strachem. Teraz dopiero
to przedchwilowe szlochanie dziecka dochodziło do jego świadomości.

W tej chwili do długiej, wąskiej sionki wpadło kilka kobiet: powroźniczka z dzieckiem na
ręku, stróżka, straganiarka.

- Dalej, Mendlu - krzyknęła od progu stróżka - zejdźta im z oczów! Ja tu duchem w oknie
obrazik postawię albo krzyzik. Już ta po inszych izbach stoi... To tam nie idą!....

Chwyciła malca za rękę.

- Dalej, Kubuś! do alkowy!....

Obstąpiły ich, zasłaniały sobą, pchały ku persowej firance. Znały tego Żyda tak dawno, był
usłużnym, dobrym człowiekiem. Za kobietami zaczęli się wsuwać inni mieszkańcy małej
kamieniczki. Izba zapełniała się ludźmi.

Stary Mendel jedną rękę oparł ciężko na ramieniu chłopca, a drugą odsunął kobiety.
Oprzytomniał już zupełnie przez tę jedną chwilę.

- Dajta spokój, Janowa - mówił twardym, brzmiącym jak dzwon głosem. - Dajta spokój! Ja
wam dziękuję, bo wy mnie swoją świętość chcieli dać, mnie ratować, ale ja do moje okno
krzyż nie chcę stawić! Ja się nie chcę wstydzić, co ja Żyd. Ja się nie chcę bać! Jak uny
miłosierdzia w sobie nie mają, jak uny cudzej krzywdy chcą, nu, to uny nie są chrzescijany nu
to uny i na ten krzyż nie będą pytali ani na ten obraz... Nu, to uny i nie ludzie są. To uny
całkiem dzikie bestie są- A jak uny są ludzie, jak uny są chrześcijany, nu, to dla nich taka
siwa głowa starego człowieka i takie dziecko niewinne też jak świętość będzie. Pójdź,
Kubuś...

I pociągnąwszy za sobą chłopca, mimo hałaśliwych protestów zebranych, do okna podszedł,
oba jego skrzydła pchnięciem ręki otworzył i stanął w nim w rozpiętym kaftanie, w
skórzanym fartuchu, z trzęsącą się brodą białą, z głową wysoko wzniesioną, tuląc do swego
boku małego gimnazistę w szkolnej bluzie, którego wielkie oczy otwierały się coraz szerzej,
utkwione w wyjący motłoch. Widok był tak przejmujący, że kobiety szlochać zaczęły.

Spostrzegła stojącego w oknie Żyda uliczna zgraja i omijając pozostałe kramy, rzuciła się ku
niemu. Tę heroiczną odwagę starca, to nieme odwołanie się do uczuć ludzkich tłumu wzięto

14

za zniewagę, za urągowisko. Tu już nic szukano, czy jest do wytoczenia jaka beczka pełna
octu, okowity, jaka paka towarów do rozbicia, jaka pierzyna do rozdarcia, jaki kosz jaj do
stłuczenia. Tu wybuchła ta dzika żądza pastwienia się, ten instynkt okrucieństwa, który
przyczajony w jednostce, jak pożar opanowywa zbiegowisko, ciżbę...

Jeszcze nie dobiegli pod okno, kiedy kamień, rzucony z pośrodka tłumu, trafił w głowę
chłopca. Malec krzyknął, kobiety rzuciły się ku niemu. Żyd puścił ramię dziecka, nie obejrzał
się nawet, ale podniósłszy obie ręce, wysoko ponad wyjący motłoch wzrok utkwił i szeptał
zbielałymi usty:

- Adonai! Adonai!... - a wielkie łzy toczyły się po jego zbrużdżonej twarzy.

W tej chwili był to prawdziwy Gaon, co znaczy: wysoki, wzniosły. Kiedy pierwsi z tłumu pod
okno dopadli, znaleźli tam wszakże niespodziewaną przeszkodę w postaci chudego studenta z
facjatki.

Z wzburzoną czupryną, w rozpiętym mundurze stal on pod oknem Żyda, rozkrzyżował ręce
zacisnąwszy pięscie i rozstawiwszy nogi jak otwarty cyrkiel. Był tak wysoki, że zasłaniał
sobą okno niemal w połowie. Gniew, wstyd, wzgarda, litość wstrząsały jego odkrytą piersią i
płomieniami szły po jego czarnej, ospowatej twarzy.

- Wara mi od tego Żyda! - warknął jak brytan na pierwszych, którzy nadbiegli. - A nie, to
wal we mnie jeden z drugim gałgany, psubraty, hultaje!

Trząsł się aż cały i nawet pełnego głosu dobyć nie mógł, tak go gniew dławił. Z małych jego
burych oczu iskry sypać się zdawały.

Był w tej chwili pięknym jak Apollo...

Kilku trzeźwiejszych z bandy zaczęło się cofać. Postać młodzieńca i jego słowa uderzyły ich
swą siłą. Skorzystał z tego długi student, a skoczywszy przez niskie okno do izby, odepchnął
Ż

yda, a sam w oknie stanął. Tłum przeciągnął mimo tego okna z głuchą wrzawą. Szyderstwa,

pogróżki, wrzaski, złorzeczenia towarzyszyły pochodowi temu; po czym wrzawa oddalała się,
cichła, aż przeszła w huk niewyraźny, daleki...

Tego wieczora nikt się przy sosnowym stole nie uczył i nikt przy warsztacie nie pracował.
Zza persowej firanki, z alkowy, dobywał się niekiedy cichy jęk dziecka; zresztą spokój
panował tu zupełny. Gdyby nie rozbita szyba w okienku, gdyby nie porzucony na podłodze
szynel i tornister uczniowski, nie znać byłoby tej burzy, która tu przeszła rankiem.

W alkowie za persową firanką leżał mały gimnazista z obwiązaną głową. Zielona lampka
paliła się przy nim, chudy student siedział na brzegu łóżka trzymając rękę malca.

Twarz studenta była już tą samą co zwykle, dziobatą, brzydką twarzą; w oczach tylko paliły
się niedogasłe ognie, z dna duszy ruszone. Siedział milczący, namarszczony, gniewny, i od
czasu do czasu rzucał niecierpliwe spojrzenie w ciemny kąt alkowy. W kącie tym siedział
stary Mendel Gdański, bez ruchu, bez głosu. Skulony, z łokciami wspartymi o kolana, z
twarzą ukrytą w rękach, siedział on tak już od południa, od chwili, w której dowiedział się, że
chłopcu niebezpieczeństwo nie grozi. Ta nieruchomość i to milczenie starego introligatora
niecierpliwiły studenta.

15

- Panie Mendel! - burknął wreszcie - wyleżże pan już raz z tego kąta! Bosiny pan
odprawiasz czy co u licha? Trochę gorączki i nic więcej. Chłopak za tydzień jaki do szkoły
pójdzie, byle się trochę tylko skóra zrosła. A pan tak jak na worze z popiołem zasiadł' Przecie
panu nikt nie umarł!

Stary Żyd milczał.

Po chwili dopiero podniósł głowę i odezwał się głosem namiętnie drgającym:

- Pan się pyta, czy ja na bosiny siedzę? Nu, ja siedzę na bosiny! Ja popiół na głowę mam i
wór gruby na głowie mam, i na popiele ja siedzę, i nogi bose mam, i pokutę wielką mam, i
wielka boleść mam, i wielką gorzkość...

Zamilkł i twarz znowu w ręce ukrył. Mała zielona lampka dawała jego siwej głowie jakieś
szczególne, widmowe niemal oświetlenie. Malec jęknął raz i drugi i znów zaległo milczenie.

A wtedy wśród tej ciszy podniósł Mendel Gdański raz jeszcze głowę i rzekł:

- Pan powiada, co u mnie nic nie umarło? Nu, u mnie umarło to, z czym ja się urodził, z
czym ja sześćdziesiąt i siedem lat żył, z czym ja umierać myślał... Nu, u mnie umarło serce do
tego miasto!