Hobbit i filozofia Prawdziwa historia tam i z powrotem

Tytuł oryginału: The Hobbit and Philosophy

Tłumaczenie: Olga Kwiecień-Maniewska
Projekt okładki: Anna Mitka

ISBN: 978-83-246-6863-2

Published by John Wiley & Sons, Inc., Hoboken, New Jersey

All Rights Reserved. Authorised translation from the English language edition
published by John Wiley & Sons Limited. Responsibility for the accuracy of the translation
rests solely with Helion S.A. and is not the responsibility of John Wiley & Sons Limited.
No part of this book may be reproduced in any form without the written permission of the
original copyright holder, John Wiley & Sons Limited.

Wszelkie prawa zastrzeżone. Nieautoryzowane rozpowszechnianie całości lub fragmentu
niniej-szej publikacji w jakiejkolwiek postaci jest zabronione. Wykonywanie kopii metodą
kserograficz-ną, fotograficzną, a także kopiowanie książki na nośniku filmowym,
magnetycznym lub innym powoduje naruszenie praw autorskich niniejszej publikacji.

Wszystkie znaki występujące w tekście są zastrzeżonymi znakami firmowymi
bądź towarowymi ich właścicieli.

Autor oraz Wydawnictwo HELION dołożyli wszelkich starań, by zawarte
w tej książce informacje były kompletne i rzetelne. Nie biorą jednak żadnej
odpowiedzialności ani za ich wykorzystanie, ani za związane z tym ewentualne
naruszenie praw patentowych lub autorskich. Autor oraz Wydawnictwo HELION
nie ponoszą również żadnej odpowiedzialności za ewentualne szkody wynikłe
z wykorzystania informacji zawartych w książce.

Fotografia na okładce została wykorzystana za zgodą Shutterstock.

Wydawnictwo HELION
ul. Kościuszki 1c, 44-100 GLIWICE
tel. 32 231 22 19, 32 230 98 63
e-mail: editio@editio.pl
WWW: http://editio.pl (księgarnia internetowa, katalog książek)

Printed in Poland.

Księgarnia internetowa

•

Lubię to! » Nasza społeczność

SPIS TREŚCI

Podzikowania: Dkuj bardzo

Wstp: Nigdy nie miej si z ywych filozofów

Gregory Bassham i Eric Bronson

ZĘŚĆ

O D K R Y J S W O J E G O W E W N Ę T R Z N E G O T U K A

1. Hobbit miujcy przygody

Gregory Bassham

2. „A droga wiedzie w przód i w przód”: Tao Hobbita

Michael C. Brannigan

3. Wielkie owosione stopy: Hobbita cieka do owiecenia

Eric Bronson

4. Bilbo Baggins: Kosmopolityczny hobbit

Dennis Knepp

ZĘŚĆ

D O B R Y , Z Ł Y I O Ś L I Z G Ł Y

5. Chwaa Bilba Bagginsa

Charles Taliaferro i Craig Lindahl-Urben

6. Duma i skromno w Hobbicie

Laura Garcia

7. „Mój skarb”: Tolkien o zagroeniach zwizanych

z chci posiadania

Anna Minore i Gregory Bassham

Kup książkę

Poleć książkę

HOBBIT I FILOZOFIA. PRAWDZIWA HISTORIA TAM I Z POWROTEM

8. Tolkiena wojna sprawiedliwa

113

David Kyle Johnson

9. „Nic mdrego”: Sztuka i pikno w

Hobbicie

129

Philip Tallon

10. Hobbitus ludens: Dlaczego hobbici lubi zabaw

i dlaczego my te powinnimy j lubi?

141

David L. O’Hara

ZĘŚĆ

III

Z A G A D K I I P I E R Ś C I E N I E

11. „Pan magii i machin”: Tolkien o magii i technologii

159

W. Christopher Stewart

12. Wewntrz

Hobbita: Bilbo Baggins i paradoks fikcji

173

Amy Kind

13. Filozofia w ciemnociach:

Hobbit i hermeneutyka

189

Tom Grimwood

ZĘŚĆ

T A M I Z P O W R O T E M

14. Niektórzy hobbici to maj szczcie

205

Randall M. Jensen

15. Pocieszenie Bilba: Opatrzno i wolna wola w ródziemiu

219

Grant Sterling

16. Odwaga i podejmowanie decyzji w Dzikich Krajach

233

Jamie Carlin Watson

17. Tam i z powrotem: Pieni niewinnoci i dowiadczenia

251

Joe Kraus

O autorach: Nasi znakomici i zuchwali wspóautorzy

267

Poleć książkę

Kup książkę

Hobbitus ludens

Dlaczego hobbici lubią zabawę i dlaczego my

też powinniśmy ją lubić?

David L. O’Hara

Co dwa lata sportowcy z caego wiata zbieraj si, by uczestniczy w igrzy-
skach olimpijskich. Gdy pomylimy o kosztach treningu, podróy i orod-
ków sportowych, zauwaymy, e olimpiada kosztuje miliardy dolarów. Gdy
dodamy to do kwot wydawanych na profesjonalny sport na wiecie, to mo-
emy si zacz zastanawia, czy tych pienidzy nie mona by jako lepiej
spoytkowa, na przykad na szukanie sposobu na rozwizanie kwestii godu
na wiecie, leczenie raka, finansowe wspomaganie profesorów filozofii itd.

Jednak werdykt historii wydaje si gosi, e w kadej kulturze zabaw

uwaa si za istotn cz dobrego ycia. Warto wic zapyta, jak powanie
powinnimy traktowa zabaw.

Poleć książkę

Kup książkę

HOBBIT I FILOZOFIA. PRAWDZIWA HISTORIA TAM I Z POWROTEM

142

Piłka nożna, golf i inne gry, w które bawią się hobbici

Jeli uznamy

Hobbita za wskazówk, to dojdziemy do przekonania, e

Tolkien sdzi, i powinnimy traktowa zabaw bardzo powanie. W ko-
cu to ksika o hobbicie. Jeli kto jest hobbitem, to znaczna cz jego
ycia jest powicona rozmaitym rozrywkom — sportom, przyjciom,
sztucznym ogniom, plotkom, odwiedzaniu przyjació i ssiadów, rzucaniu
kamykami i strzakami, zapasom, piewaniu, zbieraniu grzybów, piciu
piwa i wydmuchiwaniu kóek z dymu

To prawda, e hobbity „narzdziami posugiway si zrcznie” i bez

wtpienia ciko pracoway, by utrzyma swoj „dobrze rzdzon i dobrze
zagospodarowan rolnicz krain”

(kto musi uprawia roliny i przy-

gotowywa posiki, skoro hobbity lubi jada sze posików dziennie!).
Jest jasne, e Tolkienowscy hobbici spdzaj znacznie wicej czasu na
zabawie i odpoczynku ni wikszo ludzi dzisiaj.

Nie tylko hobbici si bawi. Elfowie nocami piewaj i ucztuj po lasach.

Ludzie z Miasta na Jeziorze równie lubi witowa (chocia znajdzie
si wród nich jeden czy dwóch ponuraków). Nawet postaci, o których
nie powiedzielibymy, e potrafi si bawi, lubi oddawa si temu zaj-
ciu: Gollum namawia Bilba na gr w zagadki, a Gandalf wkupia si w go-
cin u Beorna poprzez opowieci. W nocy Beorn te si bawi z innymi
niedwiedziami. Niemal wszyscy w

Hobbicie — nawet gobliny — piewaj

i muzykuj.

Tolkien pisze nawet o sportach

. Mówi, e hobbici wynaleli golfa,

gdy Bullroarer Tuk kijem strci z karku gow króla goblinów Golfimbula,
która nastpnie potoczya si do króliczej nory. Po tym, jak Thorin i jego
towarzysze opuszczaj Rivendell, znajduj si w górach podczas burzy,
otoczeni przez „kamiennych olbrzymów, którzy wyszli z kryjówek i zaba-
wiali si ciskaniem gazów to w siebie nawzajem, to w ciemno prze-
pacistej doliny, gdzie paday z oskotem midzy drzewa rosnce na jej
dnie, rozpryskujc drzazgi”.

Thorin narzeka: „To na nic! […] Jeli nas wicher nie zmiecie, deszcz

nie zatopi, albo piorun nie ustrzeli, olbrzymy gotowe zabawi si nami
w pik non i kopniakiem posa do nieba”

. To nie tylko puste sowa

— mówi nam co wanego o ródziemiu, a mianowicie, e krasnoludy
znay gr w pik non.

Poleć książkę

Kup książkę

HOBBITUS LUDENS

143

Nie artuj! Dowiadujemy si czego jeszcze — nawet olbrzymy si

bawi. Moe dlatego Gandalf wierzy, e bdzie w stanie znale olbrzyma,
który bdzie „na tyle przyzwoity, eby zablokowa z powrotem to wyj-
cie”

. Zabawa moe si wydawa nieistotna w porównaniu z wielkimi

wydarzeniami na wiecie, jednak moe te by tym, co nas czy.

Pomyl o Gollumie, gdy spotyka Bilba. Obecno hobbita przypomina

Gollumowi o najprzyjemniejszej czci jego dawnego ycia, gdy razem
z przyjaciómi bawi si w zadawanie zagadek: „Zadawanie zagadek, a cza-
sem i odgadywanie byo jedyn rozrywk, jakiej zaywa w towarzystwie
innych dziwacznych stworów przyczajonych w swoich jaskiniach; ale byo
to dawno, dawno temu, nim straci wszystkich przyjació, zosta wypdzony
ze swej siedziby i samotnie przeczoga si w gb, w gb ziemi, w ciemne
czelucie pod górami”

Tego typu chwile sprawiaj, e Gollum staje si w naszych oczach

kim mniej potwornym, a bardziej ludzkim. Czujemy najwiksz wi ze
zwierztami, gdy si bawi; w zabawie staj si podobne do nas. Tak na-
prawd, jeli kto w ogóle si nie bawi, mamy wtpliwoci, czy w ogóle
jest w peni czowiekiem. Zgodnie z tym niemiecki filozof Friedrich
Schiller (1759 – 1805) zada pytanie: „Ale có znaczy: sama tylko zabawa,
kiedy wiemy, e ze wszystkich stanów czowieka stan zabawy — i tylko
on — czyni go zupenym i rozwija od razu dwoist jego natur”

Kto mógby powiedzie: „Wielka mi rzecz: hobbici graj w golfa,

a krasnoludy w pik non. Nie czyni to z

Hobbita »Przegldu Sporto-

wego« ródziemia”. To prawda — jednak w tej opowieci jest o wiele
wicej zabawy, ni pojawia si w bezporednich opisach. Gdy druyna
trafia do Rivendell, Tolkien mówi nam:

Dziwna rzecz — o tym, co najlepsze, i o dniach najmilej spdzo-
nych niewiele si ma do opowiadania, a suchanie o tym nie tak
bawi suchaczy; za to o rzeczach przykrych, niepokojcych czy wrcz
gronych mona opowiada wspaniae historie i starczy tematu
na dugo. Nasi wdrowcy spdzili w owym dobrym domu dwa tygo-
dnie z gór. […] A mimo to niewiele mam do powiedzenia o tym
popasie. […] auj, e z braku czasu nie mog wam powtórzy
chocia kilku opowieci, chocia jednej czy dwóch pieni, które
nasi podróni zasyszeli w tym domu

Poleć książkę

Kup książkę

HOBBIT I FILOZOFIA. PRAWDZIWA HISTORIA TAM I Z POWROTEM

144

Spdzili ponad dwa tygodnie w Rivendell, jednak nie ma o czym opo-
wiada, poniewa w tym czasie gównie odpoczywali i bawili si.

Zabawa to co wicej ni tylko sport. Angielskie sowo „play” ma

wiele znacze — okrela si nim przedstawienia teatralne (aktorzy zwani
byli te „players”, czyli „graczami”), mówic o muzykowaniu moemy po-
wiedzie, e ludzie graj na instrumentach, mona te bawi si ciastolin
(Play-Doh), piaskiem na play i przedmiotami, które le na naszym biur-
ku. Sowo to uywane jest te w odniesieniu do polowania lub wdkowa-
nia (a zwierzta, na które si poluje, nazywaj si po angielsku „game”
— sowo to oznacza równie gr). Rozwizywanie krzyówek, opowiadanie
dowcipów, piew, taniec, sztuka — wszystko to moe si mieci w po-
jemnym pojciu „play”.

Czym zabawa nie jest?

Co wszystkie te rzeczy maj ze sob wspólnego? Czym jest gra lub zabawa?
Zacznijmy od wykluczenia tych rzeczy, które nimi nie s.

Zabawa to nie znaczy brak powagi

Moe nas kusi, by myle o zabawie jak o braku powagi, jednak tak
naprawd im intensywniej si bawimy, tym jestemy powaniejsi. Pomyl
tylko o tym, jak dziecko powanie traktuje opowiadane przez siebie zmy-
lone historie. Jeli grasz w zespole na gitarze lub grywasz z kolegami w pi-
k, to oczekujesz, e ludzie, z którymi grasz, bd to traktowali powanie.

Schiller uwaa, e zabawa jest najwysz form powagi: „Przyjem-

no, dobro, doskonao czyni czowieka tylko powanym, piknem za
moe si on

bawi”

. Sdzi, e pikno to co doniolejszego ni „przyjem-

no, dobro, doskonao”, tak wic zabawa, która skupia si na piknie,
ma wysz rang ni powaga.

Zabawa jest w pewnym sensie czym zbyt powanym, by nazywa j

powan, wic nazywamy j zabaw.

Poleć książkę

Kup książkę

HOBBITUS LUDENS

145

Zabawa to nie bezczynność

Zabawa nie jest te tosama z relaksem czy lenistwem. w. Tomasz
z Akwinu (ok. 1225 – 1274) napisa w

Sumie teologicznej, e podczas gdy

acedia czy te lenistwo zdecydowanie jest grzechem, odpoczynek i za-
bawa s tak wane, e jego zdaniem ludzie nadal bd si tym zajmowa
w niebie

Na poziomie bardziej przyziemnym — sportowcy, którzy powanie

traktuj uprawian przez siebie dyscyplin, trenuj bardzo intensywnie.
Hobbici s kolejnym przykadem — gdy si bawi, to na caego. Wspo-
mnijmy planowanie, jakie byo potrzebne, by zorganizowa przyjcie z oka-
zji urodzin Bilba w

Druynie Piercienia, lub wysiek potrzebny, by uczyni

z Bag End odpowiednie miejsce do odpoczynku. Czytamy: „Bya to nora
hobbita, a to znaczy nora z wygodami”

Wygody przychodz jedynie dziki cikiej pracy i uwanemu pla-

nowaniu. Charles S. Peirce (1839 – 1914) powiedzia, e zabawa jest
waciwie odwrotnoci lenistwa: „Zabawa, jak wszyscy wiemy, to aktywne
zastosowanie naszych umiejtnoci”

. Gdy si bawimy, angaujemy si

w to cakowicie.

Zabawa to nie dziecinada

Zabawa nie jest te gupstwem czy dziecinad, nawet jeli moe si taka
wydawa na pierwszy rzut oka. Tolkien ilustruje to opisem najbardziej
skonnego do zabawy ludu w

Hobbicie — elfów z Rivendell. Gdy Bilbo i jego

towarzysze przybywaj do Rivendell, sysz miech i piew elfów wród
drzew: „Nic mdrego, powiecie zapewne”, pisze Tolkien. „Ale ich by to
nie wzruszyo, mialiby si jeszcze goniej, gdybycie im to powiedzieli.
Byy to oczywicie elfy. […] Nawet tak rozsdne krasnoludy jak Thorin
i jego kompania uwaay, e elfy maj lekkiego bzika (ale to te jest bzik,
eby tak uwaa), a czasem si na nich obraay”

Oczywicie elfowie „duo wiedz i s specjalistami od wszelkich no-

win”, tak wic druyna opuszczaa dom Elronda wyposaona w „dobre
rady”, które „umoliwiy im udoskonalenie planów wyprawy”

. Gdyby

nie umiejtno czytania run przez Elronda, krasnoludy wci siedzia-
yby pod tajnymi drzwiami, zastanawiajc si, jak wej do rodka. Albo
te stayby si pieczystym smoka.

Poleć książkę

Kup książkę

HOBBIT I FILOZOFIA. PRAWDZIWA HISTORIA TAM I Z POWROTEM

146

Dobro w zabawie

Filozofowie czsto staraj si przeledzi histori danej idei, by j lepiej
zrozumie. Jako e staroytni Grecy dali nam zarówno filozofi, jak i igrzy-
ska olimpijskie, przyjrzyjmy si temu, co sdzili na temat zabawy. W staro-
greckim istnieje bliski zwizek pomidzy sowami oznaczajcymi zabaw
(

paidia) i nauk (paideia). Grecy uwaali nauk za co, co jest wynikiem

wolnego czasu, poniewa wtedy zajmujemy si rzeczami, które s pikne
i przyjemne, a nie prac, która ma na celu zdobycie rzeczy, które s ko-
nieczne.

Moi studenci dziwi si zawsze, gdy sysz, e sowo „szkoa” wywodzi

si z greckiego sowa

scholé, oznaczajcego czas wolny. Szkoa moe nam

si nie wydawa czasem wolnym, jednak gdybymy nie mieli czasu wol-
nego od cikiej pracy na roli i walki z niedwiedziami, to nie mielibymy
czasu na uczenie si czegokolwiek, co nie byoby potrzebne do przetrwa-
nia. Ateski polityk Perykles (ok. 495 – 429 p.n.e.) broni ateskiego
umiowania zabawy i

scholé w swoim synnym przemówieniu, mówic, e

Ateczycy „kochali pikno, ale z prostot, kochali wiedz, ale bez znie-
wieciaoci”

Pamitajc o tym, warto moe pomyle o zabawie w kontekcie

etycznym. Filozofowie rozróniaj okrelone rodzaje dobrych rzeczy. Nie-
które dobre rzeczy, jak na przykad pienidze, s czym, czego pragniemy,
poniewa pozwalaj nam zdoby co innego. Inne dobre rzeczy, jak na
przykad mio, s przez nas upragnione same dla siebie, a nie jako ro-
dek do celu. Oprócz tego istnieje trzeci rodzaj dobra, który jest poda-
ny sam dla siebie, jak te dlatego, e pozwala nam zdoby co innego

Jakim dobrem jest wic zabawa?
Niektórzy ludzie upierali si, e jest pierwszym rodzajem dobra, ponie-

wa gdy bawimy si, moemy si nauczy poytecznych rzeczy w przy-
jemny sposób. Ksenofont (ok. 431 – 355 p.n.e.) napisa, e kady, kto
pragnie edukacji, powinien nauczy si polowa

. Jego zdaniem dopiero

potem, jeli jeszcze bdziemy mie jakie pienidze, powinnimy zaj si
studiowaniem innych dziedzin. Ksenofont wierzy, e w pogoni za dzik
zwierzyn modzi mczyni mog si nauczy wszystkich lekcji, jakie
potrzebne s im w yciu i na wojnie.

Poleć książkę

Kup książkę

HOBBITUS LUDENS

147

Podobnie król angielski Edward III (1312 – 1377) zakaza grania we

wszystkie gry z uyciem piki — chcia, by Anglicy byli lepszymi uczni-
kami, zmuszajc ich do zabawy z ukiem zamiast pik. Edward wykorzysta
potem uczników, by pokona Szkotów i ci kwiat francuskiego szla-
chectwa pod Crécy. Synna pedagoka Maria Montessori (1870 – 1952)
twierdzia, e zabawa to praca, jak wykonuj dzieci. Czsto dzieje si
tak, e gdy dobrze si bawimy, to wiele si uczymy. Taka idea przywie-
caa te tworzeniu tej ksiki — mamy nadziej, e Czytelnik bdzie si
dobrze bawi, uczc si z niej czego o filozofii.

Inni, jak Sokrates (ok. 470 – 399 p.n.e.), twierdzili, e przynajmniej

niektóre zabawy blisze s drugiemu rodzajowi dobra, czyli e s dobre
same w sobie. Platon (ok. 428 – 348 p.n.e.) napisa, e Sokrates sdzi,
i najwartociowsz zabaw jest filozofia. Powicenie si zabawie z naj-
bardziej wzniosymi ideami jest niczym pielgnowanie piknych ogrodów
w mylach

. Zabawa w filozoficzne rozmylania staje si nagrod sama

w sobie.

Arystoteles (384 – 322 p.n.e.) nie zgadza si w tym punkcie z So-

kratesem. W swojej synnej

Etyce nikomachejskiej twierdzi, e zabawa nie

jest rzecz najwysz, lecz jest przykadem trzeciego rodzaju dobra — ze
wzgldu na to, e ma w sobie pikno, jest czym, czego mona pragn
jako rzeczy wartociowej samej w sobie, jednak jest te niezwykle istotna,
jeli chodzi o przygotowanie nas do innych rzeczy wartych uwagi: „Ba-
wimy si, ebymy mogli by powani”

Zabawa w przygodę — edukacja Bilba

Zabawa w oczywisty sposób nas uczy. Jak napisa poeta Alexander Pope
(1688 – 1744): „W taki sposób edukacja ksztatuje myl ogóu / tak jak
zgina si gazk, by ukierunkowa ronicie drzewa”

. Zabawa jest cz-

ci nauki. Pomaga nam to zrozumie, dlaczego Bilbo by waciwym czo-
wiekiem — to znaczy hobbitem — by zabawi si we wamywacza.

Mimo e krasnoludy wtpiy, by Bilbo nadawa si do tej roli, Gandalf

wiedzia co, czego one nie wiedziay o hobbitach: „Maj te ruchy nad-
zwyczaj zwinne, umiej si kry doskonale […], posiadaj w dodatku
ogromny zasób wiedzy i mdrych przysów, o których wikszo ludzi

Poleć książkę

Kup książkę

HOBBIT I FILOZOFIA. PRAWDZIWA HISTORIA TAM I Z POWROTEM

148

nigdy nie syszaa albo od dawna zapomniaa”

. Przyjemno z czytania

Hobbita opiera si czciowo na obserwacji, jak dziki kolejnym przygo-
dom Bilbo odkrywa, jak dobrze ycie w Shirze przygotowao go do przygód.
Gdy krasnoludy zostaj schwytane przez pajki w Mrocznej Puszczy, do-
wiadujemy si, e:

Hobbit mia wpraw w rzucaniu kamieniami. […] Gdy by may,
nieraz zabawia si ciskaniem kamieni […], dorósszy spdza
wiele czasu na takich grach jak palant, pika i krgle — sowem,
lubi spokojne zabawy polegajce na rzucaniu do celu; Bilbo zna
róne sztuki prócz puszczania kóek z dymu, zadawania i rozwizy-
wania zagadek i gotowania, chocia nie miaem dotd czasu, aby
wam o tym powiedzie

Zajcia Bilba w dziecistwie, jak to czsto bywao w czasach, gdy na

wiecie „mniej byo zgieku, a wicej zieleni”

, byy dobrym przygoto-

waniem do przygód. Nie jest to bynajmniej zaskoczeniem dla filozofów.
Joseph Esposito opisuje zabaw jako otwarcie si na moliwoci. Nasze
upodobanie do sportów czciowo ma zapewne zwizek z tym, e nie
znamy z góry wyniku. Gra nie jest gr, jeli jej zakoczenie jest ustalone
przez jej rozpoczciem. Gramy nie tylko po to, by si porusza lub by
wygra, lecz równie, by dowiadczy moliwoci zwizanych z zabaw.
Esposito pisze:

Wspinaczka górska to sport, a nie tylko zdrowe wiczenie, po-
niewa zawiera w sobie moment otwartych moliwoci — podpar-
cie dla doni lub stopy moe si ukruszy bez ostrzeenia. W wd-
karstwie to samo dotyczy tego, czy ryba zapie przynt. […] Gdy
natura ma okazj si z nami zabawi, jak ma to miejsce równie
w eglarstwie, surfingu, polowaniu, lotniarstwie itd., te czynnoci
staj si czym wicej ni sposobem na spdzanie wolnego czasu,
stajc si okazj do sportowej gry

Podobnie Drew Hyland twierdzi, e gra wymaga „postawy otwarcia

si” na nowe dowiadczenia

. Moe to wyjania yk Tuków w Bilbie.

Gdy Tukowie pragnli przygody, wcale nie zachowywali si dramatycznie
inaczej ni pozostali hobbici. Wrcz przeciwnie, doprowadzali naturalne

Poleć książkę

Kup książkę

HOBBITUS LUDENS

149

dla hobbitów umiowanie zabawy do jego logicznego rozwinicia — jeli
kto lubi si bawi, to dlatego, e lubi róne moliwoci, a najwiksze
moliwoci nazywamy „przygodami”.

Parafrazujc Schillera, ycie hobbita jest dobre i wygodne, jednak

potrzeba w nim odrobiny przygody, by uczyni je kompletnym. Motywacj
Bilba nie jest bogactwo, strach, patriotyzm czy jakikolwiek zewntrzny
czynnik — wyrusza w poszukiwaniu przygód, poniewa sam pragnie ich
dowiadczy

Igranie z ogniem — Gandalf i gobliny

Nie kada zabawa jest równie dobra, czciowo dlatego, e nie kada na-
stawiona jest na pikno. Pisaem wczeniej, e niemal wszyscy w ródzie-
miu bawi si. Ta uwaga moe si wydawa nieistotna, jednak Gandalf
i gobliny maj kilka cech wspólnych. Po pierwsze, i on, i oni lubi pio-
senki. Po drugie, i on, i oni lubi zabawy z ogniem. W obu przypadkach
oczywicie zabawa Gandalfa jest lepsza ni zabawy goblinów.

Zacznijmy od ognia. Gandalf ma talent do fajerwerków, co czyni z nie-

go bardzo podanego gocia na przyjciach w Shirze. Fajerwerki przydaj
si te, by odwróci uwag goblinów lub podpali wargów. Podobnie jak
miao to miejsce z dziecinnymi zabawami Bilba, zabawy Gandalfa na-
stawione s na pikno, jednak przy okazji s poyteczne.

Gobliny te lubi wybuchy. Czytamy o nich:

Otó gobliny s okrutne, przewrotne i ze do gruntu. Nie wyra-
biaj piknych przedmiotów, ale na innej robocie znaj si do
dobrze. […] Niewykluczone, e to wanie gobliny byy wynalaz-
cami pewnych maszyn, które z czasem stay si utrapieniem wiata,
a przede wszystkim przemylnych urzdze do zabijania mnóstwa
istot za jednym zamachem; gobliny lubi bowiem koa i mechani-
zmy, a nade wszystko gwatowne wybuchy; lubi te wyrcza si
w robocie, o ile si da, cudzymi rkami

Gandalf zabawia si fajerwerkami, poniewa s pikne, gobliny zajmuj
si wybuchami tylko dlatego, e

s uyteczne. Rónica pomidzy jednym

i drugim podejciem polega na otwarciu si na moliwoci lub nie. Gobliny

Poleć książkę

Kup książkę

HOBBIT I FILOZOFIA. PRAWDZIWA HISTORIA TAM I Z POWROTEM

150

nie pragn rónych moliwoci ani przygód — chc zrobi jak najwicej
jak najmniejszym nakadem pracy.

Ich podejcie do zabawy jest jeszcze wyraniej widoczne w ich pio-

senkach. Ich pieni nie maj w sobie pikna, cudownoci ani tajemnic.
piewaj, by zmobilizowa si do pracy: „Mot w eb a chrup! Trzask,
prask, w py w proch. […] Mcz, jcz, tnij, wicz!”

. Mona to porówna

z radosnymi piosenkami z Rivendell, pieni wiolarzy, spawiajcych
beczki, którzy dziwuj si otaczajcemu ich piknu natury, lub z penymi
nadziei, proroczymi pieniami z Miasta na Jeziorze. Gobliny, czy to w prak-
tyce, czy w pieni, kochaj rzeczy przemylne, nie pikne.

Gra według reguł — zagadki i etyka

Spryt jest przeceniany; a w kadym razie nie jest a tak wany jak zabawa
i pikno. Tytu tego rozdziau zaczerpnity zosta z ksiki holenderskiego
filozofa Johana Huizingi (1872 – 1945)

Homo ludens, powiconej filo-

zofii zabawy. Tytu jest gr sów z okreleniem

homo sapiens, nazw, jak

nadalimy naszemu gatunkowi, by podkreli nasz przemylno i wiedz
o tym, jak robi róne rzeczy. Huizinga uwaa, e ludzie, którzy wymylili
t nazw, byli niczym wargowie oszczekujcy niewaciwe drzewo. To nie
mylenie czyni nas tym, kim jestemy, lecz zdolno bawienia si.

Huizinga twierdzi, e sama filozofia narodzia si z zabaw sownych,

a konkretniej — zagadek

. W staroytnych Atenach mczyni, którzy

nazwali siebie sofistami, uczyli innych przemawiania, tak by ci ostatni
mogli wygrywa wybory i sprawy sdowe. Sofici zadawali sobie nawzajem
zagadki, by ustali swoj pozycj jako filozofów. W tym rodowisku pojawi
si Sokrates, pierwszy wielki zachodni filozof, którzy odkry co wanego
pod pozorn bahoci zagadek.

Zagadki opieraj si na wieloznacznoci sów i bawi si zwizkami

pomidzy rzeczami, które wydaj si ze sob niezwizane. Tak naprawd
jest to pocztek metafizyki (badania tego, co jest najbardziej rzeczywiste)
i epistemologii (gazi filozofii zajmujcej si badaniem wiedzy i wiary). Daje
nam te wgld w kwestie etyki, czyli tego, jak powinnimy y z innymi.

Czsto cytowane sowa Thorina, wypowiedziane przez niego na ou

mierci, sugeruj, e on te zrozumia, i ycie powicone zabawie moe

Poleć książkę

Kup książkę

HOBBITUS LUDENS

151

pozwoli nam nauczy si etycznego, najlepszego rodzaju ycia

. Moe

wanie dlatego Schiller twierdzi, e „czowiek bawi si tylko tam, gdzie
w caym znaczeniu tego sowa jest czowiekiem, i tam tylko jest penym
czowiekiem, gdzie si bawi”

Dla Schillera i Arystotelesa zabawa bya rodzajem dobra poredniego.

Sama w sobie jest czym podanym, a zarazem jest spoiwem dla innych
obszarów naszego mylenia. Gdy si bawimy, stykamy si z piknem mo-
liwoci, co pozwala nam poczy nasze impresje zmysowe z bardziej ogól-
nymi ideami, zasadami i definicjami. Mona wyrazi to prociej — to za-
bawa pozwala nam pozna, co jest etyczne. Jeli jestemy

homo sapiens

(ludmi mylcymi) to tylko dlatego, e przede wszystkim jestemy

homo

ludens (ludmi, którzy si bawi).

Zabawa i proces współ-twórczy

Takie spojrzenie na zabaw jest najwyraniej bliskie Tolkienowi. W kilku
swoich ksikach pisze on o tym, co to znaczy by artyst, i sugeruje, e
sztuka jest rodzajem zabawy, w której imitujemy najwysz, bosk etyk.
Tolkien nazwa ten proces „deniem wspó-twórczym”.

Przykad tego znajdujemy w

Silmarillionie, gdy Aulë tumaczy Ilúvatar-

owi, dlaczego stworzy krasnoludów bez jego wiedzy. Aulë opisuje ten
proces jako zabaw: „To Ty wszczepie w moje serce wol tworzenia
nowych rzeczy; dziecko niewiele rozumie, lecz próbuje naladowa uczynki
ojca nie dlatego, e chce je wyszydzi, lecz dlatego wanie, e jest sy-
nem swojego ojca”

. Tolkien nie pisa swoich opowieci ze ródziemia

dla zysku, lecz dla odtworzenia czy te, jak sam by powiedzia, subkreacji
— to twórcza, radosna praca artysty naladujcego Boga.

Granice zabawy

Tolkien jednak przypomina nam, e zabawa ma swoje granice. Na przy-
kad powyszy cytat z

Silmarillionu sugeruje, e nie kada zabawa jest

równie dobra. Aulë rozumie, e gdyby jego zabawa wyszydzaa dziaania
Ilúvatara, to byaby ona dla niego degradujca i on sam zasugiwaby na
kar. Pamitajmy te o tym, co powiedzia Arystoteles — zabawa jest
wana, ale jej zadaniem jest przygotowanie nas do bycia powanymi.

Poleć książkę

Kup książkę

HOBBIT I FILOZOFIA. PRAWDZIWA HISTORIA TAM I Z POWROTEM

152

Zgadza si z tym Immanuel Kant (1724 – 1804)

. Zabawa, twierdzi,

pozwala nam wywiczy swoje umiejtnoci, jednak bez pracy i dyscy-
pliny nigdy nie zdobdziemy potrzebnych umiejtnoci ani nie wyksztaci-
my swoich umysów. Kant ostrzega, e zabawa moe te by niebezpiecz-
na, szczególnie jeli chodzi o to, jak traktujemy innych ludzi, gdy si
bawimy. Nigdy nie powinnimy traktowa innych ludzi jak zabawki. Kant
powiedzia, e dawanie dzieciom rzeczy, których pragn, wcale nie jest
ich psuciem — rodzic najbardziej psuje dziecko wtedy, gdy traktuje je
jak swoj zabawk. To wedug Kanta jest brak szacunku dla osoby, któr
staje si dziecko.

Niebezpieczestwo zabawy polega wic na tym, e moemy nie trak-

towa innych tak powanie, jak powinnimy. Tolkien daje nam tego mnó-
stwo przykadów. Jak powiedzia Bilbo: „Nigdy nie miej si ze smoka, póki
jeszcze zipie”

. Przypomnijmy sobie te Gandalfa przed wie Orthanku

Dwóch wieach, gdy mówi: „Kto ma ochot, moe mi towarzyszy [by

porozmawia z Sarumanem], pamitajcie jednak — bez artów. Nie pora
na to”. Gdy Pippin zapyta, na czym polega niebezpieczestwo, Gandalf
odpowiedzia, e najbardziej zagroeni s ci, którzy „podchodz pod jego
próg z lekkim sercem” i przez to nie traktuj jego mocy i sów tak po-
wanie, jak powinni

. Tolkien wiedzia, e zabawa sowami moe by

przyjemna, jednak dawa do zrozumienia, e sowa potrafi te by po-
tne i niebezpieczne.

Profesor się bawi

Przyjaciel Tolkiena, C.S. Lewis (1898 – 1963), zna potg sów lepiej
ni ktokolwiek. Czyta

Hobbita i bardzo mu si on podoba. Lewis po-

twierdzi zabawowe nastawienie

Hobbita, piszc: „Hobbit, chocia zupenie

niepodobny do

Alicji [w Krainie Czarów] przypomina j pod tym wzgldem,

e mamy tu do czynienia z bawicym si profesorem”

. Jak przewidzia

Lewis w swojej recenzji, zabawa profesora daa nam klasyczne dzieo.
Czy potrzebujemy jakiego innego wiadectwa, jak wana jest zabawa?

Poleć książkę

Kup książkę

HOBBITUS LUDENS

153

UWAGI:

Pippin dobrodusznie mówi Bergilowi (który grozi Pippinowi, e go

postawi na gowie lub pooy go na opatki): „Znamy róne chwyty
walki zapaniczej w naszym kraiku”, J.R.R. Tolkien,

Wadca Piercieni.

Powrót króla, Muza SA, Warszawa 2002, s. 44 – 45.

J.R.R. Tolkien,

Wadca Piercieni. Druyna Piercienia, Muza SA,

Warszawa 2002, s. 16. Przed podró do Samotnej Góry Thorin pogardza
hobbitami jako ras „wieniaków”, vide: id.,

Wyprawa do Ereboru, [w:]

Niedokoczone opowieci, red. Ch. Tolkien, Amber, Warszawa 2005, s. 272.

Sam Tolkien by za modu penym werwy (chocia niewysokim)

sportowcem. Na spotkaniu swojej klasy z King’s Edwards School
przekona si, e zosta zapamitany bardziej jako gracz w rugby ni
ze wzgldu na swoje umiejtnoci naukowe, vide: J.R.R. Tolkien,

Listy,

red. H. Carpenter przy wspópracy Ch. Tolkiena, Prószyski i S-ka,
Warszawa 2010, s. 552.

J.R.R. Tolkien,

Hobbit, czyli tam i z powrotem, Iskry, Warszawa 1994, s. 48.

Ibid., s. 78.

Ibid., s. 60 – 61.

F. Schiller,

Listy o estetycznym wychowaniu czowieka i inne rozprawy,

Czytelnik, Warszawa 1972, s. 102.

J.R.R. Tolkien,

Hobbit…, op. cit., s. 44.

F. Schiller,

Listy…, op. cit., s. 102.

w. Tomasz z Akwinu,

Suma teologiczna, t. 5, wiat widzialny,

zagadnienie 73, art. 2; t. 16,

Mio, zagadnienie 35; t. 33,

Zmartwychwstanie cia, zagadnienie 84; http://katedra.uksw.edu.pl/suma/
suma_przelad.htm [dostp: 10 grudnia 2012].

J.R.R. Tolkien,

Hobbit…, op. cit., s. 5.

Ch.S. Peirce,

A Neglected Argument for the Reality of God, [w:] The

Essential Peirce, Indiana University Press, Bloomington 1998, 2, s. 436.

J.R.R. Tolkien,

Hobbit…, op. cit., s. 43.

Poleć książkę

Kup książkę

HOBBIT I FILOZOFIA. PRAWDZIWA HISTORIA TAM I Z POWROTEM

154

Ibid., s. 43, 45.

Cyt. za: Tukidydes,

Wojna peloponeska, Zakad Narodowy im.

Ossoliskich, Wrocaw 1991, s. 140.

To rozrónienie rzeczy dobrych mona znale w

Pastwie Platona,

2.357b – d.

Ksenofont,

Podrcznik owiectwa, [w:] Wybór pism, Zakad Narodowy

im. Ossoliskich, Wrocaw 1966.

Platon,

Fajdros, 276d. Cf. A.A. Krentz, Play and Education in Plato’s

Republic, Boston University, http://www.bu.edu/wcp/Papers/Educ/
EducKren.htm [dostp: 5 grudnia 2012]; D. Hyland, The Question of
Play, University Press of America, Lanham 1984, s. 139 – 163.

Arystoteles,

Etyka nikomachejska, PWN, Warszawa 2007, wersy

1176b33. Tak naprawd to moja swobodna interpretacja tego cytatu;
dokadny przekad brzmi: „Zabawa, której celem jest powany wysiek”.

A. Pope,

Epistles to Several Persons, 1.102.

J.R.R. Tolkien,

Hobbit…, op. cit., s. 58. Gandalf wspomina te, e Smaug

nigdy

nie wcha hobbita, co jest du zalet, biorc pod uwag jego czuy

wch; cf. id.,

Wyprawa…, op. cit., s. 272.

J.R.R. Tolkien,

Hobbit…, op. cit., s. 125 – 126.

J.R.R. Tolkien,

Hobbit…, op. cit., s. 7.

J.L. Esposito,

Play and Possibility, [w:] „Philosophy Today”, lato 1974.

D. Hyland,

The Question…, op. cit., s. 139.

Dzikuj za t myl badaczowi twórczoci Tolkiena, Matthew T.

Dickersonowi.

J.R.R. Tolkien,

Hobbit…, op. cit., s. 52.

Ibid., s. 51.

J. Huizinga,

Homo ludens. Zabawa jako ródo kultury, Aletheia,

Warszawa 2007, s. 213 – 228.

Poleć książkę

Kup książkę

HOBBITUS LUDENS

155

J.R.R. Tolkien,

Hobbit…, op. cit., s. 222.

F. Schiller,

Listy…, op. cit., s. 104.

J.R.R. Tolkien,

Silmarillion, Amber, Warszawa 1996, s. 47 – 48.

I. Kant,

On Education, 2.55, 4.65 – 69.

J.R.R. Tolkien,

Hobbit…, op. cit., s. 176.

J.R.R. Tolkien,

Wadca Piercieni. Dwie wiee, Muza SA, Warszawa

2002, s. 223.

C.S. Lewis,

The Hobbit, [w:] On Stories, Harcourt, San Diego 1982, s. 81.

Poleć książkę

Kup książkę

Poleć książkę

Kup książkę