VII. MOARCHIA STAOWA JAGIELLOÓW (1386-1505)

1. Podstawy geograficzne monarchii jagiellońskiej

Wstąpienie na tron polski Władysława Jagiełły oznacza przesunięcie się punktu ciężkości

państwa polskiego na wschód. Niezależnie od interesów dynastycznych Jagiellonów, istniały
czynniki natury politycznej, społecznej i gospodarczej, które powoli, ale skutecznie, zespalały
połączone osobą monarchy państwa, a w każdym razie górowały nad siłami odśrodkowymi,
których nie brakło zwłaszcza na Litwie. Czynniki zespalające były na tyle silne, że z kolei
wpływały na przetwarzanie się budowy wewnętrznej zarówno Polski, jak i Litwy, oraz na
formowanie się nowych elementów kultury i świadomości w obu państwach. Data więc 1386 r.
stanowi ważną cezurę chronologiczną nie tylko w dziejach Polski, ale także Europy wschodniej.

Od czasów andegaweńskich zaznacza się spadek zainteresowania Polski jej granicą zachodnią.

Pogłębił się on jeszcze w czasach jagiellońskich. Jeżeli nowa dynastia nie miała zrozumienia dla
tradycji Polski piastowskiej, jest to w znacznym stopniu zrozumiałe. Gorzej, że i w otoczeniu
Jagiellonów sprawy wschodnie zaczęły przesłaniać wagę spraw zachodnich. W XV w. zdarzała się
kilkakrotnie okazja rewindykacji Śląska, ani razu jednak nie podjęto skutecznych i
konsekwentnych w tym kierunku kroków. Ograniczono się jedynie do nieznacznych korektur
granicy ze Śląskiem przez nabycie drobnych księstw oświęcimskiego i zatorskiego na rzecz
Korony oraz siewierskiego na rzecz biskupstwa krakowskiego. Na południu w obręb państwa
polskiego weszły w sposób dość przypadkowy, jako zastaw, grody spiskie. Na północy najbardziej
wytrwała dążność Jagiellonów do unicestwienia Zakonu Krzyżackiego przywróciła Polsce dostęp
do Bałtyku. Najżywotniejszy interes narodu i państwa został tu spełniony nawet z pewną
nadwyżką, bo Polska zawładnęła również znaczną częścią Zalewu Wiślanego wraz z Elblągiem i
opanowała znaczne jego zaplecze terytorialne z Malborkiem i okolicznymi Żuławami oraz Warmią.
Jeżeli rewindykacja Pomorza Gdańskiego i ziemi chełmińskiej oznaczała powrót Polski na dawny
teren jej osadnictwa, to pozostałe nabytki po prawej stronie Wisły wprowadzały w obręb państwa
element przeważnie obcy pod względem etnicznym. Z punktu widzenia geograficznego przebieg
nowej granicy Polski z Zakonem Krzyżackim przedstawiał się raczej niekorzystnie. Poważną
poprawę budowy terytorialnej zarówno Polski, jak i Litwy przynieść mogła likwidacja pruskiej
części państwa zakonnego, czego jednak monarchia jagiellońska nie dopięła. Poważnego
przesunięcia granicy państwowej Polski dokonano na terenie Mazowsza, przez inkorporację ziem
rawskiej i gostyńskiej z ziemią bełską (1462), sochaczewskiej (1476), a wreszcie płockiej (1495).
Było to znacznie więcej, niż zdołał objąć swoją bezpośrednią władzą Kazimierz Wielki, i
przybliżało likwidację lenna mazowieckiego.

Najpoważniejsze zmiany zachodziły na wschodzie. Ideą aktu krewskiego z 1385 r. było

wcielenie Litwy do Polski, a zatem stworzenie wspólnego organizmu politycznego pod władzą
Jagiełły. Ówczesne terytorium państwa polskiego liczyło 244 tys. km

2

, gdy państwo litewskie,

obejmujące, oprócz etnicznej Litwy i pokrewnej jej Żmudzi, ogromne obszary ziem ruskich, było
blisko czterokrotnie większe. Pod względem demograficznym jednak Polska tego okresu niewiele
ustępowała państwu litewskiemu, bowiem gęstość zaludnienia Polski dochodziła do 9 osób na km

2

,

gdy na ziemiach litewsko-ruskich w tym okresie jest szacowana średnio trzykrotnie niżej.
Ogromnie niekorzystna była przy tym budowa terytorialna państwa litewskiego. Najbardziej
wysunięta na północny zachód Żmudź była wprawdzie oddzielona zarówno od inflanckiej, jak i od
pruskiej części państwa zakonnego gęstą i niedostępną puszczą, ale i od strony Litwy właściwej
wyodrębniała się pod względem geograficznym. Także Litwa od strony Prus była oddzielona
pasem gęstych lasów, co stanowiło element bardzo korzystny i utrudniający Zakonowi inwazję na
wschód. Natomiast od strony północno-wschodniej i wschodniej granice państwa litewskiego
pokrywały się mniej więcej z granicami politycznymi podbitych przez nie ziem połockiej,
witebskiej i smoleńskiej, księstw wierchowskiego i czernihowskiego oraz ziemi kijowskiej. Były to

jednak przeważnie granice nienaturalne, a więc trudne do trwalszego utrzymania. Od południowego
wschodu nadto i od południa państwo litewskie wchodziło na obszary stepowe, gdzie zatem jego
granica była już zupełnie płynna. W maksymalnym zasięgu mogła dochodzić do dolnego Dniepru,
o który opierał się Chanat Krymski, a w rejonie Oczakowa i Odessy – aż do Morza Czarnego. Od
strony południowo-zachodniej biegła natomiast linią Dniestru i aż do zachodniego Podola miała
charakter naturalny.

Próba utrzymania jednego organizmu politycznego na rozległych obszarach Polski i Litwy,

bardzo zróżnicowanych pod względem etnicznym, demograficznym, społecznym, geograficznym,
kulturalnym i wyznaniowym, załamała się bardzo szybko. Już tzw. unia wileńska z 1401 r.
konstytuowała Litwę i Polskę jako państwa odrębne, tyle że pod władzą zwierzchnią jednego
monarchy.

Siłą rzeczy musiały się wyłonić problemy graniczne między Polską i Litwą. Jest to zrozumiałe,

jeżeli się zważy, że walka o Ruś Halicko-Włodzimierską za czasów Kazimierza Wielkiego i
Ludwika Andegaweńskiego rozgrywała się między Polską, Węgrami i Litwą. Dziełem
rzeczywistych twórców unii polsko-litewskiej i kierowników polskiej polityki był akt formalnego
objęcia Rusi Halicko-Włodzimierskiej pod władzę Polski (1387).

Aktu tego dokonała Jadwiga jako sukcesorka Ludwika, a chodziło w nim przede wszystkim o

uchylenie zwierzchności węgierskiej nad tym krajem, utrwalonej po śmierci Kazimierza Wielkiego.
Terenami spornymi między Polską a Litwą były Wołyń i zachodnie Podole. Wołyń dostał się w
ręce litewskich Lubartowiczów, a z kolei pod bezpośrednią władzę Witolda, zachodnie zaś Podole,
po przejściowych rządach litewskich, w 1430 r. opowiedziało się za Polską. Przy tym na Wołyniu
Litwa zdołała rozszerzyć swoje władztwo na Włodzimierz, należący wcześniej do polskiej części
Rusi, zaś Podole powiększyło swój obszar w stosunku do czasów kazimierzowskich o ziemie nad
górnym Bohem i w takim kształcie zostało przejęte przez Polskę. Przynależność Wołynia do Litwy,
a Podola do Polski została ostatecznie zagwarantowana przez Kazimierza Jagiellończyka w 1453 r.
Niemniej zarówno na ziemie ruskie pozostające w granicach Polski, jak też na Wołyń i Podlasie
będące w obrębie. Litwy, przez cały wiek XV przenikało osadnictwo polskie, zmieniając powoli
oblicze etniczne tych ziem.

Zwierzchność Polski rozciągnęła się u schyłku XIV w. również na gospodarstwo mołdawskie,

przez które państwo polskie sięgało Morza Czarnego. Była to zwierzchność o charakterze lennym,
nigdy zresztą należycie nie utrwalona, a praktycznie zerwana u schyłku XV w. Na terenie bowiem
gospodarstwa, będącego wytworem elementów etnicznych dacko-romańskich, germańskich i
słowiańskich, ścierały się wpływy węgiersko-polskie, a wnet i tureckie. Dla Polski był to teren
ważny z punktu widzenia gospodarczego, bo umożliwiał łączność przez ziemie polskie basenu
czarnomorskiego z bałtyckim i z Europą Zachodnią. Na styku państwa polskiego z Mołdawią
rysował się sporny problem przynależności państwowej pogranicznego terytorium Pokucia.

2. Zmiany w strukturze rolnictwa

Osadnictwo na prawie czynszowym, tak żywo rozwijające się na ziemiach polskich w XIII i

XIV w., przyniosło wzrost wydajności gospodarki rolnej, chłopom dało znaczną sferę wolności
osobistej, możliwość obrony własnych praw zarówno w obrębie organizacji samorządowej wsi na
prawie niemieckim (sąd ławniczy), jak też w sądach ziemskich, a wreszcie ułatwiało bogacenie się
przynajmniej niektórym bardziej przedsiębiorczym przedstawicielom warstwy włościańskiej. W
księgach sądowych ziemskich z XV w. znajdujemy przypadki zapożyczania się szlachty u
własnych kmieci. Najbardziej od tła wiejskiego odbijali sołtysi, którzy ze względu na rangę
społeczną ich urzędu, znaczny stopień zamożności, obowiązek służby wojskowej i odrębną
podległość sądową tworzyli niemal osobny stan. Już w statutach Kazimierza Wielkiego
przypomniano, iż nie godzi się, aby sołtys był zamożniejszy od swego pana, bo wtedy mógłby mu
nie dochowywać posłuszeństwa.

Jeszcze ów proces reformy czynszowej nie został w pełni zakończony, bo w niektórych

dzielnicach, zwłaszcza w ziemiach łęczyckiej, sieradzkiej, na Kujawach i na Mazowszu było
żywotne tzw. prawo polskie z dominującą w nim rentą produktową i odrobkową, a na Rusi ledwie
tę reformę zapoczątkowano, gdy zakłóciła ją nowa tendencja ekonomiczna rozbudowy gruntowej
„rezerwy pańskiej” czyli folwarku. Objęła ona wszystkie kategorie dóbr, tj. zarówno
królewszczyzny, jak też dobra kościelne, możnowładcze i rycerskie.

Folwarki nie były w XV w. nową formą organizacji produkcji rolnej. Jako własne gospodarstwa

właścicieli ziemskich poświadczone są już w odniesieniu do XII w. Źródła z XIV i XV w.
informują nas o tylu folwarkach, iż przyjąć możemy ich istnienie niemal w każdej posiadłości
ziemskiej. Zachodzi jednak jakościowa różnica między tamtymi wcześniejszymi a tymi, które
żywiołowo i powszechnie rozwijały się począwszy od XV w. Tamte bowiem produkowały głównie
na potrzeby własne włości monarszej, instytucji kościelnej czy dworu rycerskiego. Opierały się
przy tym często na pracy najemnych „ratajów” lub na niedużej, bo ograniczającej się do 2 – 3 dni w
roku rencie odrobkowej, a czasami na tzw. „jutrzynie”, tj. na obowiązku poszczególnych kmieci
całkowitej uprawy np. jednej morgi folwarcznej ziemi. Rozmiarami były one przy tym stosunkowo
nieduże, a w każdym razie dostosowane do potrzeb właściciela.

Rozwój miast w XIII i XIV w. i związany z nim postęp .w społecznym podziale pracy rodziły

zapotrzebowanie na produkty rolne w nieznanej dotąd skali. Zaspokajały je najpierw gospodarstwa
kmiece, czym tłumaczy się wzrost ich zamożności w późnym średniowieczu. Związek z rynkiem
utrzymywały również od początku folwarki sołtysie. Handel zbożowy jednak wcześnie zaczął
przekraczać zasięg tworzącego się rynku lokalnego. W skromnych rozmiarach i sporadycznie już w
XIII i XIV w. ważono zboże Wisłą w dół do Gdańska, aby je sprzedać obcym nabywcom.
Wiadomo, że w tym najdawniejszym wywozie uczestniczyły nie tylko bliskie Pomorzu krainy, jak
Kujawy i Mazowsze, ale nawet odległa Sądecczyzna. Popyt zagraniczny na polskie zboże wzrósł
poważnie w XV w. Większy wywóz da się stwierdzić w latach czterdziestych tego stulecia, a z
kolei stały jego wzrost po drugim pokoju toruńskim, tj. po rewindykacji przez Polskę Pomorza
Gdańskiego. W rozwoju towarowej produkcji zbożowej przodowały dobra królewskie, ale wkrótce
z koniunktury zaczęła korzystać szlachta, a także Kościół; zmieniając gospodarczy profil własnych
folwarków. Powiększano więc ich areał i starano się im zapewnić darmową lub tanią siłę roboczą.
Były to dwa cele, ku którym zmierzała przebudowa struktury rolnej w Polsce
późnośredniowiecznej.

Powiększania

areału

folwarcznego

dokonywano

różnymi

sposobami.

Na

pewno

zagospodarowywano nieużytki, zwłaszcza łąki, rzadziej natomiast karczowano w omawianej epoce
lasy, bo to wymagało dużego nakładu pracy i stosunkowo długiego czasu. Wielokrotnie własność
ziemska powiększała lub organizowała nowe folwarki przez wykup sołectw, ku czemu podstawę
prawną dawał statut warcki 1423 r. Często również rugowano w XV w. kmieci z ich łanów, w
zupełności lub częściowo, bowiem folwarczna produkcja zbożowa rokowała większe dochody niż
zapewnić mogły łany kmiece. Co prawda w niektórych przynajmniej częściach Polski normy
prawne strzegły jeszcze w tym względzie interesów kmiecych, bo np. zwód prawa ziemi łęczyckiej
z 1419 r. zezwalał na swobodne odejście kmiecia od pana zarówno wtedy, gdyby pan zniesławił
jego córkę lub żonę, jak też wtedy, gdyby zabrał część użytkowanej przez niego roli. Zdarzały się
jednak liczne wypadki zbiegostwa kmieci, co oznacza, że porzucenie gospodarstwa leżało
nierzadko w ich interesie. Częściowo były to na pewno wypadki dopuszczone prawnie, częściowo
natomiast miały swoje źródło w wyrachowaniu. Kusiły bowiem szeregiem lat wolnizny czekające
na osadników ziemie ruskie, do których też istotnie zbiegano. Ustawodawstwo tej epoki poświęca
problemowi zbiegostwa bardzo wiele uwagi (ziemia łęczycka, Mazowsze). Natomiast księga
uposażeń biskupstwa poznańskiego z 1422 r. poświadcza zdumiewająco dużą liczbę opuszczonych
łanów lub niemal całych osad na terenie Wielkopolski. Taki stan rzeczy umożliwiał włączanie
pustych ról do folwarków, jak również tworzenie nowych, jakkolwiek brak siły roboczej był w tym
zakresie bardzo ważnym czynnikiem hamującym.

Opłacalność produkcji folwarcznej zależała od kosztów siły roboczej. Można było tę

opłacalność podnieść przez zastosowanie pracy darmowej, a zatem przez powiększenie renty
odrobkowej, co prowadziło do rozwoju wtórnego poddaństwa. Nie obywało się bez przymusu, co
stanowiło jedną z przyczyn zbiegostwa. Kmiecie zasłaniali się często kontraktami lokacyjnymi,
które przemawiały z reguły na ich korzyść. Na Mazowszu, gdzie dominowała średnia i drobna
własność rycerska, niełatwa szła właścicielom ziemskim walka z ich poddanymi. Należy
przypuszczać, że to właśnie było powodem, dla którego już w 1421 r. książę warszawski Janusz I
wprowadził ustawowy obowiązek minimalnej renty odrobkowej w wysokości jednego dnia w
tygodniu od łana i pół dnia od półłanka. W Koronie to samo osiągano powoli w drodze praktyki,
która sankcję ustawową uzyskała dopiero w sto lat później.

Właściciele folwarków byli również zainteresowani w możliwości korzystania z taniej siły

najemnej, co okazywało się nieodzowne zwłaszcza w czasie intensywnych prac polowych. Dlatego
utrudniali odpływ młodzieży wiejskiej do rzemiosła czy do posług miejskich, a także do
sezonowych prac polowych poza granice państwa. W imię obniżenia ceny siły roboczej na wsi
statut Olbrachta z 1496 r. zabraniał przyjmowania do pracy w miastach najemników tygodniowych,
zwłaszcza nie mających świadectwa, które uprawniałoby do wyjścia ze wsi, nakazywał starostom,
zarządcom dóbr itp. zatrzymywać mężczyzn i kobiety wędrujące na Śląsk lub do Prus dla zarobku
w .okresie żniw i kierować ich do najbliższych dóbr ziemskich; nakładał obowiązek specjalnej
kontroli żebrzących w celu wyeliminowania spośród nich ludzi zdolnych do pracy, a wreszcie
ograniczał do jednej osoby rocznie z jednej wsi prawo wy chodu młodych ludzi do rzemiosła,
służby lub na studia, wprowadzając zarazem obowiązek zaopatrywania wychodzących w
odpowiednie pisemne zaświadczenia.

3. Miasta i mieszczaństwo

W dziejach miast omawiany okres nie wyróżnia się jakościowo od okresu poprzedniego. Z

wyjątkiem Śląska i Pomorza Gdańskiego, gdzie sieć miejska ukształtowała się już wcześniej, w
innych dzielnicach lokowano wciąż jeszcze nowe miasta. W Wielkopolsce powstało ich w XV w.
nawet więcej niż w stuleciu poprzednim. Na Mazowszu zorganizowano w XV w. 43 nowe gminy
miejskie wobec 36 z XIV w. Liczne były późnośredniowieczne lokacje miejskie na terenie
Małopolski wschodniej (Lubelskie: 4 w XIV w., 9 w XV w.), a także na Rusi Halicko-
Włodzimierskiej (10 w XIV w., 13 w XV w.). Nowe lokacje różniły się jednak od dawniejszych.
Tamte obejmowały z reguły ośrodki o liczniejszych elementach gospodarczych miejskich, gdy w
nowych w sposób dość sztuczny starano się zamienić na miasta osady typowo rolnicze, które
zresztą ten swój profil już jako miasta przeważnie zachowywały. W grę tu może wchodzić również
ta okoliczność, że miasta dawniejsze natrafiały na korzystne jeszcze warunki rozwoju, które
pozwoliły im dojrzeć jako ośrodkom miejskim, gdy lokacjom nowym życie już w tym stopniu nie
sprzyjało.

Na ekonomikę miejską w XV w. zaczął ujemnie wpływać rozwój folwarku i związany z nim

nawrót poddaństwa. Wzrost renty odrobkowej wpływał bowiem na. zmniejszenie zdolności
produkcyjnej gospodarstwa kmiecego, a zatem i jego dochodów, rozluźniając w dalszej
konsekwencji związek całej warstwy kmiecej z rynkiem. Równoczesne zwiększanie się
dochodowości właścicieli folwarków nie pokrywało strat w bilansie rynku lokalnego, powstających
w wyniku wycofywania się zeń chłopa. Właściciele bowiem reprezentowali inny standard potrzeb,
któremu nie odpowiadało skromne i w znacznym stopniu ludowe rzemiosło drobnych rodzących
się właśnie miast. Poprawiało to natomiast doraźnie koniunkturę dawnych ośrodków miejskich o
rozwiniętym i wyspecjalizowanym rzemiośle. Toteż liczne spośród nich odczuwały zrazu
dokonującą się przebudowę struktury rolnej jako korzystną, zanim szlachta, prowadząca transporty
zboża w dół Wisły, nie uległa zbiorowej pokusie czy modzie zaopatrywania się na większą skalę w
Gdańsku, zarówno w towary importowane, jak też produkcji miejscowej.

Nawrót poddaństwa był więc równoznaczny z regresem społecznego podziału pracy, a zatem

odradzania się i rozwoju rzemiosła wiejskiego; proces ten towarzyszył owej pozornej
późnośredniowiecznej urbanizacji. Zdawali sobie z tego zapewne sprawę sami twórcy nowych
ówczesnych gmin miejskich, często możni reprezentanci warstwy szlacheckiej, bo jak gdyby
programowo naznaczali tym gminom odmienne od dawnych funkcje. Rynki, nieproporcjonalnie
duże w stosunku do rozmiarów miasta, stanowiły w gruncie rzeczy wielkie place targowe, które
mogłyby pomieścić liczne wozy wieśniaków przybywających z okolicy, nie tyle w celu sprzedaży
płodów rolniczo-hodowlanych, ile dla wymiany produktów własnego wiejskiego rzemiosła.
Ograniczało to do minimum szansę rozwoju rzemiosł miejskich, a w każdym razie większości
branż, było zaś okolicznością sprzyjającą dla drobnego pośrednictwa handlowego, propinacji i
niektórych innych usług. Temu nowemu poczynającemu się ledwie w XV w. modelowi małego
miasta służyły liczne i coraz liczniejsze przywileje targowe. Targi bowiem stawały się podstawową
ich funkcją. Rozwijające się teraz prawo miejskie w praktyce odbiegało daleko od niemieckiego
wzoru, a w miastach prywatnych było nawet dość dowolnie modyfikowane przez właścicieli. W
małych miastach królewskich podobną rolę zaczęli odgrywać starostowie lub nawet wójtowie,
bowiem władze samorządowe nie były z reguły w stanie uwolnić się od dziedzicznego wójtostwa.

Większość miast polskich, zwłaszcza dawniej lokowanych, tętniła jeszcze w omawianym

okresie życiem i odbijała korzystnie od tamtego obrazu. Poza granicami Królestwa prawidłowo
rozwijały się miasta śląskie i zachodniopomorskie; na Mazowszu wybijała się Warszawa. W
Koronie ważną rolę odgrywały przede wszystkim Kraków, Lwów, Poznań, a także włączone do
Polski w wyniku wojny trzynastoletniej Gdańsk i Toruń. Wszystkie one co prawda uczestniczyły
aktywnie w wielkim handlu i to podnosiło ich rangę, ale były zarazem ważnymi ośrodkami
produkcji rzemieślniczej. Istniała jeszcze spora grupa miast w skali polskiej średnich, do których
zaliczały się Bochnia, Wieliczka i Olkusz jako ośrodki górnicze, oraz takie miasta, jak Biecz,
Lublin, Nowy Sącz, Przemyśl, Kalisz, Kościan,. Gniezno czy Wschowa, Spośród rzemiosł
poważniejszą rolę odgrywały sukiennictwo i płóciennictwo, zwłaszcza w Małopolsce, które w
połączeniu z hutnictwem i obróbką metalu oraz górnictwem ołowiu i soli, nadawały tej dzielnicy
szczególnego znaczenia gospodarczego. Rzemiosła metalurgiczne były bardzo istotnym
czynnikiem postępu i rozwijały się w licznych stosunkowo miastach. Upowszechniona była
obróbka drewna, garbarstwo i kuśnierstwo, rzemiosła spożywcze, krawiectwo i szewstwo. W sumie
możemy się doliczyć w naszych miastach późnego średniowiecza ponad czterdziestu specjalności
rzemieślniczych. Niektóre z nich z osobna, a inne w pewnych grupach pokrewnych, organizowały
się w cechy. Liczba cechów wahała się poważnie od kilku do kilkunastu, a tylko takie miasta, jak
Wrocław, Gdańsk czy Kraków, miały ich w XV w. powyżej dwudziestu. Organizacja cechowa była
jeszcze na ogół w tej epoce sprawnym organizatorem produkcji, a w każdym razie gwarantem jej
dobrej jakości. Cechy jednak były trawione konfliktami wewnętrznymi, co przejawiło się w
licznych stosunkowo próbach tworzenia w ich ramach odrębnych związków czeladniczych. Walka
z produkcją pozacechową, czyli partactwem, oraz wysiłki w kierunku realizowania zasady równego
zysku, wypełniały treść społeczną cechowej organizacji rzemiosła. Stosowanie nakładu w
rzemiośle, czy inne elementy pierwotnej akumulacji kapitału, należą jeszcze w miastach, z
wyjątkiem Gdańska, do rzadkości.

W XV w. dojrzała w pełni średniowieczna organizacja samorządowa naszych miast. Radę

miejską pod przewodnictwem burmistrza miały, przynajmniej formalnie, wszystkie miasta. Na
wykup wójtostw dziedzicznych na rzecz rady pozwalały sobie jednak tylko silniejsze gospodarczo
gminy miejskie. W innych albo wójtostwa takie pozostawały, z uszczerbkiem dla samorządu, albo
były likwidowane na rzecz właścicieli miast. Obok rad miejskich funkcjonowały wszędzie sądy
ławnicze. Miasta na ogół zdołały sobie zapewnić własne, chociaż nierzadko skromne, źródła
dochodów, które były rękojmią samorządności. Ale one zarazem stanowiły źródło tarć między
rządzącym patrycjatem z jednej strony a pospólstwem z drugiej. To ostatnie bowiem patrzyło na
ogół nieufnie na gospodarkę finansową rajców i domagało się kontroli w tym zakresie.

Zinstytucjonalizowane jej formy powstały dopiero w XVI w., wspomniane zaś tarcia osłabiały
spoistość gmin miejskich wobec świata zewnętrznego już w późnym średniowieczu Nie to jednak
zaważyło, że miasta nasze nie dobiły się roli politycznej w państwie, chociaż w XV w. rysowały się
w tej dziedzinie pewne możliwości. Znaczenie decydujące miała słabość ekonomiczna naszego
mieszczaństwa, a zwłaszcza brak miast większych oraz liczniejszej grupy miast średnich, które
zdolne byłyby stworzyć przeciwwagę w stosunku do szlachty i duchowieństwa. Z kolei brak
mieszczan w formującej się reprezentacji stanowej oddziałał w sposób wtórny na dalsze osłabienie
gmin miejskich i mieszczaństwa w Polsce.

4. Przemiany w stosunkach handlowych

Późne średniowiecze stanowi okres żywo rozwijających się kontaktów handlowych Polski z

innymi krajami. W znacznym stopniu kontynuowano dawniej zadzierzgnięte stosunki, zachodzące
przemiany miały jednak nie tylko charakter ilościowy. Ewolucji podlegała bowiem struktura
handlu, a nadto ożywiały się nowe jego szlaki.

W stosunkach handlowych z Czechami wciąż jeszcze jako artykuły wywozowe z Polski główną

rolę odgrywały sól i ołów, w przywozie zaś rosło znaczenie sukien czeskich, chociaż srebro
pozostawało przedmiotem szczególnego zainteresowania strony polskiej. W kontaktach z Węgrami
w dalszym ciągu wybijał się import do Polski miedzi węgierskiej oraz jej tranzyt na zachód. Powoli
spadało natomiast znaczenie tego artykułu na rynku krakowskim. U schyłku XV w. handel miedzią
monopolizowany był przez przedstawiciela formującej się warstwy kapitalistów Jana Turzona, do
czego zapewne przyczyniły się rządy Władysława Jagiellończyka na Węgrzech. Arteria
komunikacyjna Wisły znów nabrała znaczenia w wywozie miedzi do Gdańska. W wymianie
towarowej z Polską wzrastał w XV w. udział win węgierskich. Jeśli w okresie poprzednim
dominował jeszcze tranzyt na Węgry tkanin z Europy zachodniej, to w XV w. zwiększył się eksport
tekstyliów polskich, który miał duże znaczenie dla Małopolski, bo ich producentami były głównie
miasta tej dzielnicy. Wśród innych towarów wywozowych wymienić należy sól z żup krakowskich,
a dalej śledzie, wosk, ałun i skóry, które szły na Węgry.

Bardzo pomyślnie rozwijał się aż do ostatniej ćwierci XV w. handel czarnomorski. Poważnej

zmianie uległa jednak jego struktura, a przy tym w coraz większym stopniu nabierał on charakteru
tranzytowego. Gdy bowiem na przełomie XIV i XV w. Timur tworzył nowe imperium mongolskie,
a zniszczeniu uległy ośrodki handlowe u ujścia Wołgi i Donu, włoskie kolonie nad Morzem
Czarnym nie zdołały już odnowić dawnych kontaktów ż Dalekim Wschodem. Zainteresowały się
teraz one towarem bliższego zaplecza gospodarczego, t j. głównie niewolnikami, zbożem i rybami.
Jeszcze w połowie XIV w. Turcy osmańscy zaczęli kontrolować cieśniny prowadzące z Morza
Czarnego na Śródziemne, a z czasem utrudniać ruch statków włoskich. Wówczas handel kolonii
czarnomorskich kierował się w coraz większym stopniu drogą lądową przez Polskę. Wielu kupców
włoskich przyjmowało prawo miejskie Krakowa lub Lwowa, co pozwalało im uniknąć rygorów
prawa składowego tych miast. Wtórnie dawało to Włochom okazję angażowania swoich kapitałów
w niektóre dziedziny życia gospodarczego Polski. Stąd w XV w. kontakty Włochów z Polską nie
ustawały, jakkolwiek nieznaczna tylko część dominujących teraz w handlu czarnomorskim
towarów nadawała się do transportu lądowego. W handlu samej Polski ze strefą czarnomorską
coraz większą rolę zaczęły odgrywać mołdawskie woły, których większość szła zresztą tranzytem
przez Polskę na Śląsk. Ta więc prowincja podtrzymywała swoje stosunki handlowe ze Wschodem,
stając się pomostem w dalszej wymianie towarowej z Niemcami i Czechami właściwymi. Z miast
niemieckich główną rolę w handlu wschodnim przez ziemie polskie odgrywała w dalszym ciągu
Norymberga. W 1475 r. Turcy zajęli Kaffę, z kolei w 1484 r. padły Kilia i Białogród, co oznaczało
w sumie koniec ważnego etapu w rozwoju stosunków handlowych Polski ze Wschodem.

Unia Polski z Litwą otwarła nowe możliwości wymiany, która rozwijała się powoli w ciągu XV

w., aby nabrać wielkich rozmiarów w stuleciu następnym. Do Polski i przez nią na zachód szły z

ziem litewsko-ruskich wosk, skóry i futra, a w zamian kupowano tkaniny, czapki, wyroby
metalowe i duży asortyment tzw. towaru kramarskiego. Dwa ważniejsze szlaki tego handlu biegły
przez Mazowsze: jeden przez Warszawę na Poznań, a drugi wzdłuż Narwi, powyżej Warszawy
odchodził na Toruń, a stąd zmierzał albo do Poznania, albo do Gdańska; trzeci omijając Mazowsze
biegł do Lublina, tu zaś rozgałęział się, idąc albo przez Sandomierz na Kraków, albo przez Radom
na Wrocław, albo też przez Radom i Opoczno na Poznań. Jako emporia tego handlu szczególnego
znaczenia nabrały Lublin i Poznań.

Handel bałtycki zmonopolizowała w drugiej połowie XIV w., po zwycięstwie nad Danią i

Norwegią i po pokoju stralsundzkim 1370 r., Hanza. Późne średniowiecze stanowi okres świetności
tego związku miast strefy bałtyckiej. Stwarzał on nie tylko możliwości pomyślnego rozwoju
miastom członkowskim, do których należały Gdańsk, Toruń, Elbląg, a formalnie również Wrocław
i Kraków, ale wpływał na profil gospodarczy rozległego ich zaplecza. W stosunku do Polski Hanza
w niemałym stopniu odegrała rolę stymulatora wzrostu produkcji zbóż i tzw. towaru leśnego, na
które miała zbyt w Europie zachodniej. Wywóz tych produktów z Polski rozwinął się na dużą skalę
dopiero w XVI w., ale już w omawianym tu okresie nie był bez znaczenia. Zboże, drzewo, wosk,
miód i skóry należały już na początku XV w. do głównych artykułów handlowych wywożonych z
Polski przez hanzeatów, wśród przywożonych zaś na nasze ziemie wybijały się wówczas sukna, sól
i śledzie. Warto podkreślić, że już u schyłku XIV w. zarejestrowano szeroki asortyment
przetworów drzewnych (półfabrykatów), które były przedmiotem polskiego eksportu drogą przez
Bałtyk.

5. Ofensywa gospodarcza szlachty

Wzrost wpływu szlachty na bieg wydarzeń politycznych w czasach unii andegaweńskiej i u

początków dynastii jagiellońskiej umocnił i utrwalił uprzywilejowaną pozycję stanu szlacheckiego
w państwie. Względna słabość mieszczaństwa w Polsce średniowiecznej, a w szczególności brak w
jego obrębie silnej warstwy kupieckiej, która byłaby zdolna do aktywności w życiu politycznym,
przy równoczesnym osłabieniu władzy monarszej, która wraz ze śmiercią Kazimierza Wielkiego
utraciła dziedziczny i „naturalny” charakter, pozwoliły szlachcie polskiej zdobyć przewagę również
w dziedzinie gospodarczej. Stało się to kosztem ludności wieśniaczej i miast, w ciasno pojętym jej
interesie stanowym i klasowym.

Już przywilej koszycki z 1374 r., redukujący do minimum świadczenia publiczne szlachty z

tytułu posiadanych przez nią łanów kmiecych, poprawił poważnie jej dochodowość. Status warcki
Władysława Jagiełły z 1423 r. koronował dalszy etap jej zabiegów gospodarczych. W artykule „O
sołtysie krnąbrnym a nieużytecznym” uzyskała prawną podstawę do przejmowania w drodze
wykupu nowocześnie z reguły uprofilowanych gospodarstw sołtysich. Jeżeli się zważy, że już w
statutach Kazimierza Wielkiego znalazła wyraz niechęć szlachty do sołtysów, zamożnych, trzeba
przyjąć, że tacy właśnie padali ofiarą przymusowego^ wykupu. Przepis nie pozostał martwą literą,
ale istotnie w miarę swoich możliwości finansowych szlachta sukcesywnie likwidowała sołectwa w
swoich dobrach. Ten sam statut warcki dał wojewodom, jako przywódcom formującego się
samorządu szlacheckiego, prawo i obowiązek ustanawiania cen maksymalnych na artykuły
rzemieślnicze oraz kontroli miar i wag w miastach, występując zarazem przeciwko cechom, które
nakazał likwidować i stawiał niejako poza prawem. Klauzula o cechach pozostała na papierze,
chociaż powracano do niej jeszcze, zwłaszcza w XVI w. Natomiast prawo ustanawiania cen w
sposób jednostronny przez czynnik szlachecki stało się rzeczywistością, a potwierdzone również w
statutach nieszawskim z 1454 r. i w piotrkowskim z 1496 r., utrzymało się aż do rozbiorów.

Wspomniane statuty nieszawski i piotrkowski postulowały dopuszczanie na targi miejskie bez

ograniczeń wszystkich towarów wiejskich, w czym również wyrażał się interes szlachcica, jako
dostawcy produktów własnego folwarku. Statut nieszawski petryfikował nadto wyrabiającą się już
wcześniej zasadę, że szlachta małopolska może trzy razy do roku nabywać po umiarkowanych

cenach sól na własny użytek bezpośrednio w krakowskich żupach solnych, a zatem z ominięciem
pośrednictwa handlowego miast Temu przywilejowi, który szlachta długo utrzymała, towarzyszył
inny, zezwalający jej (jak też stanowi duchownemu) na transport soli bez opłaty ceł. Statut
piotrkowski utwierdza w przekonaniu, że w rzeczywistości również inne towary wożone przez
szlachtę wolne były od opłat celnych i tę praktykę sankcjonuje normą prawną. Była to na
przyszłość wielka zdobycz stanu szlacheckiego, bo dawała mu szansę bardzo opłacalnego handlu,
jeżeli tylko jego przedmiotem były produkty własnego gospodarstwa szlachcica, a więc zboże,
„towar leśny” itp. Tej praktyki szlachty miasta nie zdołały przezwyciężyć, a tym bardziej nie były
w stanie z nią konkurować.

Wreszcie w statucie piotrkowskim z 1496 r. szlachta przeprowadziła zasadę, że „mieszczanie i

plebeje” nie mogą nabywać posiadłości gruntowych „prawem ziemskim”, tj. takim, jakie
przysługiwało szlachcie, bo stąd płynęłyby obowiązki mieszczan natury wojskowej, a to by
skomplikowało wzajemne stosunki między szlachtą i mieszczanami. Bardzo silnie przemówiła tu
szlachecka zawiść stanowa.

Wobec stanu kmiecego, tj. własnych poddanych, szlachta miała ó wiele większą swobodę

postępowania. Musiała się jednak liczyć ze zbiegostwem oraz prawną ochroną kmiecia. Stąd i ta
sfera spraw znajdowała odbicie w polskim ustawodawstwie XV w., które poważnie skrępowało
wolność osobistą stanu kmiecego i narzuciło mu sporą, a niezgodną z wcześniejszą praktyką, rentę
odrobkową, której minimum określono ustawowo w 1520 r. na jeden dzień w tygodniu z łana.

6. Przemiany w strukturze polityczno-ustrojowej państwa

Rządy Ludwika Andegaweńskiego stanowiły ważny etap kształtowania się monarchii stanowej

w Polsce. W celu uzyskania zmiany prawa sukcesyjnego w Polsce na korzyść rodziny
Andegawenów, tj. przeniesienia sukcesji na jej linię żeńską, Ludwik Andegaweński rozpoczął
przede wszystkim układy ze szlachtą. Podniosło to ogromnie jej polityczną rolę. Z kolei zwolnienie
jej od świadczeń dawnego typu i ograniczenie do dwu groszy od łana osadzonego przez kmiecia
głównego podatku gruntowego, czyli tzw. poradlnego, podkopywało na przyszłość ten fundament
wewnętrznej suwerenności monarchy, jakim był utworzony przez Kazimierza Wielkiego
niezależny pieniężny skarb państwowy. Sam fakt pozostawania monarchy poza granicami kraju i
przeciągające się latami rządy namiestnicze, a potem bezkrólewie po śmierci Ludwika
Andegaweńskiego i skomplikowana, nie skłaniająca do jednomyślności sprawa sukcesji, były dla
szlachty bodźcem do angażowania się w sprawy państwowe. Wykazała ona w tym okresie niemałą
dojrzałość polityczną, wyniesioną niewątpliwie z kazimierzowskiej szkoły. Prym wiodła szlachta
małopolska, najmocniej związana niegdyś z monarchią Kazimierza Wielkiego, gdy tymczasem w
Wielkopolsce tej dojrzałości brakowało, co w konsekwencji prowadziło do wojny domowej.
Przejawem aktywności politycznej szlachty w omawianym okresie były zwłaszcza dwie
konfederacje zawiązane w Radomsku (1382 i 1384). Szczególnie druga z nich zasługuje na uwagę.
Wyłoniła bowiem własne organa władzy państwowej (komisje ziemskie), które miały stać na straży
ładu wewnętrznego .do czasu obsady tronu. Nie widać w niej jeszcze tej stanowej zawiści, którą
przejawiała szlachta w stuleciu następnym, bo do wspomnianych organów władzy państwowej
dopuściła także mieszczan, doceniając ich rzeczywistą siłę w społeczeństwie.

Małżeństwo Jagiełły z Jadwigą Andegaweńską było już rezultatem wzrostu znaczenia szlachty,

a ściślej układu z nią, jako reprezentantem narodu. Z kolei rządy Jagiełły, władcy z tytułu związku
małżeńskiego z Jadwigą, znamionują się dalszym rozwojem przywilejów szlacheckich, najpierw w
głównej mierze sankcjonujących zdobycze z czasów andegaweńskich (przywilej krakowski 1386 i
piotrkowski 1388), a następnie idących w kierunku gwarancji nienaruszalności mienia bez wyroku
sądowego (przywilej czerwiński 1422) i wreszcie gwarancji wolności osobistej szlachcica, o ile nie
zostanie skazany przez sąd (zasada neminem captivabimus, tzn. nikogo nie uwięzimy); tę ostatnią
gwarancję wymuszono na królu, gdy zabiegał o zapewnienie praw sukcesyjnych w Polsce swemu

synowi Władysławowi (przywileje: brzeski 1425, jedlneński 1430 i krakowski 1433). Coraz
bardziej widoczne było, że od masy szlacheckiej odrywa się grupa możnowładcza, która doszła do
wybitnej roli politycznej już za życia Władysława Jagiełły, ale szczególnie po jego śmierci, wobec
niepełnoletności Władysława oraz w okresie bezkrólewia z lat 1444-1447. Kazimierz Jagiellończyk
wprawdzie starą oligarchię złamał, ale przy słabości polskich miast nie mógł w mieszczaństwie
szukać przeciwwagi, która umożliwiłaby wzmocnienie władzy królewskiej, lecz oparł się na
szerszych masach szlacheckich z jej nowymi przywódcami, wywodzącymi się głównie z
Wielkopolski. Tu zaś kryło się źródło słabości monarchii. Bo za poparcie króla szlachta żądała
coraz dalej idących przywilejów. Wystąpiło to w sposób niezwykle wyraźny już u progu wojny
trzynastoletniej, kiedy pospolite ruszenie szlacheckie odmówiło spełnienia swego podstawowego
rycerskiego obowiązku służby wojennej bez uprzednich ustępstw królewskich na rzecz szlachty.

Tak doszło do ogłoszenia statutów nieszawskich, w których – wśród innych przywilejów – król

przyrzekł, że nie będzie nakładał nowych podatków i nie będzie powoływał szlachty na wyprawy
wojenne, bez jej zgody, wyrażonej na zjazdach ziemskich czyli sejmikach. Praktyka życia
prowadziła jednak do zjazdów generalnych, gdzie prym wiedli możni. Zjazd czyli sejm
piotrkowski, który zebrał się wnet po śmierci Kazimierza Jagiellończyka, w 1493 r., znamionował
się już dwuizbową strukturą: miał senat złożony z wyższych urzędników (marszałek, kanclerz,
podskarbi, wojewodowie, kasztelanowie) i z wyższych dostojników kościelnych (arcybiskupi i
biskupi Kościoła rzymskokatolickiego) oraz właściwą reprezentację szlachecką, złożoną z
delegatów samorządu ziemskiego. U początku rządów Aleksandra, w 1501 r., oligarchia magnacka
wymogła na królu przywilej (mielnicki), który gwarantował współudział w rządach jej, a nie
reprezentacji szerszych rzesz szlacheckich. Przywilej ten nie został jednak zaaprobowany przez
szlachtę, do której król musiał się odwołać – wobec nieudolności senatu – już w 1504 r., w obliczu
zagrożenia Litwy ze strony Moskwy. W konsekwencji wzrosła aktywność polityczna szlachty, a
sejm radomski 1505 r. uchwalił konstytucję (tak zaczęto nazywać ustawy sejmowe), mocą której,
„nic nowego nie może być w przyszłości ustanowione przez króla i jego następców bez pospólnej
zgody doradców oraz posłów ziemskich”. Doradcy to senat, a posłowie ziemscy to izba poselska.
Ta ustawa, nazywana konstytucją ihil novi (nic nowego), otwiera okres demokracji szlacheckiej w
Polsce.

7. Litwa przed unią z Polską

Litwini należą do tej samej bałtyjskiej czy litwo-bałtyjskiej grupy językowej co Prusowie,

Jaćwięgowie, Żmudzini i Łotysze. Cała ta grupa stanowi najmłodszą po Słowianach odrośl szczepu
indoeuropejskiego. W tym czasie, kiedy Prusów i Jaćwięgów ujarzmił i wytępił Zakon Krzyżacki, a
Łotyszami zawładnął Zakon Kawalerów Mieczowych, Żmudź i Litwa zdołały obronić swoją
niezależność, co było możliwe w znacznym stopniu dzięki warunkom naturalnym obu tych krajów.
Skuteczną taktyką obrony, zręcznością i wytrwałością odznaczali się zwłaszcza Żmudzini, na
których Krzyżacy napierali ze szczególną siłą.

We wczesnym średniowieczu na obszarze Litwy i Żmudzi zaczęły się tworzyć organizacje

plemienne o demokratyczno-wojennym charakterze. Postępy w rozwoju rolnictwa i rysujący się
podział klasowy społeczeństwa pozwoliły wybić się niektórym wodzom plemiennym i utrwalić
swoją władzę. Jak wszędzie, tak i tutaj aparat państwowego przymusu wytworzył się przy pomocy
drużyny. Już w drugiej połowie XII w. ujawniło się pewne współdziałanie plemion litewskich w
akcjach obronnych przed najazdami z zewnątrz, zwłaszcza z Rusi, jak też w najazdach na sąsiadów,
tj. na Łotwę, do której napływali właśnie Niemcy, na Ruś i na Polskę. Za właściwego organizatora
państwa litewskiego uchodzi Mendog (zm. 1263), który zawarł sojusz z Krzyżakami i przy ich
poparciu uzyskał od Stolicy Apostolskiej w 1253 r. koronę królewską. Sam ochrzczony wraz ze
swoim otoczeniem, nie zdołał jednak przeprowadzić chrystianizacji Litwy. Pod koniec życia
zresztą odstąpił zarówno od chrześcijaństwa, jak też od sojuszu z Zakonem.

Po zjednoczeniu Litwy etnicznej rozpoczął Mendog długotrwałe podboje ziem ruskich, które

zakończono dopiero w drugiej połowie XIV w. Ruś znajdowała się pod jarzmem tatarskim, zatem
ekspansja Litwy oznaczała usunięcie tego jarzma. Na ogół władcy litewscy zachowywali ruskie
instytucje i ruski obyczaj, a tylko w miejsce dawnych rodzimych książąt osadzali w
poszczególnych zdobytych ziemiach najczęściej własnych lub sobie oddanych. Pogańscy Litwini
prawosławia nie prześladowali, zdobyczy kulturalnych Rusi nie niszczyli, a wręcz przeciwnie –
poddawali się ich wpływom.

Już w czasach Mendoga Litwa zawładnęła znaczną częścią Rusi Czarnej z Nowogródkiem i

Grodnem i skierowała swoją ekspansję ku ziemi połockiej, opanowanej ostatecznie przez Witenesa
(zm. 1315). Poważne umocnienie budowy wewnętrznej Litwy za Trojdena (zm. 1281) i Pukuwera
(zm. 1294) umożliwiło dalsze jej postępy na Rusi, przypadające na czasy Giedymina (1316-1341).
Nowe kierunki ekspansji to Podlasie, Polesie i Wołyń, a na wschodzie ziemia Witebska. Już po
śmierci Giedymina dostały się pod panowanie Litwy rozległe obszary Rusi Kijowskiej, Siewiersko-
Czernihowskiej i Podola. U schyłku XIV w. Litwa zawładnęła ostatecznie ziemią smoleńską.

W pierwszej połowie XIV w. państwo litewskie zaczęło odgrywać rolę bardzo ważnego

czynnika politycznego w Europie środkowej i wschodniej. Wzrosły poważnie jego siła
ekonomiczna i potencjał militarny, szczególnie w okresie panowania wielkiego księcia Giedymina,
jednego z najbardziej zasłużonych organizatorów państwowości litewskiej. Jego najstarszy syn
Jawnuta okazał się sukcesorem nieudolnym, toteż rychło władzę wielkoksiążęcą przejął następny
syn Olgierd (1345-1377) i sprawował ją w zgodnym współdziałaniu z młodszym swym bratem
Kiejstutem (1345-1382). W tej sytuacji, gdy właściwą stolicą wielkoksiążęcą było Wilno, do rangi
jak gdyby drugiej stolicy doszły Kiejstutowe Troki. Rozwijając skutecznie politykę ekspansji na
wschodzie, Litwa z trudem opierała się naporowi krzyżackiemu od strony zachodniej. Przy tym
było jasne, że naturalnym dążeniem Zakonu Krzyżackiego, zjednoczonego z inflanckim Zakonem
Kawalerów Mieczowych, będzie opanowanie Żmudzi, która stanowiła pomost łączący Prusy z
Inflantami. Było też jasne, że oprócz tej niemal naturalnej potrzeby Zakonu pogańska Litwa
przedstawiała się Krzyżakom nie tyle jako przedmiot troski misyjnej, ile jako jedyny w swoim
rodzaju teren bezkarnych zagonów rycerskich, atrakcyjny dla samych Krzyżaków, jak też dla ich
licznych a zamożnych zachodnioeuropejskich gości.

Po śmierci Olgierda władzę wielkoksiążęcą objął jego syn Jagiełło i został zrazu uznany przez

stryja Kiejstuta. Rozbieżności wystąpiły na tle stosunku do Zakonu. Jagiełło bowiem zawarł z
Krzyżakami w 1380 r. w Dawidyszkach tzw. pokój wieczysty, którego Kiejstut nie aprobował i
zdołał nawet pokonać Jagiełłę. Ten jednak wnet zgładził stryja (1382), ale do rozgrywek
politycznych z Jagiełłą stanął z kolei syn Kiejstuta Witold. Aby umocnić swą pozycję, przyjął
chrzest z rąk Zakonu, lecz gdy Jagiełło odnowił w 1382 r. czterdziestoletni pokój z Krzyżakami,
Witold doprowadził do jego zerwania. Wśród tych rozgrywek politycznych na zachodzie
komplikowały się również wschodnie stosunki Litwy. Bo oto sprzymierzeniec Jagiełły chan
tatarski Mamaj został w 1380 r. pokonany przez księcia moskiewskiego Dymitra Dońskiego.
Niepokoić musiała Jagiełłę nie 'tyle klęska Mamaja, ile wyrastanie w bezpośrednim sąsiedztwie
Litwy groźnego dla niej konkurenta ruskiego, wobec którego Tatarzy nie stanowili już skutecznej
przeciwwagi. W tej sytuacji Litwa oglądać się musiała za nowym sprzymierzeńcem.

8. Początki unii Polski z Litwą

Litwa zagrożona przez Zakon Krzyżacki, a równocześnie władająca na rozległych obszarach

Rusi, wydawała się panom małopolskim, którzy dzierżyli ster rządów w Polsce po śmierci Ludwika
Andegaweńskiego, sprzymierzeńcem szczególnie pożądanym. Podjęli więc wysiłki zmierzające do
trwałego związania obu państw, mając dodatkowo na uwadze możliwość likwidacji sporu między
Polską i Litwą o Ruś Włodzimierską.

W styczniu 1385 r. bawiło w Krakowie poselstwo litewskie, a w sierpniu tego roku Jagiełło

wystawił w Krewię akt, w myśl którego, po uzyskaniu wraz z ręką Jadwigi tronu w Polsce, miał
połączyć Litwę z Polską. Nie obyło się w samej Polsce bez przetargów i pertraktacji
wewnętrznych, w efekcie których Ziemowit IV zrezygnował ze swych królewskich aspiracji. W
pierwszych miesiącach 1386 r. odbyły się zatem kolejno: obiór Jagiełły na króla Polski, jego
chrzest, wraz z towarzyszącymi mu dostojnikami, ślub ochrzczonego elekta z Jadwigą i wreszcie
koronacja; z kolei podjęto chrystianizację Litwy. Nowy król przyjął imię chrzestne Władysław.

Ścisły, w myśl pierwotnego założenia, związek Litwy z Koroną, równający się niemal

inkorporacji, natrafił wnet na trudności. Nie zdawano sobie być może sprawy, że połączenie dwu
bardzo różnych organizmów polityczno-ustrojowych nie może się dokonać w sposób mechaniczny,
ale wymaga dłuższego przygotowania. Próba utrzymania licznych książąt litewskich i ruskich w
bezpośredniej zależności typu lennego od Jagiełły jako króla Polski i utworzenia rządów
namiestniczych w ojcowiźnie tegoż zderzyła się z naturalnym poczuciem litewsko-ruskiej
odrębności, z ambicjami wielkoksiążęcymi Witolda oraz brata Jagiełłowego Świdrygiełły. a
wreszcie z kontrakcją polityczną Zakonu, który dobrze pojął sens unii j i od pierwszego momentu
starał się ją rozbić. Unia odbierała mu w istocie i rację bytu, a w znacznym stopniu również
materialne i moralne poparcie j Zachodu. Już w czasie koronacyjnej wyprawy Jagiełły do Polski
został rozbudzony na Litwie, przy bezspornym udziale Zakonu, separatyzm ruski, który zmusił
Jagiełłę do natychmiastowego przeciwdziałania. Dyplomacja krzyżacka przedstawiała Jagiełłę jako
niepoprawnego schizmatyka, a ważność jego małżeństwa z Jadwigą, które było podstawą unii,
podważała przez poparcie roszczeń Wilhelma Habsburga. Krzyżacy próbowali szachować pozycję
polityczną Jagiełły przez sojusz z książętami zachodniopomorskimi, z Luksemburgami, a także z
Mazowszem. Próba polubownego rozwiązania nabrzmiewającego konfliktu na zjeździe Jagiełły z
wielkim mistrzem w Toruniu w 1368 r. nie dała rezultatu. Poparcie udzielone przez Zakon
Witoldowi w niemałym stopniu przyczyniło się do spięcia zbrojnego Jagiełły z Witoldem w latach
1389-1392). Jagiełło poszedł jednak na kompromis i dla zaspokojenia Witoldowych ambicji
powierzył mu namiestnictwo Litwy, Z kolei usiłowali Krzyżacy użyć przeciw Polsce Władysława
Opolczyka, osadzonego jeszcze w 1379 r. przez Ludwika Andegaweńskiego w ziemi dobrzyńskiej i
w Gniewkowie. Wplątany w konflikt z Polską, ponieważ zastawił Zakonowi ziemię dobrzyńską,
został wysłany na dwór Zygmunta Luksemburczyka w celu pertraktacji o rozbiór Polski między
Węgry, Brandenburgię i państwo zakonne.

W latach 1394-1397 Jagiełło rozerwał sojusz luksembursko-krzyżacki nawiązując porozumienie

z Czechami i Węgrami; w 1395 r. wszedł w układy i przymierze z książętami
zachodniopomorskimi, a już znacznie wcześniej (1388) pozyskał sobie i związał z Koroną
stosunkiem lennym Ziemowita IV, przez nadanie mu ziemi bełskiej. Krzyżacy powrócili wtedy do
najgroźniejszej polityki: popierania tendencji separatystycznych na Litwie. Okolicznością
sprzyjającą było żywe zainteresowanie Witolda sprawami wschodnimi. Szykując się do wojny z
Tatarami, zawarł na własną rękę z Zakonem w 1398 r. pokój na Wyspie Salińskiej, w którym oddał
Zakonowi Żmudź, a nadto przyrzekł mu pomoc w budowie dwu twierdz z nader wyraźnym celem
ujarzmienia ludu żmudzkiego. Ale już w roku następnym Tatarzy zadali wojskom Witolda klęskę
nad rzeką Worsklą. Zbliżył się on teraz do Jagiełły, co umożliwiło ponowne uregulowanie w
sposób polubowny stosunku Litwy do Polski. W układach z 1401 r. (tzw. unii wileńsko-
radomskiej) Witold uzyskał dożywotni status wielkiego księcia na Litwie pod zwierzchnią władzą
Władysława Jagiełły, co poręczyli bojarzy litewscy i rada koronna Królestwa. Niemal
równocześnie poparł Witold powstanie ludności żmudzkiej przeciw Krzyżakom, co doprowadziło
do wojny między Zakonem i Litwą, a z kolei do nowych prób ze strony Zakonu – rozerwania unii
przez poparcie separatystycznych Ambicji Świdrygiełły. Wojna zakończyła się pokojem w Raciążu
1404 r., który nie był sukcesem politycznym strony polsko-litewskiej, skoro na Żmudzi pozostawiał
panowanie krzyżackie, a Polsce stwarzał tylko możliwość wykupienia ziemi dobrzyńskiej. Przy
formalnym rozluźnieniu unii w świetle akt wileńsko-radomskich, oznaczał teraz faktycznie jej
okrzepnięcie w obliczu dobrze już uświadomionego niebezpieczeństwa krzyżackiego i w tym

sensie był niechybną zapowiedzią Grunwaldu.

9. Utrwalenie się wpływów Polski na Rusi Halicko-Włodzimierskiej i w Mołdawii

Ruś Halicko-Włodzimierska była od czasów Leszka Białego terenem ścierania się wpływów

Polski i Węgier. Doszła do tego z czasem jeszcze i Litwa, która sięgnęła po włodzimierską część
Rusi. Kazimierz Wielki opanował rozległe terytorium ruskie wraz z zachodnim Podolem, ale
roszczenia węgierskie uległy – dzięki zresztą zręcznej polityce króla – tylko zawieszeniu. To już
jednak umożliwiło wytworzenie się trwalszych więzi ekonomicznych Rusi z Polską, co znalazło m.
in. wyraz w przesunięciu s głównego centrum handlowego Rusi z Włodzimierza do Lwowa. Lwów
zawładnął nie tylko zyskownym handlem na „szlaku tatarskim”, ale stał się pośrednikiem w nie
mniej atrakcyjnych kontaktach z mołdawskim emporium w Suczawie. Ludwik Andegaweński
powierzył zrazu rządy na Rusi Władysławowi opolskiemu, stwarzając pozory jej odrębności
zarówno w stosunku do Polski, jak i do Węgier, co zresztą akcentowała nader często kancelaria
węgierska, posługując się nieaktualną nomenklaturą Regnum Russiae (Królestwo Rusi). Z czasem
Ludwik zrezygnował z tych pozorów i po przeniesieniu Opolczyka do ziemi dobrzyńskiej (1379)
ustanowił wprost namiestnictwo węgierskie na Rusi, choć dla uwolnienia włodzimierskiej jej części
spod władzy litewskiej nie omieszkał się posługiwać w 1377 r. rycerstwem polskim. Ostateczne
utworzenie pod panowaniem Ludwika Andegaweńskiego metropolii Kościoła rzymskiego dla ziem
ruskich (najpierw z siedzibą w Haliczu, a potem we Lwowie) akcentowało również ich odrębność
w stosunku do Polski. Przyjmował się jednak pogląd o przynależności Rusi nie wprost do Węgier,
lecz do dynastii Andegaweńskiej. Był to pogląd wygodny dla strony polskiej, bo pozwalał żywić
nadzieję, że wraz z utrwaleniem się władzy Andegawenów w Polsce utrwali się związek Rusi z
Polską. Sprawę tę rozumiało na pewno stronnictwo prowęgierskie w Polsce, żywo zainteresowane
właśnie w ekspansji polskiej na wschód.

Definitywne załatwienie sprawy Rusi na korzyść Polski uważano za jeden z najpilniejszych

problemów państwa. Nie było rzeczą przypadku, że wyprawę ruską poprowadziła Jadwiga,
sukcesorka Ludwika, ani to, że podjęto tę wyprawę na początku 1387 r., kiedy wdowa po Ludwiku
Elżbieta oraz jej córka Maria pogrążone były w trudnościach wewnętrznych Węgier. Ruś
podporządkowana została formalnie Koronie Królestwa Polskiego, ale jej część włodzimierska oraz
Podole zachodnie, poddane silniej wpływom litewskim, znalazły się w osobistej jak gdyby
dyspozycji króla. Ziemię bełską nadał on w lenno Ziemowitowi IV (1388), na Podolu osadził na
prawach księcia wasalnego Spytka z Melsztyna, wojewodę krakowskiego, a po nim (1399) swego
brata Świdrygiełłę. Hołd lenny Polsce złożył nadto zagrożony przez Turcję hospodar Mołdawii.
Jeżeli trafnie sprostowano pogląd oparty na przekazie Długosza o wyprawie mołdawskiej
Kazimierza Wielkiego, to Ludwikowi, wspieranemu przez Polaków, należałoby przypisać
inicjatywę ekspansji polskiej w tym kierunku. Pełny sukces odniósł dopiero jednak Jagiełło, czym
wzbudził – w połączeniu z utrwaleniem się zwierzchnictwa Polski nad Rusią – niemałe
zaniepokojenie Węgier. Musiały się one jednak liczyć z rosnącą potęgą polsko-litewską.

W 1395 r. Władysław Jagiełło, Jadwiga i Witold spotkali się z Zygmuntem Luksemburczykiem i

jego żoną Marią w Sączu. Wobec niebezpieczeństwa tureckiego, zagrażającego w pierwszej
kolejności Węgrom, strona węgierska pogodziła się najprawdopodobniej ze zwierzchnością Polski
nad Mołdawią, zwierzchność ta bowiem wciągała Polskę w bliższy kontakt z problemem tureckim.
Po tej linii szedł zapewne również układ polsko-węgierski z 1397 r., a na zjeździe Zygmunta
Luksemburczyka z Jagiełłą i Witoldem w Lubowli na Spiszu w 1412 r. podzielono wyraźnie strefy
wpływów na polską w Mołdawii i węgierską na Wołoszczyźnie. Traktat w Lubowli został
faktycznie zerwany w 1420 r., ale odnowiono go w trzy lata później w Kieżmarku. Władający w
tym czasie Mołdawią hospodar Aleksander Dobry (1400-1432) utrzymywał ścisłe związki z Polską
i Litwą.

10. Wielka wojna z Zakonem Krzyżackim i jej następstwa

Na czoło zagadnień politycznych Polski w pierwszym dziesięcioleciu XV w. wysuwa się

konflikt polsko-krzyżacki, którego nie rozwiązał pokój raciąski 1404 r. Polska wykupiła
wprawdzie, dzięki opodatkowaniu się szlachty, ziemię dobrzyńską, ale nie wygasły tarcia litewsko-
krzyżackie w związku z pozostającą nadal w rękach Zakonu Żmudzią, a do tego zrodziły się nowe,
mające za przedmiot gród Drezdenko. Chodziło o to, że dążąc do stworzenia sobie pomostu, który
by łączył państwo zakonne z Europą zachodnią, wzięli Krzyżacy w zastaw od Brandenburgii w
1402 r. Nową Marchię, wrzynającą się klinem między Wielkopolskę i Pomorze. Niezwykle ważny
dla Polski pod względem strategicznym, bo położony na wschodniej krawędzi Nowej Marchii gród
Drezdenko, znajdował się w rękach pana von Osten, potomka rodziny, która niegdyś uznała
zwierzchność lenną Kazimierza Wielkiego; z tej zapewne racji Drezdenko ciążyło wyraźnie ku
Polsce. Spór zbiegł się z objęciem godności wielkiego mistrza Zakonu przez zwolennika ostrego
kursu politycznego wobec Polski Ulryka von Jungingen (1407). Nadto, kiedy w 1409 r. na Żmudzi
wybuchło nowe powstanie, poparte raz jeszcze przez Witolda, wojna była nieunikniona. Ulryk
próbował najpierw rozerwać sojusz Polski z Litwą, a gdy zabiegi te zostały przez stronę polską
pokrzyżowane, wypowiedział Polsce wojnę i jeszcze w 1409 r. zajął ziemię dobrzyńską. Groźnie
dla Polski zaczęła się rysować sytuacja międzynarodowa. Zakon bowiem sprzymierzył się teraz z
książętami zachodniopomorskimi, zawarł z Zygmuntem Luksemburczykiem sojusz, przewidujący
zbrojne współdziałanie partnerów na wypadek wojny z Polską, pozyskał sobie króla czeskiego
Wacława Luksemburczyka i wprowadził rozłam polityczny na Mazowszu, gdzie książę Janusz
warszawski pozostał wprawdzie wierny Polsce, ale Ziemowit V płocki sprzyjał Krzyżakom. Nie
obeszło się bez nowych prób rozbicia unii. W tym celu pozyskali sobie Krzyżacy raz jeszcze
Świdrygiełłę, usiłując rozbudzić separatyzm litewski, a Zygmunt Luksemburczyk kusił Witolda
koroną królewską.

Zarówno Zakon, jak Polska i Litwa, sposobiły się do walnej rozprawy zbrojnej. Stwarzano

jednak pozory dążenia do pokojowego rozwiązania konfliktu. Było to ważne dla opinii świata
chrześcijańskiego, ale obojętne z punktu widzenia militarnego, bo zbliżał się okres zimowy (1409-
1410), w którym działań wojennych nie prowadzono. Strony zdały się na arbitraż Wacława
Luksemburczyka, który sprawę osądził po myśli Krzyżaków. Wraz z upływem zawieszenia broni,
na początku lata 1410 r. podjęto działania wojenne. Odstępując od kontynuacji wojny na Żmudzi,
strona polsko-litewska podjęła plan uderzenia w samo centrum państwa krzyżackiego.

Jagiełło zgromadził wojsko na Mazowszu; po przejściu Wisły pod Czerwińskiem i połączeniu

się tutaj z wojskiem litewsko-ruskim Witolda obie armie ruszyły na północ ku Prusom i 9 lipca
1410 r. przekroczyły granice państwa zakonnego w rejonie Lidzbarku. Zaskoczyło to wielkiego
mistrza, koncentrującego swą armię w rejonie Chełmna i zmusiło do manewru defensywnego dla
osłony drogi na Malbork. Do spotkania Krzyżaków z połączoną armią polsko-litewską doszło na
polach Grunwaldu. Tu w dnia 15 lipca 1410 r. rozegrała się największa bitwa w dziejach
stosunków polsko-krzyżackich, a jedna z największych w średniowiecznej Europie. Armię
krzyżacką szacuje się na około 32 tys. ludzi, a polsko-litewską na blisko 50 tys. ludzi. Ta ostatnia
dowodzona była świetnie przez Władysława Jagiełłę, który odstępując od praktyki
średniowiecznej, nie wszedł w wir walki, ale centralnie kierował jej przebiegiem, wykorzystując
skutecznie doświadczenia wyniesione z wojen z Tatarami, obce rycerstwu zakonnemu i
zachodnioeuropejskiemu. Klęska Zakonu w tej bitwie była zupełna. Obok kwiatu rycerstwa
krzyżackiego, wspomaganego i tym razem przez rycerstwo z Europy zachodniej, zwłaszcza
Niemiec, ale nawet Śląska i Pomorza Zachodniego, legł na polu bitwy sam wielki mistrz Zakonu
Ulryk von Jungingen. Okolicznością sprzyjającą stronie polsko-litewskiej było to, że Zygmunt
Luksemburczyk, mimo zaciągniętych na rzecz Zakonu zobowiązań uderzenia na Polskę od
południa siłami 10 000 ludzi, ograniczył się do demonstracji w postaci wypowiedzenia Polsce
wojny. Nie mniej ważne była zneutralizowanie przez dyplomację polsko-litewską sił zakonnych w

Inflantach przez przymierze z Pskowem i Nowogrodem.

Pod wrażeniem klęski poddawały się Polsce liczne grody krzyżackie i miasta. Wydawało się, że

państwo zakonne zostanie w całości zlikwidowane. Strona polsko-litewską nie wykazała jednak w
tym względzie dość sprężystości i energii. Punktem zwrotnym było niepowodzenie przy oblężeniu
Malborka. Wyszło tu na jaw nieprzygotowanie w zakresie sztuki i taktyki oblężniczej, ale i brak
konsekwencji w działaniu. Witold bowiem rychło się z wojny wycofał, a za nim uczynili to
również Mazowszanie. Władysław Jagiełło zrezygnował z dalszego oblężenia stolicy Zakonu, a
choć odniósł jeszcze zwycięstwo nad Krzyżakami pod Koronowem (10 X 1410), szansę pełnego
sukcesu zostały zniweczone. Pokój jaki został zawarty między Zakonem a Polską i Litwą z
początkiem 1411 r. w Toruniu, nie odpowiadał w najmniejszym nawet stopniu militarnemu
zwycięstwu pod Grunwaldem. Z wyjątkiem rewindykacji świeżo utraconej ziemi dobrzyńskiej.
Polska wychodziła z wojny bez żadnych nabytków. Nie zdołała nawet rozstrzygnąć na swoją
korzyść spornej sprawy Drezdenka. Litwa odzyskała wprawdzie Żmudź, ale tytułem Witoldowego
dożywocia.

Prysnął natomiast mit o niezwyciężonej armii zakonnej i umocnił się związek Polski z Litwą, co

zostało potwierdzone w akcie unii horodelskiej 1413 r. Pod względem formalnoprawnym unia ta
stanowiła w zasadzie rozwinięcie i sprecyzowanie zasad unii wileńsko-radomskiej z 1401 r. Litwa
miała w przyszłości pozostać osobnym państwem z własnym wielkim księciem (magnus dux), w
stosunku do którego Jagiełło obwarował sobie tytuł księcia zwierzchniego (supremus dux). Istotne
znaczenie na przyszłość miała spontaniczna aprobata unii przez przedstawicieli społeczeństwa
szlacheckiego obu stron, wraz z symbolicznym aktem zbratania w postaci przyjęcia przez szlachtę
polską do swoich herbów niektórych rodzin bojarskich Litwy.

Sukcesem dyplomatycznym strony polsko-litewskiej po Grunwaldzie było rozerwanie

przymierza między Zakonem a Zygmuntem Luksemburczykiem oraz pozyskanie tego ostatniego
dla sojuszu z Polską i Litwą, co znalazło wyraz we wspomnianym już traktacie lubowelskim 1412
r. Uboczną korzyścią Polski było uzyskanie przy tej okazji od Zygmunta w zastaw tzw. grodów
spiskich (Lubowla, Podoliniec i inne), które niemal do rozbiorów pozostawały w granicach
państwa polskiego.

Pokój toruński 1411 r. okazał się wyjątkowo nietrwały. Bardzo szybko Zakon wystąpił z

roszczeniem do Żmudzi, którą Witold starał się związać systemem fortyfikacyjnym z Litwą. Nie
brakło również zatargów o charakterze granicznym. Próba odwołania się przez Krzyżaków do
arbitrażu Zygmunta zawiodła ich nadzieje, bo orzeczenie Zygmuntowego komisarza wypadło po
myśli Polski i Litwy (1413). W łonie Zakonu ujawniły się tarcia co do polityki względem polsko-
litewskiego przeciwnika. Zwolennik wojny Henryk von Plauen, który uratował państwo zakonne
po klęsce grunwaldzkiej, został złożony z urzędu. Jego przeciwnicy jednak nie byli wcale skłonni
do ustępstw, jak pokazały rokowania z J.414 r., lecz liczyli na nowy korzystny arbitraż.

Daleko idące żądania terytorialne Polski (zwrot Pomorza Gdańskiego i ziemi chełmińskiej)

doprowadziły do spięcia zbrojnego, w którym Zakon unikał walnej rozprawy w otwartym polu, a
Polacy nie mogli się pokusić o skruszenie krzyżackich twierdz. W tym stanie rzeczy zawarto
rozejm, a spór postanowiono poddać osądowi zbierającego się właśnie w Konstancji soboru
powszechnego (1414-1418). Obok sprawy głównej, jaką była likwidacja schizmy w Kościele
zachodnim, obok sprawy husytyzmu czeskiego, miał się pojawić przed forum soborowym problem
krzyżacki. Na czele polskiej delegacji stał arcybiskup gnieźnieński Mikołaj Trąba, a ciężar obrony
interesów polsko-litewskich w sporze z Zakonem wziął na siebie rektor Akademii Krakowskiej
Paweł Włodkowic. W znakomitym wywodzie naukowym pt. O władzy papieża i cesarza wzglądem
niewiernych przeciwstawił on w 1415 r. krzyżackiej polityce nawracania pogan mieczem słynną
tezę o prawie tychże do niezależności politycznej, o ile wyraźnie nie działają na szkodę
chrześcijaństwa. Nieoficjalny rzecznik strony krzyżackiej dominikanin Jan Falkenberg przedstawił
natomiast paszkwil, w którym oszczerstwa przeplatały się z postulatami wytępienia Polaków
wspólnym wysiłkiem świata chrześcijańskiego. Skończyło się na uwięzieniu Falkenberga i

potępieniu jego traktatu przez papieża, a spór polsko-litewsko-krzyżacki wyroku się nie doczekał.

Podjętą przez Jagiełłę w 1419 r. wyprawę wojenną wstrzymał legat papieski. Pozostawało więc

przedłużenie rozejmu z Zakonem i szukanie nowego arbitra. Wybór padł na Zygmunta
Luksemburczyka, który w wielu okolicznościach nie szczędził sympatii i poparcia Zakonowi, z
Polską natomiast od 1412 r. związany był sojuszem. Jego wyrok, ogłoszony w 1420 r. we
Wrocławiu, był całkowicie stronniczy, pomyślny dla Krzyżaków, toteż spowodował z jednej strony
faktyczne zerwanie traktatu lubowelskiego, a z drugiej postawił Zakon, Polskę i Litwę w obliczu
nowej wojny. W 1421 r. Jagiełło osiągnął porozumienie z Brandenburgią, które szachowało
Krzyżaków na północy, tym dotkliwiej, że nie mogli teraz liczyć na pomoc Zygmunta
Luksemburczyka, uwikłanego w sprawy husyckie w Czechach. Doszło do wojny, w której
powtórzyła się sytuacja z 1414 r. Krzyżacy unikali starcia w polu, a wojska polsko-litewskie –
oblegania głównych twierdz zakonnych. Działania zakończono pokojem podpisanym na jeziorze
Melno (27 IX 1422), w myśl którego Żmudź miała pozostać przy Litwie bez warunku dożywocia, a
Polska uzyskała na swoją korzyść drobne korektury graniczne (Nieszawa). Dopiero pokój
melneński, a nie toruński w 1411 r., zamknął tę fazę konfliktu polsko-litewsko-krzyżackiego,
którego kulminacją była bitwa pod Grunwaldem.

11. Polska wobec husytyzmu w Czechach

W pierwszych dziesiątkach lat XV w. Czechami wstrząsnął potężny ruch społeczno-narodowy.

Zwrócił się on przeciwko dynastii luksemburskiej i reprezentowanej przez nią niemczyźnie, ale
także przeciwko nadmiernie wzbogaconej, a nie zawsze świecącej dobrym przykładem hierarchii
kościelnej, uciążliwemu systemowi świadczeń na rzecz duchowieństwa i Stolicy Apostolskiej,
wreszcie przeciwko samej instytucji papiestwa, od lat rozdartego schizmą. Niemałą rolę odegrały
konflikty czysto klasowe i wewnątrzstanowe między szlachtą i magnatami, między szlachtą i
magnatami a chłopstwem, między patrycjatem a pospólstwem w miastach i między wyższym a
niższym duchowieństwem. Z tych konfliktów wyłaniały się nurty radykalne. Jak każdy ruch
społeczny w średniowieczu, tak i ruch czeski przybrał postać herezji. Jej ojcem duchowym był
teolog angielski John Wyclif, a czeskim ideologiem i przywódcą uczeń Wyclifa, rektor
Uniwersytetu Praskiego Jan Hus. Otwarte wystąpienie Husa w 1412 r. ściągnęło nań klątwę
papieską oraz interdykt na Pragę. W 1415 r. wyrokiem soboru w Konstancji Hus został spalony na
stosie, mimo listu żelaznego, w który opatrzył go Zygmunt Luksemburczyk, wówczas już król
niemiecki. W rok później los Husa podzielił jego najbliższy współpracownik Hieronim z Pragi. Ale
to, co miało zakończyć ruch czeski, okazało się dopiero jego początkiem.

W 1419 r. na wieść o rewolucji w Pradze i wyrzuceniu z okien ratusza rajców praskich zmarł

król Wacław Luksemburczyk. Jego brat Zygmunt na próżno usiłował opanować tron czeski. Wojna
domowa ogarnęła całe Czechy, nie omijając także Śląska, a w szczególności Wrocławia, gdzie
powstanie plebejskie zakończyło się straceniem, z wyroku Zygmunta Luksemburczyka, 23
przywódców. Wśród husytów śląskich głośny stał się z czasem książę opolski Bolko V, niegdyś
uczeń Jana Husa na Uniwersytecie Praskim.

W samym państwie polskim ideologia husytyzmu znalazła również silny oddźwięk.

Społeczeństwo nurtowały podobne konflikty klasowe i stanowe, na tle dziesięcin dochodziło do
ostrych spięć z Kościołem, ale inne było ich tło narodowe. Nie doszło tu więc do wybuchu,
jakkolwiek sympatycy i zwolennicy husytyzmu byli na pewno liczni, zwłaszcza wśród średniej i
uboższej szlachty polskiej. Dają temu wyraz m. in. statuty synodalne Mikołaja Trąby z 1420 r. oraz
akt konfederacji Spytka z Melsztyna z 1439 r. Zwolennikiem husytyzmu lub wyclifizmu na
Uniwersytecie Krakowskim był mistrz Jan Jelitko, a nieco później mistrz Andrzej Gałka z
Dobczyna. Został on w 1449 r. oskarżony o herezję z powodu obrony nauki Wiclifa. Zamknięto go
na rekolekcje w klasztorze mogilskim, a tymczasem rewizja w jego mieszkaniu ujawniła istotnie
pisma oksfordzkiego profesora. Andrzej zbiegł na Śląsk, a potem do Czech. Pozostał po nim

napisany w języku polskim wiersz (może pieśń) propagujący naukę Wyclifa.

Ważna rola przypadła Polsce w życiu politycznym husyckich Czech, bowiem husyci, opierając

się solidarnie Zygmuntowi Luksemburczykowi jako pretendentowi do korony czeskiej, postanowili
oddać ją Jagiełłę. Wstępne pertraktacje z królem polskim wypadły korzystnie, natomiast opinia
zjazdu dostojników i szlachty w Łęczycy, a potem w Niepołomicach (1420), ze względów
doktrynalno-kościelnych uniemożliwiła takie rozwiązanie. Nie przez przypadek jednak oficjalna
delegacja czeska w tej sprawie spotkała się z Jagiełłą na Litwie, a nie w Krakowie. Jagiełło
bowiem, kiedy zmuszony był udzielić odpowiedzi odmownej, wskazał, jako ewentualnego
kandydata na swoje miejsce, Witolda. Pertraktacje przebiegały pomyślnie, a na kolejnym zjeździe
dostojników w tej sprawie, odbytym w Lublinie w 1421 r., myśl pozyskania dla Witolda korony
czeskiej spotkała się z aprobatą. Powstały jednak obiekcje co do praw Zygmunta Luksemburczyka,
z którym postanowiono pertraktować. Był to manewr przeciwników unii z Czechami, wśród
których wybijał się Zbigniew Oleśnicki. On sam znalazł się w delegacji do Zygmunta, co
przesądzało wynik rozmów. Poświęcając jednak sprawę korony czeskiej, chciał wymóc na
Zygmuncie zwrot Polsce Śląska. Tymczasem Witold postanowił ubiec przeciwników i wysłał do
Czech w swoim imieniu w 1422 r. zbrojną wyprawę z Zygmuntem Korybutowiczem na czele.
Akcja odniosła tylko połowiczny sukces. Tymczasem nastąpił wyraźny zwrot w polityce Jagiełły.
Spotkał się on bowiem z Luksemburczykiem w Kieżmarku (1423 r.), gdzie odnowił traktat
lubowelski z 1412 r., po czym odwołał Korybutowicza z Czech. Następnym krokiem Jagiełły i
antyhusyckiego stronnictwa w Polsce był edykt ogłoszony w Wieluniu w 1424 r., ustanawiający
surowe sankcje na wyznawców i zwolenników husytyzmu, oraz rodzaj blokady gospodarczej
Czech w zakresie artykułów potrzebnych do prowadzenia wojny. Wobec niepowodzeń z Jagiełłą i z
Witoldem, husyci powołali na tron czeski samego Korybutowicza, który okazał się gorącym
zwolennikiem husytyzmu, i który aż do roku 1431 walczył o swoją już teraz sprawę.

W 1434 r. rozbity został pod Lipanami obóz radykałów husyckich zwanych taborytami, a sobór

bazylejski zaaprobował w 1436 r. w tzw. kompaktatach praskich umiarkowany (utrakwistyczny)
nurt husytyzmu. Nurt natomiast radykalny przyjął postać narodowego stronnictwa politycznego, z
którym splatać się zaczęły zabiegi Kazimierza Jagiellończyka do opanowania tronu czeskiego.

12. Sprawa następstwa tronu w Polsce po Władysławie Jagiełłę

Pozycja Władysława Jagiełły na tronie polskim nigdy nie była dość mocna, a już zwłaszcza w

pierwszych latach jego panowania w Polsce. Był on nie tylko władcą z wyboru, ale w gruncie
rzeczy jedynie współkrólem przy Jadwidze, „przyrodzonej pani Królestwa”. Prawa dziedziczne
miał na Litwie, toteż musiał strzec możliwie ścisłego związku dwu państw. Śmierć Jadwigi w 1399
r. wzmocniła pozycję Jagiełły w tym sensie, że stał się formalnie jedynym władcą Polski. Mógł
sobie wówczas pozwolić na pewne rozluźnienie unii przez dopuszczenie Witolda do praw
wielkoksiążęcych. Wpływ na rządy państwem tych czynników społecznych, które dokonały elekcji
Jagiełły, był od początku znaczny, ale nie zinstytucjonalizowany, a więc stosownie do okoliczności
dawał się pomijać. Fakt, że z dwu kolejnych małżeństw (Anna cyllejska i Elżbieta Granowska) nie
doczekał się Jagiełło męskiego potomstwa, czynił obojętną sprawę dziedziczności tronu w Polsce.
Córka zaś Jagiełły – z małżeństwa z Anną cyllejską – Jadwiga, po matce prawnuczka Kazimierza
Wielkiego, choć zaręczona już z Fryderykiem Hohenzollernem, jako aprobowana przez panów
polskich następczyni tronu, stwarzała im widoki nowych przetargów politycznych z jej przyszłym
mężem. W ten sposób starzejący się król schodził na drugi plan. Sytuacja się odmieniła, gdy w
1422 r. wszedł Jagiełło w nowy związek małżeński ze spowinowaconą z Witoldem Zofią (Sońką),
księżniczką holszańską. Z tego związku urodził się w 1424 r. Władysław, nazwany przez
późniejszą historiografię Warneńczykiem, a w trzy lata później Kazimierz Jagiellończyk.

Zaledwie w pół roku po tym czwartym małżeństwie Jagiełły szlachta zebrana pod Czerwińskiem

na wyprawę przeciw Zakonowi wystąpiła z żądaniem rozszerzenia jej przywilejów stanowych, a

ściślej gwarancji nietykalności dóbr bez wyroku sądowego (1422); sad zaś rozumiano jako
instytucję odrębną w stosunku do wykonawczej (starościńskiej) władzy królewskiej. Jaką rolę
odegrał tu wpływ husytyzmu na szlachtę polską, jaką obawy przed ewentualną dziedzicznością
tronu w linii męskiej, a jaką inne jeszcze czynniki, trudno ściśle rozstrzygnąć, faktem jest, że wnet
sprawa sukcesji splotła się wprost z walką o przywileje stanowe szlachty.

W rok po urodzeniu Władysława, na zjeździe z królem w Brześciu Kujawskim (1425 r.) szlachta

przygotowała dokument uznający niemowlęcego królewicza następcą tronu, ale pod warunkiem
rozległego przywileju stanowego. Ponieważ król się ociągał z aprobatą żądań szlacheckich, akt
swój szlachta złożyła na ręce Zbigniewa Oleśnickiego do czasu następnego zjazdu. Sprawa
pozostała więc w zawieszeniu. Kiedy na zjeździe łęczyckim w 1426 r. król odmówił wprost
nadania szlachcie nowego przywileju, uczestnicy zjazdu pocięli ostentacyjnie mieczami własny akt
dotyczący sukcesji. Jagiełło – jak się wydaje – nie uznał swojej przegranej, ponieważ uważał, że
sukcesję synowi zapewni przez pozyskanie sobie gwarancji indywidualnych ze strony
możniejszych przedstawicieli społeczeństwa. Być może sprawę uznał już za wygraną, a może
zamierzał wywrzeć presję na społeczeństwie szlacheckim, które przywiązywało wielką wagę do
unii litewsko-polskiej, bo gdy Zygmunt Luksemburczyk powrócił do swego dawnego planu
koronacji Witolda na króla Litwy, a zatem do rozbicia unii, Jagiełło ów plan zaaprobował. Zjazd w
Łucku w 1429 r., w którym uczestniczył Zygmunt, stał się widownią gwałtownego protestu ze
strony panów polskich, na czoło których wysunął się wyraźnie Zbigniew Oleśnicki. Sprawa korony
dla Witolda upadła, a pokonany król ponowił zabiegi o szerszą aprobatę społeczną dla sukcesji
swego syna w Polsce. Rozstrzygnięcie zapadło na zjeździe w Jedlni w 1430 r. Król uwzględnił
postulaty zjazdu brzeskiego w 1425 r., a nawet częściowo wyszedł poza nie. Szlachta i
duchowieństwo uzyskały m. in. gwarancję nietykalności osobistej bez wyroku sądowego oraz
zapewnienie, iż dotychczasowe przywileje stanowe zostaną zatwierdzone przez następcę tronu;
prawo polskie rozciągnięto nie tylko na Ruś, lecz i na Podole, które pod panowaniem Jagiełły
podporządkowane zostało w zasadzie Litwie. Zjazd ze swej strony uznał następcą Jagiełły jednego
z jego nieletnich synów. Przywilej jedlneński zatwierdził król dodatkowo na zjeździe w Krakowie
w 1433 r.

W czerwcu 1434 r. zmarł Władysław Jagiełło. Mimo zarysowujących się różnic opinii

szlacheckiej Zbigniew Oleśnicki rychło przeprowadził koronację Władysława, a królowa z
dostojnikami i reprezentantami miast poręczyli szerokiemu ogółowi społeczeństwa, że nowy król
po dojściu do pełnoletności dokona zaprzysiężenia praw i przywilejów, co też istotnie Władysław
uczynił w cztery lata później na zjeździe piotrkowskim, na którym uznano go pełnoletnim.
Regencję wzięła na razie w swoje ręce rada królewska, której faktycznym kierownikiem stał się
Zbigniew Oleśnicki.

13. Polska i Litwa po śmierci Witolda

W jesieni 1430 r. zmarł Witold. Jagiełło desygnował na wielkiego księcia swego brata

Świdrygiełłę, nie odwołując się – wbrew postanowieniom unii horodelskiej – ani do opinii panów
polskich, ani litewskich. Świdrygiełło zaś pragnął od początku swoich rządów pełnej separacji
Litwy od Polski i zdobycia korony królewskiej. W krótkim czasie poruszył Świdrygiełło przeciw
Polsce niemal wszystkie żywioły polityczne. Opierając się na bojarach prawosławno-ruskich,
którym unia horodelska nie gwarantowała równouprawnienia z bojarami katolickimi, wszczął
wojnę o Podole; ono bowiem opowiedziało się właśnie za przynależnością do Polski. Spowodował
najazd na Ruś hospodara mołdawskiego oraz ogromnie niszczący najazd krzyżacki, który objął
Wielkopolskę, ziemię dobrzyńską i Kujawy. Niezależnie od sojuszu z Zakonem, wszedł w
porozumienie z Luksemburczykiem w sprawie korony królewskiej dla Litwy. Wobec nadchodzącej
jesieni, w 1431 r. zawarto ze Świdrygiełłą rozejm. Był więc czas na pertraktacje. Przedstawiciele
przychylnej Polsce szlachty litewskiej odbyli w 1432 r. w Sieradzu zjazd z dostojnikami polskimi,

w wyniku którego zaproponowano Świdrygielle rokowania i status wielkiego księcia Litwy, jaki
miał Witold. Wobec odmowy, spróbowano na Litwie zamachu na Świdrygiełłę, na rzecz brata
Witoldowego Zygmunta Kiejstutowicza, który został uznany wielkim księciem zarówno w
znacznej części Litwy, jak i w Polsce. Przychylił się na jego stronę sam król, wbrew swojej
desygnacji Świdrygiełły. Z Zygmuntem odnowiono w Grodnie, jeszcze w tym samym roku, unię
polsko-litewską. Zygmunt wyrzekł się starań o koronę; podkreślony został dożywotni charakter
godności wielkoksiążęcej, przy czym w każdorazowym powołaniu wielkiego księcia
zagwarantowano udział panów polskich i litewskich. Próba równouprawnienia szlachty
prawosławnej z katolicką natrafiła na opór Jagiełły.

W efekcie Litwa uległa rozbiciu na dwa wrogie obozy i znalazła się w stanie wojny domowej.

Naprzeciw siebie stanęło prawosławno-ruskie bojarstwo ze Świdrygiełłą na czele, korzystające z
poparcia Zakonu Krzyżackiego (mimo rozejmu z Polską z 1433 r.), oraz z czynnej pomocy Zakonu
Inflanckiego i Tatarów, a z drugiej żywioły propolskie, przeważnie katolickie, wspomagane przez
Polskę z Zygmuntem Kiejstutowiczem na czele. Do decydującego starcia doszło w 1435 r. pod
Wiłkomierzem nad rzeką Świętą. Świdrygiełło poniósł zupełną klęskę i sam ocalił się ucieczką. Na
polu bitwy poległ walczący po jego stronie mistrz inflancki, a także niedoszły król czeski Zygmunt
Korybutowicz. Zaniepokojeni Krzyżacy zgodzili się na rokowania pokojowe, tym bardziej że parły
ku nim stany pruskie, a zwłaszcza miasta, i coraz ostrzej zarysowywał się kryzys wewnętrzny
państwa zakonnego. Pokój „wieczysty” podpisano w Brześciu Kujawskim jeszcze w 1435 r. Nie
przyniósł on Polsce nabytków terytorialnych, ale uregulowanie wielu szczegółowych kwestii
spornych, a nadto znaczny sukces natury politycznej. Zakon zobowiązał się bowiem, że w sporach
z Polską nie będzie się uciekał ani do pomocy cesarskiej, ani do papieskiej.

Mimo zwycięstwa Zygmunta Kiejstutowicza, separatyzm litewski nie ustał. Sam Zygmunt

podjął wnet próby uniezależnienia Litwy, wykorzystując wewnętrzne trudności polityczne Polski.
Autokratyczny w rządach, natrafił na Litwie na opozycję tych elementów, których ideałem był
stanowy czy oligarchiczny ustrój Polski.

Nie ustawały też ze strony Świdrygiełły próby powrotu do jego dawnej roli politycznej.

Układem grodzieńskim 1437 r. zostały uregulowane sporne sprawy między Polską a Zygmuntem
Kiejstutowiczem. Zwierzchność Polski nad Wielkim Księstwem Litewskim została obroniona.
Świdrygiełło poniósł ostateczną porażkę i szukał schronienia w gospodarstwie mołdawskim. Ale
już w 1438 r., gdy Polska zaangażowała się w sprawę obsady tronu czeskiego, Kiejstutowicz
organizował przeciwpolską koalicję. Stosunki Polski z Litwą uległy więc zaostrzeniu. Ze strony
polskiej domagano się od Litwy nawet trybutu. W 1440 r. Zygmunt Kiejstutowicz został za sprawą
opozycji litewskiej zamordowany. Władysław, młodzieńczy król Polski, sposobił się właśnie do
objęcia tronu węgierskiego, na Litwę wysłał więc w swoim zastępstwie brata Kazimierza
Jagiellończyka. Ale stała się rzecz nieoczekiwana, bo Litwini na własną rękę obwołali go wielkim
księciem litewskim, co w połączeniu z faktycznym przejęciem rządów na Litwie przez tamtejszych
możnowładców (Kazimierz dochodził zaledwie lat sprawnych) zrozumiano w Polsce jako zerwanie
unii.

14. Pierwsze próby rozszerzenia władztwa dynastycznego Jagiellonów na Czechy i Węgry

Jeszcze w okresie małoletności króla Władysława Zbigniew Oleśnicki, rzeczywisty kierownik

polityki polskiej po śmierci Jagiełły, snuł plan unii polsko-węgierskiej przez małżeństwo króla
polskiego z wnuczką Zygmunta Luksemburczyka, nie mającego potomstwa płci męskiej. Przez
wzgląd na husytów nie brał natomiast w rachubę sukcesji na tronie czeskim, wierny zresztą linii
politycznej, którą niegdyś współtworzył, a która stawiała Polskę w obozie wrogim husytyzmowi.
Bieg wypadków poszedł jednak na przekór planom Oleśnickiego. W 1437 r. zmarł Zygmunt
Luksemburczyk i jako prawny sukcesor Luksemburgów wystąpił zięć Zygmunta Albrecht
Habsburg. Został on uznany na Węgrzech, natomiast poważne komplikacje wystąpiły w Czechach.

Wprawdzie sejm czeski dokonał formalnej elekcji Albrechta, jednak opozycja narodowo-husycka
wystąpiła na zjeździe w Kutnej Horze z projektem powołania na tron czeski Kazimierza
Jagiellończyka. Przeciwnicy polityczni Oleśnickiego, mający oparcie w szerokich rzeszach
szlacheckich, przeforsowali akceptację tego projektu w Polsce. Pozostała sprawa jego realizacji.

Niemal w tym samym czasie, gdy stronnictwo narodowo-husyckie w Czechach dokonało

formalnej elekcji Kazimierza Jagiellończyka (1438), ruszyła z Polski wyprawa zbrojna, mająca
utorować drogę elektowi. Przewagę jednak zdobył Albrecht, który opanował Pragę i koronował się.
Wyprawa polska okazała się słaba nawet w połączeniu z siłami husyckimi. Podjęto więc drugą
wyprawę, którą poprowadził nie uznany jeszcze wówczas za pełnoletniego król Władysław z
nieletnim również Kazimierzem. Gdy dotarli na Morawy, liczba zwolenników Kazimierza na tyle
stopniała, że – wobec równoczesnych trudności natury militarnej – pozostawało już tylko powrócić
do Polski. Idąc po myśli Stolicy Apostolskiej oraz Zbigniewa Oleśnickiego, podjęto rokowania
pokojowe z Albrechtem. Zanim je jednak doprowadzono do końca, Albrecht zmarł w jesieni 1439
r. Jedyny jego syn Władysław urodził się już po śmierci ojca, stąd zwano go Pogrobowcem.

W Polsce tymczasem Zbigniew Oleśnicki pokonał swoich przeciwników politycznych (por.

niżej), a zrywając z koncepcją opanowania tronu czeskiego przy pomocy husytów, tym
energiczniej powrócił do swoich dawnych planów unii polsko-węgierskiej. Okoliczności mu
sprzyjały. Na czoło zagadnień politycznych Europy środkowej po dłuższej przerwie wysuwało się
znowu niebezpieczeństwo tureckie. Pod panowaniem Murada II (1421-1451) Turcja przystąpiła
bowiem do nowych podbojów. W samym centrum zagrożenia znajdowały się Węgry. Unia Korony
św. Stefana z potężną wówczas monarchią polsko-litewską. wydawała się rozwiązaniem idealnym i
zyskiwała coraz więcej zwolenników na Węgrzech, a rzecznikiem jej stała się Stolica Apostolska.
Dojrzewającą już myśl zakłóciły co prawda narodziny z początkiem 1440 r. Władysława
Pogrobowca, ale dynastyczne prawa habsburskie próbowano połączyć z ideą unii, a to w ten
sposób, że król polski Władysław miałby pojąć za żonę wdowę po Albrechcie, zabezpieczając
Pogrobowcowi prawo sukcesji. W marcu 1440 r. odbyło się w Krakowie uroczyste przekazanie
korony węgierskiej Władysławowi, w dwa miesiące później znalazł się Władysław na Węgrzech, a
w lipcu został koronowany. Stronnictwo prohabsburskie jednak nie ustępowało; dokonało ono już
wcześniej koronacji niemowlęcego Pogrobowca. Konflikt dynastyczny przerodził się w przeszło
dwuletnią wojnę domową. Ostatecznie obóz prohabsburski został pokonany, a legat papieski
Juliusz Cesarini doprowadził do ugody. Formalnie Pogrobowcowi pozostawiono widoki na tron
węgierski w przyszłości, a Władysław miał pojąć za żonę Annę, siostrę Pogrobowca.

W sprawie tureckiej Władysław podporządkował się Cesariniemu, rzecznikowi antysoborowego

papieża Eugeniusza IV; oznaczało to w praktyce, że stał się narzędziem w wielkiej batalii
wewnątrzkościelnej o zasadę wyższości papieża nad soborem. Zwycięstwo nad Turcją miało być
doraźnym atutem w rękach Eugeniusza IV przeciwko trwającemu przy doktrynie koncyliaryzmu
soborowi bazylejskiemu.

Wojnę z Turcją podjęły Węgry w momencie (1443), gdy niebezpieczeństwo tureckie zostało w

zasadzie przez Jana Hunyadego zażegnane i gdy wyczerpane wojną domową Węgry nie były do
niej należycie przygotowane. Znaczenie wyprawy pod Adrianopol przeceniła z pewnością
ówczesna propaganda. Niemniej ofensywne działanie przeciw imperium tureckiemu skłoniło je do
ustępliwości i umożliwiło zawarcie w 1444 r. korzystnego dla Węgier pokoju w Szegedynie.
Cesarini przeforsował zerwanie tego pokoju i wszczęcie dalszych działań wojennych, które miała
wesprzeć flota wenecka. Podjętej jeszcze w 1444 r. nowej wyprawie węgierskiej Turcy zadali
dotkliwą klęskę pod Warną. Dwudziestoletni król Władysław legł na polu bitwy, a z nim razem
dzieło Oleśnickiego, unia polsko-węgierska.

15. Oligarchia magnacka w Polsce i początki panowania Kazimierza Jagiellończyka

Ruch szlachecki lat dwudziestych XV w. wysunął na czoło swego programu gwarancję tych

praw, które określały szlachtę jako osobny stan. Ruch ten zmierzał do zabezpieczenia warstwy
szlacheckiej zarówno przed ewentualną samowolą władcy i jego urzędników, jak też przed
przewagą gospodarczą miast i uformowanej już w osobny stan silnej ekonomicznie warstwy
sołtysiej. Inne postulaty odgrywały rolę drugorzędną lub nawiązywały do wypadków aktualnego
życia politycznego. Z postulatem zinstytucjonalizowania swego udziału w rządach państwem
szlachta jeszcze nie występowała, choć nierzadko odgrywała w tej dziedzinie znaczną rolę.
Magnaci byli albo solidarni z ruchem szlacheckim, albo mu nawet przewodzili.

Sytuacja poczęła się zmieniać, gdy pod koniec życia Jagiełły grupa dostojników duchownych i

świeckich ze Zbigniewem Oleśnickim na czele, tworząca radę królewską, przejmowała faktycznie
rządy w państwie. Po śmierci zaś starego króla w sposób zupełnie formalny zastąpiła monarchę. Jej
podlegali opiekunowie, czyli jak gdyby namiestnicy poszczególnych ziem. Do starć doszło
równocześnie na kilku płaszczyznach. Wielkopolanie, przeważnie odsuwani od władzy, nieradzi
byli Małopolanom, od lat przodującym w życiu politycznym, szlachta szeregowa zawistnie patrzyła
na jednostki wyłamujące się ze wspólności stanowej pod względem majątku i znaczenia,
zwolennicy i sympatycy husytyzmu nie aprobowali angażowania się dostojników kościelnych do
spraw polityki państwowej, a w tym wszystkim nie brakło konfliktów na tle orientacji politycznych
i światopoglądu.

W tej sytuacji i w tych warunkach uformowała się z jednej strony oligarchia kierująca życiem

politycznym państwa i nieletnim władcą, złożona z wysokich dygnitarzy, na czele której stał
Zbigniew Oleśnicki, z drugiej zaś opozycja, grupująca bardzo różne elementy stanu szlacheckiego,
wśród której na czoło wysuwali się m. in. Spytek z Melsztyna, Abraham ze Zbąszyna i Dziersław z
Rytwian, a nie brakło w niej również przedstawicieli dworu królowej. Oligarchia nigdy nie była tak
mocna, aby mogła się w zupełności nie liczyć z opinią szerszych rzesz szlacheckich, a więc i z
opozycją. Opozycja zaś ani nie potrafiła złamać grupy oligarchicznej, ani należycie wykorzystać jej
niepowodzeń. Do jednego z pierwszych starć doszło na zjeździe koronacyjnym nieletniego
Władysława w 1434 r., kiedy opozycjoniści usiłowali przeforsować do rządów opiekuńczo-
regencyjnych księcia mazowieckiego Ziemowita V. W 1437 r., na zjeździe sieradzkim, opozycja
zawiązała ogólnopolską konfederację, która wyraziła votum nieufności w stosunku do rządów
Oleśnickiego, zwłaszcza do administracji skarbowej, przy czym podjęła środki w zakresie
własnych możliwości działania. Dzięki zorganizowanej opinii opozycjonistów zjazd korczyński -
1438 r. odniósł zwycięstwo nad grupą Oleśnickiego w sprawie zabiegów o tron czeski dla
Kazimierza Jagiellończyka. Już tu jednak Oleśnicki przewidział daleko idące komplikacje, a
zmobilizowawszy większą grupę zwolenników, zawiązał konfederację w obronie istniejącego
porządku. Załamanie się planów czeskich wzmocniło z kolei poważnie jego pozycję. Przeciwnicy
przeszli również do działania. Pod hasłem obrony zagrożonych przez oligarchię szlacheckich
sądów ziemskich o charakterze stanowym zawiązali w 1439 r. nową konfederację, na czele której
stanął Spytek z Melsztyna. Konfederacja ta wzięła również w obronę zwolenników i sympatyków
husytyzmu, którzy w nowej sytuacji nie czuli się bezpieczni. Zbrojne starcie dwu obozów pod
Grotnikami (1439), w którym poległ Spytek, było nowym triumfem Oleśnickiego. Rozwinął on
teraz swobodnie własną politykę zagraniczną, doprowadzając do unii polsko-węgierskiej.
Zaangażowanie się młodego króla w sprawy węgierskie i jego nieobecność w Polsce sprzyjały
oligarchicznym rządom Oleśnickiego. Poniosły one klęskę wraz z klęską warneńską Władysława,
chociaż troska o los państwa zjednoczyła zrazu opinię społeczeństwa szlacheckiego wokół sprawy
obioru nowego króla.

Na zjeździe w Sieradzu w kwietniu 1445 r. powołano, jeszcze pod znacznym wpływem

Oleśnickiego, na tron polski Kazimierza Jagiellończyka. Zaproszono go, aby przybył do Piotrkowa
w celu pertraktacji o warunki panowania w Polsce. Kazimierz jednak odmówił. Odrzucił w
późniejszej fazie warunek strony polskiej zagwarantowania unii Polski z Litwą w tej formie, jaka
została wypracowana pod panowaniem Jagiełły. Wobec przeciągającego się bezkrólewia
postanowiono w 1446 r. wywrzeć na Jagiellończyku presję przez dokonanie innej elekcji.

Oligarchiczna grupa Oleśnickiego wystąpiła z kandydaturą Hohenzollerna Fryderyka, opozycyjny
zaś obóz szlachecki dokonał elekcji Bolesława IV mazowieckiego. Koronacja miała być dokonana
jedynie w wypadku, gdyby Kazimierz Jagiellończyk definitywnie ofertę tronu w Polsce odrzucił.
Ta okoliczność jednak w rachubę nie wchodziła. Ostatecznie Kazimierz przybył do Polski i
koronował się w czerwcu 1447 r. Gra natomiast, mająca na celu wzmocnienie jego królewskiej
pozycji, w pełni się powiodła. Szlachta polska wychodziła z tej gry z próżnymi rękami. Na
potwierdzenie zdobytych już przywilejów czekać musiała aż do 1453 r., kiedy nastała lepsza dla
niej koniunktura polityczna. Postulaty dotyczące potwierdzenia unii Polski z Litwą oraz
inkorporacji do Korony spornych terenów Wołynia i Podola, stawiane solidarnie przez szlachtę i
obóz rządzący, zostały pokryte milczeniem. Rozstrzygnięcie przyniosły późniejsze wypadki:
Wołyń ostatecznie zajęli Litwini (1452), a Podole przypadło Polsce. Oligarchia magnacka Polski
została pokonana na forum szerszej polityki. Król, niebaczny na narzucone Polsce przez
Oleśnickeigo neutralne stanowisko w walce o zasadę wyższości między soborem a papieżem,
opowiedział się zaraz na początku swoich rządów po stronie papieża Mikołaja V, a zatem
przeciwko soborowi. Zmusił Oleśnickiego do odwrotu, czym osłabił również jego pozycję
kościelną. Wnet jednak całemu obozowi panów małopolskich, od stu lat wiodących prym w życiu
politycznym Polski, miał Kazimierz przeciwstawiać młodoszlachecki obóz związany z
Wielkopolską.

Rozgrywka o tron polski obliczona była również trafnie na osłabienie oligarchii litewskiej,

rozwiniętej nadmiernie jeszcze w okresie niepełnoletności Kazimierza. Obejmując tron w Polsce,
wymykał się Kazimierz spod kontroli tej grupy oligarchicznej, a groźbą zacieśnienia unii i
dopełnienia postulowanych przez Polaków aneksji trzymał ją w szachu. Przeciwko niej umocnił
zresztą stanowisko szeregowej szlachty litewskiej, zrównując ją w 1447 r. przywilejem wileńskim
w prawach ze szlachtą polską.

16. Wojna trzynastoletnia z Zakonem Krzyżackim

Krzyżacy odczuwali coraz dotkliwiej kryzys wewnętrzny swego państwa. Ucisk fiskalny

rujnował ludność wieśniaczą i rycerstwo, a monopole handlowe Zakonu silnie krępowały rozwój
miast i mieszczaństwa. Już w 1397 r. został założony przez rycerstwo ziemi chełmińskiej Związek
Jaszczurczy, mający charakter konfederacji, której tajnym celem było połączenie tejże ziemi z
Polską. W 1440 r. powstał tzw. Związek Pruski o obliczu antykrzyżackim, w którym na czoło
wysunął się element mieszczański. Przeciwko temu Związkowi Krzyżacy odwołali się aż do
władzy papieskiej i cesarskiej, co rzuca światło na rozmiary odczuwanego niebezpieczeństwa. Ani
jednak ekskomunika (na podstawie sfałszowanej bulli papieskiej), ani wyrok cesarski,
rozwiązujący Związek i skazujący zaocznie 300 jego członków na śmierć lub banicję, nie mogły
usunąć konfliktu, tak jak nie mogły powstrzymać rozkładowego procesu państwa zakonnego.

Z początkiem 1454 r. przedstawiciele Związku zwrócili się do Kazimierza Jagiellończyka, aby

przyjął Prusy pod swoją władzę. W ślad za tym Związek wzniecił zbrojne powstanie anty
krzyżackie, zaś król wypowiedział Zakonowi wojnę, a aktem z 6 III 1454 r. dokonał formalnej
inkorporacji Prus do Korony. Wojna ujawniła zaraz na początku słabość władzy królewskiej oraz
kryzys wprowadzonego do działań pospolitego ruszenia. Szlachta wielkopolska bowiem, zwołana
do obozu pod Cerekwicą, okazała się zupełnie niesforna i zanim podporządkowała się królowi,
postawiła mu szereg żądań. Ich spełnienie było warunkiem udziału pospolitego ruszenia w wojnie.
Król znalazł się w sytuacji przymusowej. Wystawił więc przywilej, mocą którego, wśród licznych
klauzul szczegółowych, udzielił Wielkopolanom gwarancji, że nie będzie podejmował nowych
decyzji dotyczących państwa, ani nie będzie powoływał pospolitego ruszenia bez zgody zjazdów
ziemskich; przyrzekł nie pomijać Wielkopolan przy obsadzie głównych urzędów w państwie,
usankcjonował pragmatykę stanowych sądów ziemskich itp. Usatysfakcjonowana szlachta ruszyła
pod twierdzę krzyżacką Chojnice, pod którą – mimo znacznej liczebnej przewagi – poniosła

dotkliwą klęskę. Oznaczało to nie tylko znaczne przedłużenie wojny, ale zarazem zaprzepaszczenie
niektórych rezultatów osiągniętych już wcześniej przez sam Związek Pruski, a także zniechęcenie
dq Polski znacznej części Prus. Król powołał pospolite ruszenie z pozostałych ziem kraju (Litwa w
tej wojnie udziału nie brała), ale gdy zgromadziło się ono pod Opokami na Kujawach, powtórzyła
się sytuacja z obozu cerekwickiego. Szlachta wystąpiła z licznymi żądaniami (petyta opockie),
przeważnie zbieżnymi z postulatami wielkopolskimi. Król musiał iść na nowe ustępstwa, ale
opanował sytuację o tyle, że na żądania tego nieskoordynowanego ruchu szlacheckiego
odpowiedział jednolitym w kwestiach zasadniczych prawem. W sprawach drugorzędnych zostały
uwzględnione z osobna postulaty poszczególnych ziem. W ten sposób, cofnąwszy nadany już
wcześniej przywilej cerekwicki, wystawił król w Nieszawie w listopadzie 1454 przywileje dla
każdej ziemi z osobna, zgodne w zasadniczych kwestiach ustrojowych. Najistotniejszą z nich była,
przyjęta dla całej Polski z przywileju cerekwickiego, klauzula o roli zjazdów ziemskich (sejmików)
w podejmowaniu przez króla decyzji państwowych i zwoływaniu pospolitego ruszenia. Sejmik
szlachecki stał się w ten sposób podstawową instytucją ustroju państwowego Polski, kładącą na
jakiś czas kres magnackiej oligarchii, ale ograniczającą również władzę monarszą. Ustępstwa króla
o daleko idących skutkach dziejowych nie przyniosły jednak doraźnego celu, jakiego po nich
oczekiwano. Losów wojny nie zmieniły.

Przyszedł okres wielkich wysiłków finansowych Polski i miast pruskich, zwłaszcza Gdańska i

Torunia. Pewne sukcesy osiągnięto zrazu na morzu. W 1456 r. pobita została u wyspy Bornholm
wspierająca Krzyżaków flotylla duńska. Sławę zdobyli sobie kaprowie gdańscy, stanowiący
zawiązek królewskiej floty wojennej. Sukcesy na lądzie były skromniejsze. Udało się wprawdzie w
1457 r. wykupić z rąk oddziałów najemnych – na służbie krzyżackiej – zamek i miasto Malbork,
ale miasto wnet utracono i trzeba je było zdobywać. Punkt zwrotny w wojnie trzynastoletniej
stanowiła dopiero bitwa koło Swiecina nad Jeziorem Żarnowieckim, rozegrana w 1462 r. pod
nowym dowództwem armii polskiej podkomorzego sandomierskiego Piotra Dunina, a przy użyciu
wojska zaciężnego. Trzeba podkreślić, że dopiero dzięki oddziałom zaciężnym przełamano
ujawniony w tej wojnie kryzys militarny Polski. W 1463 r. połączone floty Gdańska i Elbląga
pokonały flotę krzyżacką na Zalewie Wiślanym. Była to ostatnia wielka bitwa w wojnie
trzynastoletniej. Działania wojenne trwały nadal, jakkolwiek w 1464 r. rozpoczęto rokowania.
Pokój zawarto w Toruniu w 1466 r. Rysująca się na początku wojny możliwość inkorporacji całych
Prus została zaprzepaszczona we wczesnej jej fazie. Polska odzyskała po przeszło 150 latach
Pomorze Gdańskie (odtąd zwane Prusami Królewskimi) i ziemię chełmińską, rozciągnęła swoje
bezpośrednie władztwo na Malbork i Elbląg; spod władzy krzyżackiej wyłączono zwarte
terytorium biskupstwa warmińskiego, które zostało podporządkowane Polsce jako tzw. dominium
warmińskie. Państwo zakonne, którego stolicę przeniesiono teraz do Królewca, stawało się lennem
Polski, a każdorazowy wielki mistrz zobowiązany był składać hołd królowi polskiemu. Dla Polski
pokój toruński miał ogromne znaczenie, bo w okresie wzrastającego zainteresowania wywozem
zboża polskiego za granicę otwierał jej dostęp do morza. Jego polityczne międzynarodowe
znaczenie osłabiał natomiast fakt, że nie został on zatwierdzony ani przez cesarza, ani przez
papieża, tj. dwie dotychczasowe formalne władze zwierzchnie państwa zakonnego. Papiestwo
bowiem już w toku wojny trzynastoletniej wyraźnie opowiadało się po stronie Zakonu, stosując
cenzury kościelne wobec stanów pruskich i Polski; z drugiej strony, uznając prawa Jagiellonów do
tronu czeskiego, starało się wciągnąć Kazimierza Jagiellończyka do wojny z Jerzym z Podiebradu.
Śmiała i niezależna polityka króla Polski w tym zakresie skłaniała Stolicę Apostolską do
nieustępliwości. Z kolei współdziałanie Kazimierza Jagiellończyka z opozycją wobec cesarza
Fryderyka III na terenie Rzeszy stawiało cesarstwo na pozycjach wrogich Polsce. Silny odzew
miały próby stworzenia z inicjatywy Jerzego z Podiebradu, a z udziałem m. in. króla Polski,
międzynarodowej organizacji pokojowej (1463/64), podważającej uniwersalną treść instytucji
cesarstwa i papiestwa. Brak akceptacji II pokoju toruńskiego ze strony obu tych instytucji stał się w
ich rękach na wiele lat instrumentem gry politycznej, czy nawet politycznego nacisku w stosunku

do Polski.

17. abytki terytorialne Polski w XV wieku

Cały niemal wiek XV przedstawia się w dziejach państwa polskiego jako okres rewindykacji

dawniejszych strat terytorialnych, a w paru wypadkach nawet sięganie po terytoria nowe, co
prawda w większej lub mniejszej mierze opanowane wcześniej przez żywioł etniczny polski lub
ciążące ku Polsce ze względów gospodarczych czy politycznych. W 1412 r. Polska uzyskała od
Zygmunta Luksemburczyka w zastaw przy okazji traktatu lubowelskiego tzw. grody spiskie, które
pozostały w związku państwowym z Polską niemal do rozbiorów. W 1443 r. Zbigniew Oleśnicki
kupił od księcia cieszyńskiego Wacława I dla biskupstwa krakowskiego księstwo siewierskie, które
wprawdzie aż do schyłku XVIII w. zachowało status odrębnego państewka, ale przez osobę swego
władcy, tj. każdorazowego biskupa krakowskiego, związane było z Polską. Rozgrywka między
Polską a Litwą o Wołyń i Podole zakończyła się – jak już wspomniano – utrwaleniem się, w
pierwszych latach panowania Kazimierza Jagiellończyka, władzy polskiej na Podolu, a litewskiej
na Wołyniu. Sprawa zaś inkorporacji Litwy do Polski ostatecznie za Kazimierza Jagiellończyka
upadła, natomiast dopiero teraz stosunek dwu państw do siebie przybrał charakter unii personalnej
w ścisłym tego słowa znaczeniu. Wydarzeniem o trwałych skutkach było wymuszenie przez
Kazimierza Jagiellończyka w 1454 r. na księciu oświęcimskim Janie hołdu lennego na rzecz Polski,
a z kolei w dwa lata później kupno i inkorporacja jego księstwa do Korony. Niemal analogicznie
księstwo zatorskie, którego władca Wacław uznał się w 1456 r. wasalem Polski, zostało nabyte dla
Korony przez Jana Olbrachta w 1494 r. Obok rewindykacji i inkorporacji terytorialnych w wyniku
wojny trzynastoletniej, o czym powiedziano wyżej, mamy do odnotowania bardzo istotne nabytki
na Mazowszu. Jeszcze na początku panowania Władysława Jagiełły Mazowsze odnowiło zerwany
po śmierci Kazimierza Wielkiego stosunek lenny z Polską. Z tego tytułu Ziemowit IV mazowiecki
otrzymał od Władysława Jagiełły w 1388 r. ziemię bełską. Związał się nawet z królem więzami
rodzinnymi, bo pojął za żonę jego siostrę Aleksandrę. W rzeczywistości jednak książęta
mazowieccy zachowywali pewną niechęć do Jagiellonów, w czym ujawniły się zapewne ich własne
piastowskie aspiracje do tronu.. Pod koniec panowania Władysława Jagiełły niechęć przerodziła się
w ostry konflikt z królem, zwłaszcza Ziemowita IV i jego synów. Swój udział w tym konflikcie
mieli zapewne i Krzyżacy, i Zygmunt Luksemburczyk, a niebezpieczeństwo polegało na tym, że
próbowano w nim odnowić prawa Luksemburgów do Mazowsza sprzed stu lat, mimo że w wyniku
układów Kazimierza Wielkiego z Karolem IV zostały uchylone. Ostatecznie książęta mazowieccy
zostali niemal przymuszeni do hołdu na rzecz króla i Korony w 1426 r. Kiedy w 1462 r. zmarli
Ziemowit VI i Władysław II z linii płockiej, opuszczone przez nich ziemie rawska i gostyńska,
wraz z należącą do księstwa płockiego ziemią bełską, zostały inkorporowane przez Kazimierza
Jagiellończyka do Korony; wyłączona z księstwa płockiego ziemia sochaczewska pozostała w
rękach matki zmarłych książąt i została inkorporowana do Polski w 1476 r.; główna zaś część
księstwa z Płockiem przeszła na razie na warszawską linię książąt mazowieckich, a do Korony
została wcielona w 1495 r., po śmierci księcia Janusza II. Warszawsko-czerska część Mazowsza
pozostawała poza granicami Korony, ale jako jej lenno, jeszcze przez okres trzydziestu paru lat.

18. Państwo i Kościół w drugiej połowie XV wieku

Uznanie przez Kazimierza Jagiellończyka w 1447 r., wbrew neutralnemu stanowisku wysokich

dostojników Kościoła w Polsce, antysoborowego papieża Mikołaja V było wymierzone głównie
przeciwko obozowi magnackiemu w Polsce, któremu przewodził Zbigniew Oleśnicki. W miarę
jednak jak zaczął się rysować sojusz króla ze średnią szlachtą, nabierało istotnego znaczenia
zagadnienie suwerenności władzy królewskiej zwłaszcza w stosunku do Kościoła. W tym kierunku
zmierzała szlachta husycka w Czechach, ten kierunek odpowiadał również szlachcie polskiej. Jego

wyrazem był w dużym stopniu Memoriał w sprawie urządzenia Rzeczypospolitej (ok. 1455-1460 r.)
Jana Ostroroga. Autor należał właśnie do wielkopolskiego obozu młodoszlacheckiego, na którym
oparł się Kazimierz Jagiellończyk. Ideałem Kazimierza od początku jego rządów w Polsce było
królewskie prawo do obsadzania wyższych stanowisk kościelnych. Zabiegał o zgodę papieską na to
już w akcie uznania Mikołaja V. Inaczej mówiąc, zamierzał wygrać wielki spór w łonie Kościoła w
celu zdobycia wpływu na hierarchię kościelną w Polsce. Tego jednak papież nie uznał. Tymczasem
zasadnicze rozstrzygnięcie dokonało się w praktyce życia.

W 1460 r., kiedy zmarł następca Zbigniewa Oleśnickiego Tomasz Strzempiński, na tle obsady

biskupstwa w Krakowie doszło do spięcia między królem, kapitułą krakowską i papieżem. Król
liczył bowiem na obiór oddanego mu biskupa kujawskiego Jana Gruszczyńskiego, gdy tymczasem
kapituła wybrała podkanclerzego Jana Lutka z Brzezia. Ale ledwie król wymógł na nim przejście
na biskupstwo kujawskie, papież zamianował biskupem krakowskim ze swej strony Jakuba z
Sienna, bratanka Zbigniewa Oleśnickiego. W tym stanie rzeczy konflikt się zaostrzył. Król skazał
Jakuba z Sienna na wygnanie, natomiast papież obłożył ekskomuniką osoby utrudniające Jakubowi
wstąpienie na stolicę biskupią. Rozwiązanie sprawy nie poszło w pełni po myśli króla, bo
Gruszczyński przeszedł na arcybiskupstwo gnieźnieńskie, Jakub z Sienna – na skromne biskupstwo
kujawskie, a w Krakowie pozostał elekt kapituły, którego jednak król zatwierdził. Nie na tym
jednak polegało zwycięstwo króla, lecz na zaaprobowaniu na przyszłość przez papieża koncepcji
królewskiej, która sprowadzała się do procedury następującej: kapituła mogła wybierać tylko
kandydata akceptowanego przez króla, zaś rola papieża ograniczała się do jego zatwierdzenia. Król
odniósł tu zatem pełne zwycięstwo.

Wprowadzona przez króla zasada powoływania dostojników kościelnych natrafiła na trudności

w Prusach, przy obsadzie biskupstwa warmińskiego, gdzie jednak oprócz czynników czysto
kościelnych rolę grał zarówno separatyzm świeżo pozyskanych dla Polski terytoriów, jak i splot
problemów polityki międzynarodowej. Warmia miała bowiem charakter księstwa lennego Polski, a
przy tym biskupstwo warmińskie nie należało do archidiecezji gnieźnieńskiej. W 1467 r., gdy w
związku ze śmiercią biskupa warmińskiego, przyszło do obsady wakującej stolicy, kapituła wybrała
na nią Mikołaja Tungena, nie bacząc na króla, który na tym wyjątkowym stanowisku pragnął mieć
kogoś zaufanego i proponował biskupa chełmińskiego Wincentego Kiełbasę. Doszło do ostrego
sporu, który ciągnął się całe lata. Król, aby go załagodzić, wystąpił z inną kandydaturą, Andrzeja
Oporowskiego; już wymógł na papieżu jej akceptację, gdy Tungen wykorzystując właśnie
separatyzm pruski, wszedł w rzeczywiste posiadanie Warmii. Sprawa skomplikowała się dla
Kazimierza o tyle, że Tungen zdołał pozyskać sobie poparcie Węgier (1474), z którymi Polska była
wówczas na stopie wojennej, a także Zakonu Krzyżackiego, który zamierzał teraz obalić pokój
toruński. W 1478 r. król zajął Warmię zbrojnie, a Tungen musiał uznać zwierzchność Polski. Tak
zakończył się w 1479 r. epizod „wojny popiej”. Gdy jednak w dziesięć lat później Tungen zmarł,
sprawa ożyła od nowa. Kazimierz Jagiellończyk zamierzał bowiem osadzić na opróżnionej
książęcej stolicy biskupiej swego syna Fryderyka, gdy równocześnie kapituła wybrała Łukasza
Watzenrode, wuja Mikołaja Kopernika. Przewlekający się spór, w którym papież uznał elekta
kapituły, został zażegnany przez śmierć Kazimierza Jagiellończyka (1492 r.); Jan Olbracht
pogodził się z wytworzoną faktycznie sytuacją.

19. Polityka dynastyczna Kazimierza Jagiellończyka

Epizod nieudanej próby opanowania tronu czeskiego dla Kazimierza Jagiellończyka w 1438 r.

oraz krótkie rządy Władysława Warneńczyka na Węgrzech ożyły w tradycji dworu polskiego, gdy
w 1457 r. zmarł syn Albrechta Habsburga Władysław Pogrobowiec. Zwolnione trony Czech i
Węgier stały się pokusą dla Kazimierza Jagiellończyka, tym większą, że był żonaty z Elżbietą
habsburską, siostrą Władysława Pogrobowca, a ten nie miał bliższych sukcesorów. W doktrynie
dynastycznej Habsburgów był to atut bardzo silny i tego atutu chwycił się Kazimierz, zwłaszcza że

z małżeństwa z Elżbietą miał, już w chwili śmierci Pogrobowca, syna Władysława, a nie zawiodła
również nadzieja na dalsze męskie potomstwo. Ale to, co miało być atutem Jagiellończyka,
przesądziło o jego przegranej w początkowej fazie zabiegów. Bo jeżeli koncepcje oddania
Jagiellonom tronów w Czechach i na Węgrzech zrodziły się i miały oparcie w tamtejszych
stronnictwach narodowych, to wywód roszczeń jagiellońskich z praw dynastycznych Habsburgów
stał w sprzeczności z zasadami polityki tych stronnictw. Toteż i w Czechach, i na Węgrzech
dokonane elekcji królów narodowych. W pierwszym wypadku był to Jerzy z Podiebradu, a w
drugim Maciej Korwin, syn bohaterskiego obrońcy Węgier przed Turkami, Jana Hunyadyego.
Ogromnie komplikowało to politykę dynastyczną Kazimierza Jagiellończyka, bo dla realizacji
planów królewskich niemal nieuniknione stawało się starcie ze stronnictwami narodowymi Czech i
Węgier.

Kazimierz Jagiellończyk podjął politykę wygrywania okoliczności przeciwnych interesom

wspomnianych władców i tych stronnictw, które ich wyniosły. Stosunkowo łatwo można było w
ten sposób zwalczać Jerzego z Podiebradu, który jako król husycki znalazł się w konflikcie z
papiestwem, a przez to miał przeciwko sobie wierną Rzymowi część społeczeństwa.
Zaangażowany w wojnę trzynastoletnią, król polski unikał działania siłą, zresztą także po
zakończeniu tej wojny. Przy zaostrzonych właśnie maksymalnie stosunkach Rzymu z Czechami, co
się objawiło w wyklęciu Jerzego przez papieża Pawła II i zwolnieniu Czech od posłuszeństwa
królowi, Kazimierz Jagiellończyk uniknął wojny o tron czeski. Poszedł natomiast drogą
kompromisu, który był w Rzymie źle widziany i przyczynił się do tego, że Stolica Apostolska nie
zatwierdziła pokoju toruńskiego. Najpierw jeszcze w 1462 r. na zjeździe głogowskim, gdzie
zamierzano zażegnać konflikt z Zakonem, Kazimierz zawarł przymierze z Jerzym z Podiebradu. W
trudnych dla Jerzego okolicznościach, po klątwie 1466 r., próbował mediacji między królem
czeskim a jego poddanymi, odrzucając propozycję objęcia tronu w Czechach ze strony
przeciwników politycznych Jerzego. Tą drogą osiągnął w 1468 r. uznanie swego syna Władysława
przez Jerzego z Podiebradu następcą tronu czeskiego.

Sprawę komplikowało wystąpienie z pretensjami do panowania w Czechach Macieja Korwina,

który został nawet przez przeciwników Jerzego obwołany królem. Ale sejm czeski uznał
Władysława Jagiellończyka (1469). W 1471 r. zmarł Jerzy. Wówczas formalnie już dokonano w
Kutnej Horze elekcji Władysława, eliminując Macieja. Stanowisko Władysława nie było jednak
łatwe, bo był on władcą tylko Czech właściwych, gdy innymi terytoriami monarchii czeskiej, tj.
Morawami, Śląskiem i Łużycami, zawładnął już wcześniej Maciej Korwin. Na tym tle doszło do
długotrwałego konfliktu zbrojnego między Jagiellonami i Maciejem, kryjącego w sobie zarazem
dążność strony polsko-czeskiej do pozbawienia Macieja tronu węgierskiego na rzecz Jagiellonów.
W 1471 r., zaraz po osadzeniu Władysława na tronie czeskim, dwór polski przygotował wyprawę
na Węgry królewicza Kazimierza, zwanego później Świętym. Skończyła się ona niepowodzeniem,
ale podsyciła konflikt polsko-węgierski. Przejawił się on w najeździe węgierskim na Małopolskę,
we wspólnych działaniach polsko-czeskich na zajętym przez Macieja Korwina Śląsku, w poparciu,
jakiego udzielili Węgrzy Tungenowi w „wojnie popiej”. Skłonił też Kazimierza Jagiellończyka do
szukania przymierza z cesarstwem (1473), które uznało prawa Władysława Jagiellończyka do tronu
czeskiego. Wcześniejszą fazę tego konfliktu zamykał pokój w Starej Wsi z 1474 r., ale przeciągnął
się on faktycznie jeszcze na dalsze lata, do czasu zawarcia pokoju w Ołomuńcu w 1479 r. Konflikt
był dla Polski bardzo kosztowny, ale najważniejsze jest to, że nie przyniósł stronie polsko-czeskiej
prawie żadnych korzyści. Ani Czechy nie rewindykowały Moraw, Śląska i Łużyc, które Maciej
zatrzymał jako swoje dożywocie, ani dynastia jagiellońska nie osiągnęła tronu węgierskiego.

Dopiero śmierć Macieja Korwina w 1490 r. otwarła raz jeszcze przed Jagiellonami drogę do

tronu węgierskiego. Kazimierz Jagiellończyk przeznaczył nań swego kolejnego syna Jana
Olbrachta, który zyskał poparcie na Węgrzech u szerszych rzesz szlacheckich. Tymczasem w
sposób nieoczekiwany jako drugi pretendent do korony węgierskiej wystąpił król czeski Władysław
Jagiellończyk, którego uznał obóz magnacki. Tak więc obaj bracia zostali okrzyknięci królami

Węgier, ale w starciu zbrojnym górę wziął Władysław, który ostatecznie zawładnął spuścizną
Macieja Korwina w 1492 r. W tym samym roku zmarł Kazimierz Jagiellończyk, a wyparty z
Węgier Jan Olbracht objął tron polski (1492-1501).

20. Problem turecki. Mołdawia i Tatarzy

W ostatniej ćwierci XV w. Polsce zaczęły zagrażać najazdy tureckie. Po zdobyciu

Konstantynopola i licznych sukcesach na Bałkanach, w 1475 r. Turcy zajęli Kaffę, genueńską
kolonię na Krymie, a w 1484 r. mołdawskie porty Białogród i Kilię, które odgrywały dotąd bardzo
znaczną rolę w handlu Polski ze Wschodem. W Polsce doceniono zarówno wagę bezpośredniego
zagrożenia jej południowo-wschodnich kresów, jak też wynikające stąd konsekwencje
gospodarcze. Już w 1485 r. podjął Kazimierz Jagiellończyk wyprawę do Mołdawii. Nie dotarła ona
jednak do utraconych portów ani nie spotkała się z Turkami, a odniosła jedynie skutek natury
politycznej w postaci stosunku lennego Mołdawii do Polski; hospodar Stefan Wielki (1457-1504)
starał się bowiem dotąd, lawirując między Polską a Węgrami, utrwalić swoje niezależne
stanowisko. Tymczasem Turcja zagroziła Polsce od innej jeszcze strony. A mianowicie po zajęciu
Kaffy podporządkowała sobie Tatarów nadczarnomorskich, tworzących organizm państwowy
zwany Chanatem Krymskim. Dotkliwy najazd tatarski na wschodnie kresy Polski nastąpił w 1482
r. Nowemu najazdowi z 1487 r. oparła się wyprawa polska pod wodzą Jana Olbrachta, która jednak
nie zapewniła Polsce od tej strony trwalszego bezpieczeństwa. Tatarzy krymscy stali się nadto
sprzymierzeńcami Moskwy przeciw Litwie i Polsce, co skłaniało Kazimierza Jagiellończyka do
szukania przeciwwagi w stosunku do nich u Tatarów nadwołżańskich.

W 1487 r. Stefan Wielki zawarł pokój z Turcją i zobowiązał się do haraczu w wysokości 4 tys.

dukatów rocznie. Praktycznie więc zerwana została jego zależność od Polski. Będzie on się starał
odtąd lawirować między Polską, Turcją a Węgrami, wskutek czego Mołdawia stanie się na
najbliższe lata przedmiotem zabiegów konkurencyjnych trzech wymienionych państw. U schyłku
swego życia zabezpieczył Kazimierz Jagiellończyk Polskę od strony Turcji dwuletnim rozejmem
(1489), który następnie przedłużano aż po 1497 r. Natomiast próby współdziałania Polski i Węgier
na terenie Mołdawii przeciw Turcji, jak do tego zmierzano w układzie z 1492 r., mimo unii
dynastycznej dwu państw, nie dały rezultatu.

Program zbrojnej rozprawy z Turcją podjął Jan Olbracht. W wyniku kilkuletnich przygotowań

dyplomatycznych i militarnych, w 1497 r. wszczął działania wojenne, kierując się ku Białogrodowi
i Kilii. Zawiodła najpierw dyplomatyczna strona przedsięwzięcia. Mimo wielokrotnych zabiegów
Olbrachta, począwszy od wspomnianego układu z 1492 r. nie udało mu się skłonić do udziału w
wojnie swego brata Władysława czesko-węgierskiego. Drugi brat Olbrachta, wielki książę litewski
Aleksander, zainteresowany był w wojnie z Turcją; powinna ona była bowiem przynieść osłabienie
Tatarów krymskich, sprzymierzeńców Moskwy. Wziął nawet faktycznie udział w wyprawie, ale do
Mołdawii nie dotarł wskutek sprzeciwu panów litewskich. W sposób decydujący natomiast wpłynął
na los wyprawy brak współdziałania, czy choćby neutralności, ze strony Stefana Wielkiego. Wręcz
przeciwnie, przedsięwziął on akcję dywersyjną przeciw Polsce, ruszając na Pokucie. Wyprawa
Olbrachta zatem, zamiast nad Morze Czarne, musiała zawrócić pod Suczawę, stolicę Mołdawii,
której oblężenie jednak nie powiodło się. W drugiej połowie XV w. ujawniła się mała przydatność
pospolitego ruszenia, które właśnie stanowiło trzon wyprawy Olbrachta. Spod Suczawy trzeba było
wracać do Polski, ale i tu szczęście nie sprzyjało, bo w lasach bukowińskich polskie oddziały
zostały dwukrotnie zaatakowane z zasadzek i poniosły dotkliwe straty. Z kolei w 1498 r. Turcja w
odwet dopuściła się przy udziale Tatarów niszczących najazdów w głąb Polski, które sięgnęły
wschodnich kresów Małopolski, a powtórzyły się jeszcze w 1499 i 1500 r.

W tej sytuacji Jan Olbracht podjął zabiegi o pokój z Turcją. Najpierw doszło do uregulowania

stosunków z Węgrami, które uważały Stefana mołdawskiego za swego wasala i wojnę z nim uznały
za naruszenie własnej neutralności. Ostatecznie uregulowano wynikły stąd konflikt w 1498 i 1499

r. i bezzwłocznie niemal przystąpiono do pertraktacji z Turcją. Sfinalizowano je już po śmierci
Olbrachta w 1503 r. Porty czarnomorskie, Białogród i Kilia, pozostawały w rękach Turków, a
Stefan Wielki nie zrezygnował ze swoich roszczeń do Pokucia, co miało być na dłuższy okres
zarzewiem nowego konfliktu.

21. Śląsk i Pomorze Zachodnie w XV w. i ich stosunek do państwa polskiego

Na początku swoich rządów w Polsce Ludwik Andegaweński dokonał formalnego zrzeczenia

się Śląska na rzecz Luksemburgów, czym wprawdzie potwierdził tylko wytworzony już dawno
faktyczny stan sprawy, ale zniweczył zarazem uwieńczone skutkiem zabiegi Kazimierza Wielkiego
o unieważnienie tych cesji terytorialnych, które zostały dokonane w przymusowej dla Polski
sytuacji. Jagiellonowie nie mieli już przeważnie zrozumienia dla ewentualnych rewindykacji na
zachodzie; pod ich panowaniem oś państwa przesunęła się wyraźnie na wschód. Tymczasem Śląsk
był w XV w. – z wyjątkiem większych miast – zdecydowanie polski, ku Polsce ciążył w bardzo
znacznym stopniu pod względem gospodarczym i kulturalnym. Z początkiem XV w. rozluźniły się
więzi tej dzielnicy z dworem praskim, tak silne jeszcze za Karola IV. Przy ogólnym rozbiciu
wewnętrznym odrodziło się zainteresowanie Polską, zwłaszcza w polityce księstw
wschodniośląskich. Z czasem żywioł polski nawet się wzmagał, do czego w niemałym stopniu
przyczyniła się przenikająca na Śląsk, wyraźnie antyniemiecka ideologia husytyzmu. Na przykład
książę oleśnicki Konrad Biały, który wziął udział w bitwie pod Grunwaldem po stronie krzyżackiej
w dwadzieścia parę lat później wraz z innymi książętami śląskimi opowiedział się przeciwko
Zakonowi po stronie polskiej. W XV w. około 14% studentów Akademii Krakowskiej stanowili
Ślązacy.

Wypadki polityczne tego okresu kilkakrotnie stwarzały okazję przywrócenia Śląska macierzy.

Możliwe to było w pewnym stopniu przez połączenie pod berłem Jagiełły tronów Czech i Polski,
ku czemu zmierzali husyci. Także i przeciwnicy tej koncepcji, kierowani przez Zbigniewa
Oleśnickiego, ułożyli z Zygmuntem Luksemburczykiem plan małżeństwa Jagiełły z Ofką, wdową
po Wacławie Luksemburczyku, która w posagu wniosłaby Jagiełłę Śląsk. Ceną miało być
oczywiście odstąpienie Polski od roszczeń do korony czeskiej. Projekt ten upadł w związku ze
staraniami Witolda o tron w Czechach. Z kolei w czasie zabiegów Polski z 1438 r. o pozyskanie
korony czeskiej dla Kazimierza Jagiellończyka ujawnił się w sposób wyraźny separatyzm Śląska w
stosunku do Czech. Strona polska nie tylko nie wykorzystała tego stanu rzeczy, ale wręcz
przeciwnie – ciągnąca przez Śląsk wyprawa polska z królem Władysławem i nieletnim
Kazimierzem traktowała ten kraj niemal jak podbity, czym na szlaku swego pochodu zraziła
miejscową ludność. Doprowadziło to do długotrwałych zatargów śląsko-polskich, podsycanych
sztucznie przez czeski obóz antyhusycki. Jedynym następstwem tych wydarzeń było wykupienie
przez Polskę z rąk książąt śląskich księstw siewierskiego, oświęcimskiego i zatorskiego. W okresie
zaostrzenia się konfliktu Jerzego z Podiebradu ze Stolicą Apostolską (1466) Śląsk znowu zwracał
się ku Polsce. Wyrazem tego była słynna iluminacja Wrocławia z powodu zawartego w tym
właśnie czasie przez Polskę pokoju toruńskiego z Zakonem Krzyżackim. Chcąc zachęcić
Kazimierza Jagiellończyka do wojny z Jerzym, Stolica Apostolska czyniła nadzieję na przyznanie
Polsce Śląska, a nawet Łużyc. Tą drogą jednak Kazimierz Jagiellończyk nie poszedł. Wykorzystał
natomiast sytuację Maciej Korwin, który w 1468 r. wystąpił zbrojnie przeciw Jerzemu, zajmując
Morawy, Śląsk i Łużyce. W 1474 r. Kazimierz Jagiellończyk wraz ze swym synem Władysławem
wdali się w wojnę o Śląsk z Maciejem Korwinem, ale chodziło o zdobycie tego kraju dla Czech.
Akcja się nie powiodła i Śląsk pozostał we władaniu węgierskim do śmierci Macieja Korwina, tj.
do 1490 r., a z kolei wraz z tronem Węgierskim przeszedł w posiadanie Władysława
Jagiellończyka.

W okresie wojny między Władysławem a Janem Olbrachtem o tron węgierski w latach 1490-

1492 Śląsk stał się raz jeszcze przedmiotem przetargu politycznego. A mianowicie na mocy układu

w Koszycach (1491), w którym Olbracht zrzekł się pretensji do korony węgierskiej, otrzymał on w
zamian Śląsk z tytułem jego najwyższego księcia. Była to próba utworzenia osobnego państwa,
wielkiego księstwa śląskiego. Nie powiodła się ona wskutek niedotrzymania przez Ołbrachta
warunków umowy koszyckiej. Władysław nawiązał jednak do tej koncepcji, kiedy powierzył bratu
swemu, Zygmuntowi Staremu, księstwa głogowskie (1498) i opawskie (1501), a potem również
zwierzchnie rządy nad całym Śląskiem i Łużycami (1504). Wyłamały się więc tutaj nowe szansę
trwałego związania Śląska z Koroną, które jednak Zygmunt porzucił, obejmując tron polski.

Nie doceniano również u nas należycie w omawianym okresie tych możliwości, jakie w sposób

naturalny stwarzało dla Polski Pomorze Zachodnie. Tradycja jego przynależności do Polski
zacierała się stosunkowo szybko. Przynależność ta bowiem ograniczała się do dwu stosunkowo
krótkich okresów, tj. do panowania Mieszka I, Bolesława Chrobrego i częściowo Mieszka II, oraz
do pięćdziesięciu kilku lat w XII w. Nigdy zresztą Pomorze Zachodnie nie zostało w pełni
zintegrowane z Polską; zachowywało bowiem w ramach państwowości polskiej pewną odrębność,
zasadzającą się zarówno na własnej dynastii, jak też na własnych zdobyczach w zakresie kultury
społecznej i obyczajowej. W ciągu XIV i XV w. duże postępy poczyniła na Pomorzu Zachodnim
germanizacja, zwłaszcza w miastach i w warstwie szlacheckiej. Rodzące się tu niebezpieczeństwo
dla Polski docenił Kazimierz Wielki i dlatego zacieśnił więź z linią książąt wołogosko-słupskich.
Po śmierci Kazimierza zamierzało tę politykę kontynuować wielkopolskie stronnictwo
antyandegaweńskie. Dynastia Jagiellonów natomiast nie miała w tym względzie jasnej koncepcji
politycznej, nawet z uwagi na niebezpieczeństwo krzyżackie, które skądinąd w pełni doceniała.

W 1395 r. Brandenburgią zawładnął Karol IV Luksemburczyk. W perspektywie politycznej

oznaczało to zacieśnianie się wokół Polski groźnych kleszczy luksembursko-krzyżackich. Sojusz
Polski z Pomorzem Zachodnim nie tylko w ważnym miejscu te kleszcze osłabiał, ale dodatkowo
uniemożliwiał Zakonowi utrzymanie bezpośredniej łączności z Europą Zachodnią, skąd stale
dopływało do państwa zakonnego zamożne rycerstwo. Tymczasem w pierwszych latach panowania
Władysława Jagiełły dawne więzi z Pomorzem zostały zerwane, lecz – co więcej – książęta
szczecińscy zawarli przymierze z Krzyżakami (1386). Toteż doniosłe było znaczenie
przyciągnięcia w 1390 r. książąt zachodniopomorskich na stronę polską i pozyskanie ich zarazem
dla sojuszu z Wacławem czeskim przeciwko Zakonowi i wspierającemu go Zygmuntowi
Luksemburczykowi. Dla Polski sojusz z Pomorzem Zachodnim okazał się ważny jeszcze ze
względów gospodarczych. W toczącej się właśnie wojnie z Zakonem zamknięto bowiem kupcom
polskim drogę handlową do Gdańska. Wówczas to w wyniku specjalnych układów z książętami
pomorskimi i portami Pomorza Zachodniego skierowano handel polski ku tym portom. Jeszcze z
początkiem XV w., gdy Krzyżacy wchodzili w posiadanie Nowej Marchii (1402), stwarzając
dodatkowe niebezpieczeństwo dla Polski, sojusz Jagiełły z Pomorzem Zachodnim trwał.
Bogusława VIII słupskiego widzimy w wojskowej służbie królewskiej. Stosunki popsuły się około
1407 r. Doszło znów do sojuszu między Pomorzem Zachodnim a Zakonem. Kazimierz V
szczeciński walczył pod Grunwaldem po stronie krzyżackiej. Bogusław VIII zaś powrócił po klęsce
Zakonu do ścisłych związków z Polską. W jego ślady poszedł Bogusław IX, książę słupski, który w
1432 r. zawarł przymierze z Polską.

W 1415 r. Marchia Brandenburska przeszła do rąk burgrabiego norymberskiego Fryderyka z

rodziny Hohenzollernów. W dwa lata później przyznano Fryderykowi prawa elektorskie w Rzeszy,
a w 1421 r. zawarł z nim Władysław Jagiełło układ, w myśl którego syn Fryderyka, o tym samym
co ojciec imieniu miał pojąć za żonę córkę Jagiełły Jadwigę, a przy tej okazji Polska odzyskałaby
Ziemię Lubuską. Do małżeństwa jednak nie doszło. Natomiast zagrożenie Polski na północy nieco
zmniejszyło się, gdy na początku wojny trzynastoletniej Brandenburgia wykupiła z rąk Zakonu
Nową Marchię. Stało się to w okresie, kiedy zainteresowanie Polski Pomorzem Zachodnim
zupełnie zmalało. A tymczasem otwierały się nowe możliwości. W 1478 r. dokonane zostało
zjednoczenie Pomorza pod władzą Bogusława X, który był wyjątkowo bliski Polsce, a zwłaszcza
Kazimierzowi Jagiellończykowi. Wychowywał się bowiem wraz z jego synami na polskim dworze,

pod okiem Jana Długosza; ożenił się z córką Kazimierza Anną, zaś w 1493 r. odmówił hołdu
margrabiemu brandenburskiemu. Nadarzających się możliwości w pełni nie wyzyskano, a Zygmunt
Stary ostatecznie od spraw pomorskich się oddalił.

22. Unia jagiellońska na przełomie XV i XVI w.

Polityka dynastyczna Kazimierza Jagiellończyka miała na celu zapewnienie tronu każdemu z

jego synów. Kazimierz Święty zmarł wcześnie. Fryderyk zadowolił się stanowiskiem arcybiskupa
gnieźnieńskiego i godnością kardynalską, pozostało więc czterech kandydatów do tronów, z
których najstarszy Władysław jako pierwszy osiągnął koronę czeską. Koncepcja Kazimierza
Jagiellończyka załamała się nad Dunajem, gdy wspomniany Władysław nie dopuścił Jana
Olbrachta do tronu węgierskiego. Aktem ostatniej woli Kazimierz przekazał Olbrachtowi koronę
polską, a młodszemu synowi – Aleksandrowi tron wielkoksiążęcy na Litwie. Panowie polscy i
litewscy spełnili to życzenie, jakkolwiek było ono sprzeczne z dążeniami strony polskiej do
zacieśnienia unii Polski z Litwą, mającej już za Kazimierza Jagiellończyka tylko personalny
charakter. Bez tronu pozostał-Zygmunt. Prawdopodobnie myślano o osadzeniu go w Mołdawii.
Łączyłoby się to z usunięciem coraz silniej wiążącego się z Turcją hospodara Stefana Wielkiego,
ale wymagałoby aprobaty Węgier, które rościły sobie prawa do zwierzchności nad nim. Być może
w tym celu odbył się w 1494 r. dynastyczny zjazd Jagiellonów w Lewoczy. Oprócz Aleksandra,
uczestniczyli w nim wszyscy synowie Kazimierza Jagiellończyka. Jeżeli istotnie jako problem
główny miano rozstrzygnąć sprawę przekazania Mołdawii Zygmuntowi, to zjazd nie tylko nie
osiągnął celu, ale nadto w sposób fatalny dla przyszłości Węgier wyizolował je wówczas z wojny z
Turcją, a Olbrachta pozostawił sam na sam z potęgą otomańską; nadto zwrócił przeciwko
Olbrachtowi Stefana Wielkiego, co w efekcie sprowadziło klęskę hukowińską. O los Zygmunta
zatroszczył się ostatecznie Władysław (por. wyżej).

Jednym z najbardziej zgodnych i dalekowzrocznych przedsięwzięć państw jagiellońskich było

zawarte w 1500 r. przymierze z Francją. Właściwymi sygnatariuszami byli ze strony jagiellońskiej
Władysław i Olbracht, ale uwzględniono w nim również Aleksandra. Celem tego przymierza, które
w dziejach Polski zapoczątkowało kontakty dyplomatyczne z Francją, była przede wszystkim próba
stworzenia przeciwwagi w stosunku do Habsburgów, którzy już w 1491 r. wymogli na
Władysławie przyrzeczenie ewentualnej sukcesji w Czechach i na Węgrzech i coraz groźniej parli
ku takiemu rozwiązaniu.

Litwa, która rozluźniła swoje związki z Polską, znajdowała się w coraz trudniejszym położeniu

ze względu na wzrost potęgi Moskwy. Jeszcze za życia Kazimierza Jagiellończyka Iwan III zajął
Nowogród Wielki (1471), wypierając zeń wpływy litewskie. Przeciwko Litwie, a pośrednio
również Polsce, sprzymierzył się z Tatarami krymskimi. W 1481 r. zorganizował zamach na życie
Kazimierza, zresztą nieudany. W 1492 r., tuż po śmierci Kazimierza Jagiellończyka, rozpoczął
Iwan III wojnę z Litwą. Po raz pierwszy od pokoju zawartego z Moskwą w 1449 r. przez
Kazimierza Jagiellończyka Litwa poniosła straty terytorialne na wschodzie. W nowej wojnie, która
wybuchła w 1500 r., Litwa poniosła dotkliwą klęskę pod Wiedroszą, a w rożejmię z 1503 r. uznała
stratę olbrzymich terenów na wschodzie. Litwa zagrożona przez Moskwę i Tatarów, a Polska po
niedawnej klęsce bukowińskiej, zawarły w 1499 r. przymierze, w którym powrócono do tradycji
dawnej unii, a mianowicie w formie dopuszczonego przez obie strony, ale nieobowiązującego
porozumienia co do obioru władców w obu państwach. Po śmierci Jana Olbrachta, kiedy Litwini
byli właśnie uwikłani w nową wojnę z Moskwą, być może powodowani wrażeniem klęski pod
Wiedroszą, parli teraz ku odnowieniu unii w jej personalnej postaci. Wielki książę Litwy
Aleksander został wybrany królem polskim, wbrew kandydaturze Zygmunta, a także Władysława
czesko-węgierskiego. Przy tej okazji wysunęła się w Polsce na czoło życia politycznego nowa
oligarchia magnacka tworząca radę królewską, majoryzując reprezentację szerszych rzesz
szlacheckich, rozwiniętą pod panowaniem Olbrachta. Dążeniem tej nowej oligarchii było

zacieśnienie unii z Litwą, a zarazem utrwalenie własnego wpływu na rządy w państwie. Po
pertraktacjach prowadzonych przez polską grupę możnowładczą z Litwinami i królem, ten ostatni
wystawił w Mielniku w 1501 r. przywilej, odnawiający formalnie unię personalną Polski z Litwą i
zapewniający rzeczywistą władzę w Koronie senatowi złożonemu z magnatów. Tej tzw. unii
mielnickiej Litwini jednak ze swej strony nie potwierdzili. Ponieważ Korona nie przystąpiła
czynnie do obrony Litwy w wojnie z Moskwą, górę wzięło w społeczeństwie litewskim
stronnictwo separatystów. Znajdowali oni oparcie w roszczeniach do Litwy Zygmunta, którego nie
ukontentowało ani namiestnictwo Śląska i Łużyc, ani powierzona mu nadto zwierzchnia władza
nad Prusami. W Polsce tymczasem sejmy radomskie z lat 1504 i 1505 obaliły rządy senatu wraz z
przywilejem mielnickim. Skoro zatem ustał warunek z 1501 r. obioru władcy obu państw przez
wspólny zjazd Polaków i Litwinów, Aleksander przekazał w testamencie Litwę Zygmuntowi,
którego z kolei po śmierci brata obrano królem Polski. Ponad formalnymi i proceduralnymi
sporami unia Polski z Litwą było po prostu faktem, a czas pracował nad jej zacieśnieniem.

23. Kultura polska późnego średniowiecza

W X-XII w. Polska była prawie wyłącznie odbiorcą dóbr kulturalnych tego kręgu

cywilizacyjnego, w który włączyła się przez przyjęcie chrześcijaństwa, a w XIII i znacznej części
XIV w. zdołała je już przetworzyć i połączyć z elementami kultury własnej. Natomiast w XV w.
zaczęła sama wnosić wysokie wartości do europejskiej wspólnoty cywilizacyjnej. Nie stało się to
bynajmniej dopiero pod wpływem nowych prądów humanistyczno-odrodzeniowych. W XV w.
Polska zakwitła kulturą w pełni średniowieczną, a w stuleciu następnym zaowocuje na gruncie
Odrodzenia. Jeżeli można mówić o kulturze renesansowej w Polsce XV w., to stanowiła ona
jeszcze

bardzo

cienką

warstwę

w

naszych

pokładach

cywilizacyjnych,

naniesioną

zachodnioeuropejskim przypływem. Nie sięgnęła ona zresztą nawet w stuleciu następnym w głąb
społeczeństwa w takim stopniu, jak społeczno-obyczajowa i duchowa kultura średniowieczna.

Stosunkowo korzystne były w omawianej epoce społeczne i gospodarcze uwarunkowania

rozwoju kultury. Płynęły one przede wszystkim z upowszechnienia zdobyczy cywilizacyjnych
czasów wcześniejszych. Urządzenia mechaniczne poruszane siłą wodną, jak folusze do
wykańczania tkanin, szlifiernie, kuźnice, stają się coraz liczniejsze, a niektóre z tych urządzeń
spotykamy nawet we wsiach. Umiejętność sięgania poniżej poziomu wód zaskórnych w górnictwie
pociągała za sobą postęp w całej produkcji górniczej, a nawet pierwsze próby prawnej ochrony
wynalazku. Upowszechniło się hutnictwo szkła, co miało znaczny wpływ na rozwój nowych form
w architekturze. Zapoczątkowana właśnie produkcja papieru sprzyjała upowszechnianiu się słowa
pisanego. W rzemiosłach miejskich zaznaczyła się daleko idąca specjalizacja, a niektóre branże
osiągały wysoki, graniczący ze sztuką, poziom wyrobów. Zasięg odbiorców miejskiej produkcji
rzemieślniczej był stosunkowo szeroki. Wieś jeszcze nie spauperyzowana systemem folwarczno-
pańszczyźnianym, a natomiast rozwarstwiona pod względem majątkowym, zatem mająca znaczną
warstwę zamożnych chłopów, była odbiorcą nie tylko artykułów rzemiosła miejskiego, ale niekiedy
może nawet importowanych. Mimo prób prawnego ograniczania zbytku w miastach (prawa
przeciwzbytkowe) zamożni przedstawiciele stanu mieszczańskiego byli odbiorcami wielu
luksusowych wytworów. Poszukiwała ich jednak szczególnie poczynająca się bogacić szlachta.

Upowszechniło się w XV w. budownictwo murowane. Jeśli w stuleciu poprzednim dominowało

jeszcze w zakresie obiektów sakralnych i fortyfikacji miejskich, teraz odgrywało z kolei znaczną
rolę jako budownictwo mieszkalne. Ograniczało się jednak w zasadzie do miast, bo na wsi,
zarówno gdy chodzi o dwory szlacheckie, czy nawet magnackie, jak tym bardziej domy chłopskie,
jako budulec przeważało jeszcze drewno. Nawet kościoły wiejskie w większości budowano z
drewna. Drewno wreszcie pozostawało nadal budulcem dróg i mostów.

W zakresie kultury duchowej na czoło wysuwa się rozwój szkolnictwa. Nauczanie elementarne

stało się jedną z istotnych agend sieci parafialnej. Toteż liczbę szkół parafialnych tego okresu w

Polsce można ostrożnie szacować na około 300. Niektóre z nich, zwłaszcza w większych miastach,
osiągały niekiedy wysoki poziom. Uczyła się młodzież szlachecka, ale także miejska i wiejska.
Wzrosła ogromnie rola pisma w społeczeństwie, co wyraziło się nie tylko wielką liczbą
dokumentów, ale także systematyczną rejestracją rozlicznych czynności prawnych w sądach i
urzędach. Ogniwem wyższym w zakresie szkolnictwa były szkoły przy kolegiatach, a przede
wszystkim przy katedrach. Na szczycie hierarchii szkolnej znajdował się Uniwersytet Krakowski.
Po krótkim Kazimierzowskim okresie wprawdzie podupadł, ale po dwudziestu paru latach przerwy
został reaktywowany. Jak wykazały nowsze badania – wznowił on działalność nie w 1400 r., ale na
skromną skalę już w 1390 r. Z 1397 r. pochodzi bulla papieska, zezwalająca na utworzenie w
Krakowie wydziału teologii. O trzy lata późniejszy przywilej „fundacyjny” Władysława Jagiełły
dał Uniwersytetowi nowe podstawy materialne (m.. in. za klejnoty zapisane Uniwersytetowi przez
królową Jadwigę), nową kolegialną organizację wzorowaną na Paryżu, a nadto stawiał przed nim
nowy cel: służbę sprawie chrystianizacji Litwy.

Uniwersytet Krakowski przeżył w XV w. i w pierwszej ćwierci następnego stulecia swój okres

świetności. W odnowionym Uniwersytecie wybijali się kulturą naukową i śmiałością poglądów
Stanisław ze Skalbmierza i Paweł Włodkowic. Pierwszy stworzył zręby doktryny prawnej o
wojnach sprawiedliwych, a drugi podważył pogląd o uniwersalnym charakterze władzy cesarskiej i
papieskiej. W okresie walki z papiestwem, której kulminacja przypadła na lata trzydzieste i
czterdzieste XV w., Uniwersytet Krakowski trwał nieustępliwie na pozycji doktrynalnej
koncyliaryzmu, tj. wyższości zgromadzenia soborowego nad papieżem. Na forum soboru w
Bazylei (1431-1437) niemałą rolę odegrali krakowscy profesorowie teologii Jakub z Paradyża i
Tomasz Strzempiński. Około połowy stulecia zasłynął jako oficjalny mówca uniwersytecki doktor
medycyny Jan z Ludziska, niezwykle wrażliwy na krzywdę społeczną ludności wieśniaczej. W
drugiej połowie XV w. Uniwersytet szczycił się uczonymi tej miary, co astronom i matematyk
Marcin Król z Żórawicy, astronom i astrolog Marcin Bylica z Olkusza, astronom i matematyk –
nauczyciel Kopernika – Wojciech z Brudzewa, filozof, astronom i geograf Jan z Głogowa, filozof,
teolog i prawnik – komentator kroniki mistrza Wincentego Kadłubka – Jan Dąbrówka i inni.

Poza Uniwersytetem naukę polską reprezentowali m. in. Jan Ostroróg, autor wspomnianego już

dzieła Memoriał o urządzeniu Rzeczypospolitej (ok. 1455-1460), kreślącego śmiały program
ugruntowania pełnej suwerenności władzy królewskiej wewnątrz i na zewnątrz państwa, Sędziwój
z Czechła (zm. 1476), twórca słynnego „Kodeksu Sędziwoja”, najpełniejszego zbioru zabytków
historyczno-geograficznych polskiego średniowiecza, a nade wszystko Jan Długosz (zm. 1480),
autor największego w swoim czasie w skali europejskiej dzieła historiograficznego. Wspomnieć tu
warto uczonego, który pochodził z Polski, lecz związany był z Pragą i Heidelbergiem, a
mianowicie Mateusza z Krakowa. Z początkiem XV w. rozwinął on w szczególności krytykę
papiestwa. Wśród poetów na uwagę zasługują notariusz Władysława Jagiełły Adam Świnka, autor
epitafium Zawiszy Czarnego, oraz współczesny mu biskup poznański Stanisław Ciołek, który
napisał słynną pochwałę Krakowa.

W drugiej połowie XV w. średniowieczne jeszcze przeważnie z treści i z ducha piśmiennictwo

polskie ożywiło się pod zewnętrznym wpływem Humanizmu i Odrodzenia. Nowe prądy przyszły z
zewnątrz, ale trafiły na grunt dość podatny. Zainteresowanie starożytnością i związane z tym
filologiczne studia w zakresie antycznych tekstów, a więc to, co było istotną treścią Humanizmu,
nie pojawiło się w Polsce nagle. Ale dopiero połączenie tego elementu z laicką postawą wobec
życia stanowiło ów nowy prąd odrodzeniowy. Na Zachodzie Europy wyrósł on na glebie
społeczeństwa miejskiego, w Polsce zaś znalazł oparcie w sferach szlachecko-kościelnych, a także
w środowisku uniwersyteckim. W gminach miejskich był zjawiskiem wtórnym.

Do najwcześniejszych humanistów w Polsce zaliczamy zwłaszcza dyplomatę Mikołaja

Lasockiego (zm. 1450), profesora Uniwersytetu Krakowskiego Jana z Ludziska (zm. 1460) i
arcybiskupa lwowskiego Grzegorza z Sanoka (zm. 1477). Wybitną rolę odegrał też przybysz
włoski, poeta, dyplomata i wychowawca synów Kazimierza Jagiellończyka, Filip Buonacorsi

zwany Kallimaehem (w Polsce 1468-1496). Ożywczy wpływ wywarł na Kraków i jego Akademię
krótki pobyt w Polsce (1488-1491) poety niemieckiego Konrada Celtisa, twórcy pierwszego jak
gdyby towarzystwa literackiego zwanego „Wiślańskim”.

Zainteresowaniom naukowym i literackim towarzyszył wzrost liczby książek. Zrazu

upowszechniała się książka rękopiśmienna, a w ostatniej ćwierci XV w. zakładane są w Polsce
pierwsze drukarnie. Pierwszym naszym drukiem był wydany w Krakowie w 1473 r. przez drukarza
Kaspra Straubego kalendarz na rok 1474. W 1475 r. z oficyny wrocławskiej Kaspra Elyana
wyszedł najstarszy polski drukowany tekst. Były to modlitwy polskie zawarte w łacińskim druku
Statutów synodalnych biskupów wrocławskich. W 1490 r. Szwajpolt Fioł z Janem Turzonem
podjęli (pierwsi w świecie) druk książek czcionką cyrylicką, obliczony na potrzeby ziem litewsko-
ruskich. Zapotrzebowanie na książkę nie mogło być zresztą pokryte przez drukarzy czynnych w
samej Polsce, wskutek czego niektóre nasze druki tego okresu zostały wykonane za granicą
(Lipsk).

W sztuce niepodzielnie panował – osiągając szczyt swego rozwoju – gotyk. Wyrażał on treści

ideowo-religijne swej epoki i z kolei silnie wpływał na mentalność przeciętnego człowieka, ale
także znakomicie odzwierciedlał realia życia różnych warstw społecznych. Stał się bliski szerokim
kręgom społeczeństwa i splótł się silnie ze sztuką ludową, z której niejedno przejął, ale w której
także o kilka wieków przeżył własną epokę. Z Polski gotyk tego okresu rozszerzył się na tereny
litewsko-ruskie, z których z kolei przeniknęło wiele elementów do sztuki polskiej (np. ruskie
malarstwo ścienne w katedrze krakowskiej, w kaplicy zamkowej w Lublinie i inne). W
architekturze mamy do zanotowania bardzo liczne obiekty sakralne tego okresu, które – ze względu
właśnie na ich mnogość – nie mogły się zawsze odznaczać wysokim kunsztem. Daleko im do
poziomu budownictwa gotyckiego na Zachodzie. Zresztą powszechne stosowanie u nas cegły,
wobec piaskowca stosowanego w ówczesnym budownictwie sakralnym zachodnioeuropejskim,
ograniczało w znacznym stopniu możliwości architektoniczno-rzeźbiarskie. Ważną rolę odgrywał
tu jednak także inny czynnik. Upowszechnienie gotyckiej architektury sakralnej w Polsce zbiegło
się z rozwojem zakonów żebraczych, które preferowały formy uboższe i surowsze. Stąd właśnie
nasz gotyk miał programowo, w stosunku do zachodnioeuropejskiego, charakter reakcyjny. Gotyk
przyjął się również w budownictwie laickim, i to w bardzo szerokim zakresie (np. ratusze w
Gdańsku i Toruniu, liczne zamki krzyżackie, dwory obronne w Dębnie koło Brzeska, w Oporowie
koło Kutna, tzw. domy Długosza w Sandomierzu i Wiślicy, a nadto bardzo liczne kamienice).

W rzeźbie, której tworzywem stało się drewno, wypowiedział się bodaj najsilniej jak gdyby

gotycki humanizm. Główne motywy rzeźbiarskie tego okresu to piękna madonna z dziecięciem
(np. madonna z Krużlowej), to pięta wyrażająca ponadreligijny i panadczasowy ból matki przy
zwłokach syna, to wreszcie Chrystus frasobliwy – prosty symbol ludzkiej niedoli, który na trwałe
wniknął do sztuki ludowej. Twórcami na tym polu byli przeważnie mistrzowie rodzimi, często dla
nas bezimienni. Szczytowym zaś osiągnięciem rzeźby gotyckiej w Polsce były dzieła przybysza z
Norymbergi Wita Stwosza, w szczególności powstały w ostatniej ćwierci XV w. ołtarz kościoła
Mariackiego w Krakowie. Wit Stwosz wywarł duży wpływ na rzeźbę późnego średniowiecza
niemal w całej Polsce, wskutek czego mówimy często o jego szkole. W malarstwie omawianej
epoki stwierdzamy również bezwzględną przewagę twórców rodzimych. Obok sztuki
iluminatorskiej (np. Psałterz floriański, Graduał Olbrachta) i polichromii (np. kościoła w Dębnie na
Podhalu) do znaczenia dochodzi teraz malarstwo sztalugowe, w którym na pierwszy plan obrazu
wysuwają się zwykle treści ideowo-religijne, o wymowie symbolicznej, zaś na planie drugim
uderza realizm.

ZESTAWIEIE CHROOLOGICZE

ok. 4000 p.n.e. Początki rolnictwa na obszarach lessowych Polski.
XVI-XIII w. p.n.e. Łączona z Prasłowianami kultura trzciniecka.
XIII/XII-V w. p.n.e. Kultura łużycka, której wschodni odłam łączony jest ze Słowianami.
ok. 400/350 p.n.e. – ok. 25 n.e. Tzw. okres lateński epoki żelaza na ziemiach polskich. Migracja
Celtów na południe Polski. Intensyfikacja życia gospodarczego.
ok. 25-500. Okres wpływów rzymskich na ziemiach polskich. Wielkie wędrówki ludów (m.in.
migracje Słowian, przejście Gotów i Gepidów przez ziemie polskie).
VII-VIII w. Początki sieci grodów wczesnośredniowiecznych.
IX -X w. Gniezno silnym ośrodkiem gospodarczym. Początki państwa Polan.
II poł. IX w. Państwo Wiślan.
przed 963 - 992. Panowanie Mieszka I.
963-964. Walki Mieszka I z margrabią Geronem.
965-967. Najazdy Wieletów na Polskę.
966. Przyjęcie chrztu przez Mieszka I. Początki intensywnego przenikania do Polski kultury
łacińskiej.
967. Zwycięstwo Mieszka I nad Wichmanem. Powstanie biskupstwa misyjnego w Polsce.
972. Zwycięska bitwa Mieszka I z margrabią Hodonem pod Cedynią. Początki rocznikarstwa
polskiego.
990. Przyłączenie Śląska i Krakowa do państwa Mieszka I.
990-992. Najstarszy znany polski dokument tzw. Dagome iudex.
992-1025. Panowanie Bolesława Chrobrego.
997. Śmierć św. Wojciecha w czasie jego akcji misyjnej w Prusach.
999. I Żywot św. Wojciecha (tzw. żywot rzymski).
1000. Zjazd gnieźnieński. Utworzenie metropolii arcybiskupiej w Gnieźnie i biskupstw: w
Kołobrzegu, Krakowie i Wrocławiu.
1002-1005. Pierwsza wojna Bolesława Chrobrego z Niemcami zakończona pokojem w Poznaniu.
1006-1009. Bruno z Kwerfurtu w Polsce.
1007-1013. Druga wojna Bolesława Chrobrego z Niemcami zakończona pokojem w Merseburgu.
1015-1018. Trzecia wojna Bolesława Chrobrego z Niemcami zakończona pokojem w Budziszynie
(uzyskanie Milska i Łużyc przez Polskę).
1018. Zdobycie przez Bolesława Chrobrego tzw. Grodów Czerwieńskich. Pożar katedry
gnieźnieńskiej i początek jej przebudowy na trójnawową bazylikę przedromańską,
1025. Koronacja Bolesława Chrobrego.
1025-1034. Panowanie Mieszka II.
1032. Zjazd w Merseburgu, rezygnacja Mieszka II z korony królewskiej i podział państwa.
1034(?)-1058. Panowanie Kazimierza Odnowiciela.
1034-1039. Powstanie ludowe połączone z reakcją pogańską.
1037(?). Wygnanie Kazimierza Odnowiciela. Utworzenie przez Miecława odrębnego państwa
wczesnofeudalnego na Mazowszu.
1039. Najazd Brzetysława na Polskę, zajęcie Śląska przez Czechów. Powrót Kazimierza
Odnowiciela do Polski.
1047. Zwycięstwo Kazimierza nad Miecławem i upadek odrębnego państwa na Mazowszu.
1050. Odzyskanie Śląska.
1058-1079. Panowanie Bolesława Szczodrego.
po 1058. Ustalenie się polskiego systemu pieniężnego (grzywna polska).
1069. Wyprawa kijowska Bolesława Szczodrego.
1076. Koronacja Bolesława Szczodrego.
1077. Druga interwencja Bolesława na Rusi (na rzecz Izjasława).

1079-1102. Panowanie Władysława Hermana.
po 1079. Fundacja kościoła św. Idziego w Krakowie (późniejsze wezwanie św. Andrzeja).
1081 lub 1082. Śmierć Bolesława Szczodrego.
1091-1093. Wyprawy polskie na Pomorze.
1093. Bunt przeciw Sieciechowi i powrót Zbigniewa do Polski. XII w. Początki immunitetów w
Polsce.
1102. Podział Polski między Zbigniewa i Bolesława Krzywoustego.
1106-1107. Walka Bolesława Krzywoustego ze Zbigniewem o przywrócenie
jedności państwowej. Wygnanie Zbigniewa.
1106-1138. Panowanie Bolesława Krzywoustego.
1109. Wojna polsko-niemiecka. Obrona Głogowa i Wrocławia.
1113. Walki o przyłączenie Pomorza. Zdobycie Nakła.
1113-1116/17. Domniemany czas powstania Kroniki Anonima zw. Gallem.
1119. Opanowanie Pomorza Gdańskiego.
1120-1123. Konflikt z Rusią.
1121-1123. Pomyślne zakończenie walk o Pomorze Zachodnie, zajęcie Szczecina i Rugii.
ok. 1122. Powstanie Rocznika świętokrzyskiego dawnego.
1123. Misja chrystianizacyjna na Pomorzu Bernarda Hiszpana.
1124. Uznanie zwierzchnictwa Polski nad Pomorzem przez ks. Warcisława.
1124/25. Utworzenie biskupstwa lubuskiego i odnowienie biskupstwa kujawskiego z siedzibą we
Włocławku.
1135. Zjazd Bolesława Krzywoustego z cesarzem w Merseburgu.
1136. Bulla Innocentego II potwierdzająca stan posiadania arcybiskupstwa gnieźnieńskiego (tzw.
bulla gnieźnieńska).
1138. Śmierć Bolesława Krzywoustego: początek rozbicia dzielnicowego Polski.
1138-1146. Pryncypat Władysława II (Wygnańca).
1140. Fundacja klasztoru cystersów w Brzeźnicy (późn. Jędrzejów). Początki cystersów w Polsce.
Założenie biskupstwa zachodniopomorskiego w Wolinie (później w Kamieniu).
1141-1146. Walki Władysława II z książętami juniorami. Bunt Piotra Włostowica.
1146. Wygnanie Władysława II. Wyprawa króla niemieckiego Konrada III na Polskę.
1146-1173. Pryncypat Bolesława Kędzierzawego.
ok. 1150-1223. Mistrz Wincenty zw. Kadłubkiem.
1157. Wyprawa cesarza Fryderyka Barbarossy na Polskę. Układ w Krzyszkowie.
1161. Konsekracja kolegiaty w Tumie pod Łęczycą.
1163. Powrót synów Władysława II na Śląsk.
ok. 1172-1180. Drzwi gnieźnieńskie.
1173-1177. Rządy Mieszka III Starego w Krakowie.
1177. Bunt juniorów (w Krakowie, na Śląsku i w Wielkopolsce).
1177-1194. Rządy Kazimierza Sprawiedliwego w Małopolsce.
ok. 1180. Międzynawowe kolumny kościoła św. Trójcy w Strzelnic.
1180. Zjazd w Łęczycy. Uprzywilejowanie Kościoła w Polsce.
1181. Uzależnienie Pomorza Zachodniego od Cesarstwa.
1194-1202. Walka o tron krakowski między Leszkiem Białym a Mieszkiem Starym i Władysławem
Laskonogim.
1195. Bitwa nad Mozgawą.
1202. Śmierć Mieszka III Starego.
1202-1227. Rządy Leszka Białego w Małopolsce.
1202-1238. Rządy Henryka I Brodatego na Śląsku.
1205. Bitwa pod Zawichostem.
1206-1219. Reformy kościelne arcybiskupa Henryka Kietlicza.

1210-1211. Mieszko Plątonogi w Krakowie.
1210. Przywilej borzykowski dla Kościoła polskiego.
1215. Przywilej wolborski dla Kościoła polskiego.
1217. Układ Leszka Białego z Henrykiem Brodatym w Dankowie i Henryka Brodatego z
Władysławem Laskonogim w Sądowlu.
ok. 1220. Kronika polska Mistrza Wincentego zw. Kadłubkiem.
1222. 1225. Wyprawy książąt polskich na Prusy.
1223. Początki dominikanów w Polsce.
1226-1241. Budowa ceglanego kościoła św. Jakuba w Sandomierzu.
1227. Zabójstwo Leszka Białego w Gąsawie. Uniezależnienie się Pomorza Gdańskiego
od książąt polskich.
1228. Przywilej Władysława Laskonogiego w Cieni na rzecz panów małopolskich.
1228-1230. Sprowadzenie Krzyżaków do ziemi chełmińskiej
1231-1238. Panowanie Henryka I Brodatego w Krakowie.
1232. Konrad Mazowiecki w Krakowie.
1233. Lokacja Chełmna na prawie magdeburskim. Początek prawa chełmińskiego.
1234-1238. Henryk I Brodaty rozciąga swoją władzę na część Wielkopolski.
1235. Pouczenie miasta Halle w Saksonii dla Środy Śląskiej. Początek prawa średzkiego.
1236. Początki franciszkanów w Polsce.
1238-1241. Rządy Henryka II Pobożnego.
1239. Śmierć Władysława Odonica. Początek rządów Przemysła I i Bolesława Pobożnego w
Wielkopolsce.
1241. Pierwszy najazd tatarski na Polskę. Bitwa pod Legnicą. Śmierć Henryka II Pobożnego i
upadek monarchii Henryków śląskich.
1242. Przywilej lokacyjny dla miasta Wrocławia.
1244-1272. Budowa prezbiterium gotyckiej katedry we Wrocławiu.
1245. Szczecin otrzymuje prawo zakładania cechów.
1249-1253. Opanowanie ziemi lubuskiej przez Brandenburczyków.
1253. Przywilej lokacyjny dla miasta Poznania. Kanonizacja św. Stanisława biskupa krakowskiego.
1257. Śmierć Przemysła I wielkopolskiego. Przywilej lokacyjny dla miasta Krakowa.
1257-1279. Rządy Bolesława Pobożnego w Wielkopolsce.
1259. Drugi najazd tatarski na Polskę.
1262. Najazd litewski na Mazowsze.
1264. Przywilej Bolesława Pobożnego dla Żydów.
1265-1278. Walki z Brandenburgią o Santok i Drezdenko.
1267. Szkoła z programem quadrivium we Wrocławiu.
1268-1273. Powstanie starszej części Księgi henrykowskiej.
1274. Uzyskanie prawa składu przez Wrocław.
1274-1287. Wielki spór Henryka IV Probusa (Prawego) z biskupem wrocławskim Tomaszem II.
1278. Odzyskanie Santoka przez książąt wielkopolskich w walce z Brandenburgią.
1279-1288. Rządy Leszka Czarnego w Krakowie.
1279-1296. Rządy Przemysła II księcia wielkopolskiego (od 1295 króla Polski).
ok. 1280. Najstarszy spis polskiego prawa zwyczajowego, tzw. Księga elbląska.
1282. Ugoda kępińska, zapewniająca sukcesję Pomorza Gdańskiego Przemysłowi II po śmierci
Mszczuja II. Najazd Litwinów i Jaćwięgów na ziemię lubelską. Bunt możnowładców małopolskich
przeciw Leszkowi Czarnemu.
1283. Zakończenie podboju Prus przez Krzyżaków.
1285. Drugi bunt możnowładców małopolskich przeciw Leszkowi Czarnemu.
1286. Obwarowanie Krakowa murami.
1287. Synod w Łęczycy (uchwały w obronie języka polskiego). Trzeci najazd tatarski na Polskę.

1288-1290. Rządy Henryka IV Probusa (Prawego) w Krakowie.
1290. Wielki przywilej Henryka IV Probusa (Prawego) dla biskupstwa wrocławskiego.
1291. Opanowanie Małopolski przez Wacława II czeskiego. Przywilej lutomyski Wacława II na
rzecz stanów małopolskich.
1294. Przyłączenie Pomorza Gdańskiego do Wielkopolski.
1295. Koronacja Przemysła II.
1296. Śmierć Przemyśla II w Rogoźnie.
1296-1300. Rządy Władysława Łokietka w Wielkopolsce.
1298. Konfederacja miast wielkopolskich w celu zwalczania rozbojów na drogach.
1300. Opanowanie Wielkopolski przez Wacława II czeskiego i jego koronacja w Gnieźnie.
1305. Powrót Władysława Łokietka do Polski.
1306. Śmierć Wacława III. Początek rządów Henryka głogowskiego w Wielkopolsce, a
Władysława Łokietka w Krakowie. Uzyskanie prawa składu przez Kraków.
1308-1309. Zajęcie Pomorza Gdańskiego przez Krzyżaków.
1311-1312. Bunt patrycjatu krakowskiego pod wodzą wójta Alberta przeciwko Władysławowi
Łokietkowi.
1314. Opanowanie Wielkopolski przez Władysława Łokietka.
1320. Koronacja Władysława Łokietka.
1320-1321. Pierwszy proces polsko-krzyżacki w Inowrocławiu i Brześciu Kujawskim.
1320-1364. Przebudowa katedry wawelskiej.
1325. Przymierze polsko-litewskie.
1326-1329. Wojna Polski z Brandenburgią.
1327-1332. Wojna Władysława Łokietka z Zakonem krzyżackim.
1329. Pokój między Polską a Brandenburgią w Landsbergu. Zajęcie przez Krzyżaków Ziemi
Dobrzyńskiej. Zhołdowanie przez Jana Luksemburczyka Mazowsza płockiego.
1331. Bitwa Władysława Łokietka z Krzyżakami pod Płowcami.
1332. Zajęcie Kujaw przez Krzyżaków.
1333. Zaburzenia wśród tkaczy i biedoty miejskiej we Wrocławiu.
1333-1370. Panowanie Kazimierza Wielkiego.
1335. Zjazd wyszehradzki: Kazimierz Wielki wykupuje od Jana Luksemburczyka jego uzurpowane
prawa do korony polskiej.
1337-1386/87. Janko z Czarnkowa.
1338. Drugi zjazd wyszehradzki: Kazimierz Wielki potwierdza prawa Andegawenów do tronu
polskiego, w zamian za uznanie przez Węgry praw polskich do Rusi halicko-włodzimierskiej.
1339. Kazimierz Wielki zrzeka się praw do zhołdowanych na rzecz Czech księstw śląskich i
księstwa płockiego. Bezpośrednie włączenie Ziemi Sieradzkiej do Polski. Drugi proces polsko-
krzyżacki w Warszawie.
1340. Śmierć księcia halicko-włodzimierskiego Jerzego II (Bolesława Trojde-nowica). Pierwsza
wyprawa polska na Ruś halicką.
1342-1374. Jarosław Bogoria ze Skotnik arcybiskupem gnieźnieńskim. Przebudowa katedry
gnieźnieńskiej.
1343. Pokój z Krzyżakami w Kaliszu: Krzyżacy zwracają Polsce Kujawy i Ziemię Dobrzyńską.
Sojusz z Bogusławem księciem wołogoskim. Przyłączenie ziemi wschowskiej do Polski.
1344. Kazimierz Wielki opanowuje ziemie sanocką i przemyską.
1345-1348. Wojna o Śląsk z Luksemburgami.
ok. 1345. Nagrobek Władysława Łokietka w katedrze wawelskiej.
1348. Pok6j z Czechami w Namysłowie. Umocnienie nad Śląskiem.
1349. Opanowanie Rusi Halickiej przez Kazimierza
1350. Wojna z Litwinami o Ruś.
ok. 1350. Budowa kolegiaty NP Marii w Wiśbry.

1351. Inkorporacja do Korony Mazowsza płockiego i zhołdowanie na rzecz Polski pozostałych
ziem mazowieckich.
1352. Konfederacja szlachty wielkopolskiej pod przywództwem Maćka Borkowica.
1352-1357. Bezpośrednie wcielenie Ziemi Łęczyckiej do Korony.
1355. Wyprawa polsko-węgierska na Ruś i dywersja krzyżacka na Mazowszu. Traktat sukcesyjny
w Budzie między Ludwikiem i Kazimierzem. Przywilej budziński Ludwika Andegaweńskiego.
1356. Rezygnacja Polski z praw do księstwa świdnicko-jaworskiego w zamian za rezygnację
Karola IV z praw do Mazowsza. Utworzenie przez Kazimierza Wielkiego sądu najwyższego prawa
niemieckiego na zamku krakowskim.
1357. Pokój z Litwinami. Plan Kazimierza Wielkiego chrystianizacji Litwy.
po 1357. Kodyfikacja prawa polskiego najpierw dla Wielkopolski, a następnie dla Małopolski.
ok. 1360. Budowa prezbiterium kościoła Mariackiego w Krakowie.
1364. Krakowski zjazd monarchów. Założenie Akademii Krakowskiej.
1365. Zhołdowanie na rzecz Polski Santoka i Drezdenka.
1368. Opanowanie ziemi wałeckiej z Drahimiem i Czaplinkiem przez Kazimierza Wielkiego.
Ordynacja Kazimierza Wielkiego dla krakowskich żup solnych. Adopcja Kazka słupskiego przez
Kazimierza Wielkiego.
1370. Śmierć Kazimierza Wielkiego i sukcesja Ludwika Andegaweńskiego. Zajęcie Santoka i
Drezdenka przez Brandenburgię.
1370-1382. Panowanie Ludwika Andegaweńskiego w Polsce.
1371. Uniezależnienie biskupstwa w Kamieniu Pomorskim od metropolii gnieźnieńskiej.
1374. Przywilej koszycki dla szlachty. Erekcja arcybiskupstwa w Haliczu.
1375. Wystąpienie czeladników piekarskich w Krakowie.
1376. Najazd Litwinów na Małopolskę.
1378-1379. Przejście Rusi Halickiej pod zarząd starostów węgierskich.
1380. Śmierć Elżbiety Łokietkówny.
1380-1464. Jakub z Paradyża, reprezentant devotio moderna.
1381. Przywilej Ludwika Andegaweńskiego dla Kościoła w Polsce.
1382. Śmierć Ludwika Andegaweńskiego. Początek bezkrólewia.
1383. Wojna domowa w Wielkopolsce.
1384. Przybycie Jadwigi Andegaweńskiej do Polski. Końcowa data Kroniki Janka z Czarnkowa.
1385. Układ polsko-litewski w Krewię.
1386. Przybycie Jagiełły do Polski, chrzest, ślub z Jadwigą i koronacja. Początek unii polsko-
litewskiej. Przywilej krakowski Władysława Jagiełły.
1386-1434. Panowanie Władysława Jagiełły w Polsce.
1387. Chrzest Litwy i rewindykacja Rusi z rąk węgierskich. Zhołdowanie przez Polskę Mołdawii.
1388. Przywilej piotrkowski Władysława Jagiełły.
1390. Zakończenie budowy sukiennic w Krakowie.
1390-1393. Zaburzenia wśród pospólstwa i biedoty we Wrocławiu.
1392. Ugoda ostrowska Władysława Jagiełły z Witoldem. Rządy namiestnicze Witolda na Litwie.
Oddanie Krzyżakom w zastaw Ziemi Dobrzyńskiej przez Władysława Opolczyka.
1397. Początki Związku Jaszczurczego.
1399. Śmierć Jadwigi. Bitwa z Tatarami nad Worsklą i zahamowanie ekspansji litewskiej na
wschodzie. koniec XIV w. Psałterz floriański.
1400. Odnowienie Uniwersytetu Krakowskiego.
ok. 1400-1460. Jan z Ludziska.
1401. Unia wileńsko-radomska.
1401, 1402. Wyprawy krzyżackie na Litwę.
1404. Pokój z Krzyżakami w Raciążu.
1405. Wykup Ziemi Dobrzyńskiej przez Polskę. Założenie najstarszej w Europie katedry

matematyki i astronomii w Uniwersytecie Krakowskim.
ok. 1407-1477. Grzegorz z Sanoka
1409. Powstanie na Żmudzi.
1409-1411. Wielka wojna z Zakonem Krzyżackim
ok. 1410. Madonna z Krużlowej.
1410. Bitwa pod Grunwaldem. Śmierć Mateusza z Krakowa, wybitnego teologa i rzecznika
reformy kościelnej.
1411. Pokój z Zakonem w Toruniu.
1412. Zastaw 13 miast spiskich na rzecz Polski przez Zygmunta Luksemburczyka.
1413. Unia polsko-litewska w Horodle.
1414. Wojna z Zakonem.
1415. Traktat Pawła Włodkowica O władzy papieskiej i cesarskiej wzglądem niewiernych.
1415-1480. Jan Długosz.
1418. Powstanie pospólstwa wrocławskiego i obalenie patrycjuszowskiej rady miejskiej.
1419. Wojna z Zakonem.
1420. Wyrok wrocławski Zygmunta Luksemburczyka w sporze Polski z Zakonem. Statuty
arcybiskupa Mikołaja Trąby.
1420-1422. Rokowania husytów o objęcie tronu czeskiego przez Władysława Jagiełłę, a następnie
Witolda.
1421. Statut księcia mazowieckiego Janusza wprowadza obowiązek l dnia pańszczyzny
tygodniowo z łana.
1422. Wysłanie księcia Zygmunta Korybutowicza do Czech. Wojna z Krzyżakami i pokój
melneński. Przywilej czerwiński. Śmierć arcybiskupa Mikołaja Trąby.
1423. Statut warcki.
1424. Edykt wieluński przeciwko husytom.
1425. Zjazd w Brześciu Kujawskim i żądanie ze strony szlachty przywileju za cenę uznania syna
Jagiełły Władysława następcą tronu.
1428-1433. Ruch husycki na Śląsku.
1429. Zjazd w Łucku. Starania Witolda o koronę.
ok. 1430. Madonna z Kazimierza nad Wisłą.
1430. Śmierć Witolda. Początek rządów Świdrygiełły na Litwie. Przywilej jedlneński.
1431. Wyprawa wołyńska przeciw Świdrygielle. Napad krzyżacki na Wielkopolskę. Śmierć
Stanisława ze Skalbmierza, pierwszego rektora w odnowionym Uniwersytecie Krakowskim.
1432-1440. Panowanie Zygmunta Kiejstutowicza na Litwie.
1432. Unia grodzieńska.
1433. Wyprawa polsko-husycka przeciw Krzyżakom,
1434. Śmierć Władysława Jagiełły. Nadanie prawa polskiego Rusi Halickiej i Podolu.
1434-1444. Panowanie Władysława III zw. Warneńczykiem.
1435. Bitwa pod Wiłkomierzem. Pokój z Zakonem w Brześcia.
1437. Przyjęcie korony czeskiej dla Kazimierza Jagiellończyka. Ugoda szlachty małopolskiej z
klerem o dziesięciny. Konfederacja rządom Zbigniewa Oleśnickiego.
1437-1496. Filip Buonacorsi (Kallimach).
1438. Zjazd piotrkowski uznaje Władysława III pełnoletnim. Konfederacja korczyńska
przeciwko Zbigniewowi Oleśnickiemu.
1439. Konfederacja Spytka z Melsztyna i jej klęska w bitwie pod Grotnikarni.
ok. 1440. Nagrobek Władysława Jagiełły w katedrze wawelskiej.
1440. Powstanie Związku Pruskiego.
1440-1492. Panowanie Kazimierza Jagiellończyka w Wielkim Księstwie Litewskim.
1443. Zakup księstwa siewierskiego przez Zbigniewa Oleśnickiego.
1444. Śmierć Władysława III pod Warną.

1444-1447. Bezkrólewie w Polsce.
1447-1492. Panowanie Kazimierza Jagiellończyka w Polsce.
ok. 1450. Traktat o ortografii polskiej Jakuba Parkoszowica z Żurawicy.
1454. Inkorporacja Prus do Polski. Wybuch wojny trzynastoletniej z Zakonem. Bitwa pod
Chojnicami. Zhołdowanie przez Polskę księstwa oświęcimskiego. Statuty nieszawskie – wzrost
znaczenia średniej szlachty.
ok. 1455. Biblia królowej Zofii.
1455-1480. Historia Polski Jana Długosza.
1456. Inkorporacja księstwa oświęcimskiego do Korony i zhołdowanie księstwa zatorskiego.
1457. Opanowanie Malborka przez Polaków. Przywilej dla Gdańska, Elbląga i Torunia.
1462. Wcielenie ziemi rawskiej, gostyńskiej i bełskiej do Korony.
1463. Rozbicie floty krzyżackiej na Zalewie Wiślanym.
1466. Pokój z Zakonem w Toruniu: powrót Pomorza Gdańskiego do Polski.
1473. Najstarszy druk polski – Kalendarz na rok 1474 wydany w Krakowie.
1475. Pierwszy druk w języku polskim wydany we Wrocławiu.
1476. Wcielenie ziemi sochaczewskiej do Korony.
1477-1489. Powstanie ołtarza mariackiego Wita Stwosza w Krakowie.
1477-1496. Twórczość Wita Stwosza w Krakowie.
1478-1479. „Wojna popia”.
1479. Likwidacja rozdrobnienia dzielnicowego na Pomorzu Zachodnim.
1482. Najazd Tatarów krymskich na W. Ks. Litewskie.
1491 -1498. Rządy Olbrachta w księstwie głogowskim.
1492-1501. Panowanie Jana Olbrachta w Polsce.
1492-1494. Wojna litewsko-moskiewska.
1492-1506. Panowanie Aleksandra Jagiellończyka na Litwie.
1493. Początki dwuizbowego sejmu walnego.
1494. Wcielenie księstwa zatorskiego do Korony.
1495. Wcielenie księstwa płockiego do Korony.
1496. Konstytucje sejmu piotrkowskiego ograniczające wychodźstwo chłopów, zatrudnianie ludzi
luźnych w miastach, zakaz nabywania ziemi przez mieszczan. Zwolnienie szlachty od ceł,
wprowadzenie taks wojewodzińskich na towary przemysłowe.
1497. Wyprawa mołdawska Jana Olbrachta.
1499-1506. Rządy Zygmunta Jagiellończyka (Starego) w księstwie głogowskim.
1499. Unia wileńska.
1500-1503. Wojna litewsko-moskiewska.
1501. Unia w Mielniku.
1501-1506. Panowanie Aleksandra Jagiellończyka w Polsce.
1504-1506. Zygmunt Jagiellończyk namiestnikiem Śląska.
1505. Konstytucja ihil novi. Kodeks Baltazara Behema.