02 Kształtowanie architektury krajobrazu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ

Małgorzata Kapusta

Kształtowanie architektury krajobrazu 321[07].Z1.01

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Recenzenci:
mgr inż

. Beata Figarska-Wysocka

mgr inż. Sylwester Karbowiak

Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Małgorzata Kapusta

Konsultacja:
mgr inż. Lidia Staniszewska

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 321[07].Z1.01,
"Kształtowanie architektury krajobrazu", zawartego w modułowym programie nauczania
dla zawodu technik architektury krajobrazu.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

2. Wymagania wstępne

3. Cele kształcenia

4. Materiał nauczania i zestawy ćwiczeń

4.1. 4.1. Krajobraz jako wynik działalności człowieka

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2. Typy, struktura i jednostki przestrzenne krajobrazu

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3. Różnorodność biologiczna w krajobrazie

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

4.4. Klasyfikacja terenów zieleni i zadrzewień

4.4.1. Materiał nauczania

4.4.2. Pytania sprawdzające

4.4.3. Ćwiczenia

4.4.4. Sprawdzian postępów

4.5. Zasady kompozycji w architekturze krajobrazu

4.5.1. Materiał nauczania

4.5.2. Pytania sprawdzające

4.5.3. Ćwiczenia

4.5.4. Sprawdzian postępów

4.6. Historia architektury ogrodowej

4.6.1. Materiał nauczania

4.6.2. Pytania sprawdzające

4.6.3. Ćwiczenia

4.6.4. Sprawdzian postępów

4.7. Współczesna architektura krajobrazu

4.7.1. Materiał nauczania

4.7.2. Pytania sprawdzające

4.7.3. Ćwiczenia

4.7.4. Sprawdzian postępów

4.8. 4.8. Elementy architektury ogrodowej

4.8.1. Materiał nauczania

4.8.2. Pytania sprawdzające

4.8.3. Ćwiczenia

4.8.4. Sprawdzian postępów

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.9. Rewaloryzacja krajobrazu

4.9.1. Materiał nauczania

4.9.2. Pytania sprawdzające

4.9.3. Ćwiczenia

4.9.4. Sprawdzian postępów

4.10. Rewaloryzacja i konserwacja zabytkowych założeń ogrodowych

4.10.1. Materiał nauczania

4.10.2. Pytania sprawdzające

4.10.3. Ćwiczenia

4.10.4. Sprawdzian postępów

4.11. Zasady ochrony i rekultywacji krajobrazu

4.11.1. Materiał nauczania

4.11.2. Pytania sprawdzające

4.11.3. Ćwiczenia

4.11.4. Sprawdzian postępów

4.12. Parki narodowe, parki krajobrazowe i inne obszary prawnie chronione

4.12.1. Materiał nauczania

4.12.2. Pytania sprawdzające

4.12.3. Ćwiczenia

4.12.4. Sprawdzian postępów

4.13. Instytucje, których działalność związana jest z architekturą krajobrazu

4.13.1. Materiał nauczania

4.13.2. Pytania sprawdzające

4.13.3. Ćwiczenia

4.13.4. Sprawdzian postępów

4.14. Podstawy prawne ochrony i kształtowania architektury krajobrazu

4.14.1. Materiał nauczania

4.14.2. Pytania sprawdzające

4.14.3. Ćwiczenia

4.14.4. Sprawdzian postępów

5. Sprawdzian osiągnięć

6. Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy na temat kształtowania architektury

krajobrazu.

W poradniku zamieszczono:

–

Wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych umiejętności i wiedzy, które powinieneś
mieć opanowane, aby przystąpić do realizacji tej jednostki modułowej.

–

Cele kształcenia tej jednostki modułowej.

–

Materiał nauczania (rozdział 4), który umożliwia samodzielne przygotowanie się
do wykonania ćwiczeń i zaliczenia sprawdzianów. Obejmuje on również ćwiczenia, które
zawierają wykaz materiałów, narzędzi i sprzętu potrzebnych do realizacji ćwiczeń.
Przed ćwiczeniami zamieszczono pytania sprawdzające wiedzę potrzebną do ich
wykonania. Po ćwiczeniach zamieszczony został sprawdzian postępów. Wykonując
sprawdzian postępów, powinieneś odpowiadać na pytania tak lub nie, co oznacza, że
opanowałeś materiał albo nie.

–

Sprawdzian osiągnięć, w którym zamieszczono instrukcję dla ucznia oraz zestaw zadań
testowych sprawdzających opanowanie wiedzy i umiejętności z zakresu całej jednostki.
Zamieszczona została także karta odpowiedzi.
Wykaz literatury obejmujący zakres wiadomości dotyczący tej jednostki modułowej,

która umożliwi Ci pogłębienie nabytych umiejętności.

Jeżeli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, to poproś nauczyciela

lub instruktora o wyjaśnienie i ewentualne sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz daną
czynność.

Jednostka modułowa Kształtowanie architektury krajobrazu, której treści teraz poznasz,

zawarta jest w module 321[07].Z1 „Podstawy projektowania architektury krajobrazu” i jest
zaznaczona na schemacie na stronie 5.

Bezpieczeństwo i higiena pracy

W czasie pobytu w pracowni musisz przestrzegać regulaminów, przepisów

bezpieczeństwa i higieny pracy oraz instrukcji przeciwpożarowych, wynikających z rodzaju
wykonywanych prac. Przepisy te poznasz podczas trwania nauki.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Schemat układu jednostek modułowych

321[07].Z1

Podstawy projektowania

architektury krajobrazu

321[07].Z1.01

Kształtowanie

architektury krajobrazu

321[07].Z1.02

Stosowanie technik plastycznych

w projektowaniu architektury krajobrazu

321[07].Z1.03

Sporządzanie dokumentacji

inwentaryzacyjnej terenu

321[07].Z1.04

Wykonywanie projektów

architektury krajobrazu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

przestrzegać przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej
oraz ochrony środowiska,

−

określać stan i zasoby środowiska,

−

rozpoznawać obiekty architektury krajobrazu,

−

klasyfikować materiały budowlane i grunty,

−

prowadzić prace miernicze,

−

posługiwać się dokumentacją techniczną,

−

korzystać z różnych źródeł informacji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

zastosować kryteria klasyfikacji terenów zieleni i krajobrazu,

−

ocenić wartość estetyczną, przyrodniczą i kulturową krajobrazu rolniczego, ogrodniczego
i leśnego,

−

scharakteryzować różnorodność biologiczną krajobrazów,

−

rozróżnić style sztuki ogrodowej występujące w różnych okresach historycznych,

−

scharakteryzować zasady ochrony, rewitalizacji, rekultywacji i rewaloryzacji krajobrazu,

−

określić rodzaje krajobrazów chronionych, wskazać ich przykłady w Polsce i na świecie,

−

określić zasady kształtowania krajobrazu w różnych epokach historycznych oraz wskazać
ich typowe elementy przestrzenne,

−

rozpoznać roślinność charakterystyczną dla architektury krajobrazu w poszczególnych
epokach historycznych,

−

wskazać i scharakteryzować czynniki kompozycji ogrodowej,

−

scharakteryzować kompozycje oraz wskazać przykłady ogrodów historycznych
i współczesnych,

−

określić zasady kształtowania krajobrazu z uwzględnieniem historycznych aspektów
rozwoju miast i wsi,

−

określić zasady konserwacji i rewaloryzacji zabytkowych założeń ogrodowych,

−

określić sposoby zapobiegania niekorzystnym zmianom w krajobrazie spowodowanym
ingerencją człowieka,

−

określić zasady tworzenia i ochrony parków narodowych, parków krajobrazowych
i innych obszarów prawnie chronionych,

−

wyjaśnić rolę planowania przestrzennego w projektowaniu terenów zieleni,

−

scharakteryzować działalność organizacji i instytucji związanych z architekturą
krajobrazu,

−

zinterpretować przepisy prawa polskiego i międzynarodowego dotyczące odnowy
i konserwacji ogrodów zabytkowych oraz ochrony krajobrazu,

−

określić zakres kompetencji Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody, Wojewódzkiego
Konserwatora Zabytków i Miejskiego Architekta Krajobrazu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Krajobraz jako wynik działalności człowieka

4.1.1. Materiał nauczania

Krajobraz jest to fragment powierzchni ziemi. Zbudowany został z oddziałujących

wzajemnie ekosystemów oraz wytworów człowieka. Człowiek przez nieustanną ingerencję
w krajobraz pierwotny – doprowadził do radykalnej przemiany fizjonomii krajobrazu.

Problematyka zmian zachodzących w otaczającym nas krajobrazie stała się przedmiotem

badań naukowych zarówno przyrodniczych, geograficznych, ekonomicznych, historycznych
jak i ekonomicznych oraz filozoficznych. Powstały one na skutek zachwiania równowagi
biologicznej w przyrodzie i spowodowały zagrożenia ekologiczne. Wydarzenia te miały
miejsce na przełomie XIX i XX wieku, a powodem był szybki rozwój przemysłu. Rozwój
cywilizacji przyczynił się do niszczenia naturalnych zbiorowisk roślinnych, do wyginięcia
cennych gatunków roślin i zwierząt. Przyczynił się również do pogorszenia warunków
środowiska, w którym żyje człowiek, a więc do zanieczyszczenia powietrza, wód, gleby.
Dlatego problematyka kształtowania krajobrazu zaczęła odgrywać ważną rolę w rozwoju
cywilizacji.

Początkowo przejawem dbałości o środowisko było tworzenie parków narodowych, które

ochroną obejmowały kolejne gatunki roślin i zwierząt zagrożonych wyginięciem. Z czasem
problematyka ta rozszerzyła się na wiele innych działań, takich jak rewaloryzacja,
rekultywacja, rewitalizacja i kształtowanie środowiska. Było to możliwe w związku
ze zmianą roli człowieka w środowisku oraz ze zmianą skali zagrożeń, które zaczęły mieć
charakter globalny. Najpierw człowiek był traktowany jak wróg i główny czynnik niszczący
w środowisku. Obecnie uważa się, że człowiek jest również przedmiotem tej ochrony.
W tak przyjętej koncepcji środowisko pojmuje się jako podstawowy czynnik życia człowieka,
a jego jako istotę mogącą w decydujący sposób wpłynąć na prawidłowy rozwój środowiska,
w którym żyje i od którego jest zależny. Wyrazem tak pojętej roli człowieka w środowisku
stała się idea strategii zrównoważonego rozwoju, która ma za zadanie przyczynić się
do rozwiązania poważnych problemów ekologicznych na Ziemi oraz zagwarantować
harmonijny rozwój różnych terenów, a jednocześnie stworzyć optymalne warunki życia
człowieka bez naruszania i niszczenia obszarów cennych biologicznie.

Człowiek wpływa na krajobraz w sposób świadomy i nieświadomy od początków swego

istnienia na ziemi. Jest zatem ważnym elementem krajobrazu, powodującym zmiany, które
mogą mieć charakter zarówno pozytywny jak i negatywny. Istotne jest aby zmiany
powodowane przez niego w środowisku miały charakter celowy i przemyślany, co będzie
gwarancją pozytywnych zmian. Wszyscy, którzy podejmują się jakichkolwiek działań
w krajobrazie, powinni mieć świadomość ich konsekwencji. Szczególne przypadki mogą
mieć w przyszłości katastrofalny wpływ na środowisko.

Krajobraz jest wynikiem powiązania różnorodnych czynników mających wpływ na jego

kształt. Możemy wyróżnić dwie podstawowe grupy czynników, z których pierwsza decyduje
o ukształtowaniu powierzchni, druga o pokryciu terenu, czyli o tym wszystkim, co znajduje
się na danej powierzchni. Te dwie grupy czynników mogą mieć charakter zarówno naturalny
(krajobraz kształtują procesy geologiczne, działalność wiatru, wody, lodowców, itp.)

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

jak i kulturowy, czyli powstały w wyniku świadomej i nieświadomej działalności człowieka.
W zależności od różnego stopnia udziału tych czynników i ich charakteru można wyróżnić
krajobraz: pierwotny, naturalny, kulturowy, miejski, wiejski, przemysłowy, rolniczy,
historyczny, itd.

Krajobraz jest wyrazem procesów historycznych w nim zachodzących. Stanowi

dziedzictwo społeczności, która w nim żyje i jednocześnie świadczy o jakości życia
zamieszkującej tam ludności. Dotyczy to zarówno całego kraju, regionu jak i najbliższej
okolicy. W związku z tym powinien być przedmiotem naszej szczególnej dbałości. Krajobraz
świadczy o nas samych, o naszym poziomie cywilizacyjnym, o naszej kulturze – jest naszym
dziedzictwem narodowym. Krajobraz zharmonizowany jest wyrazem ładu przestrzennego
i zgodnego działania zamieszkującej go społeczności. Krajobraz zdewastowany świadczy
o wadliwej gospodarności i nieprzemyślanym lub przypadkowym działaniu w imię
doraźnych, najczęściej krótkofalowych korzyści.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Czy umiesz wyjaśnić pojęcie krajobrazu?
2. Jakie czynniki wpływają na dewastację krajobrazu?
3. Jakie znasz przejawy dbałości o środowisko naturalne?
4. W jaki sposób człowiek wpływa na krajobraz?
5. Jakie czynniki wpływają na kształt krajobrazu?
6. Jakie znasz rodzaje krajobrazu?
7. Czy krajobraz może świadczyć o poziomie cywilizacyjnym człowieka?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na podstawie przestawionego opisu, podającego krótką charakterystykę krajobrazu,

określ czynniki jakie wpłynęły na jego ukształtowanie.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować przedstawione elementy krajobrazu,
2) określić czynniki, jakie wpłynęły na ukształtowanie się danego krajobrazu,
3) zapisać w notatniku, jakie czynniki wpłynęły na ukształtowanie krajobrazu,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

notatnik,

–

przybory do pisania,

–

charakterystyki krajobrazów.

Ćwiczenie 2

Na podstawie zdjęć różnych krajobrazów, scharakteryzuj jakim, wpływ miał człowiek

na ich ukształtowanie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować przedstawione na zdjęciach krajobrazy,
2) określić wpływ człowieka na ukształtowanie poszczególnych krajobrazów,
3) zapisać w notesie spostrzeżenia,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

notatnik,

–

przybory do pisania,

–

fotografie różnych typów krajobrazu.

Ćwiczenie 3

Wybierz samoprzylepne kartki z nazwami zagrożeń jakie niesie człowiek

dla otaczającego go krajobrazu i przypnij na planszy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować zagrożenia dla krajobrazu wynikające ze strony człowieka,
2) wybrać samoprzylepne kartki zgodnie z poleceniem ćwiczenia,
3) nakleić karteczki na planszy,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

samoprzylepne kartki z nazwami zagrożeń jakie niesie człowiek dla otaczającego go
krajobrazu,

–

plansza.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wyjaśnić pojęcie krajobrazu?

2) wymienić czynniki wpływają na dewastację krajobrazu?

3) scharakteryzować przejawy dbałości o środowisko naturalne?

4) określić, w jaki sposób człowiek wpływa na krajobraz?

5) wyliczyć czynniki wpływające na kształt krajobrazu?

6) wymienić rodzaje krajobrazu?

7) opisać, jak krajobraz świadczy o poziomie cywilizacyjnym człowieka?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Typy, struktura i jednostki przestrzenne krajobrazu

4.2.1. Materiał nauczania

W zależności od przyjętego kryterium podziału (np. ukształtowanie powierzchni,

pokrycie terenu roślinnością) można wyróżnić (wg prof. J. Bogdanowskiego) wiele typów
i rodzajów krajobrazu.

Ze względu na ukształtowanie powierzchni wyróżniamy krajobraz: nizinny, pofalowany,

pagórkowaty, górski.

Ze względu na pokrycie terenu wyróżniamy krajobraz: pustynny, stepowy, leśny,

rolniczy.

Ze względu na ingerencję człowieka krajobraz można podzielić na trzy główne typy:

pierwotny, naturalny i kulturowy (antropogeniczny).

Krajobraz pierwotny
Jest wynikiem działalności czynników wyłącznie przyrodniczych, bez ingerencji

człowieka. Długotrwałość współistnienia jego elementów i wzajemne ich oddziaływanie
doprowadziły do wytworzenia się naturalnej trwałości i harmonijności środowiska
przyrodniczego. W zależności od przewagi jednego lub kilku charakterystycznych elementów
naturalnych, występujących na pewnym obszarze, mamy do czynienia z różnymi formami
krajobrazu pierwotnego.

W zależności od ukształtowania powierzchni może to być krajobraz płaski, sfalowany,

pagórkowaty, lub górski, w ich ramach zaś – ze względu na nawodnienie – może on być
pustynny, bagienny, rzeczny, pojezierny lub nadmorski.

Ze względu na rodzaj pokrycia może to być krajobraz stepowy, zadrzewiony, lub leśny

wraz z całą gamą odmian zależnych od typu siedliska, roślinności, klimatu itp.

Ponieważ wyżej wymienione formy występują samodzielnie, dopiero zestawienie tych

dwóch zespołów form daje charakterystyczne krajobrazy o formach złożonych np.: krajobraz
równinno – stepowy, górsko – leśny itp.

W naszym kraju – poza nielicznymi fragmentami Tatr, Pienin, Babiej Góry i Puszczy

Białowieskiej, które zostały objęte ścisłą ochroną rezerwatową w parkach narodowych – brak
tego typu krajobrazu. Na świecie sytuacja w tym względzie wygląda znacznie lepiej,
gdyż istnieją całe połacie dziewiczych dżungli, tajgi, tundry, wysokich gór, itd.
Jeżeli za kryterium wydzielenia takich obszarów przyjmiemy rejony, w których nigdy nie
pojawił się człowiek, to jest ich stosunkowo dużo. Z innego punktu widzenia brak jest na kuli
ziemskiej rejonów bez śladów ingerencji ludzkiej. Nawet bowiem na Antarktydzie
stwierdzono wyraźnie przejawy zanieczyszczeń antropogenicznych w najmłodszych
warstwach śniegu i lodu, które zostały przyniesione przez wiatry.

Krajobraz naturalny

Pierwszy etap przekształcania krajobrazu przez człowieka prowadzi do powstania

krajobrazu naturalnego. Zmiany są niewielkie i naturalne właściwości krajobrazu dominują
nad formami wprowadzonymi przez człowieka. Formy tego krajobrazu kształtują się
wykorzystując formy krajobrazu pierwotnego. Charakterystyczne formy łączą się integralnie
z pierwotnymi stadiami cywilizacji człowieka, do których należą: zbieracka, łowiecka,
pasterska i rolnicza prymitywna.

Gospodarka człowieka oparta na zbieractwie nie wykorzystywała wyodrębniających się

w krajobrazie form i w związku z tym ta forma krajobrazu na terenie Polski nie zachowała
się. Łowiectwo, podobnie jak zbieractwo, nie wpłynęło na ogół w wyraźniejszy sposób
na formę krajobrazu. Jedynie osadnictwo związane z połowem ryb stworzyło bardziej

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

odmienne formy. Powstały osiedla palafitowe przy brzegach jezior i rzek oraz izolowane
osiedla na wyspach (przykładem może być nie istniejąca już wieś Kępa na zalewie u ujścia
Regi na Pomorzu Zachodnim, pozbawiona dojazdu, dróg, z prymitywną zabudową z XVIII
wieku, utrzymująca się z rybołówstwa). Gospodarka pasterska stworzyła wyraźniejsze formy
w krajobrazie, dlatego można mówić o formie krajobrazu pasterskiego. Z zachowanych
na terenie Polski warto wymienić krajobraz pasterski górski w Tatrach. Elementy składowe
tego krajobrazu, to przede wszystkim pastwiska i bacówki. Inną formę, o wyższym stopniu
rozwoju, reprezentuje krajobraz pasterski nizinny, np. na terenie Pomorza. Elementami są
tu rozległe obszary pastwisk, dzielone często żywopłotami lub zagrodami, a budynki z nim
związane stanowią zwykle jednodworcze obszerne zespoły.

Podobnie wyraźnie zaznaczył się swymi formami krajobraz prymitywnego rolnictwa.

Na jego elementy składały się pola o nieregularnym kształcie oraz związana z nimi zabudowa
skupiająca się w niewielkie zespoły lub jednodworcza i słabo rozwinięta istniejąca sieć
swobodnie biegnących dróg.

Krajobraz kulturowy
Jest przejawem działalności człowieka, który we współpracy z przyrodą i często wbrew

jej prawom wytworzył nowe, inne od wytworzonych przez nią samą, typy krajobrazu. Łąki
zamieniły się w pola uprawne, a lasy pierwotne zostały zdegradowane i zamienione na
fabryki drewna. Do tej grupy krajobrazów możemy zaliczyć najczęściej spotykany w naszym
kraju krajobraz rolniczy oraz krajobraz osiedleńczy, w którym zabudowa miejska
wkomponowana jest w środowisko lub przynajmniej uzupełniana elementami środowiska
przyrodniczego (parki i zieleńce, zadrzewione ulice, stawy i jeziora, doliny rzek, itp.).
Nieumiejętnie wkomponowane w krajobraz elementy architektoniczne i urbanistyczne,
a nawet przemysłowe prowadzą do powstania dysharmonii krajobrazu naturalnego, co
stanowi ewidentny błąd planistyczny. Dysharmonia krajobrazu kulturowego jest etapem
przejściowym do zupełnej dewastacji krajobrazu.

Krajobraz zdewastowany
Wpływa negatywnie na odczucia estetyczne człowieka, jest krajobrazem o zniszczonej

równowadze ekologicznej, pozbawionym zdolności samoregulacyjnych. Występuje
w rejonach wysokiej koncentracji zakładów przemysłowych (krajobraz przemysłowy)
i zabudowy miejskiej bez elementów przyrodniczych, a towarzyszy im zwykle zatrute
powietrze, woda, gleba i zanieczyszczona szata roślinna.

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie czynniki wpływają na dewastację krajobrazu?
2. Jakie rodzaje krajobrazu można wyróżnić ze względu na ukształtowanie powierzchni

terenu?

3. Jakie rodzaje krajobrazu można wyróżnić ze względu na pokrycie terenu?
4. Jakie typy krajobrazu można wyróżnić ze względu na ingerencję człowieka?
5. Jakimi cechami charakteryzuje się krajobraz pierwotny?
6. Co oznacza pojęcie krajobraz naturalny?
7. Jakie znasz rodzaje krajobrazu kulturowego?
8. Czym charakteryzuje się krajobraz osiedleńczy?
9. Jakimi określeniami można opisać krajobraz zdewastowany?
10. Jakie charakterystyczne elementy można wyróżnić w krajobrazie rolniczym?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na zdjęciach przedstawiono różne typy krajobrazu. Wybierz kartki z nazwami typów

krajobrazów i dopasuj je do odpowiednich zdjęć.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować przedstawione zdjęcia,
2) przeczytać nazwy typów krajobrazów,
3) dopasować i dokleić karteczkę z podpisem do odpowiedniego zdjęcia,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

zdjęcia przedstawiające różne typy krajobrazu,

–

samoprzylepne karteczki z nazwami typów krajobrazu.

Ćwiczenie 2

Z przedstawionej grupy kartek z napisami cech charakterystycznych różnych typów

krajobrazów wybierz te, które cechują poszczególne krajobrazy i przyklej na planszy
w odpowiednich polach.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować cechy charakterystyczne różnych typów krajobrazu zapisane na kartkach,
2) przeanalizować układ planszy,
3) pogrupować karteczki z charakterystycznymi dla danego typu cechami krajobrazu,
4) dopasować karteczki do danego typu krajobrazu,
5) przykleić pogrupowane kartki w odpowiednich polach na planszy,
6) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

samoprzylepne karteczki zawierające cechy charakterystyczne różnych typów krajobrazu,

–

plansza z zaznaczonymi polami, które odpowiadają określonym typom krajobrazu.

Ćwiczenie 3

Na planszy wypisane są różne typy krajobrazów. Wypisz pod każdą nazwą cechy

charakteryzujące dany krajobraz.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) wpisać pod każdą nazwą zamieszczoną na planszy, kilka określeń charakterystycznych

dla danego typu krajobrazu,

2) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

plansza z nazwami typów krajobrazu,

–

flamastry.

Ćwiczenie 4

Obejrzyj film dydaktyczny dotyczący różnych typów krajobrazów. Spostrzeżenia

dotyczące walorów poszczególnych krajobrazów zapisz w notatniku.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować treść filmu dydaktycznego: „Typy krajobrazów w Polsce”,
2) zapisać spostrzeżenia w notatniku,
3) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

film dydaktyczny: „Typy krajobrazów w Polsce”,

–

notatnik,

–

przybory do pisania.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wymienić czynniki wpływające na dewastację krajobrazu?

2) wyliczyć rodzaje krajobrazu, które można wyróżnić ze względu

na ukształtowanie powierzchni terenu?

3) wymienić rodzaje krajobrazu, jakie można wyróżnić ze względu na pokrycie

terenu?

4) określić typy krajobrazu, które można wyróżnić ze względu na ingerencję

człowieka?

5) wymienić rodzaje krajobrazu w zależności od stopnia przekształceń?

6) scharakteryzować krajobraz pierwotny?

7) wymienić tereny objęte ścisłą ochroną rezerwatową?

8) scharakteryzować krajobraz naturalny?

9) wymienić, gdzie na terenie Polski występuje krajobraz naturalny?

10) wyjaśnić, w jaki sposób powstaje krajobraz kulturowy?

11) scharakteryzować krajobraz osiedleńczy?

12) wyjaśnić, jak powstaje krajobraz zdewastowany?

13) opisać, co rozumiesz pod pojęciem krajobraz przemysłowy?

14) wyliczyć elementy charakterystyczne dla krajobrazu rolniczego?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Różnorodność biologiczna w krajobrazie

4.3.1. Materiał nauczania

Na terenie Polski występuje duża różnorodność biologiczna w krajobrazie. Duże

powierzchnie zajmują lasy liściaste i iglaste, które są charakterystyczne dla naszej strefy
klimatycznej. Wśród drzew iglastych najmniej odporna na zanieczyszczenia jest jodła. Nieco
odporniejszym gatunkiem jest świerk. Najodporniejsza natomiast jest sosna. Preferowanie
sosny doprowadziło do powstania monokultur iglastych, sprzyjających masowemu
występowaniu szkodników.

W deltach rzek, na równinach aluwialnych występują bagna, czyli obszary trwale

nasycone wodą słodką lub słoną, stanowiącą ok. 80% objętości gruntu, porośnięte
roślinnością przystosowaną do występujących tu specyficznych warunków środowiska. Skład
gatunkowy bagna jest ściśle uzależniony od panujących w nim stosunków wodnych. I tak
wyróżnić można roślinne zespoły bagienne, w których rośliny tkwią w wodzie tylko w dolnej
swej części, nieraz bardzo płytko; części górne, niejednokrotnie kilkanaście razy dłuższe,
wznoszą się ponad zwierciadło wody. Rozwijają się w wodach przybrzeżnych jezior,
w starorzeczach. Zespoły te określamy mianem szuwarów.

Zespoły torfowiskowe występują na terenach o stałym, bardzo silnym uwilgotnieniu, zaś

obumarłe szczątki roślinne ulegają stopniowo przekształceniu w torf. Zagrożeniem torfowisk
jest ich odwodnienie i murszenie torfu.

Na całym terytorium Polski stwierdzono występowanie około 5 tysięcy gatunków

grzybów i około 11 tysięcy gatunków roślin. Stwierdzono istnienie 2300 gatunków roślin
nasiennych, z czego zdecydowana większość to rośliny zielne.

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Na czym polega różnorodność biologiczna krajobrazu Polski?
2. Jakie rośliny iglaste rosną na terenie kraju?
3. Co to są bagna?
4. Co określamy mianem szuwarów?
5. Gdzie tworzą się zespoły torfowiskowe?
6. Ile gatunków roślin występuje na terenie Polski?
7. Ile gatunków grzybów występuje na terenie Polski?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na wyświetlonych przeźroczach znajdują się widoki torfowisk, bagien, lasów, itp.

Dopasuj

nazwy obszarów zapisane

na kartkach do odpowiednich przeźroczy

oraz scharakteryzuj dane tereny.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować przeźrocza: „Różnorodność biologiczna krajobrazu Polski”,
2) dopasować nazwy obszarów do odpowiednich przeźroczy,
3) scharakteryzować rozpoznane tereny,
4) zapisać w notatniku spostrzeżenia z wykonanego ćwiczenia,
5) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

przeźrocza: „Różnorodność biologiczna krajobrazu Polski”,

–

kartki z nazwami obszarów,

–

notatnik,

–

przybory do pisania.

Ćwiczenie 2

Obejrzeć film edukacyjny dotyczący różnorodności biologicznej krajobrazu Polski.

Sporządzić notatkę w formie referatu na temat różnorodności biologicznej w krajobrazie
Polski.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1) przeanalizować treść filmu dydaktycznego: „ Różnorodność biologiczna w krajobrazie

Polski”,

2) sporządzić notatkę w formie referatu na temat różnorodności biologicznej w krajobrazie

Polski,

3) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

film dydaktyczny: „Różnorodność biologiczna w krajobrazie Polski”,

–

notatnik,

–

przybory do pisania.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wyjaśnić, na czym polega różnorodność biologiczna krajobrazu Polski?

2) wymienić drzewa iglaste rosnące na terenie kraju?

3) opisać, co to są bagna?

4) wyjaśnić, co określamy mianem szuwarów?

5) opisać, gdzie tworzą się zespoły torfowiskowe?

6) określić, ile gatunków roślin występuje na terenie Polski?

7) wskazać, ile gatunków grzybów występuje na terenie Polski?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4. Klasyfikacja terenów zieleni i zadrzewień

4.4.1. Materiał nauczania

Tereny zieleni klasyfikuje się ze względu na pełnioną funkcję w sposób następujący:

1. Tereny zieleni otwarte (publiczne), które służą wypoczynkowi zarówno biernemu jak

i czynnemu: parki, zieleńce, promenady, bulwary.

2. Tereny zieleni specjalnego przeznaczenia: parki i ogrody zabytkowe, ogrody

dydaktyczne, jakimi są np:. ogrody botaniczne, zieleń pasów izolacyjnych i towarzysząca
komunikacji, pracownicze ogródki działkowe, cmentarze.

3. Tereny zieleni związane z określonymi obiektami: zieleń osiedlowa, zieleń towarzysząca

budownictwu jednorodzinnemu, oraz towarzysząca usługom i obiektom sportowym.

4. Tereny gospodarki rolniczej, ogrodniczej i leśnej.
5. Tereny zieleni związane z wypoczynkiem i turystyką: ośrodki i tereny wypoczynkowe

lądowe, parki leśne, tereny znajdujące się przy lasach i wodach.

Zieleń w mieście jest bardzo cenna dla jego mieszkańców bez względu na to czy będzie

się znajdowała w parkach centralnych, osiedlowych, zieleńcach czy na ulicach. Parki
centralne mają na ogół powierzchnię od 15 do 20 ha. Parki dzielnicowe są znacznie mniejsze
i zajmują powierzchnię nie większą niż 5 – 8 ha. Parki mają przede wszystkim dostarczać
piękna, umożliwiać wypoczynek i swobodne poruszanie się.

Zieleńce w osiedlach mieszkaniowych mają zapewniać wypoczynek dzieciom i ludziom

starszym. Powinny być więc wyposażone w ławki, place zabaw, a dojścia do nich
nie powinny przecinać arterii komunikacyjnych.

Promenady i bulwary są to ulice z kilkoma rzędami drzew, szerokimi trawnikami

oraz chodnikami, pełnią przede wszystkim rolę spacerową i wypoczynkową. Bulwary,
położone nad brzegiem rzeki połączone z taflą wody i roślinnością dają ciekawe efekty
i pełnią ważną rolę w kształtowaniu krajobrazu.

Zieleń izolacyjna i komunikacyjna, której zadaniem jest odizolowanie uciążliwych

obiektów przemysłowych czy komunikacyjnych od innych części miasta, tworzy mikroklimat
i podnosi estetykę miasta. Estetykę poprawiają również wolnostojące wazy, skrzynki, rabaty,
klomby obsadzane sezonowymi kwiatami i roślinami.

Zieleń przy obiektach usługowych, oświatowych. Teren przy przedszkolu zgodnie

z obowiązującymi normami powinien mieć powierzchnię od 0,2 do 0,5 ha, co w przeliczeniu
na jedno dziecko wynosi 30 –

40 m

. Powinien tam się znaleźć oprócz zieleni plac

do gimnastyki, piaskownica, huśtawki, plac zabaw z drabinkami, kącik przyrody. Na terenach
przyszkolnych zieleń powinna zajmować nie mniej niż 50% powierzchni. Pozostała
powierzchnia powinna być wykorzystana pod część sportową (boiska, bieżnie)
oraz rekreacyjną (połączoną z zielenią). Nowoczesne obiekty sportowe powinny być
wkomponowane w zieleń, która nie tylko wpływa na wymianę powietrza, zwiększa
wilgotność, osłania od wiatru, kurzu i pyłu, ale pełni również funkcję estetyczną. Powinna
zajmować 30 –

50 % obszaru terenu.

Dla strefy klimatycznej, w której znajduje się Polska, charakterystyczne są cztery

podstawowe, naturalne grupy siedlisk zróżnicowanych głównie pod względem żyzności gleby
i stosunków wodnych: łęgowe, lasowe, bagienne i borowe (podział jest oparty na klasyfikacji

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

siedliskowej). Od nich zależy w dużej mierze gdzie i jakie występują na tych terenach grupy
zadrzewień.

Siedliska uzależnione są od budowy podłoża geologicznego, czyli od rodzaju skał

macierzystych, powiązania ich z elementami organicznymi, z których powstała gleba
o określonym składzie i strukturze oraz ich nawodnienia. Te miejsca, gdzie gleby są
zasobniejsze w składniki odżywcze, są określane jako gleby żyzne (bardzo żyzne, żyzne,
średnio żyzne, ubogie). W zakresie nawadniania wyróżniamy gleby: mokre, wilgotne, świeże
i suche. Gleby mokre i średnio żyzne do ubogich, to siedlisko bagienne; wilgotne, ale bardzo
żyzne, to siedlisko łęgowe; świeże i żyzne określa się jako lasowe, a suche do świeżego
i ubogie nazywamy siedliskiem borowym.

Wymienionym grupom siedlisk naturalnych odpowiadają określone zbiorowiska leśne

o zróżnicowanym składzie gatunkowym drzew, krzewów i roślinności zielnej (runa). Są takie
zbiorowiska, w których występuje tylko jeden gatunek drzew i ubogie runo, a są też takie,
w których występuje jednocześnie kilka gatunków drzew, różne odmiany krzewów i wiele
gatunków runa.

Na siedliskach bagiennych występują dwa zasadnicze typy zbiorowisk leśnych,

spotykane na terenach nizinnych, płaskich, na glebach głównie torfiastych. Pierwsze z nich
to zbiorowiska olsowe, w których dominującym gatunkiem jest olsza czarna, a w domieszce
spotyka się brzozę omszoną i jesion. Wśród krzewów rosną głównie kruszyna i czarny bez.

Na siedliskach łęgowych (przywodnych), występują na madach zbiorowiska łęgowe.

W tych zbiorowiskach rośnie wiele gatunków drzew i krzewów. Najczęściej spotykane są
tu wierzby, topole, jesiony, olchy i wiązy. Mogą pojawić się również dęby. Z krzewów
występuje między innymi kalina i czarny bez.

Na siedliskach lasowych, czyli na glebach żyznych i świeżych występują przewodnie

grupy zbiorowisk leśnych, do nich należą: zbiorowiska grądowe i buczynowe. Zbiorowiska
grądowe występują na terenach nizinnych lub wyżynnych o ukształtowaniu pagórkowatym,
na żyznych glebach brunatnych i płowych. Na tych terenach rosną: lipy, graby, dęby, jawory,
klony, brzozy, jarzębiny, modrzewie. Z krzewów pojawiają się: leszczyny, głogi, róże,
tarniny. Cechą charakterystyczną tych zbiorowisk jest bogactwo zarówno drzew, krzewów,
jak i roślinności zielnej. Zbiorowiska buczynowe występują w dwóch zasadniczych typach:
buczyny karpackiej czyli górskiej (przeważa tu buk i jodła; występuje świerk, modrzew,
jarzębina, brzoza, cis; z krzewów spotykamy leszczynę, głóg, różę alpejską) oraz buczyny
pomorskiej czyli niżowej (poza bukiem gatunkiem wiodącym jest jawor, grab, lipa;
z krzewów leszczyna, głóg i trzmielina).

Na siedliskach borowych, które są związane głównie z glebami ubogimi, wydzielić

można dwie grupy zbiorowisk roślinnych: górskie i nizinne. Zbiorowiska boru górskiego
należy rozdzielić na: zbiorowiska boru górskiego (przeważa tu jodła, której towarzyszy
świerk; pojawia się też buk i jawor oraz jarzębina i brzoza) i wysokogórskiego
(reprezentatywnym drzewem jest tu świerk z domieszką modrzewia i jarzębiny). Zbiorowiska
boru nizinnego to przede wszystkim bory mieszane lub bory sosnowe. Zbiorowisko boru
mieszanego charakteryzują głównie sosny i dęby z dodatkiem brzozy, modrzewia i jarzębiny,
wzbogacone w krzewy kruszyny, trzmieliny i leszczyny. Zbiorowisko boru sosnowego
to przede wszystkim sosna z domieszką brzozy, z krzewów najczęściej rośnie tu jałowiec.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wymienione leśne zbiorowiska naturalne układają się na obszarze Polski pasmowo,

na ogół w kierunku równoleżnikowym, zgodnie z budową ukształtowania powierzchni ziemi
i zasięgów klimatycznych, tworząc jednostki regionalizacji botanicznej.

Na Niżu Środkowoeuropejskim obejmującym prawie cały obszar Polski z wyjątkiem

rubieży wschodnich, wyodrębnia się ze względu na jakościowe różnice składu zbiorowisk
roślinnych:
–

Pobrzeże Bałtyckie – występują tu poza specyficzną roślinnością nadmorską zespoły
boru sosnowego,

–

Pojezierze Pomorskie – rosną tu lasy bukowo – dębowe oraz nieliczne lasy grądowe,

–

Niziny Środkowopolskie – cechuje przechodzenie z zachodu od lasów buczynowych
i lasów grądowych z dębem do dominujących na wschodzie borów sosnowych i lasów
grądowych z lipą

–

Wyżyny Południowopolskie – głównymi zbiorowiskami są tu lasy jodłowo – bukowe,

–

Niziny Podkarpackie – dominują tu bory sosnowe i bory mieszane przechodzące
ku wschodowi w lasy olsowe.

Poza leśnymi zbiorowiskami naturalnymi, wyróżnia się zbiorowiska roślinne zastępcze

(łąki) oraz kulturowe. Do nich należą zbiorowiska pól uprawnych, plantacje na terenach
rolnych lub leśnych oraz zbiorowiska ogrodnicze. Do zbiorowisk kulturowych zalicza się
również założenia parkowe i ogrodowe projektowane i komponowane z roślinności
o gatunkach obcego pochodzenia, które mogą rosnąć również w naszych warunkach
klimatycznych.

W zakresie fizjonomicznym, w zależności od rodzaju, gatunku i odmiany, możemy

rozróżniać rośliny pod względem wysokości, struktury, budowy i cech pokroju. Mówiąc
o wysokości rośliny bierzemy pod uwagę wysokość rośliny w pełni ukształtowanej
i swobodnie rosnącej. Najwyższe są drzewa. Jodła i świerk przekraczają 40 m, o średniej
wysokości jest np. cis z wysokością około 15 m., o wiele niższe są krzewy, od około 4 m
(lilak) do niskich o wysokości około 1 m (jałowiec płożący). Najniższe są krzewinki, które
mają wysokość od 10 do 50 cm (borówki) lub byliny (piwonie, dalie) oraz rośliny zielne
jednoroczne (bratki, stokrotki), a wreszcie trawa. Formę pośrednią stanowią pnącza, które
w zależności od rodzaju łodygi mogą piąć się na wysokość od 4 do 20 m (winorośla,
clematis).

Tereny zadrzewień mogą tworzyć różne formy poczynając od pojedynczego drzewa,

poprzez skupiny drzew i krzewów, tworzących klomby, kępy, aleje, szpalery oraz smugi.

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. W jaki sposób klasyfikuje się tereny zieleni ze względu na pełnioną funkcję?
2. Co rozumiesz pod pojęciem: tereny zieleni otwarte?
3. Jakie znasz tereny zieleni specjalnego przeznaczenia?
4. Jaką powierzchnię zajmują w miastach parki centralne?
5. Jaką powierzchnię zajmują w miastach parki dzielnicowe?
6. Jakie wymagania stawiane są zieleńcom?
7. Jakie zadania spełnia zieleń izolacyjna i komunikacyjna?
8. Jaką powierzchnię powinien zajmować teren przy przedszkolu?
9. Jaki procent powierzchni powinna zajmować zieleń na terenach przyszkolnych?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

10. Jakie znasz podstawowe naturalne grupy siedlisk zróżnicowanych pod względem

żyzności gleby i stosunków wodnych?

11. Jakie znasz stopnie żyzności gleby?
12. Jakie typy zbiorowisk leśnych spotykane są na terenach nizinnych i torfiastych?
13. Jakie typy zbiorowisk leśnych spotykane są na glebach żyznych?
14. Jakie typy zbiorowisk leśnych spotykane są na siedliskach borowych?
15. W jaki sposób rozmieszczone są na terenie Polski zbiorowiska leśne?
16. Jakie zbiorowiska roślinne można spotkać na terenie kraju oprócz leśnych zbiorowisk

naturalnych?

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na planszy zaznaczono różne rodzaje terenów zieleni. Na karteczkach samoprzylepnych

zapisane zostały różne przeznaczenia terenów zieleni. Dopasuj karteczki z nazwami
do rodzajów terenów zieleni.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować rodzaje terenów zieleni zaznaczone na planszy,
2) przeanalizować przeznaczenie terenów zieleni zapisane na karteczkach samoprzylepnych,
3) przyporządkować karteczki do rodzajów terenów zieleni na planszy,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

plansza,

–

samoprzylepne karteczki z nazwami przeznaczenia terenów zieleni.

Ćwiczenie 2

Teren przy przedszkolu powinien odpowiadać obowiązującym normom. Na jedno

dziecko przypada 30 m

powierzchni terenu. Oblicz, jaką powierzchnię zajmie teren przy

przedszkolu, do którego będzie uczęszczać 50 dzieci.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować wytyczne normowe dotyczące powierzchni zieleni przy obiektach

oświatowych,

2) obliczyć w notatniku powierzchnię terenu zieleni dla 50 przedszkolaków,
3) zamienić jednostki z m

na ha,

4) przedstawić wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

wytyczne normowe dotyczące powierzchni zieleni przy obiektach oświatowych,

–

notatnik,

–

przybory do pisania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 3

Na planszy zaznaczono różne rodzaje siedlisk. Na karteczkach samoprzylepnych

zapisane zostały nazwy krzewów i drzew. Dopasuj karteczki z nazwami drzew i krzewów
do rodzajów siedlisk.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować rodzaje siedlisk zaznaczone na planszy,
2) przeanalizować nazwy drzew i krzewów zapisane na karteczkach samoprzylepnych,
3) dopasować karteczki do rodzajów siedlisk umieszczonych na planszy,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

plansza z rodzajami siedlisk,

–

samoprzylepne karteczki z nazwami drzew i krzewów.

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) określić, w jaki sposób klasyfikuje się tereny zieleni ze względu

na pełnioną funkcję?

2) wyjaśnić pojęcie: otwarte tereny zieleni?

3) wyjaśnić, co to są tereny zieleni specjalnego przeznaczenia?

4) określić powierzchnię jaką zajmują w miastach parki centralne?

5) wskazać powierzchnię jaką zajmują w miastach parki dzielnicowe?

6) wymienić wymagania stawiane zieleńcom?

7) określić zadania, jakie spełnia zieleń izolacyjna i komunikacyjna?

8) określić powierzchnię, jaką powinien zajmować teren rekreacyjny

przy przedszkolu?

9) wymienić cztery podstawowe naturalne grupy siedlisk zróżnicowanych

pod względem żyzności gleby i stosunków wodnych?

10) wymienić stopnie wilgotności gleby?

11) określić stopnie żyzności gleby?

12) wymienić typy zbiorowisk leśnych, które spotykane są na terenach

nizinnych i torfiastych?

13) określić typy zbiorowisk leśnych spotykane na glebach żyznych?

14) wymienić typy zbiorowisk leśnych spotykane na siedliskach borowych? ¨

15) opisać sposób rozmieszczenia na terenie Polski zbiorowisk leśnych?

16) wskazać zbiorowiska roślinne, które można spotkać na terenie kraju

oprócz leśnych zbiorowisk naturalnych?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.5. Zasady kompozycji w architekturze krajobrazu

4.5.1. Materiał nauczania

Podstawowym elementem w kategoriach kompozycyjnych w zakresie formowania

i kształtowania architektury krajobrazu jest wnętrze. Pojęcie wnętrza posiada aspekty
psychiczne, społeczne i formalne a równocześnie występuje w nas i naszym otoczeniu
stworzonym przez przyrodę i przez nas samych. Jako punkt wyjściowy do poznania
i kształtowania architektury krajobrazu przyjmujemy pojęcie wnętrza krajobrazowego.
Krajobraz poznajemy poprzez rozeznanie poszczególnych jego wnętrz. Dla zabytkowego
miasta np. typowymi wnętrzami będzie wnętrze rynku i powtarzające się wnętrza
poszczególnych ulic. W otwartym krajobrazie typowym wnętrzem będzie dolina otoczona
wzgórzami, czy widok ze szczytu wzgórza zamknięty linią horyzontu.

W każdorazowych zasadach kompozycji mieści się potrzeba spełnienia warunków treści,

formy i funkcji tworzonego dzieła. Treści zawsze były i są różnorodne w zależności od tego
dla kogo i w jakim celu tworzymy założenie zarówno ogrodu, budynku, jak i placu zabaw.
W zależności od tego dla kogo tworzymy, przy tej samej funkcji każda z treści wymaga
odmiennej formy. Wyobraźmy sobie, że tworzymy ogród dla człowieka, który może być
mieszkańcem dużego miasta, mnichem z klasztoru lub ziemianinem. Dla każdego z nich
musimy stworzyć ogród o innym wyrazie. Wkraczając w zakres formy kompozycji,
najczęściej ogranicza się ją do płaskiego rysunku. Tymczasem to, co jest najważniejsze,
czyli odbiór wizualny, dokonuje się przez wnętrze i jego sekwencje.

W każdym wnętrzu można wydzielić cztery główne tworzące go elementy:

–

płaszczyznę poziomą, stanowiącą niejako podłogę wnętrza, ograniczającą je poniżej linii
horyzontu (w pomieszczeniu będzie to podłoga, w krajobrazie – np. płaszczyzna upraw
wraz z drogami, rzekami, łąkami),

–

ściany wydzielające wnętrze z otoczenia i odcinające go (całkowicie, częściowo
lub pozornie) od wnętrz sąsiednich; w pomieszczeniu będą to ściany, w ogrodzie
np. szpalery drzew, w krajobrazie ściany lasu, łańcuchy gór,

–

sklepienie zamykające wnętrze od góry; w pomieszczeniu będzie to sufit, w krajobrazie
niebo lub korony drzew,

–

elementy wolnostojące umieszczone we wnętrzu, lecz nie tworzące ściany;
w pomieszczeniu będzie to stojące krzesło, w krajobrazie np. stojące drzewo, wzgórze,
grupa domów.
Elementy te w specyficzny sposób oddziałują na krajobraz, dając wrażenie jego

zamknięcia lub otwarcia (kompozycja zamknięta lub otwarta), dobrego lub złego oświetlenia,
chaosu lub ładu, charakteru zabytkowego lub współczesnego, decydując o subiektywnym
wrażeniu jaki wywiera na nas dany krajobraz.

W kompozycji trzeba umieścić poszczególne elementy w precyzyjnie wybranym miejscu,

aby utworzone w ten sposób proporcje, zachodzące w całym układzie, były widoczne
i czytelne.

Przy kompozycji wnętrza posługujemy się w formowaniu jego elementów trzema

głównymi sposobami: tworzeniem tła, ekspozycji i wtapianiem. Tło kształtujemy przez
potraktowanie w sposób monotonny któregoś z elementów wnętrza, np. tłem może być
płaszczyzna poziomu trawnika lub ściana lasu o jednej wysokości i kolorze. Na nim można
dopiero eksponować lub w niego wtopić inne elementy ściany czy elementy wolnostojące.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Przy zamiarze ekspozycji elementy różnicujemy wielkością lub kolorytem. Np. nieduży
przedmiot w kolorze żółtym eksponuje się na tle ciemnej zieleni, a ten sam przedmiot
w kolorze zielonym wtopi się w tło.

Kompozycja zwarta i posiadająca dominantę jest w krajobrazie kompozycją poprawną

i zarazem jednoznaczną. Brak zwartości i dominacji dezintegruje kompozycję. Klasycznym
przykładem tego jest krajobraz zurbanizowany, w którym występuje zabudowa zwartego
osiedla, akcentowana bryłą większego budynku oraz jej przeciwieństwo, czyli zabudowa
rozproszona, pozbawiona dominacji i akcentowania. Pierwszy przykład daje wrażenia
pozytywne, czyli ładu i kompozycji, drugi natomiast – chaosu i braku kompozycji.
Taki odbiór zjawisk jest dla człowieka zjawiskiem naturalnym, gdyż zawsze on dąży
do silnej, jednoznacznej i dominującej formy porządkującej w prosty sposób oglądane
otoczenie. Cała hierarchia elementów kompozycyjnych (ekspozycja, subdominanta,
dominanta, akcent), które podkreślają formę, spełniają zasadniczą rolę w krajobrazie.

Każdy fragment krajobrazu określony jest tradycją miejsca, każda nowa forma lub ich

zespół, gdy zostaje wprowadzony do tego krajobrazu, jest zmianą dotychczasowego stanu.
Jest to cecha rozwoju i przeobrażeń krajobrazu. Ustala proporcje między starym a nowym
zespołem właściwości danego miejsca. Gdy nowa forma wiąże się z tradycją miejsca,
stanowi kontynuację rozwoju właściwości danego miejsca, gdy posiada łączność organiczną,
funkcjonalną i formalną z tym do czego wchodzi, to taką formę możemy określić mianem
dojrzałej. W procesie projektowania trzeba zdać sobie sprawę, że nieznaczna zmiana
położenia tylko jednego elementu kompozycji może całkowicie zmienić układ.

O poziomie kompozycji miasta, której wyrazem jest specyfika, tożsamość fizjonomiczna

oraz prestiż społeczny i kulturowy, decyduje szereg czynników. Do nich należą między
innymi skala, proporcje, odniesienie, rytm, kontrasty, powiązanie, barwa, faktura.

Skala jest podstawowym czynnikiem kompozycji, który wskazuje na bezwzględną

wielkość formy lub przestrzeni, określonej i ograniczonej jej fizycznymi wymiarami
w układzie trzech współrzędnych, a mianowicie długości, szerokości i wysokości. Skala jest
wyrażana matematycznie lub geometrycznie, wymiarowana w jednostkach metrycznych
lub kątowych, bądź wyrażana proporcjami np. 1:2. Innym ważnym czynnikiem w kompozycji
są proporcje. To one decydują o równowadze i harmonii lub dysproporcjach i kontraście
formy przestrzennej lub ograniczonej przestrzeni.

Innym elementem kompozycji jest rytm, który powstaje przez powtarzalność tego

samego elementu w określonym odstępie wzdłuż danej osi. Rytm może być pojedynczy, gdy
następuje powtarzalność jednego elementu, lub podwójny i potrójny, gdy następuje
powtarzanie większej liczby elementów. Rytm może być także pionowy, poziomy, wznoszący
i opadający. Tworzą go też elementy skrajne i wewnętrzne, których powtarzalność w tym
samym interwale jest podstawą kontynuacji kontekstu. Przedstawione przykłady przestawia
poniższy rysunek nr 1.

Kontynuacja może dotyczyć: faktury, barwy, skali, formy. Jej przykładem może być

symetria lub np. lustrzane odbicie identycznego elementu. Kontynuacja wyraża zatem
równowagę struktury przestrzennej, gdyż podobieństwo jest z reguły podstawą
powtarzalności, harmonii i jedności systemu przestrzennego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

rytm pojedynczy rytm powtarzalny

rytm pionowy rytm poziomy rytm opadający rytm wznoszący

Rys. 1. Rytmy wg Dullieza [2, str. 11]

Opozycja jest zestawieniem elementów różniących się zdecydowanie między sobą

(bliskość – oddalenie, jasność – ciemność, itp.), co tworzy obraz asymetrii
i przeciwstawności. Opozycja może dotyczyć form, barw, skali, proporcji. Jest podstawą
dynamiki układu przestrzennego.

Czynnikiem, który wzbogaca kompozycję jest barwa i walor. To one pozwalają

na tworzenie nowych wartości estetycznych zwiększających oddziaływanie emocjonalne.
Barwa odgrywa szczególną rolę w określeniu głębi kompozycji zarówno na płaszczyźnie, jak
i w przestrzeni. W kompozycji przestrzeni istotne są cechy barwne istniejącego środowiska,
wynikające z uwarunkowań klimatycznych i przyrodniczych.

Różnorodność rodzajów, gatunków, odmian i form roślin powoduje, że mamy ogromne

możliwości komponowania krajobrazu. Dobierając rośliny do obiektu należy brać pod uwagę
rozmiar rośliny, jej kształt, barwę , strukturę, wymagania siedliskowe.

Rozmiary roślin. Wielkość roślin, a szczególnie drzew, zależy od wieku oraz ich

warunków siedliskowych, czyli gleby, nawodnienia, itp.

Rozmiary drzew. Dotyczą pełnego ich rozwoju w przeciętnych warunkach wzrostu.

Do najwyższych drzew w Polsce zaliczamy: jesion, wiąz, lipę, klon, modrzew i topolę.
Do najniższych: jałowiec, głóg, morwę i jarzębinę. Ważną cechą drzew jest tempo wzrostu.
Najszybciej rosną: klony, topole, wierzby, wolno rosną: dęby, lipy i cisy. Gatunki wolno
rosnące są łatwiejsze do skomponowania, ale na efekt zaplanowanej kompozycji trzeba długo
czekać. Przy projektowaniu krajobrazu oprócz wielkości ważny jest również pokrój (kształt)
drzew i krzewów. Wyróżniamy następujące kształty roślin: zaokrąglone (kuliste, owalne,
kopulaste), rozłożyste, zwisłe, piramidalne, stożkowe, smukłe (walcowate i kolumnowe),
krzaczaste, płożące.

Barwa roślin. Zależy od gatunku, odmiany oraz okresu kwitnienia. Największe zmiany

w ubarwieniu u większości drzew liściastych następują jesienią. Rośliny kwitnące zmieniają
barwę w okresie kwitnienia.

Aby kompozycja spełniała nasze oczekiwania musi panować w niej ład i piękno.

Można to uzyskać stosując się do wszystkich opisanych powyżej zasad.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.5.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. W jaki sposób można wyjaśnić pojęcie: wnętrze krajobrazu?
2. Jakie elementy tworzą wnętrze krajobrazu?
3. Czy potrafisz wymienić główne sposoby formowania elementów wnętrza?
4. Jakie elementy wnętrza oddziałują na krajobraz?
5. Czy potrafisz wyjaśnić zasady kompozycji?
6. Co decyduje o poziomie kompozycji miasta?
7. W jaki sposób skala wpływa na kompozycję krajobrazu?
8. Jakie znasz rodzaje rytmów stosowanych w kompozycji?
9. Co rozumiesz pod pojęciem opozycji w kompozycji krajobrazu?

10. Jakie czynniki wzbogacają kompozycję?
11. Co wpływa na kompozycję krajobrazu?
12. Jakie cechy roślin należy brać pod uwagę przy projektowaniu?

4.5.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wybierz się na spacer do parku z aparatem fotograficznym. Zrób zdjęcia jednego obiektu

(np. altany, pawilonu) z wielu różnych miejsc w parku. Dokonaj analizy kompozycji danego
miejsca. Spostrzeżenia zapisz w notatniku.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować treść rozdziału podręcznika: „Zasady kompozycji w architekturze

krajobrazu”,

2) wybrać się do parku,
3) wykonać szereg zdjęć tego samego obiektu znajdującego się w parku,
4) przeanalizować kompozycję danego obiektu w zależności od otoczenia,
5) sporządzić notatkę z przeprowadzonego ćwiczenia,
6) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

aparat fotograficzny,

–

notatnik,

–

przybory do pisania,

–

literatura z rozdziału 6 dotycząca ćwiczenia.

Ćwiczenie 2

Na podstawie zdjęć (np. wykonanych w ćwiczeniu 1) wpisz do notatnika widniejące

na zdjęciach elementy kompozycji ogrodowych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować treść rozdziału podręcznika: „Zasady kompozycji w architekturze

krajobrazu”,

2) obejrzeć uważnie zdjęcia,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3) sporządzić notatkę stosowną do wydanego polecenia,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

zdjęcia z ćwiczenia 1,

–

notatnik,

–

przybory do pisania,

–

literatura z rozdziału 6 dotycząca ćwiczenia.

Ćwiczenie 3

Na podstawie zdjęć (np. wykonanych w ćwiczeniu 1) wypisz w notatniku czynniki

kompozycji ogrodowych, które wpłynęły na ukształtowanie się takiego krajobrazu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować treść rozdziału podręcznika: „Zasady kompozycji w architekturze

krajobrazu”,

2) obejrzeć uważnie zdjęcia,
3) sporządzić notatkę stosowną do wydanego polecenia,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

zdjęcia z ćwiczenia 1,

–

notatnik,

–

przybory do pisania,

–

literatura z rozdziału 6 dotycząca ćwiczenia.

Ćwiczenie 4

Z zestawu 10 klocków jednakowego koloru i wielkości (mogą być pudełka po zapałkach)

ułóż kolejno kompozycję statyczną, dynamiczną, symetryczną, zrównoważoną. Spostrzeżenia
zapisz w notatniku.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować treść rozdziału podręcznika: „Zasady kompozycji w architekturze

krajobrazu”,

2) z zestawu klocków (pudełek po zapałkach) ułożyć kolejno rodzaje kompozycji zapisane

w poleceniu ćwiczenia,

3) sporządzić notatkę dotyczącą zaobserwowanych kompozycji,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

10 klocków jednakowej wielkości i koloru,

–

notatnik,

–

przybory do pisania,

–

literatura z rozdziału 6 dotycząca ćwiczenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.5.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) scharakteryzować wnętrze krajobrazu?

2) wymienić elementy, które tworzą wnętrze?

3) określić główne sposoby formowania elementów wnętrza?

4) wymienić elementy wnętrza, które oddziałują na krajobraz?

5) wyjaśnić zasady kompozycji?

6) wyjaśnić, co decyduje o poziomie kompozycji miasta?

7) scharakteryzować, jak skala wpływa na kompozycję krajobrazu?

8) wymienić rodzaje rytmów stosowanych w kompozycji?

9) wyjaśnić, co rozumiesz pod pojęciem opozycji w kompozycji krajobrazu? ¨

10) wymienić czynniki, jakie wzbogacają kompozycję?

11) wyjaśnić, co wpływa na kompozycję krajobrazu?

12) określić, jakie cechy roślin należy brać pod uwagę przy projektowaniu

krajobrazu?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.6. Historia architektury ogrodowej

4.6.1. Materiał nauczania

Ogrody starożytności
Ogród starożytny stanowił integralną część urbanistyki miasta i architektury budynku.

Miał formę geometryczną, o jasnej i prostej kompozycji, ze wszystkich stron otoczony był
zabudową. Z racji pełnionej funkcji wyróżnia się ogrody prywatne i ogrody publiczne.

Ogrody przy domach prywatnych w starożytnej Grecji były raczej skromne. Stanowiły

wewnętrzny dziedziniec domu. Kształt ich najczęściej był prostokątny lub kwadratowy.
Kolumnada portyku otaczająca ogród zespalała jego wnętrze z budynkiem domu (rysunek 2).
Dziedziniec najczęściej wyłożony był kamienną posadzką, a część centralną stanowił basen
z wodą. Ogród dekorowano rzeźbami i roślinami w donicach.

Ogrody publiczne w starożytnej Grecji ukształtowały się zgodnie z religią i związanymi

z nią obrzędami, stylem życia oraz potrzebami ówczesnego społeczeństwa. Np. święte gaje
lokalizowane w pięknych miejscach na stokach gór, służyły praktykom religijnym.
Dominantą kompozycyjną gaju była świątynia ozdobiona kolumnami i portykami, sytuowana
na wzniesieniu, wokół której znajdował się plac, gdzie gromadzili się wierni.

Rys. 2. Plan typowego domu greckiego: 1) perystyl, 2) zbiornik wodny [3, s. 55]

Miejscem służącym wychowaniu oraz rozwijaniu kultury fizycznej, były w starożytnej

Grecji gimnazjony. Zakładano je na terenie miasta oraz poza nim.

Gimnazjon stanowił obiekt użyteczności publicznej, skomponowany jako niezależna

jednostka o bogatym wyposażeniu. Jego kompozycja oparta była na planie prostych figur
geometrycznych, takich jak kwadrat i prostokąt. Poszczególne elementy podporządkowane
były głównej osi kompozycji. Za wejściem znajdował się przedsionek (westybul), dalej

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

palestra, czyli niewielki regularny plac otoczony portykiem, za którym znajdowały się
pomieszczenia, gdzie gromadziła się młodzież razem z nauczycielami (rysunek 3). Następne
przejście prowadzące do właściwego gimnazjonu, podkreślone było eksedrą (półkolista nisza,
kolumnada, pergola z ławą kamienną), która w naturalny sposób łączyła się z kolumnadą
portyku, otaczającego gimnazjon. Był on wyposażony w bieżnie, baseny kąpielowe, boiska
do ćwiczeń, arenę do zapasów. Wśród licznych drzew, rosnących na terenie gimnazjonu,
ustawiano rzeźby przedstawiające bogów i bohaterów, prowadzono dyskusje naukowe
i filozoficzne.

Rys. 3. Plan gimnazjonu greckiego: 1) pomieszczenie pomocnicze, 2) ogród [ 3, s. 56]

Rzymski ogród prywatny miał bardziej rozbudowaną formę. Typowy miejski dom

posiadał specyficzną kompozycję. Rozplanowany był na prostokącie, którego wszystkie boki
otaczała zabudowa pomieszczeń mieszkalnych. Przestrzeń budowli wyznaczała główna oś
kompozycyjna, na której usytuowane były poszczególne jej elementy, tworzone jako odrębne
wnętrza o różnej wielkości, następujące jedne po drugim. Początek stanowiła sień, za nią był
nieduży prostokątny dziedziniec (atrium) z centralnie umieszczonym basenem, służącym
do gromadzenia wody opadowej. Dalej znajdowało się niewielkie pomieszczenie
do przyjmowania gości. Kolejnym elementem na głównej osi kompozycyjnej był prostokątny
dziedziniec (perystyl), otoczony kolumnadą portyku, w którym znajdował się ogród
ozdobiony licznymi rzeźbami, fontannami oraz bogatą roślinnością. Czasami był to ogród
warzywny. Dalej przechodziło się przez ozdobną eksedrę do następnego perystylu.
Tam znajdował się duży ogród, spotykany jedynie w największych willach miejskich. Był on
ozdobiony kanałami wodnymi pełnymi ryb, fontannami, małymi świątyniami, posągami
bogów, pergolami oraz licznymi drzewami, krzewami oraz kwiatami. Najczęściej sadzonymi
drzewami ozdobnymi były: jodły, buki, dęby, platany i cyprysy, a z drzew owocowych:
wiśnie, figi, jabłonie, grusze i oliwki. Wśród krzewów największą popularnością cieszył się
laur, bukszpan, róża, rozmaryn, mirt. Sadzono rośliny sezonowe o bogatych kwiatach: maki,
chryzantemy, lilie, fiołki. W ogrodach popularne były również rośliny strzyżone, którymi
zajmował się ówczesny ogrodnik. Na zakończeniu osi znajdowało się drugie wejście do willi,
z którego korzystali dostawcy i kupcy.

Podobną kompozycję miała rezydencja podmiejska. Dzięki swej lokalizacji umożliwiała

rozplanowanie rezydencji o większej powierzchni. Wybierano dla niej miejsce dominujące
w okolicy i najbardziej atrakcyjne. Były więc to szczyty pagórków, stoki wzgórz,
skąd rozpościerał się wspaniały widok.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ogrody publiczne starożytnego Rzymu były dwojakiego rodzaju, prywatne, udostępniane

publiczności oraz zakładane z myślą o publiczności. Ogród publiczny otaczał również termy.
Wewnątrz głównego budynku term, oprócz pomieszczeń kąpielowych, boisk do ćwiczeń,
krużganków do spacerów, znajdował się również ogród. Np. termy Karakalli wybudowano
na powierzchni 12 ha, z których zabudowa zajmowała 2,5 ha, a reszta to był ogród z alejami,
fontannami, rzeźbami oraz eksedrami i niszami służącymi do wypoczynku.

Ogrody średniowiecza
Powstawały tam, gdzie skupiało się życie społeczne, kulturalne, naukowe i gospodarcze,

a więc przy klasztorach, zamkach, a w późniejszym okresie także w miastach. Kompozycję
klasztornego założenia ogrodowego determinowała reguła zakonu, która określała lokalizację
klasztoru, usytuowanie poszczególnych elementów ogrodowych względem budynku kościoła,
a także tryb życia zakonników. Zespoły klasztorne, w wielu przypadkach będące rozległymi
gospodarstwami, były w bardzo umiejętny sposób wpisywane w krajobraz.

Niezależnie od reguły zakonu w założeniach ogrodowych pojawiały się wspólne

elementy jego wyposażenia. Jednym z nich był wirydarz, czyli kwadratowy dziedziniec
w zespole budynku kościoła i klasztoru otoczony krużgankami (przypominał rzymskie ogrody
perystylowe). Przecinające się pod kątem prostym drogi, wyznaczały punkt centralny
wirydarza akcentowany studnią, fontanną, drzewem lub rzeźbą.

Badacze twierdzą, że wirydarz do XVI w. był obsiany trawą i stanowił jeden

z dziedzińców klasztoru. Był przeznaczony do rekreacji i duchowego doskonalenia się
zakonników, nawet pozbawiony roślin, był symbolem niebiańskiego raju, do którego
prowadzi droga kontemplacji.

Herbularius, kolejny element założenia klasztornego, przeznaczony był do uprawy roślin

leczniczych i ziół, takich jak: koper włoski, mięta, rumianek, rozmaryn, itp. Ogród otaczał
mur, a w jego sąsiedztwie znajdował się dom dla lekarza, który się nim zajmował. Cmentarz
najczęściej znajdował się w pobliżu kościoła i był ogrodzony. Między regularnie
rozmieszczonymi mogiłami sadzono drzewa, najczęściej owocowe, dlatego całość ogrodu
przyjmowała formę cmentarza – sadu.

Ważnym elementem założenia klasztornego były ogrody użytkowe, które dostarczały

warzyw i owoców oraz były miejscem spacerów i wypoczynku zakonników. Były ogrodzone
murem, a regularny układ dróg dzielił ich na kwadratowe i prostokątne kwatery. W zależności
od rodzaju uprawianych roślin zwane były winnicami, warzywnikami, itd. Bardzo ważna
w ogrodach była woda, gdyż pełniła funkcję użytkową i gospodarczą. Wykorzystywano
naturalne cieki wodne, a także zakładano sztuczne stawy, w których hodowano ryby.

W obrębie zespołu klasztornego, poza jej klauzurą, znajdował się ogród opata,

najczęściej w formie wirydarza.

Zakonnicy zgromadzeń cenobijnych (religijnych), np. benedyktyni, cystersi, prowadzili

życie wspólne, co w zasadniczy sposób wpływało na kompozycję całego założenia
ogrodowego. Dominantą była bryła kościoła i klasztoru wraz z wirydarzem. Pozostałe
elementy ogrodu powstawały raczej w luźnym kompozycyjnym powiązaniu z ośrodkiem
układu (rysunek 4).

Zakonnicy reguły eremickiej (np. kartuzi) prowadzili życie pustelnicze. Każdy mnich

posiadał swoją pustelnię, która otoczona była małym ogródkiem w formie wirydarza. Domki
pustelników zlokalizowane były wokół dużego wirydarza, który był często cmentarzem –
sadem (rysunek 5).

Średniowieczny zamek ze względu na swoją obronną funkcję, był sytuowany

w miejscach niedostępnych oraz wzmocniony fortyfikacjami obronnymi. Było to przyczyną
niewielkiej ilości wolnego miejsca w obrębie murów, które można było przeznaczyć na ogród
służący wypoczynkowi. Najpopularniejszą rośliną w tym ogrodzie były róże.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 4. St. Gallen (san Galę), plan założenia klasztornego benedyktynów [3, s. 67]

Rys. 5. Clermont, plan założenia klasztornego kartuzów:1) kościół, 2) wirydaż,

3) cmentarz, 4) eremy z ogródkami [3, s. 68]

Oprócz nich sadzono w nim kwiaty, takie jak lilie, fiołki i aromatyczne zioła: miętę,

majeranek, szałwię, rutę. Jeżeli ogród był większy, to sadzono w nim również drzewa
i krzewy. Nieodzownym jego elementem była ława darniowa najczęściej umieszczana wzdłuż
murów i ogrodzeń. Stanowiła ona długą i wąską rabatę wyniesioną do góry, obramowaną
z boku kamieniami lub cegłą. Wierzch ławy pokrywała darń wzbogacona kwiatami. Ława
ta służyła do wypoczynku. Pozostałe elementy ogrodu zamkowego lokalizowano poza jego
murami, wykorzystując naturalne piękno krajobrazu. Wypoczywano, urządzano wszystkie
zabawy i turnieje na terenie łąki kwietnej, otoczonej grupami drzew i krzewów, która

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

znajdowała się w bliskim sąsiedztwie murów zamkowych. Przy okazałych zamkach
zakładano zwierzyńce, czyli ogrodzone fragmenty naturalnego lasu ze wzniesionymi
pawilonami i altanami, w których odbywały się polowania. Integralną częścią założenia
zamkowego były ogrody użytkowe, które dostarczały warzyw, owoców i potrzebnych ziół.
Oprócz roślin użytecznych sadzono tam też rośliny ozdobne. Ogrody otoczone były murem,
a przestrzeń, podzieloną na regularne kwatery obsadzane poszczególnymi gatunkami roślin,
stanowiła miejsce spacerów.

W końcowym okresie średniowiecza (XII i XIII w.) powstawały również ogrody

miejskie. Ze względu na szczupłość miejsca w obrębie murów miejskich ogrody zakładano
poza ich murami, wykorzystując walory naturalnego krajobrazu. Były to najczęściej rozległe
łąki poprzecinane alejami drzew, ozdobione strumieniem, rzeką lub stawem. Pełniły funkcję
rekreacyjną i estetyczną, gdyż stanowiły zieloną oprawę miasta. Przykładem średniowiecznej
tradycji ogrodu mieszczańskiego jest wiedeński Prater, Prado w Madrycie i krakowskie
Błonia.

Ogrody renesansowe
Przestrzeń ogrodu renesansowego zorganizowana jest według osi kompozycyjnych,

dominantą układu jest budynek mieszkalny, a cały ogród jest mu podporządkowany.
Elementy małej architektury jak loggie, eksedry, otwarte galerie, schody, mury oporowe,
balustrady, podkreślały powiązanie pałacu czy willi z ogrodem i otaczającym krajobrazem.
W ogrodzie wyróżnić można poszczególne jego elementy zróżnicowane pod względem formy
i funkcji. W ogrodzie wydzielono przestrzeń prywatną i ogólnie dostępną, ozdobną
i użytkową.

Giardino segreto (lub secreto), rozplanowany w pobliżu domu, przeznaczony był

wyłącznie dla właściciela i jego rodziny. Był otoczony murem, wewnątrz którego znajdowały
się kwatery obsadzone ozdobnymi i użytkowymi roślinami oraz trawiasty plac.

Giardino de semplici to ogród użytkowy znajdujący się z dala od domu, który wypełniały

rośliny ozdobne i drzewa owocowe.

Istotnym elementem ogrodu był parter ogrodowy rozplanowany jako kwadratowa

kwatera. Wypełniał ją ornament ze strzyżonego bukszpanu, a przestrzeń między roślinami
bukszpanu zajmowały kwiaty lub kolorowe kruszywo ( rysunek 6).

Rys. 6. Renesansowy parter ogrodowy – przykłady [3, s. 73]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Parter mógł składać się z wielu kwater oddzielonych od siebie drogami przecinającymi

się pod kątem prostym. Powszechnie stosowany był znany już w starożytności – labirynt,
zakładany na planie kwadratu lub koła, stanowiący samodzielny element ogrodowy.
Tworzyły go liczne ścieżki pomiędzy równoległymi żywopłotami, ze ślepymi odgałęzieniami.
Zakończeniem labiryntu i jednocześnie środkiem geometrycznym kwatery był placyk
wyposażony w ławkę, altanę, drzewo lub rzeźbę. Labirynty z niskim żywopłotem służyły
dekoracji, z wysokim były miejscem spacerów.

W ogrodach renesansowych stosowano formy strzyżone roślin, które okalały brzegi

kwater oraz tworzyły bryły geometryczne, czy nawet zwierzęta. Na parterach, murach
oporowych, ustawiano w donicach rośliny cytrusowe. Ciekawym elementem służącym
do wypoczynku były altany budowane w koronie drzew, do której prowadziły schody.

W ogrodach sadzono rośliny krajowe. Oprócz bogatej formy roślin występują elementy

małej architektury, do których zalicza się schody, rampy bogato zdobione rzeźbami, wazami,
grotami. Wszelkiego rodzaju mury oporowe, towarzyszące tarasom, fontanny, baseny wodne
oraz liczne kaskady były również bogato zdobione rzeźbami.

We Włoszech, ojczyźnie odrodzenia, wykształciło się kilka typów ogrodów, np.:

dziedzińcowy, kwaterowy, tarasowy. Odmienną kompozycję miały ogrody zamkowe, gdyż
obronny charakter budowli determinował rozplanowanie ogrodu.

Ogrodom renesansowym, zwłaszcza tym większym, towarzyszyły promenady leśne

lub gaje. Były to tereny z naturalną roślinnością nieregularnie poprzecinane drogami,
biegnącymi w różnych kierunkach. Na terenie gaju umieszczano pojedyncze fontanny,
baseny, altany, labirynty, które stanowiły zakończenie dróg. Zamiłowanie człowieka
renesansu do poznawania i zdobywania wiedzy w różnych dziedzinach dotyczyło także
przyrody. Powstawały więc ogrody botaniczne, najczęściej przy uniwersytetach w powiązaniu
a wydziałem lekarskim. W początkowym etapie rozwoju, w składzie gatunkowym ogrodów
botanicznych dominowały rośliny lecznicze. Za najstarsze ogrody botaniczne uznawane są
z 1543 roku w Pizie, oraz istniejący do dnia dzisiejszego w Padwie założony w 1545 roku.

Pierwsze ogrody renesansowe we Francji stanowiły samodzielną formę przestrzenną,

niepowiązaną z budowlą mieszkalną w kompozycyjną całość. Większość tych ogrodów
otoczona była murami, krużgankami lub galeriami. Przestrzeń ogrodu podzielona była
na równe kwatery, ozdabiane kwiatami, ziołami, strzyżonymi formami roślin, basenami,
fontannami. Taki układ bardzo przypominał włoski typ ogrodu dziedzińcowego. Ogrody
zakładane przy nowo budowanych zamkach miały już układ osiowy, regularny, ściśle
powiązany z bryłą budowli, która stanowiła dominantę całej kompozycji.

W Polsce ogrody renesansowe najczęściej zakładano przy różnego rodzaju rezydencjach.

Przy zamkach zazwyczaj lokalizowano je poza fortyfikacjami. Często układ ogrodu był
niezależny od bryły zamku. Typowym przykładem jest ogród w Wiśniczu. Rzadziej
spotykanym rozwiązaniem było lokalizowanie ogrodu wewnątrz zamkowych murów
obronnych. Tak założono ogród w Zamościu, który usytuowano z boku dziedzińca
zamkowego. Na zamku królewskim w Warszawie istniał geometryczny ogród, składający się
z sześciu różnej wielkości kwater. Na równinnym, płaskim terenie założono ogród
w Łobzowie pod Krakowem. Osnowę ogrodu stanowił pałac, a przestrzeń ogrodu podzielono
na kwatery różnej wielkości, wypełnione kwiatami, ornamentami bukszpanowymi, ziołami
i drzewami owocowymi. Oś główną przed pałacem akcentowały dwie symetryczne sadzawki.
Ogród w Mogilanach założono na grzbiecie wyniosłego wzgórza. Na głównej osi
kompozycyjnej znajdowały się pałac i parter ogrodowy z akcentem środkowym w postaci
okrągłego basenu. Podłużna część ogrodu była otwarta na krajobraz – panoramę Tatr.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W polskich ogrodach renesansowych zamiast drzew zimozielonych stosowano wyłącznie
drzewa liściaste: grab i lipę. Jedynie w kwaterach parteru ogrodowego stosowano
zimozielony bukszpan. Skromniejsze było wyposażenie ogrodu.

Ogrody barokowe
Geometryczny ogród barokowy komponowany był w ścisłym powiązaniu z budowlą

mieszkalną. Był również najdoskonalszą formą ogrodu, która powstała w wyniku
długotrwałego procesu rozwoju rezydencji podmiejskiej i wiejskiej. Wnętrza ogrodu były
otwarte i zamknięte, architektura i roślinność uporządkowane według wspólnych wzajemnie
się przenikających osi.

Sztuka ogrodowa XVII wieku rozwijała się w dwóch kierunkach. Pierwszy z nich

kontynuował włoski styl ogrodu, tworząc dzieła pełne przepychu i żywiołowej przyrody.
Drugi powstał we Francji i był wzorem harmonijnego, czystego i klarownego ogrodu
francuskiego. Ogród ten charakteryzował się bogactwem najróżniejszych form małej
architektury i roślinności. Wszystkie te elementy zlokalizowane były na głównych osiach
kompozycyjnych. Pałac poprzedzała droga dojazdowa i dziedziniec, najczęściej dwudzielny.
Pierwszy był dziedziniec wstępny, a za nim honorowy, okolony bocznymi skrzydłami pałacu.
Za pałacem znajdował się salon ogrodowy, który stanowił najbardziej reprezentacyjną część
ogrodu, ozdobioną parterami. Ściany salonu stanowiły boskiety obwiedzione strzyżonymi
szpalerami. W boskietach poprzecinanych alejami znajdowały się sale ogrodowe, gabinety,
labirynty, a w dalszej części ogrodu zwierzyniec i oranżeria. Oś główną założenia akcentował
kanał wodny lub aleja, łącząc ogród z krajobrazem. Ogrody były bogate w formy
architektoniczne i roślinne, których część pochodziła z ogrodów renesansowych, ale
w ogrodzie renesansowym otrzymywała bogatszy wystrój, inną lokalizację i znaczenie. Ogród
był niejako uzupełnieniem wnętrz pałacu. Sala ogrodowa i gabinet, które pełniły tę samą
funkcję w ogrodzie co w pałacu, ozdobione były parterem ogrodowym, fontanną, rzeźbą,
wgłębnikiem. Wgłębnik ozdabiano rzeźbami, basenami wodnymi, strzyżonymi szpalerami
czy trejażami.

W celu otrzymania bogatych i różnorodnych form roślinnych stosowano w ogrodach

barokowych

rodzime

gatunki

roślin,

uzupełniane

gatunkami

introdukowanymi

(wprowadzanymi), które dały łatwo się formować w skomplikowane bryły. Bogactwo
roślinne uzupełniane było elementami małej architektury, które stosowano już w ogrodach
renesansowych.

Schody i rampy pełniły funkcję komunikacyjną, mury tarasowe stanowiły

architektoniczną oprawę płaskich tarasów z parterami ogrodowymi, ściśle powiązane z bryłą
pałacu. Trejaże występowały jako samodzielne elementy, formujące ściany, altany
i korytarze. Tworzyła je ażurowa konstrukcja w postaci kraty, wykonana najczęściej
z drewna. Bindaż stanowiła natomiast drewniana konstrukcja z kolebkowym sklepieniem nad
aleją. Belweder budowany najczęściej na obrzeżach ogrodu był niedużą dekoracyjną budowlą
służącą do miłego spędzania czasu. Oranżerie, czyli parterowe budynki z dużymi oknami,
służyły do uprawy i przechowywania egzotycznych roślin w czasie zimy. Nieodłącznym
elementem ogrodu barokowego była rzeźba, która występowała samodzielnie na parterach,
w niszach strzyżonych szpalerów, na skrzyżowaniu dróg, we wnętrzach sal i gabinetów
ogrodowych, w teatrach ogrodowych. Rzeźba towarzyszyła również budowlom, takim jak
schody, balustrady, mury oporowe, fontanny, baseny, mogła przybierać formę płaskorzeźby.
Bardzo ważnym elementem w ogrodzie barokowym była woda. Kanał o różnych kształtach,
podkreślał oś główną założenia i łączył ogród z krajobrazem. Dynamiczna forma wody była
ujęta w fontanny bogato zdobione rzeźbami, w wodotryski tworzące rytmiczne układy czy

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

wreszcie kaskady wodne, łączone z architektoniczną obudową różnic poziomów terenu.
Charakterystyczne były także tzw. schody wodne, tworzone z wielostopniowych kaskad.

Ogrody barokowe w Polsce powstawały zgodnie z ogólnymi tendencjami panującymi

w europejskiej sztuce ogrodowej. Pierwsze ogrody w nowym stylu zakładano
przy rezydencjach królewskich i magnackich. Przykładami są ogrody na Wawelu,
przy zamkach w Krzyżtoporze, Podhorcach, Przecławiu, Oleszycach, Wiśniowcu
czy Łodygowicach. Najwybitniejszy przykład ogrodu barokowego w Polsce pochodzi z XVIII
wieku i znajduje się w Białymstoku, a założony został dla hetmana Jana Klemensa
Branickiego. Kompozycja oraz elementy wyposażenia ogrodu były niepospolite. Salon
ogrodowy ozdabiał okazały parter haftowy, zdobiony licznymi rzeźbami i kubłowymi
drzewkami. Z jednej strony otoczony był ścianą boskietów, a z drugiej znajdował się
asymetryczny kanał wodny. Salon ogrodowy łączył się ze zwierzyńcem przez bramę i mostek
na kanale, ozdobiony bindażem i rzeźbami, usytuowanymi na osi głównej założenia.
Cały ogród ozdobiony był rzeźbami figuralnymi, wazami, roślinami strzyżonymi
w geometryczne kształty i roślinami z oranżerii.

Ogrody krajobrazowe XVIII wieku. Zmiana geometrycznej kompozycji ogrodu

na swobodną, krajobrazową, dokonywała się powoli. W kompozycji ogrodu regularna
i geometryczna przestrzeń zamieniona zostaje na układ oparty na pięknie naturalnych form.
Strzyżone ściany szpalerów zastępują swobodne grupy drzew, klomby, pojedyncze drzewa.
Partery ogrodowe o kunsztownym rysunku zastępują trawniki i łąki. Drogi prowadzone
po liniach krzywych łączą poszczególne części ogrodu. Elementy małej architektury stanowią
jedynie uzupełnienie tworzywa roślinnego. Zmienia się również przeznaczenie ogrodu.
W baroku był nieodzowną oprawą życia dworskiego, a teraz jest przeznaczony przede
wszystkim dla jednostki.

Ogród w nowym, swobodnym stylu z biegiem czasu przybiera różną postać. W połowie

XVIII w., krystalizuje się nurt ogrodu sentymentalnego. Kompozycja ogrodu jest całkowicie
swobodna i naśladuje w sposób mechaniczny naturę. Uwagę zwracają kręte drogi
przechodzące wśród naturalnej roślinności oraz bogate wyposażenie ogrodu o charakterze
sztafażu (elementy upiększające w formie postaci ludzkich i zwierzęcych tworzących sceny
rodzajowe). Dekoracja architektoniczna nawiązuje do tradycji antycznej i średniowiecznej,
a także do motywów sztuki chińskiej, tureckiej czy islamskiej. Duża ilość dekoracji
i różnorodność stylu architektonicznego sprawiły, że ogród był nadmiernie ozdobiony, a tym
samym wyobcowany z otaczającego krajobrazu.

Pod koniec XVII wieku zaznacza się w ogrodach krajobrazowych nowy nurt, nazwany

neoklasycznym. W kompozycji takiego ogrodu brak jest mechanicznego naśladowania natury.
Ogród i elementy jego wyposażenia kompozycyjnie i widokowo powiązane były
z otaczającym krajobrazem danej okolicy. Zarys linii brzegowej zbiorników wodnych był
powiązany z rzeźbą terenu. Udział elementów zdobniczych, takich jak egzotyczne drzewa
i budowle ogrodowe był niewielki.

Jeden z pierwszych ogrodów w duchu nowego stylu krajobrazowego założył Aleksander

Pope (Poup) w 1714 roku w Anglii. Ogród jednak nie zachował się i znany jest tylko
z opisów. Ogród stał się w pełni swobodny dzięki Williamowi Kentowi, który połączył go
z otaczającym krajobrazem i oparł się na efektach malarskich przez kontrastowanie światła
i cienia. Akcentował ważne miejsca w ogrodzie i zakończenie widoków rzeźbami,
kolumnadami, wazami, świątyniami. Wprowadził rośliny zimozielone w samodzielnych
grupach i w połączeniu z roślinami liściastymi. Uczniem i kontynuatorem działalności Kenta

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

był Lancelot Brown. Jego ogród był surowy i oszczędny w formy zdobnicze. Do elementów,
które go komponowały, należały woda, drzewa i rzeźba terenu.

Reakcją na skrajny formalizm ogrodów, było pojawienie się w drugiej połowie XVIII

wieku dwóch tendencji. Pierwszą z nich – orientalizm, reprezentował William Chambers.
Drugą – malowniczą, propagował Richard Payne Knight i Uvedale Price. Chambers jako
pierwszy zastosował w ogrodach elementy sztuki chińskiej, takie jak: mosty, altany,
pawilony. Pierwszym ogrodem był Rockston koło Londynu, w kompozycji którego zestawiał
duże, otwarte przestrzenie wnętrza ogrodu ze zwartym zadrzewieniem, stanowiącym rodzaj
ogrodzenia. Charakterystyczny dla tego założenia był zespół najróżniejszych budowli
ogrodowych w różnych stylach architektonicznych. Znajdował się tam dom Konfucjusza,
pagoda, chińska altana, świątynia Pana, galeria antyczna, kolumnada koryncka,
turecki meczet, mauretańska Alhambra.

Wśród francuskich ogrodów krajobrazowych duże znaczenie miał Petit Trianon,

urządzony na terenie Wersalu. Punktem centralnym układu był klasycystyczny pałacyk.
Z jednej strony znajdował się wcześniej założony ogród geometryczny, a z drugiej
krajobrazowy. Po latach przebudowy w wyposażeniu ogrodu znalazło się wiele budowli
i scen rodzajowych o charakterze sztafażu. Powstała między innymi wioska, którą tworzył
zespół budowli niby wiejskich usytuowanych wokół jeziorka. Znajdowały się tu: domek
królowej, młyn, kuchnia, spichlerz, mleczarnia i woliera (duża klatka na ptaki). Każda
budowla znajdowała się na swoim podwórku z niewielkim ogródkiem i wydzielona była
ogrodzeniem. W pobliżu wioski zlokalizowana była holenderia dla bydła, sztuczne ruiny
i samotnia.

W Polsce ogrody w nowym stylu pojawiły się w drugiej połowie XVIII wieku

i stylizowane były na wzór ogrodów francuskich i angielskich. Ogrody księcia Kazimierza
Poniatowskiego w Warszawie powstały jako jedne z pierwszych. Były to Góra, Solec
i Na Książęcem. W kompozycji tych ogrodów połączono regularny układ z nową formą
krajobrazową. Na Książęcem prowadziła prosta aleja, obsadzona po obu stronach dwoma
rzędami drzew. Ogród warzywny i budynki gospodarcze rozplanowano geometrycznie. Dalej
ogród kształtowano jako nieregularne masywy drzew z licznymi otwartymi łąkami, wśród
których prowadzono kręte dróżki. W ogrodach wznoszono wiele budowli ogrodowych, groty,
oraz podziemne przejścia.

Ogród księżnej Lubomirskiej w Mokotowie składał się z dwóch części: górnej i dolnej,

podskarpowej. Ogród górny miał kształt geometryczny i był przeznaczony na warzywnik
i sad. Na koronie skarpy usytuowano pałac. Ogród pod skarpą stworzono jako krajobrazowy.
Kręte drogi biegły wśród naturalnie ukształtowanych grup zieleni, prowadząc do licznych
budowli ogrodowych: grot, sztucznych ruin, chat, altan chińskich, eksedry korynckiej, pasieki
na wyspie, mostków, kaskad, sarkofagu Rousseau i wielu innych.

Do ogrodów o charakterze sentymentalnym zaliczmy Powązki księżnej Czartoryskiej czy

Arkadię, należącą do dóbr Radziwiłłów. Kompozycja ogrodu w Arkadii była całkowicie
swobodna, a jej motywem przewodnim stał się mit arkadyjski (wiąże w sobie symbole
szczęścia, miłości i tragedii śmierci). Budowle, takie jak: świątynia, arkady, sztuczne ruiny,
amfiteatr, cyrk rzymski, chaty, akwedukt, sarkofagi, tworzyły różnorodne sceny zestawione
kontrastowo. Większość budowli skupiona była wokół dużego stawu z wyspą.

Odmienny typ założenia krajobrazowego stanowią Łazienki Królewskie. Kompozycja

ogrodu, jego powiązanie z otoczeniem, ograniczona liczba budowli ogrodowych sprawiają,
że Łazienki zalicza się do ogrodów neoklasycznych. Osnową kompozycji jest oś wodna, którą
tworzy zespół trzech stawów. Głównym punktem i dominantą całego układu jest
klasycystyczny pałac Na Wodzie. Promieniste osie widokowe zbiegały się przed pałacem

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

i łączyły go z atrakcyjnymi budowlami w obrębie parku i poza jego granicami.
Uzupełnieniem była Pomarańczarnia z teatrem i Pałac Myśliwiecki wraz z otoczeniem.

Ogrody XIX wieku
Pod koniec XVIII wieku krystalizuje się kolejny nurt w sztuce ogrodowej, nazwany

romantycznym, którego lata świetności przypadają na pierwszą połowę XIX wieku. Ogród
romantyczny poprzez swoją różnorodność kompozycji ma oddziaływać na uczucia i nastroje
zwiedzających. Za najistotniejsze uważa się: nieregularność, nagłą zmienność, niezwykłość
i surowość. W ogrodzie efekty malowniczości można uzyskać przez występowanie ruin
wśród bujnej roślinności lub skalistych urwisk w połączeniu z łąkami, albo przez zestawienia
np. ściany lasu z łąką lub taflą jeziora. Malowniczo wyglądało również zestawienie budowli
w stylu gotyckim z naturalnym krajobrazem.

W połowie XIX wieku powstał styl naturalistyczny, który rozwinął się dzięki rosnącej

wiedzy z zakresu nauk przyrodniczych. Kompozycja takiego ogrodu oparta była
na elementach naturalnych: wodzie, roślinności i rzeźbie terenu.

Pod koniec XIX wieku w sztuce ogrodowej wykształcił się styl zwany obwodnicowym

(kaligraficznym). O nazwie zadecydował kształt i przebieg dróg prowadzonych starannie,
po szerokich łukach. Roślinność w tych ogrodach sadzono najczęściej na skrzyżowaniu dróg.

Pierwsze ogrody romantyczne powstały w Anglii w posiadłościach czołowych

propagatorów tego stylu. W ogrodach komponowano sceny majestatyczne, które olśniewały
wspaniałością i ogromem tworów natury: wielkich skał, ośnieżonych szczytów gór, szerokiej
tafli jeziora, starej dąbrowy. Sceny melancholijne lokalizowano w miejscach zacisznych,
a więc w ruinach, przy starych grobowcach lub kaplicach z cmentarzem. Sceny rustykalne
powiązane były z terenami użytkowymi. Sceny egzotyczne komponowano, używając
egzotycznych roślin. Sceny zatrważające nawiązywały do osobliwości przyrody – most nad
przepaścią, urwisko skalne, rzeka lub wodospad w jaskini, rozerwane skały. Sceny pogodne
lokalizowano w miejscach przestronnych, pełnych światła, z bogatą roślinnością.
Nieodzownym elementem ogrodów romantycznych była woda. Najczęściej w ogrodach
spotkać można: staw, sadzawkę, angielską rzekę (staw ukształtowany w serpentynę).
Początek i koniec serpentyny maskowano rzeźbą terenu i grupami drzew i krzewów. Innymi,
sztucznie kształtowanymi formowanymi, były źródła z zamaskowanym i kamieniami
wypływem wody, strumienie o krętych korytach, efektowne wodospady. Dopełnieniem
kompozycji były groty, ruiny (uważane za malownicze), skały i olbrzymie głazy. Do ogrodu
wprowadzono również lapidaria, na których gromadzono starte rzeźby we fragmentach
oraz ozdobne części budowli z odległych epok jak: gzymsy, bębny kolumn, kartusze, kapitele,
które wmurowywano w ściany nowych budowli ogrodowych lub umieszczano na trawniku,
pod drzewem. W ogrodzie znajdowały się też budowle ogrodowe, takie jak altana, kiosk,
belweder itp.

Do jednych z pierwszych angielskich ogrodów romantycznych zaliczyć można

Stourhead. Na początku XIX wieku powstał ogród Alton Towers.

Od początku okresu wiktoriańskiego (1830 – 1900) zaczęto coraz częściej wprowadzać

do ogrodów formy geometrycznych parterów zlokalizowanych w najbliższym otoczeniu
budowli mieszkalnej. Były to zazwyczaj partery kwiatowe, ozdabiane strzyżonymi drzewami,
basenami, rzeźbami, balustradami. W wielu ogrodach zachowano trawniki.

We Francji z początkiem XIX wieku nastąpił intensywny rozwój ogrodów

krajobrazowych o cechach stylu romantycznego. Najlepszym przykładem jest Malmaison,
którego kompozycja składała się z kilku odmiennie ukształtowanych części. Pałac
i dziedziniec były poprzedzone gwiaździstym układem alej z głównym dojazdem do placu
i drogami do jazdy konnej wraz z okrągłym maneżem, czyli zamkniętym pomieszczeniem

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

do jazdy konnej i ujeżdżania koni. Dziedziniec przekształcono w niewielki ogród, sąsiadujący
z małym boskietem i ogrodem warzywno – kwiatowym. Za pałacem znajdował się obszerny
ogród, w którym umieszczono pawilony, obeliski, grobowce oraz główny element ozdobny –
strumień wijący się po całym terenie.

W Polsce dla zachowania ducha narodowego i podtrzymania wiary w zwycięstwo

wolności, ustawiano w ogrodach monumenty upamiętniające bohaterów narodowych.
Przykładem ogrodu romantycznego są Puławy. W jego kompozycji zachowano niektóre aleje
barokowe, budowle i basen na dziedzińcu. Wybudowano wiele nowych pawilonów: domek
grecki, domek gotycki, domek żółty, pałacyk Marynki, altana chińska. Dla uczczenia osób
zasłużonych dla kraju ustawiono w parku liczne pamiątkowe kamienie i monumenty.
Z ogrodem powiązana była pustelnia w Parchatce i ogród na kępie pod skarpą. Piękny ogród
powstał w Natolinie. Pałac usytuowano na koronie skarpy i otoczono ogrodem.
Wśród klombów, grup drzew i krzewów wzniesiono liczne budowle ogrodowe: świątynię
dorycką, most i bramę mauretańską, holendernię, neogotycką kapliczkę.

4.6.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakimi cechami charakteryzowały się ogrody starożytności?
2. Jak wyglądały ogrody starożytności przy domach prywatnych?
3. Czym charakteryzowały się ogrody publiczne w starożytnej Grecji?
4. Co to jest gimnazjon?
5. Czym różniły się ogrody prywatne w starożytnym Rzymie i Grecji?
6. Czym różniły się ogrody publiczne w starożytnym Rzymie i Grecji?
7. Jakie elementy miały wpływ na powstawanie ogrodów w średniowieczu?
8. Jak można zdefiniować pojęcie wirydarza?
9. W jakim celu zakładano ogrody wokół klasztorów w średniowieczu?
10. W jaki sposób zorganizowana była przestrzeń ogrodu renesansowego?
11. Jakie istotne elementy posiadał ogród renesansowy?
12. Jak wyglądał parter ogrodu renesansowego?
13. Jakie elementy małej architektury znajdowały się w ogrodzie renesansowym?
14. Jakie cechy charakterystyczne posiadał ogród barokowy?
15. Jakie elementy architektoniczne można wymienić w ogrodach barokowych?
16. Jaki typ roślinności przeważał w ogrodach barokowych?
17. Jaką rolę odgrywała woda w ogrodach barokowych?
18. W jaki sposób zmieniła się geometryczna kompozycja ogrodów krajobrazowych

XVIII wieku?

19. Jaki styl ogrodów krajobrazowych dominował w Polsce w drugiej połowie XVIII wieku?
20. W jaki sposób ogród romantyczny miał oddziaływać na obserwatora?
21. Jakie elementy kształtowały atmosferę ogrodów romantycznych?

4.6.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na podstawie przygotowanych tekstów dotyczących ogrodów krajobrazowych w różnych

epokach historycznych, wypisz zasady kształtowania krajobrazu charakterystyczne dla danej
epoki. Dokonaj analizy różnic i podobieństw w zasadach kształtowania się krajobrazów
na przestrzeni wieków.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować treść przygotowanych tekstów dotyczących ogrodów krajobrazowych

w różnych epokach,

2) wypisać na kartkach zasady kształtowania krajobrazu charakterystyczne dla danej epoki,
3) przeanalizować różnice i podobieństwa w zasadach kształtowania się krajobrazów

na przestrzeni wieków,

4) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

2 lub 3 teksty dotyczące opisów ogrodów krajobrazowych w różnych epokach,

–

kartki papieru,

–

przybory do pisania.

Ćwiczenie 2

Dobierz nazwy roślin wykorzystywanych w kształtowaniu architektury krajobrazu

do odpowiedniej epoki historycznej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować nazwy roślin umieszczonych na samoprzylepnych kartkach,
2) przeanalizować fragmenty rozdziału podręcznika: „Historia architektury i sztuki

ogrodowej” dotyczące roślinności,

3) dobrać nazwy roślin, którymi kształtowano architekturę krajobrazu, do odpowiedniej

epoki historycznej,

4) dokleić samoprzylepne kartki z nazwami roślin do odpowiedniej epoki historycznej,
5) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

samoprzylepne kartki z nazwami roślin,

–

plansze z zaznaczonymi epokami historycznymi,

–

literatura z rozdziału 6 dotycząca ćwiczenia.

Ćwiczenie 3

Przeanalizuj przygotowane teksty mówiące o założeniach ogrodowych w Polsce

i na świecie. Zapisz w notatniku różnice i cechy wspólne założeń w poszczególnych epokach
historycznych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować teksty mówiące o założeniach historycznych w poszczególnych epokach

w Polsce i na świecie,

2) wskazać oraz wynotować różnice i cechy wspólne założeń ogrodowych dla każdej z epok

w Polsce i na świecie,

3) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

2 lub 3 teksty mówiące o założeniach ogrodowych w różnych epokach historycznych,

–

notatnik,

–

przybory do pisania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 4

Na podstawie przedstawionych detali architektonicznych i ogrodowych (w postaci

modeli, zdjęć, przeźroczy) rozpoznaj style w architekturze krajobrazu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować zaprezentowane detale,
2) przeczytać nazwy stylów występujących w architekturze krajobrazu zapisanymi

na karteczkach,

3) ustawić odpowiednią karteczkę z nazwą stylu przy grupie przedstawionych detali,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

detale architektoniczne i ogrodowe w postaci modeli, fotografii, itp.,

–

karteczki z nazwami stylów występujących w architekturze.

4.6.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wymienić cechy charakterystyczne starożytnych ogrodów?

2) opisać wygląd ogrodów starożytnych zakładanych przy domach

prywatnych?

3) wyjaśnić pojęcie gimnazjonu ?

4) wyjaśnić różnice między ogrodami prywatnymi w starożytnym Rzymie

i Grecji?

5) wyjaśnić różnice między ogrodami publicznymi w starożytnym Rzymie

i Grecji?

6) wymienić, które elementy miały wpływ na powstawanie ogrodów

w średniowieczu?

7) zdefiniować pojęcie wirydarza?

8) wyjaśnić, w jakim celu zakładano ogrody wokół klasztorów?

9) opisać, w jaki sposób zorganizowana była przestrzeń ogrodu

renesansowego?

10) wymienić istotne elementy ogrodu renesansowego?

11) opisać wygląd parteru ogrodu renesansowego?

12) wyliczyć elementy małej architektury znajdujące się w ogrodzie

renesansowym?

13) wymienić elementy architektoniczne ogrodu barokowego?

14) określić typ roślinności występujący się w ogrodach barokowych?

15) opisać rolę wody w ogrodach barokowych?

16) wyjaśnić, w jaki sposób zmieniła się geometryczna kompozycja ogrodów

krajobrazowych XVIII wieku?

17) wskazać, jaki styl ogrodów krajobrazowych dominował w Polsce

w drugiej połowie XVIII wieku?

18) wymienić elementy kształtujące atmosferę ogrodów romantycznych?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.7. Współczesna architektura krajobrazu

4.7.1. Materiał nauczania

Wiek XX przyniósł wiele zmian w sztuce ogrodowej. Oprócz ogrodu prywatnego

przy willi miejskiej intensywnie rozwijają się, kontynuując tradycje XIX wieku, miejskie
założenia publiczne. Najpierw są one określane jako miasto – ogród, potem terenami zieleni,
a następnie w skrócie – zielenią. Zieleń rozumiana jest jako miejska, towarzysząca,
komunikacyjna, otwarta, itp., niezbędna w kształtowaniu przestrzeni nowej cywilizacji.
Wiek XX przynosi również nieznany dotąd aspekt działania człowieka w naturze –
jej ochronę i ratowanie przed całkowitym zniszczeniem, od niedawna nazywany strategią
zrównoważonego rozwoju. Na przełomie XIX i XX wieku na kształtowanie sztuki ogrodowej
wpłynęła secesja – nowy kierunek w sztuce, który w swoich założeniach odrywał się
od działań akademickich i historyzujących. Typowa dla secesji ornamentyka daje się przede
wszystkim odnaleźć w ogrodach, w układach dróg. Drogi, ścieżki i place miały specyficzne
płynne, asymetryczne i krzywoliniowe układy. Z początkiem XX stulecia, oprócz nurtu
secesyjnego w sztuce ogrodowej rozwija się modernizm, który wprowadza rozwiązania
geometryczne. W tym czasie powstaje kompozycja nazwana ogrodem domowym, w której
budynek funkcjonalnie i kompozycyjnie łączy się z ogrodem, a duże okna i szklane ściany
ułatwiają wzajemne przenikanie wnętrz ogrodu i domu.

W drugiej połowie XX wieku brak jest dominacji jednego stylu w sztuce ogrodowej.

Kontynuowana jest i doskonalona forma ogrodu prywatnego przy domu oraz parku
miejskiego. Oprócz działań w skali miejsca, planuje się cały system zieleni w ujęciu
kompleksowym, odpowiednio do zadań, jakie ma spełniać w całym mieście. Pod koniec
XX wieku obszar kompleksowego działania i kształtowania zieleni znacznie się powiększa.
Obejmuje swoim zasięgiem nie tylko tereny miasta czy najbliższego otoczenia aglomeracji
miejskiej, ale także całe regiony geograficzne. W ogrodach XX wieku kompozycje kształtuje
roślinność, najczęściej rodzima. Intensywnie prowadzone prace przez hodowców i szkółkarzy
nad nowymi odmianami rodzimych gatunków, dały wspaniałe efekty. Stosowano
je we wszystkich typach założeń ogrodowych. Do najbardziej charakterystycznych,
wprowadzonych do uprawy, należą: kalina sztywnolistna i koreańska, kolkwicja chińska, lilak
zwisłokwiatowy. Cenne w kompozycjach ogrodowych były byliny: lilie, irysy, floksy,
liliowce, itd. Zwiększono hodowlę róż, które rosną w ogrodach przydomowych i miejskich.

W Polsce na początku XX wieku projektuje Walerian Kronenberg. Prócz ogrodów

dworskich, projektował park sportowy Agrykola w Warszawie, park w Zamościu, park
Sienkiewicza w Lodzi.

W okresie międzywojennym rozwinął się w polskiej sztuce ogrodowej nurt

modernistyczny. W nowych ogrodach punktem wyjścia stała się synteza stylu
architektonicznego i krajobrazowego. Z ogrodów miejskich ciekawe kompozycje otrzymały
parki w Warszawie – Sowińskiego na Woli, Mokotowski, Zieleniec Wielkopolski,
Żeromskiego, aleja wjazdowa Wyścigów Konnych na Służewcu. W kompozycji tych parków
zwraca uwagę architektoniczna przestrzeń uformowana z roślin, traktowanych jak bryły
o określonych cechach plastycznych, zestawionych asymetrycznie lub rytmicznie.

Ogromne straty poniosła europejska sztuka ogrodowa na skutek działań II wojny

światowej. Na kształt ogrodów, zwłaszcza miejskich, ich funkcje i wyposażenie, miała wpływ
sytuacja społeczno – polityczna i ustrój państwa. W krajach bloku socjalistycznego

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

po II wojnie światowej powstają parki kultury. Głównym ich zadaniem było zapewnienie
warunków do rozrywki, wypoczynku, masowej edukacji mieszkańców pod względem
kulturalno – oświatowym i społeczno – politycznym. W wyposażeniu parku znalazły się
urządzenia do zajęć sportowych, pawilony wystawowe, świetlice, estrady koncertowe,
parkiety do tańca. Typowym tego przykładem jest Śląski Park Kultury w Chorzowie,
założony na obszarze o urozmaiconej rzeźbie terenu, ze wzgórzami i wzniesieniami, licznymi
stawami i istniejącym młodym drzewostanem leśnym. Na 600 ha zaplanowano budowę
planetarium, teatru na wolnym powietrzu, przystani kajakowej, itp. Innym parkiem z tego
okresu jest Centralny Park Kultury na Powiślu w Warszawie, który wchłonął tereny
zabytkowych ogrodów księcia podkomorzego Poniatowskiego i dawnego Jazdowa. Parki
kultury w Powsinie i na Bielanach utworzono z zachowaniem naturalnych drzewostanów
lasów, wprowadzając niezbędne wyposażenie.

Początki ochrony przyrody sięgają XIX wieku. Najintensywniejsze prace na rzecz

zachowania naturalnego środowiska przypadają na drugą połowę XX wieku. Szybki rozwój
techniki, działalności gospodarczej, brak dbałości o naturę, spowodowały zniszczenia
w krajobrazie. Nasiliły się więc działania zmierzające do ochrony środowiska i racjonalnej
gospodarki. Postęp techniczny i wiedza człowieka mają służyć ochronie środowiska, która
realizowana jest planowo i świadomie z udziałem całego społeczeństwa.

Na formę krajobrazu XX wieku oddziaływały dwie skrajnie przeciwstawne formy

gospodarki: uprawowa i przemysłowa. Nie bez znaczenia były stosunki społeczno –
gospodarcze. Np. po uwłaszczeniu chłopów pojawiła się w krajobrazie drobniejsza
szachownica pól i postępujące rozproszenie zabudowy. Wzrost znaczenia przemysłu i rozwój
komunikacji, a co za tym idzie powstanie klasy robotniczej, stało się również ważnym
zagadnieniem krajobrazowym. Rozbudowujące się fabryki, które zaczęły zmieniać się
w pewnych okręgach w zagłębia przemysłowe, pokrywały chaotyczną zabudową
i urządzeniami coraz większe przestrzenie. Konsekwencją tego stał się nieregularny rozwój
miast i coraz większych przedmieść. Nastąpiły radykalne zmiany w ukształtowaniu terenu,
prowadząc na terenach uprzemysłowionych nierzadko do jej całkowitego przekształcenia.

W skali

krajobrazowej

elementy

kompozycyjne

układają

się

zasadzie

przeciwstawnych światów: przemysłowego – tworzącego żywiołowo formy pozbawione
z reguły waloru estetycznego i zmierzające do dewastacji oraz rolniczego – utrzymującego
ciągle jeszcze w wielu wypadkach przesłanki estetyczne, zmierzające do naturalistycznego
komponowania otoczenia. Rozwijająca się urbanizacja staje jak gdyby na pograniczu tych
dwóch ujęć, próbując wykształcić swe własne formy krajobrazowe na bazie ładu
przestrzennego miasta, zabezpieczenia terenów do wypoczynku oraz rozpoczynając akcję
ochrony krajobrazu naturalnego czy pierwotnego przez tworzenie rezerwatów i parków
narodowych. Na tym gruncie kształtuje się nowa cywilizacja, zmierzająca do przywrócenia
ładu i harmonii między gospodarką przemysłową, uprawową i miejską – usługową.

4.7.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. W jaki sposób zmieniła się sztuka ogrodowa z nastaniem XX wieku?
2. Jakie można wyróżnić rodzaje terenów zieleni?
3. W jaki sposób nurt zwany secesją wpłynął na sztukę ogrodową na początku XX wieku?
4. Na czym polega kompozycja zwana ogrodem domowym?
5. Roślinność jakiego pochodzenia kształtuje kompozycje ogrodów miejskich?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. W jaki sposób na kształt ogrodów miejskich wpłynęła sytuacja społeczno-polityczna

państwa?

7. W jaki sposób zmieniała się funkcja parków miejskich w XX wieku?
8. Kiedy rozpoczęły się działania na rzecz ochrony środowiska?
9. Jak zmieniał się krajobraz rolniczy w XX wieku?
10. W jaki sposób przemysł przyczynił się do ukształtowania terenu naszego kraju?
11. Czy rozwijająca się urbanizacja wpłynęła w zasadniczy sposób na zmiany krajobrazu

w naszym kraju?

4.7.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na podstawie przygotowanych opisów współczesnych terenów zieleni wypisz,

w notatniku, słowa i zwroty charakterystyczne dla poszczególnych terenów. Podkreśl te słowa
i zwroty, które powtarzają się w poszczególnych opisach.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować przygotowane teksty opisujące współczesne tereny zieleni,
2) podkreślić ołówkiem w tekście słowa i zwroty charakterystyczne dla współczesnych

terenów zieleni,

3) sporządzić notatkę zgodnie z poleceniem ćwiczenia,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

teksty opisujące współczesne tereny zieleni,

–

ołówek,

–

gumka,

–

notatnik,

–

przybory do pisania.

Ćwiczenie 2

Z zestawu wielu kartek, na których kryją się nazwy roślin, elementów architektury

oraz elementów kompozycji ogrodów wybierz te, które charakteryzują ogrody współczesne
i naklej je na przygotowanej planszy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować nazwy roślin zapisane na kartkach,
2) podzielić kartki na trzy kategorie: rośliny, elementy architektury, elementy kompozycji

ogrodów,

3) wybrać z każdej kategorii te kartki, które odpowiadają założeniom ogrodów XX wieku,
4) przykleić na planszy na odpowiednim polu wybrane kartki,
5) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

zestaw samoprzylepnych kartek z wyrazami zawierającymi: nazwy roślin, elementów
architektury, elementy kompozycji ogrodów,

–

plansza z zaznaczonymi polami odpowiadającymi poszczególnym kategoriom.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 3

Z przedstawionych charakterystyk kompozycji ogrodów z różnych epok historycznych

wybierz tę, która odpowiada współczesnej kompozycji ogrodowej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować przedstawione charakterystyki kompozycji ogrodowych z różnych epok,
2) wybrać charakterystykę odpowiadającą kompozycji ogrodów współczesnych,
3) uzasadnić swój wybór,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

charakterystyki kompozycji ogrodowych z różnych epok.

4.7.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) określić, jak zmieniała się sztuka ogrodowa z nastaniem XX wieku?

2) wymienić rodzaje terenów zieleni?

3) omówić, w jaki sposób nurt zwany secesją wpłynął na kształtowanie się

sztuki ogrodowej XX wieku?

4) opisać, na czym polega kompozycja zwana ogrodem domowym?

5) scharakteryzować jakiego pochodzenia roślinność kształtuje

kompozycje ogrodów miejskich?

6) scharakteryzować, w jaki sposób na kształt ogrodów miejskich

wpłynęła sytuacja społeczno-polityczna państwa?

7) opisać, jak zmieniała się funkcja parków miejskich w XX wieku?

8) określić, kiedy rozpoczęły się działania na rzecz ochrony środowiska?

9) określić, jak zmieniał się krajobraz rolniczy w XX wieku?

10) wyjaśnić, w jaki sposób przemysł przyczynił się do ukształtowania terenu

naszego kraju?

11) wyjaśnić, jak rozwijająca się urbanizacja wpłynęła na zmiany krajobrazu

w naszym kraju?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.8. Elementy architektury ogrodowej

4.8.1. Materiał nauczania

Architektura ogrodowa zmieniała się wraz ze zmianami zachodzącymi w literaturze,

sztuce, historii, itp. Historia architektury ogrodowej omówiona została w rozdziale 6 tego
opracowania i tam też wymienione zostały najbardziej charakterystyczne jej elementy
dla danej epoki czy stylu. W poniższym opracowaniu zostaną przybliżone i wyjaśnione
niektóre pojęcia związane z elementami architektury ogrodowej. Większość z nich
występowała i występuje do naszych czasów w ogrodach historycznych. Hasła oraz
ich objaśnienia pochodzą z podręcznika „Podstawy architektury krajobrazu, cz. II”
opracowany przez zespół: E. Gadomska, A. Różańska, D. Sikora.

Aha – zamaskowana w terenie granica ogrodu, kształtowana najczęściej w postaci

suchego rowu o stromych skarpach porośniętych roślinami, biegnącego miękką, płynną linią.
Funkcję ukrytej granicy ogrodu mogły też pełnić inne elementy terenu, takie jak skały,
zbiorniki wodne, wzniesienia, uskoki tarasowe na stoku.

Atrium – nieduży prostokątny dziedziniec z centralnie umieszczonym basenem.
Attyka – ścianka, balustrada lub rząd sterczyn bądź szczycików, wieńczących elewację

budowli, znajdujących się zwykle ponad gzymsem koronującym.

Avant – cour – dziedziniec wstępny usytuowany na osi głównej kompozycyjnej przed

dziedzińcem honorowym w zespołach pałacowo – ogrodowych baroku i klasycyzmu.

Belweder – specjalnie urządzony punkt widokowy w ogrodzie w postaci tarasu, kopca,

altany lub innej budowli ogrodowej z ażurowymi prześwitami. Kieruje wzrok przebywającej
w nim osoby na starannie wybrany fragment ogrodu lub daleki krajobrazowy widok.

Eksedra – w architekturze starożytnej Grecji i Rzymu przestrzeń ograniczona kolumnadą

rozmieszczoną na planie półkola, nie przykryta, z miejscami do siedzenia, przeznaczona
do wypoczynku. Także półokrągła nisza umieszczana w greckich gimnazjonach, palestrach,
domach mieszkalnych jako zakończenie perystylu. W nowożytnej sztuce ogrodowej wolno
stojący element ogrodowy w postaci półkolistej niszy, kolumnady, muru zdobionego
podziałami architektonicznymi.

Ermitaż (pustelnia) – położona na uboczu budowla ogrodowa w formie małego domku,

przeznaczona do rozmyślań, kontemplacji lub na małe przyjęcia.

Gabinet ogrodowy – wnętrze ogrodowe wewnątrz boskietu skomponowane na planie

prostokąta lub kwadratu, wyposażone w rzeźby, fontanny, ławki, stoliki; służy
do wypoczynku.

Herma – element architektoniczny w formie czworokątnego słupa, zwężającego się

zazwyczaj ku dołowi, zwieńczonego głową lub popiersiem.

Holendernia – ozdobna obora dla bydła pasącego się na polanach i łąkach ogrodowych.
Klomb – swobodna forma roślinności drzewiastej w ogrodzie, przybierająca postać

komponowanej naturalności. Obrys klombu miał postać koła lub elipsy z lekkim
wypiętrzeniem w celu podkreślenia wertykalności kompozycji. Rośliny sadzono
od najwyższych na środku do najniższych na obrzeżu klombu.

Kolumnada – jeden lub kilka rzędów kolumn połączonych ze sobą belkowaniem

lub łukami arkadowymi. Może pełnić funkcję konstrukcyjną lub dekoracyjną. Stanowi
najczęściej wyodrębniony, silnie akcentowany element w obrębie budowli bądź budowlę
wolno stojącą.

Krużganek – ciąg komunikacyjny, biegnący wzdłuż zewnętrznych ścian budynku,

najczęściej od strony dziedzińca, otwarty arkadami filarowymi lub kolumnowymi, przykryty
stropem lub sklepieniem krzyżowym.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Lapidarium – teren w ogrodzie, gdzie gromadzono fragmenty rzeźb, posągów

lub budynków pochodzących z odległych epok.

Loggia – pomieszczenie otwarte na zewnątrz arkadami, zwykle przesklepione,

usytuowane zazwyczaj w elewacji budynku na całej jej szerokości lub na krótszym odcinku,
zamknięte kompozycyjnie, służące głównie jako miejsce wypoczynkowe i widokowe.

Maszkaron – rzeźbiarski motyw dekoracyjny w kształcie stylizowanej głowy ludzkiej

o groteskowych rysach, stosowany jako plastyczna oprawa ujęcia wypływu wody.

Menhir – pionowa skała, początkowo nieobrobiona, później rzeźbiona, będąca

uosobieniem dobrego ducha opiekuńczego.

Nimfeum – ozdobna budowla ogrodowa nawiązująca do tradycji antycznego miejsca

kultu nimf, która odżyła w renesansie i kontynuowana była w baroku. Odznaczało się
bogactwem form architektonicznych, zawsze wyposażone w rzeźby i elementy wodne:
fontanny, baseny, niespodzianki wodne.

Pagoda – świątynia buddyjska, najczęściej w formie wieży.
Pergola – budowla ogrodowa składająca się z dwóch słupów, podtrzymujących poziomą

konstrukcję kratową, na której rozpinane są rośliny pnące.

Perystyl – dziedziniec lub ogród otoczony dookoła portykiem kolumnowym.
Portyk – zewnętrzna część budynku, otwarta przynajmniej z jednej strony kolumnadą lub

rzędem filarów, sięgających jednej lub dwóch kondygnacji, osłaniająca najczęściej główne
wejście, często zwieńczona trójkątnym frontonem. Wysunięta ku przodowi lub wgłębiona.

Stela – rodzaj pomnika nagrobnego, początkowo w postaci prostokątnej płyty

zwieńczonej palmetą (motyw dekoracyjny w formie rozłożonego wachlarzowo,
symetrycznego liścia palmy), później o zróżnicowanej formie rzeźbiarskiej.

Sztafaż – wprowadzenie elementów upiększających do ogrodu, często w formie postaci

ludzkich i zwierzęcych, oraz tworzenie z nich scen rodzajowych.

Trejaż (treliaż) – drewniana krata porośnięta roślinami pnącymi, tworząca ściany

ogrodowych wnętrz i ciągów. Szczególnie charakterystyczna dla ogrodów barokowych.

Wirydarz – kwadratowy lub prostokątny ogród wewnątrz zabudowań klasztornych,

otoczony krużgankiem, otwierającym się do niego arkadami. Miał geometryczny podział
płaszczyzny, środek akcentowany był studnią, fontanną lub ozdobnym drzewem.

Do małej architektury ogrodowej w czasach współczesnych zalicza się: murki oporowe

i kwiatowe, schody, tarasy, mostki, altanki, ławki, pergole, trejaże i inne konstrukcje
pod pnącza oraz ogrodzenia. Nie można wziąć pod uwagę urządzeń przeznaczonych
do zabawy dla dzieci: piaskownice, karuzele, przeplotnie, zjeżdżalnie oraz większych
obiektów takich jak: amfiteatry, tory saneczkowe, urządzenia gospodarcze, np. śmietniki.

Murki kwiatowe – mają wysokość 15 – 30 cm i służą do obramowania rabat

kwiatowych, których wydzielenie jest uzasadnione plastycznie; mogą mieć formę schodkową.

Murki oporowe – wznoszone tam, gdzie występuje różnica poziomów między sąsiednimi

poziomami terenu. Zabezpieczają przed osuwaniem się gruntu, a ich wysokość nie przekracza
1,20 m.; wykonywane są z cegły klinkierowej, betonu, kamienia.

Schody – pełnią funkcję użytkową oraz estetyczną. Wykonywane jako: ziemne

wzmocnione drewnem, z płyt betonowych, z kamienia, z cegły klinkierowej, z betonu,
żelbetu. Wysokość stopni nie powinna być większa niż 12 – 15 cm, a szerokość 30 – 35 cm.

Tarasy – wykonuje się na ogół przy budynkach oraz w miejscach, w których rozciąga się

interesujący widok. Wzniesione ponad teren mają zapewnić obserwatorowi rozległy widok.

Mostki – wznosi się nad strumykami lub przewężeniami stawów ogrodowych. Wykonuje

się je z żelbetu, drewna lub stali.

Konstrukcje dla pnączy – to przede wszystkim: bramki, trejaże i pergole. Bramka ma

prostą konstrukcję, która składa się z dwóch słupków z poprzeczkami, po której pną się
rośliny. Trejaż jest ażurową ścianą do której przypina się pnącza. Pergola stanowi połączenie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

kilku bramek ażurowym dachem. Roślina pnąc się po niej tworzy zacienione i zaciszne
miejsce.

Pojemniki na rośliny – mogą być betonowe, drewniane, wiklinowe. Obsadzane

są różnymi roślinami zarówno trwałymi jak i sezonowymi. Ustawiane mogą być w parkach,
ogrodach, ulicach i miejskich placach.

4.8.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. W jaki sposób można wyjaśnić pojęcie „eksedra”?
2. Jaką nazwą określany jest nieduży prostokątny dziedziniec z centralnie umieszczonym

basenem?

3. Co to jest attyka?
4. W jaki sposób można wyjaśnić pojęcie „belweder”?
5. Co to jest ermitaż?
6. W jaki sposób można opisać klomb?
7. Czym się różni kolumnada od krużganka?
8. Jaką rolę spełniał gabinet ogrodowy?
9. Jak nazywał się teren w ogrodzie, gdzie gromadzono fragmenty rzeźb, posągów

pochodzących z odległych epok?

10. Co to jest stela?
11. Czym charakteryzował się wirydarz?
12. Jaką funkcję spełniały schody w kompozycji ogrodu?
13. Jakie znasz konstrukcje wsporcze dla pnączy?
14. Z jakich materiałów wykonywane były w ogrodach pojemniki na rośliny?

4.8.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na jednych kartkach zapisano nazwy elementów architektury ogrodowej, a na drugich

podano ich objaśnienie. Dopasuj kartki z objaśnieniami do odpowiednich nazw.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować nazwy elementów architektury ogrodowej zapisane na kartkach,
2) przeanalizować podane objaśnienia elementów architektury ogrodowej,
3) przyporządkować nazwy odpowiednim objaśnieniom,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

kartki z nazwami elementów architektury ogrodowej,

–

kartki z objaśnieniami elementów architektury ogrodowej.

Ćwiczenie 2

Na planszy narysowano schemat kompozycji ogrodu z opisami poszczególnych jego

elementów.

przygotowanych

samoprzylepnych

kartek

zawierających

nazwy

poszczególnych elementów kompozycji ogrodu wybierz te, które zaznaczono na planszy
i naklej w miejscu opisu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować rysunki i opisy zamieszczone na planszy,
2) przeanalizować treści zawarte na samoprzylepnych karteczkach,
3) dokleić karteczki z nazwami do odpowiednich napisów na planszy,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

plansza,

–

samoprzylepne karteczki z nazwami elementów kompozycji ogrodu.

Ćwiczenie 3

Rozwiąż krzyżówkę, w której hasłami będą elementy architektury ogrodowej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować treść pytań do krzyżówki,
2) odgadnąć hasła i wpisać w przygotowany przez nauczyciela diagram,
3) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

diagram krzyżówki,

–

zestaw pytań do krzyżówki,

–

przybory do pisania.

4.8.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wyjaśnić pojęcie „eksedra”?

2) wymienić nazwę, jaką określany jest nieduży prostokątny dziedziniec

z centralnie umieszczonym basenem?

3) określić, co to jest attyka?

4) wyjaśnić pojęcie „belweder”?

5) opisać, co to jest ermitaż?

6) opisać wygląd i zastosowanie klombu?

7) odróżnić kolumnadę od krużganka?

8) opisać rolę jaką spełniał gabinet ogrodowy?

9) podać nazwę terenu w ogrodzie, gdzie gromadzono fragmenty rzeźb,

posągów pochodzących z odległych epok?

10) wyjaśnić pojęcie „stela”?

11) opisać, czym charakteryzował się wirydarz?

12) wymienić konstrukcje wsporcze dla pnączy?

13) wymienić materiały, z których wykonywane są pojemniki na rośliny?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.9. Rewaloryzacja krajobrazu

4.9.1. Materiał nauczania

Niezwykle ważną dziedziną architektury krajobrazu jest rewaloryzacja, czyli

odtwarzanie, restauracja starych, zabytkowych założeń ogrodowych. W procesie
rewaloryzacji mają miejsce między innymi takie działania, jak: adaptacja, konserwacja,
modernizacja, odsłonięcie, rekonstrukcja i restauracja.

W przypadku zabytków ogrodowych problemy adaptacji są skomplikowane ze względu

na liczne zmiany, jakim te zabytki podlegały, dotyczące zarówno ich przeznaczenia,
jak i użytkowania. Znalezienie odpowiedniego sposobu użytkowania obiektów, które np.
go utraciły, bez utraty ich wartości zabytkowych przy jednoczesnym zapewnieniu środków
na ich utrzymanie, jest bardzo trudne. Przykładem adaptacji jest zespół klasztorny w Wigrach,
który stał się Domem Pracy Twórczej. Takie wykorzystanie klasztoru pozwala zachować jego
substancję zabytkową przy jednoczesnym zapewnieniu środków finansowych na utrzymanie
obiektu w należytym stanie.

Konserwacja jest działaniem mającym na celu utrzymanie zabytku w należytym stanie

i zahamowanie procesu jego destrukcji. W ramach konserwacji w wypadku ogrodów
zabytkowych

specyficzne

znaczenie

mają

połączone

działania

pielęgnacyjne

i konserwatorskie związane z pielęgnowaniem całego układu szaty roślinnej (zachowaniem
wnętrz ogrodowych) lub poszczególnych elementów roślinnych (wymiana form obsadzeń
kwietników sezonowych).

Modernizacja polega na wyposażeniu zabytków krajobrazowych w urządzenia i instalacje

odpowiadające współczesnym wymaganiom cywilizacyjnym. Najczęściej są to urządzenia:
sanitarne, wentylacyjne, nawadniające oraz urządzenia techniczne (np. zabezpieczenia
przeciwpożarowe).

W ogrodach zabytkowych najczęściej modernizacji podlega układ dróg i ich

nawierzchnie. Niegdyś, gdy ogrody miały charakter prywatny, z dróg korzystała niewielka
liczba użytkowników. Obecnie są elementem ogrodów o charakterze publicznym.
Wprowadza się więc dużo ulepszeń technicznych, zwiększających funkcjonalność układu
dróg przy jednoczesnych niewielkich nakładach, np. odwodnień. Podobne działania
podejmuje się w przypadku umocnień brzegów zbiorników wodnych. Podejmując się
modernizacji należy mieć na względzie fakt, że przyjęte rozwiązania techniczne powinny
możliwie jak najmniej odbiegać od oryginalnych rozwiązań i mieć miejsce w sytuacjach
koniecznych.

Zasłonięcia w założeniach ogrodowych występują bardzo często. Im starszy ogród,

tym więcej przeszedł zmian stylowych. Nawarstwienia stylowe w ogrodach zabytkowych są
trudnym problemem do rozwiązania przy opracowaniu sposobu ich rewaloryzacji. Projektanci
muszą podjąć decyzję co do stopnia ważności poszczególnych zmian i wybrać formę
najcenniejszą oraz dostosować do niej kierunek rewaloryzacji.

Rekonstrukcja elementów roślinnych ogrodów jest szczególnie trudna ze względu

na krótkotrwałość i przemijalność elementów roślinnych. Często źródłem informacji na temat
wyglądu ogrodu są dokumentacje projektowe tych obiektów oraz dzieła malarzy
wykonywane ówcześnie na terenach zabytkowych ogrodów.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Restauracja ma na celu doprowadzenie zabytkowego ogrodu do postaci najpełniej

ukazującej jego walory artystyczne i zarazem historyczne. Restauracja może następować
przez: odnawianie lub rekultywację.

Działalność ochronna dotycząca krajobrazu jest niezbędna na wielu płaszczyznach.

Niezbędna jest tu praca służb konserwatorskich zajmujących się konserwacją zabytków
przyrody, placówek naukowych związanych z ochroną przyrody, konserwacją zabytków
i architekturą

krajobrazu,

kształcenie

nowych

kadr

pionie

przyrodniczym

i architektonicznym

architektów

krajobrazu

specjalnością

konserwatorską.

Niebezpieczeństwo zaniknięcia zabytków architektury krajobrazu jest znacznie większe niż
zniknięcie ich elementów, jakimi są zabytki przyrody i sztuki.

4.9.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Co rozumiesz pod pojęciem rewaloryzacji?
2. Jakie działania można podjąć w procesie rewaloryzacji?
3. Z jakimi problemami adaptacji można spotkać się w przypadku zabytków ogrodowych?
4. Na czym polega konserwacja zabytków ogrodowych?
5. Na czym polega modernizacja zabytków krajobrazowych?
6. Jakie elementy ogrodów podlegają najczęściej modernizacji?
7. Na czym polegają trudności w rekonstrukcji elementów roślinnych ogrodów?
8. W jakim celu wykonuje się restaurację zabytkowych ogrodów?
9. Które placówki ze sobą współpracują w dziedzinie ochrony krajobrazu?

4.9.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie1

Wybierz się na wycieczkę do pobliskiego parku miejskiego. Opisz w notatniku, jakie

prace konserwatorskie są i muszą być prowadzone na terenie parku, aby zachować
dotychczasowy jego charakter.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować treść rozdziału z podręcznika: „Rewaloryzacja krajobrazu”,
2) wybrać się na wycieczkę dydaktyczną do parku,
3) zaobserwować i zrobić notatki dotyczące prac konserwatorskich prowadzonych na terenie

parku,

4) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

notatnik,

–

przybory do pisania,

–

literatura z rozdziału 6 dotycząca ćwiczenia.

Ćwiczenie 2

Wybierz się na wycieczkę do pobliskiego parku miejskiego. Opisz w notatniku, jakie

prace modernizacyjne zostały prowadzone na terenie parku. Określ, jakie według Ciebie prace
tego typu powinny być jeszcze przeprowadzone, aby park odpowiadał wymogom
cywilizacyjnym i technicznym.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

na terenie parku,

4) określić i wypisać w notatniku, w punktach, jakie prace modernizacyjne powinny być

jeszcze przeprowadzone, aby park odpowiadał wymogom cywilizacyjnym i technicznym.

5) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

notatnik,

–

przybory do pisania,

–

literatura z rozdziału 6 dotycząca ćwiczenia.

Ćwiczenie 3

Na podstawie opisów, podających krótkie charakterystyki różnych działań mających

na celu utrzymanie zabytków krajobrazowych, określ rodzaj działań i nazwij je.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować treść polecenia i podać poprawną odpowiedź,
2) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

charakterystyka działań mających na celu utrzymanie zabytków krajobrazowych,

–

nazwy działań mających na celu utrzymanie zabytków krajobrazowych.

4.9.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wyjaśnić pojęcie rewaloryzacji?

2) wymienić działania, które podejmuje się w procesie rewaloryzacji?

3) wyliczyć problemy z jakimi spotykamy się podczas adaptacji zabytków

ogrodowych?

4) omówić, na czym polega konserwacja zabytków ogrodowych?

5) wymienić, jakie elementy ogrodów podlegają najczęściej modernizacji?

6) opisać, na czym polega modernizacja zabytkowych ogrodów?

7) określić, w jakim celu wykonuje się restaurację zabytkowych ogrodów? ¨

8) wymienić placówki, które współpracują ze sobą w dziedzinie ochrony

krajobrazu?

9) wyliczyć trudności jakie napotykamy podczas rekonstrukcji elementów

roślinnych ogrodów?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.10. Rewaloryzacja i konserwacja zabytkowych założeń

ogrodowych

4.10.1. Materiał nauczania

Zabytki sztuki ogrodowej różnią się od innych rodzajów zabytków. Wynika to z tego,

że duży udział ma tu tworzywo roślinne, które ulega zmienności w czasie. Autor książki
„Ochrona i konserwacja zabytkowych założeń ogrodowych”, wydanej w 1993 roku, Longin
Majdecki na stronie 19, umieścił pięć podstawowych wartości, które należy rozpatrywać
mówiąc o zabytkach sztuki ogrodowej. Są to:

–

Wartość historyczna – odnosząca się do czasu i miejsca powstania, uwarunkowań
społecznych, a także do myśli twórczej projektanta.

–

Wartość naukowa – będąca pochodną wartości historycznej. Ogród staje się swojego
rodzaju dokumentem danej epoki i nośnikiem wiedzy o niej.

–

Wartość artystyczna – która jest wynikiem oceny dojrzałości i konsekwencji kompozycji
ogrodowej na tle innych ogrodów o zbliżonym charakterze, pochodzących z tej samej
epoki.

–

Wartość przyrodnicza – wynikająca z roli zabytku sztuki ogrodowej jako czynnego
biologicznie terenu zieleni.

–

Wartość użytkowa – wynikająca z faktu, iż ogrody zabytkowe to obiekty
wykorzystywane powszechnie dla potrzeb rekreacji i wypoczynku przez współczesnych
użytkowników.
Celem rewaloryzacji ogrodów zabytkowych jest rozpoznanie, zdokumentowanie

i utrwalenie wyżej wymienionych wartości.

Zabytki sztuki ogrodowej ulegają degradacji pod wpływem wielu czynników. Należy

tu wymienić: upływ czasu, zmiany kierunków artystycznych, klęski żywiołowe, niewłaściwe
użytkowanie i brak odpowiedniej konserwacji. W Polsce niekorzystnie wpłynął na podejście
do ogrodów historycznych, okres po 1945 roku. To wtedy pałace i dwory wraz z otaczającymi
ich ogrodami zostały odebrane przedwojennym właścicielom. Zmieniono funkcję tych
budynków. Powstały w nich szpitale, szkoły, siedziby Państwowych Gospodarstw Rolnych.
Wraz z nadejściem nowych właścicieli stracili rację bytu ogrodnicy, pracujący w ogrodach
od pokoleń i przenoszący na potomków wielowiekowe tradycje sztuki ogrodowej. W latach
powojennych, w zabytkowych ogrodach priorytetowy charakter miały działania
modernizacyjne. Likwidowano ogrodzenia, asfaltowano ścieżki, wprowadzano nowe formy
architektoniczne. Wszystkie te działania doprowadziły polskie ogrody zabytkowe
do katastrofalnego stanu.

Obecnie obowiązuje „Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami”, która

przewiduje dwa kierunki zadań. Pierwszy, to prace konserwatorskie, a drugi, to prace
restauratorskie.

Prace

rewaloryzacyjne

powinny

zostać

poprzedzone

uzyskaniem

zaleceń

konserwatorskich od wojewódzkiego konserwatora zabytków. W przypadku ogrodów
zabytkowych o wyjątkowej wartości, zróżnicowanych funkcjach i skomplikowanej strukturze
własności, proces rewaloryzacji powinien rozpocząć się od opracowania planu zarządzania,
który szczegółowo określa zakres i harmonogram prac rewaloryzacyjnych oraz zakres
późniejszej bieżącej konserwacji. Należy również określić źródła finansowania tych prac,
podział ich na etapy, itp. Uzyskanie zaleceń konserwatorskich, opracowanie planu
zarządzania należy do obowiązków właściciela lub zarządzającego ogrodem zabytkowym.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Kolejnym etapem jest przeprowadzenie badań z udziałem specjalistów wielu dziedzin,

których zakres ustala się indywidualnie dla każdego ogrodu. Badania te mogą mieć charakter
naukowy lub mogą być prowadzone w celu uzyskania informacji niezbędnych
do przeprowadzenia rewaloryzacji ogrodu. Ważną grupą badań są badania terenowe (np.
dendrochronologiczne – określają wiek drzewostanu parkowego, wyodrębniają grupy drzew
wiekowo zbliżonych), badania palinologiczne (określają skład gatunkowy historycznej szaty
roślinnej), badania makroszczątków roślinnych, badania glebowe, badania roślinności zielnej,
badania z zakresu archeologii ogrodowej oraz badania i ekspertyzy wodne. Wyniki badań
poddaje się analizie i na podstawie wniosków opracowuje się fazy rozwojowe kompozycji
ogrodowej.

Równolegle z badaniami powinna być opracowana inwentaryzacja ogrodu.

Inwentaryzację szaty roślinnej należy wykonać zwracając uwagę na występowanie form
roślinnych w odmianach charakterystycznych dla danej epoki. Inwentaryzacji podlegają także
ukształtowanie terenu, układ wodny i układ dróg oraz elementy architektury ogrodowej.

Kolejnym etapem jest zestawianie wniosków z przeprowadzonych badań i analiz

historycznego układu przestrzennego ogrodu z wynikami prac inwentaryzacyjnych. Następnie
ustalony zostanie kierunek prac rewaloryzacyjnych. Zdefiniowane zostaną elementy
kompozycji ogrodowej, które będą adaptowane bez zmian oraz te, które należy uzupełnić
czy rekonstruować. Ustalone też będą elementy wpływające dysharmonijnie na obiekt, które
należy usunąć.

Zasadniczym elementem dokumentacji konserwatorskiej jest koncepcja rewaloryzacji,

wykonana na aktualnym podkładzie geodezyjnym, najczęściej w skali 1:500. Zarys
elementów jakie obejmuje koncepcja, zależy od specyfiki danego ogrodu zabytkowego.
Zazwyczaj są to: drzewa i krzewy, kwietniki, drogi i place, elementy architektury i układu
wodnego oraz inne elementy zagospodarowania terenu.

Koncepcja rewaloryzacji zatwierdzona przez wojewódzkiego konserwatora zabytków jest

podstawą do opracowania projektów branżowych dla poszczególnych elementów kompozycji
ogrodowej: szaty roślinnej, układu drogowego i wodnego, architektury ogrodowej, itp.

Prace rewaloryzacyjne i konserwacyjne w ogrodach historycznych dostosowane są

przede wszystkim do okresu w historii, w jakim powstały.

Ogród średniowieczny
Działania rewaloryzacyjne dotyczące ogrodów średniowiecznych występują bardzo

rzadko. Ogrody tego typu w Polsce nie zachowały się. Brakuje też przekazów archiwalnych,
które umożliwiłyby ich wierną rekonstrukcję. Zachowały się miejsca, w których ogrody te
historycznie funkcjonowały. Należą do nich np. wnętrza wirydarzy, gdzie klimat ogrodu
średniowiecznego przetrwał najpełniej. Podstawowe źródła wiedzy o średniowiecznych
ogrodach, szacie roślinnej oraz o ich wyposażeniu, to przede wszystkim ówczesne malowidła,
herbarze o tematyce roślinnej.

W Wielkiej Brytanii podjęto próbę odtworzenia ogrodów średniowiecznych: Ogrodu

Królowej Eleonory przy zamku w Southampton, a w Szkocji – ogrodu średniowiecznego przy
zamku Edzel. W przypadku ogrodu Królowej Eleonory podstawą działań rekonstrukcyjnych
były przekazy archiwalne, studia nad ówczesnymi malowidłami. W centrum ogrodu
znajdował się ośmiokątny basen z kolumnadą ozdobioną typowymi dla gotyku sterczynami
i rzeźbą sokoła. Fontannie towarzyszył niewielki kanał o obrzeżu wykonanym z piaskowca.
Z płyt piaskowca zostały wykonane również nawierzchnie ogrodu. Niektóre fragmenty
nawierzchni wysypane są żwirem. W ogrodzie znalazły się bindaż porośnięty winoroślą
oraz ławy darniowe. Jeden z narożników ogrodu wydzielono drewnianym ażurowym

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

płotkiem, tworząc tam ogródek ziołowy. Do zestawu roślin typowych dla średniowiecza,
które zastosowano w odtwarzaniu tego ogrodu, między innymi należały np: lilia biała, irysy,
piwonia lekarska, stokrotka pospolita, szałwia lekarska, bazylia pospolita, goździk brodaty
i ogrodowy, lawenda wąskolistna, pierwiosnek. W ogrodzie posadzono drzewa, krzewy
i pnącza. Do nich należały: róża francuska, wawrzyn szlachetny, jałowiec sabiński, bluszcz
pospolity, głóg włoski, wiciokrzew przewiercień, winorośl właściwa.

Ogród renesansowy
W Polsce ogrody renesansowe zachowały się w formie reliktów. Z przyczyn

biologicznych nie przetrwało tworzywo roślinne. W niektórych obiektach czytelne są do dnia
dzisiejszego np.: ogrodzenia, mury oporowe, tarasowe ukształtowanie terenu oraz kamienne
elementy wyposażenia ogrodów takich jak: fontanny, płyty powierzchni, ławy, fragmenty
rzeźb, cembrowiny studni. „Taki stan wyjściowy dla prac konserwatorskich oznacza, że
w ramach prac rewaloryzacyjnych zachowane elementy kamienne będą podlegać bardzo
pieczołowitej konserwacji, ukształtowanie terenu zostanie w miarę możliwości przywrócone
do stanu wyjściowego, natomiast cała warstwa roślinna ogrodu musi zostać zrekonstruowana
na podstawie przekazów archiwalnych z epoki. Najczęściej prace rekonstrukcyjne, dotyczące
renesansowych elementów roślinnych obejmują: partery ramowane żywopłotem z lawendy
wąskolistnej, bukszpanu wieczniezielonego lub ligustru pospolitego, wypełnione mniejszymi
kwaterami obsadzonymi kwiatami, partery o ornamencie „węzłowym”, kwatery sadu, łączące
funkcję użytkową i ozdobną, bindaże (często obsadzone winoroślą), grabowe i lipowe
szpalery, aleje i cienniki – otaczające część parterową ogrodu. Dla ogrodów renesansowych
zachowało się wiele traktatów zachodnioeuropejskich, szczegółowo opisujących ówczesny
sposób ich zakładania. W literaturze polskiej dzieł takich jest mniej, odnoszą się głównie do
aspektu użytkowego ogrodu. Traktaty te stanowią podstawową pomoc w poszukiwaniu
rozwiązań analogicznych w stosunku do tych rewaloryzowanych ogrodów, dla których brak
przekazów archiwalnych”. [3, s. 175]

Ogród barokowy
W drugiej połowie XX wieku zarówno w Europie jak i w Polsce podjęto prace

rewaloryzacyjne w ogrodach barokowych. Do najważniejszych polskich osiągnięć z tego
okresu możemy zaliczyć: Ogród Wilanowski, Ogród Branickich w Białymstoku, Ogród
Branickich w Choroszczy, ogród w Nieborowie. Zakres prac rewaloryzacyjnych w ogrodzie
zależy od stopnia zachowania w nim substancji zabytkowej. Elementami kompozycji ogrodu
barokowego, które przetrwały do naszych czasów są: ukształtowanie terenu, budowle
kamienne lub murowane, czyli pawilony ogrodowe, mosty, fontanny, ogrodzenia, mury
oporowe. Zachowała się też dekoracja rzeźbiarska ogrodów, kamienne nawierzchnie,
pojedyncze drzewa, pozostałości układów wodnych. Do elementów, które nie przetrwały
w swojej oryginalnej formie lub przetrwały fragmentarycznie zaliczamy najczęściej partery,
szpalery, gabinety i boskiety.

Rewaloryzacja ogrodów barokowych polega przede wszystkim na: odtwarzaniu parterów

haftowanych z obsadzeniami wiosennymi, letnimi i jesiennymi, odtwarzaniu boskietów
i szpalerów, uzupełnianiu i odtwarzaniu układów alejowych, dróg i nawierzchni ogrodowych,
odtwarzaniu elementów kompozycji ogrodowej (układów wodnych, elementów architektury
ogrodowej).

Barokowy parter ogrodowy, szczególnie – parter haftowany, do naszych czasów nie

przetrwał żaden. Przetrwały natomiast oryginalne barokowe ich projekty, które są
wykorzystywane w procesie rewaloryzacji. Współczesny projekt odtworzenia parteru musi
zawierać: szczegółowo opracowany rysunek ornamentu bukszpanowego w skali 1 : 20
lub 1 : 50, dobór roślin sadzonych w obwódce parteru, sposób wykonania rabat brzeżnych,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

kolorystykę tła parteru oraz dostarczyć informacji o innych elementach ozdobnych,
np. dekoracji rzeźbiarskiej, roślinach oranżeryjnych, strzyżonych w geometryczne formy
cisach. Powinny znaleźć się w nim dane dotyczące infrastruktury, związanej z pielęgnacją
parteru po jego wykonaniu. Odtwarzając współczesne partery barokowe stosuje się
wieczniezielony, wolno rosnący bukszpan odmiany „Suffruticosa”. Ważnym elementem
roślinnym parteru haftowanego są kwiatowe obwódki parteru. „Przy ich odtworzeniu
powinno korzystać się z historycznych doborów roślin. Zgodnie z przekazami archiwalnymi
w obsadzaniu wiosennym stosowano wówczas np: pachnący tulipan, zawilec wieńcowy,
jaskier azjatycki, narcyz trąbkowy, hiacynt wschodni, irysek żyłkowany, koronę cesarską,
szafran wiosenny, pierwiosnek łyszczak, lewkonię letnią, konwalię majową, niezapominajkę
leśną, stokrotkę pospolitą, itp. Obsadzenie letnie tworzyły: późne odmiany tulipana, lilie:
biała, bulwkowata, złotogłów, piwonia lekarska, liliowiec rdzawy, tuberoza, przetacznik
kłosowy, dzwonek brzoskwinolistny, goździki, sasanka zwyczajna, nagietek lekarski, chaber
bławatek, ubiorek roczny i wiecznozielony, mak lekarski, ostróżka wielkokwiatowa,
niecierpek balsamina, słonecznik zwyczajny, heliotrop peruwiański, wieczornik damski, orlik
pospolity, złocień trójbarwny, złocień wieńcowy, lwia paszcza, aksamitka rozpierzchła,
pelargonia pasiasta i bluszczolistna. Jesienią na rabatach wewnętrznych sadzono: szafran
jesienny, cyklamen jesienny, aster gawędka, rącznik pospolity, nagietek lekarski, szarłat,
tuberozę, aksamitkę wzniesioną, kozłek lekarski, niecierpek balsamina, bieluń” [3, s.180

–

181].

Pomiędzy ornamentem bukszpanowym historycznie stosowano następujące materiały:
–

dla osiągnięcia koloru białego – biały grys marmurowy, rozdrobnione muszelki, piasek
z dodatkiem kredy,

–

dla osiągnięcia koloru żółtego – żwir kwarcytowy lub piasek kopany,

–

dla uzyskania koloru niebieskiego – miał węglowy mieszany z kredą,

–

w celu uzyskania koloru zielonego – naturalną darń,

–

dla osiągnięcia koloru czerwonego – ziemię ze związkami żelaza lub mączkę ceglaną,

–

kolor czarny uzyskiwano mieszając ziemię z dodatkiem sadzy lub węgla.

Podczas rewaloryzacji ogrodów należy również stosować ww. sposoby barwienia materiałów.

„Na proces odtworzenia parteru w terenie składają się następujące czynności:
1) naniesienie w odpowiedniej skali na rysunek projektowy parteru siatki kwadratów o boku

1 m, lub siatki zagęszczonej – dla parterów o wyjątkowo skomplikowanym ornamencie,

2) geodezyjne wyznaczenie parteru w terenie zgodnie z opracowanym wcześniej projektem,

wykorytowanie na głębokości ok. 15 cm terenu pod parter i wyrównanie dna wykopu,

3) przeniesienie w teren siatki kwadratów i rozpięcie jej za pomocą sznurka i palików,
4) narysowanie w siatce kwadratów rysunku parteru na dnie wykopu,
5) ustawienie, na wyrysowanych wcześniej liniach ornamentu na dnie wykopu wyjętych

z pojemników sadzonek bukszpanu – w jednym rzędzie, w odstępach max. 12 cm,

6) obsypanie bryłek korzeniowych bukszpanu żyzną ziemią,
7) wysypanie na polach pomiędzy ornamentem bukszpanowym dziesięciocentymetrowej

warstwy pospółki i uwałowanie jej na mokro (spowolnia porastanie chwastów) tych
przestrzeni (nie dotyczy to obszarów parteru przeznaczonych pod nasadzanie kwiatowe),

8) wysypywanie na warstwie pospółki pomiędzy ornamentem bukszpanowym 5 cm

warstwy ozdobnego kruszywa – w kolorze zgodnym z założonym w dokumentacji
projektowej,

9) wykonanie na rabatach wewnętrznych nasadzeń kwiatowych – zgodnie z projektem,
10) prowadzenie intensywnej pielęgnacji parteru po jego założeniu, obejmującej formowanie

bukszpanu (dwa razy w sezonie wegetacyjnym – koniec maja oraz na przełomie lipca

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

i sierpnia) odchwaszczanie, podlewanie, zabezpieczenie na okres zimowy, ochronę przed
szkodnikami i chorobami grzybowymi”. [3, s. 182

–

185]

Technologie odtwarzania parterów różnią się od siebie w różnych ogrodach barokowych

Europy. Zasada jest jednak wspólna – proces odtwarzania powinien być jak najbliższy
metodom stosowanym w epoce baroku.

Obok parterów, boskiety są także podstawowym elementem kompozycyjnym

barokowego ogrodu. Wnętrze boskietów wypełniały swobodne nasadzenia niewielkich
rozmiarów drzew i dużych krzewów. W trakcie prowadzenia prac rewaloryzacyjnych, można
spotkać się z sytuacją, kiedy drzewa, rosnące w ogrodzie od kilkudziesięciu lat, nie były
formowane i pojawił się samosiew w obrębie kwater. W Europie sytuację taką rozwiązuje się
w różny sposób. Np. we Francji, w ogrodzie wersalskim, stare boskiety są całkowicie
wycinane, a w ich miejsce wprowadzane są młode nasadzenia zgodne z pierwowzorem
historycznym. W ogrodach w Niemczech (Gross Sedlitz) i w Austrii (Schönbrunn), drzewa
poddaje się radykalnym cięciom według założonej w XVIII wieku wysokości. W niemieckim
ogrodzie w Schwetzingen przycina się korony starych drzew, rosnących wewnątrz boskietu
aby doświetlić nowe nasadzenia szpalerów. „Taką technologię odtwarzania boskietów
zaproponowano w Ogrodzie Branickich w Białymstoku. Założono etapowanie prac,
wynikające z biologicznych cech tworzywa roślinnego i możliwości finansowych inwestora.
Etap I – przygotowanie terenu boskietów pod nowe nasadzenia:

– usunięcie drzew uschniętych, chorych, zdeformowanych, zagrażających użytkownikom

ogrodu,

– usunięcie drzew gatunkowo obcych dla nasadzeń typu „boskiety”,
– częściowa redukcja korony drzew, rosnących wewnątrz kwater boskietów, w celu

zapewnienia maksymalnej ilości światła dla odtwarzanych ścian boskietów,

– przycięcie gałęzi nadwieszonych nad ścieżkami w boskietach,
– wycięcie przypadkowych drzew, rosnących w liniach nasadzeń szpalerów.
Etap II – wykonanie nowych nasadzeń, zgodnie z historycznym pierwowzorem:
– posadzenie nowych szpalerów grabowych, zgodnie z opracowanym projektem,
– cięcie formujące posadzonych szpalerów grabowych.
Etap III – pielęgnacja:
– systematyczne cięcie koron starych drzew wewnątrz kwater boskietów,
– systematyczne cięcie formujące posadzonych szpalerów” [3, s. 189].

Znaczną część terenu ogrodu barokowego zajmowały drogi i place, najczęściej

o powierzchni żwirowej. „Osiemnastowieczny przepis na drogę żwirową przewidywał, aby
po wykorytowaniu pasa terenu w miejscu, gdzie miała znaleźć się droga, wsypać na dno
wykopu ok. dwudziestocentymetrową warstwę tłucznia kamiennego, na to nasypać warstwę
miału kamiennego grubości ok. 3 cm, następnie całą powierzchnię ubić na mokro i pokryć ją
warstwą żwiru, również ubijanego na mokro. Droga powinna być lekko wyniesiona ponad
teren i mieć nadany spadek poprzeczny, w celu odprowadzenia wody z nawierzchni. Spadek
podłużny nie powinien przekraczać 6%. Przy dużych pochyłościach wykonywano rampy,
biegnące ukośnie w kierunku spadku i wykładano je darnią [3 s. 190]”. Wiele barokowych
dróg ogrodowych oraz prowadzących do rezydencji obsadzano alejowo. Obsadzenia
przetrwały do naszych czasów w formie reliktów dawnych alej. Wymagają jednak
gruntownych prac rewaloryzacyjnych. Sposób postępowania jest uzależniony od stanu
zdrowotnego drzew i kompletności dawnej alei. Pierwszy sposób polega na uzupełnieniu
historycznego układu alejowego poprzez posadzenie w lukach między starymi drzewami
młodych drzew, o ile jest to możliwe, tego samego gatunku i odmiany. Drugi sposób polega
na całkowitej rekonstrukcji. Wycina się wówczas stare drzewa i w to miejsce nasadza się
nowe z zachowaniem gatunków, odmian i rozstawu sadzenia. Pełna rekonstrukcja układu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

alejowego ma zastosowanie, gdy stan zdrowotny drzew pozwala przewidywać ich całkowite
zamarcie w niedługim czasie, lub jeśli rekonstrukcja alei stanowi element całościowej
rekonstrukcji kompozycji ogrodowej.

Pozostałe elementy kompozycji barokowego ogrodu, takie jak układ wodny, elementy

architektury ogrodowej: pawilony, altany, ogrodzenia, fontanny, mosty, mury, powinny być
odtwarzane w zależności od stopnia ich zachowania lub konserwowane zgodnie
z historycznymi pierwowzorami. Okazy dekoracji rzeźbiarskiej należy zakonserwować
i eksponować we wnętrzach. Dla wszystkich rzeźb parkowych powinno się wykonać kopie,
które mogą zastąpić oryginały.

Ogród krajobrazowy
Jego istotnym elementem jest tworzywo roślinne uzależnione od panującej w danym

okresie mody. Niewielki udział mają w ogrodach zgeometryzowane kwietniki, których
rewaloryzacja i pielęgnacja przebiega według zbliżonych zasad. Struktura ogrodu
krajobrazowego, którą należy odtwarzać w trakcie prac rewaloryzacyjnych wynika
z określonych efektów zamierzonych przez projektanta, oddziałujących na ludzi
spacerujących po ogrodzie. Efekty te osiągano w wyniku:

–

powiązania kompozycyjnego ogrodu z budowlą o charakterze lokalnej dominanty
(dwory, pałace), poprzez tworzenie reprezentacyjnych podjazdów, otwieranie widoków
z ogrodu na budynek i z budynku na cenne elementy kompozycji ogrodowej,

–

kształtowanie dróg ogrodowych w taki sposób, aby prowadziły spacerującego
do atrakcyjnych miejsc widokowych, jednocześnie stopniując jego wrażenia artystyczne,

–

tworzenie osi i otwieranie widoków na elementy ogrodu i otaczającego krajobrazu,

–

wydobywania barwy, struktury, formy nasadzeń roślinnych np. przez eksponowanie
okazów drzew, zestawianie wnętrz ogrodowych trawiastych z masywami drzew,
zakładanie kwietników w sąsiedztwie ważnych budynków, dopasowanie roślinności
do osiągnięcia przewidywanego nastroju w danej części ogrodu,

–

wprowadzanie zbiorników wodnych o cechach naturalistycznych do wnętrz parkowych
nadając im optyczne powiększenie i ożywienie kompozycji,

–

wprowadzenie w istotnych dla kompozycji ogrodowej miejscach, elementów
architektonicznych takich jak altany, fontanny, ogrodzenia, mosty, zgodnie z założeniami
ogrodowymi.
W okresie powojennym brakowało właściwej pielęgnacji zabytkowych ogrodów.

Doprowadziło to do zarastania wnętrz ogrodowych, zacierania układów wodnych
i drogowych, niszczenia i dewastacji elementów wyposażenia architektonicznego.

„Prace rewaloryzacyjne, prowadzone na podstawie projektu rewaloryzacji, powinny

przebiegać w ogrodzie krajobrazowym w następującej kolejności:
1) przeprowadzenie wycinki przewidzianej w gospodarce drzewostanem, prowadzącej

do oczyszczenia wnętrz parkowych z samosiewu i „spontanicznych” nasadzeń
powojennych, uczytelnienia najważniejszych powiązań widokowych i odsłonięcia
historycznych drzew soliterowych i klombów drzew,

2) usunięcie, tam, gdzie to możliwe, powojennych budowli i innych elementów

wyposażenia terenu, oceniane jako degradujące ogród,

3) przeprowadzenie prac konserwatorskich dla architektonicznych elementów kompozycji

ogrodowej,

4) odtworzenie historycznego rysunku dróg z zachowaniem ich historycznej szerokości

i profilu, odtworzenie nawierzchni z użyciem materiałów stosowanych historycznie,

5) odtworzenie kształtu linii brzegowej układu wodnego, oczyszczenie zbiorników wodnych

z nagromadzonego mułu, uszczelnienie dna zgodnie z historycznymi technologiami

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

(o ile zachodzi taka konieczność), zabezpieczenie linii brzegowej faszyną, usprawnianie
systemów zasilania i odprowadzania wody,

6) splantowanie (wyrównanie powierzchni) terenu wnętrz parkowych w miejscach, gdzie

na skutek działalności powojennej powstały nierówności,

7) uzupełnienie nasadzeń drzew i krzewów, wynikające z projektu rewaloryzacji,
8) założenie trawników lub łąk we wnętrzach parkowych,
9) wykonanie kwietników, rabat, wynikających z projektu rewaloryzacji” [3, s. 195-197].

W ogrodach krajobrazowych chętnie sadzono te same rośliny, które rosły zarówno

w ogrodach barokowych jak i wcześniejszych. Podstawę doboru gatunkowego wśród drzew
i krzewów stanowiły gatunki rodzime. Jednocześnie wprowadzono do ogrodów
krajobrazowych wiele gatunków introdrukowanych pochodzących z Ameryki Południowej
i Środkowej oraz z Azji. Wśród drzew, krzewów i pnączy introdrukowanych w ogrodach
polskich w pierwszej połowie XIX wieku, znalazły się między innymi: jodła kaukaska
i grecka, klon tatarski, amfora krzewiasta, głóg szkarłatny, jesion amerykański, orzech szary,
magnolia drzewiasta, świerk kaukaski, daglezja zielona, dąb błotny, lipa srebrzysta,

śnieguliczka biała, milin amerykański.

Rośliny kwiatowe introdrukowane w ogrodach krajobrazowych w pierwszej połowie XIX

wieku to między innymi: begonia stale kwitnąca, dalia ogrodowa, fuksja zwyczajna, petunia,
werbena ogrodowa, cynia zdobna, lilia tygrysia, mieczyk gandawski.

Wśród drzew, krzewów i pnączy introdrukowanych w ogrodach polskich w drugiej

połowie XIX wieku, znalazły się między innymi: jodła kalifornijska, klon ginnala, klon
palmowy, cyprysik Lawsona, nutkajski i groszkowy, irga błyszcząca, forsycja pośrednia
i zwisła, hortensja krzewiasta, magnolia japońska, mahonia pospolita, korkowiec amurski,
czeremcha amerykańska, migdałek trójklapowy, porzeczka złota, żywotnik olbrzymi, lipa
krymska, krzewuszka cudowna, winorośl pachnąca, powojnik wielokwiatowy.

Rośliny kwiatowe introdrukowane w ogrodach krajobrazowych w drugiej połowie

XIX wieku to między innymi: paciorecznik, nowe wielkokwiatowe odmiany bratków, nowe
odmiany szałwi, złocień japoński, lilia królewska.

Drzewa i krzewy introdrukowane w polskich ogrodach krajobrazowych na początku

XX wieku to: berberys Thunberga, forsycja koreańska, metasekwoja chińska, jaśminowce,
ognik szkarłatny, kalina angielska i koreańska.

Pnącza introdrukowane w ogrodach polskich na początku XX wieku to np.: rdest

Auberta, winobluszcz japoński, wiciokrzew Telemanna, aktinidia pstra i ostrolistna.

Rośliną kwiatową introdrukowaną w polskich ogrodach krajobrazowych na początku

XX wieku jest róża wielokwiatowa.

W drugiej połowie XIX i na początku XX wieku popularnym elementem kompozycji

ogrodowej były kobierce kwiatowe. Ornament jego tworzyły nasadzenia roślin kontrastowych
pod względem koloru oraz faktury. Kobierce zawdzięczały ciekawy wygląd roślinom, które
kwitły długo i efektywnie lub roślinom o kolorowych i ozdobnych liściach. Zakładane były
na planie koła lub owalu i wynoszone w części środkowej na wysokość od 40 cm – dla
małych kwietników, do 1,50 m – dla dużych. W ogrodach krajobrazowych nie stosowano

żywopłotów bukszpanowych ani tła z barwionych kruszyw, charakterystycznych dla ogrodów
barokowych. Najczęściej stosowanymi roślinami na kobiercach kwiatowych były: alternaria
powabna, ukwap dwupienny, irezyna Herbsta, złocień maruna, pachnotka barwna, eszeweria
błękitna, rozchodnik wąskolistny, rojnik murowy, begonia stale kwitnąca, żeniszek
meksykański, bratki ogrodowe wielkokwiatowe, pelargonia rabatowa.

Obsadzanie kwietnika kobiercowego tak projektowano, aby zasadnicza część ornamentu

przetrwała cały sezon wegetacyjny. Wymianie z oczywistych względów podlegały partie
wykonane z kwiatów sezonowych. Środek kobierca często akcentowano przez ustawienie
w nim palmy, juki, draceny, wystawianych w donicach lub wykonując nasadzenia
z paciorecznika.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.10.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie znasz podstawowe wartości zabytków sztuki ogrodowej?
2. Jakie są podstawowe cele rewaloryzacji ogrodów zabytkowych?
3. Pod wpływem jakich czynników ulegają degradacji zabytki sztuki ogrodowej?
4. Jakie zadania wypływają z „Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami”?
5. Co określa plan zarządzania rozpoczynający proces rewaloryzacji?
6. Kto uzyskuje zalecenia konserwatorskie oraz opracowuje plan zarządzania dla ogrodów

zabytkowych?

7. Jakie rodzaje badań wykonuje się dla ogrodów zabytkowych?
8. Jakie elementy ogrodu podlegają inwentaryzacji?
9. Które elementy ogrodu obejmuje koncepcja rewaloryzacji?

10. Na czym polegają działania rewaloryzacyjne ogrodów średniowiecznych?
11. Czego dotyczą prace rekonstrukcyjne w ogrodach renesansowych?
12. Które ogrody barokowe w Polsce poddane zostały zabiegom rewaloryzacyjnym?
13. Na czym polega rewaloryzacja ogrodów barokowych?
14. Jakie czynności składają się na proces odtworzenia parteru w terenie?
15. Z jakich etapów składa się proces odtwarzania boskietów?
16. W jakiej kolejności powinny przebiegać prace rewaloryzacyjne w ogrodzie

krajobrazowym?

17. W jaki sposób tworzone były kobierce kwiatowe w ogrodach krajobrazowych?

4.10.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie1

Z rozdziału w podręczniku: „Rewaloryzacja i konserwacja zabytkowych założeń

ogrodowych” zapisz w notatniku:
a) elementy dokumentacji dotyczące prac rewaloryzacyjnych,
b) czynniki wpływające na degradację zabytków sztuki ogrodowej,
c) podstawowe wartości zabytków sztuki ogrodowej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować treść rozdziału podręcznika: „Rewaloryzacja i konserwacja zabytkowych

założeń ogrodowych”,

2) wypisać w notatniku elementy dokumentacji dotyczące prac rewaloryzacyjnych,
3) wypisać w notatniku czynniki wpływające na degradację zabytków sztuki ogrodowej,
4) wypisać w notatniku podstawowe wartości zabytków sztuki ogrodowej,
5) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

literatura z rozdziału 6 dotycząca ćwiczenia,

–

notatnik,

–

przybory do pisania.

Ćwiczenie 2

Na paskach papieru napisane są czynności składające się na proces odtworzenia parteru

ogrodu barokowego. Ułóż paski papieru w odpowiedniej kolejności.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować napisane na paskach papieru czynności składające się na proces

odtworzenia parteru ogrodu barokowego,

2) ułożyć w chronologicznej kolejności napisane na paskach papieru czynności składające

się na proces odtworzenia parteru ogrodu barokowego,

3) przyczepić ułożone paski do planszy,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

paski papieru, na których napisane są czynności składające się na proces odtworzenia
parteru ogrodu barokowego,

–

papierowa plansza.

Ćwiczenie 3

W ogrodzie Branickich w Białymstoku założono etapowanie prac podczas procesu

odtwarzania boskietów. Na papierowych paskach przygotowano opisy czynności
składających się na odtworzenie boskietów ogrodu barokowego. Na planszy zaznaczono
kolejne etapy odtworzenia boskietów. Dopasuj poszczególne czynności do odpowiednich
etapów odtworzenia boskietów w barokowym ogrodzie.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować treść polecenia podaną w ćwiczeniu,
2) przeanalizować napisane na paskach papieru czynności składające się na proces

odtworzenia boskietów w ogrodzie barokowym,

3) ułożyć w chronologicznej kolejności napisane na paskach papieru czynności składające

się na proces odtworzenia boskietów w ogrodzie barokowym,

4) przyczepić paski do planszy w odpowiednich miejscach,
5) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

paski papieru, na których napisane są czynności składające się na proces odtworzenia
boskietów w ogrodzie barokowym,

–

papierowa plansza.

Ćwiczenie 4

Z rozdziału w podręczniku: „Rewaloryzacja i konserwacja zabytkowych założeń

ogrodowych” zapisz w notatniku następujące informacje dotyczące ogrodów krajobrazowych:

−

jakie rośliny kwiatowe introdrukowane były sadzone w pierwszej i drugiej połowie
XIX wieku?

−

jakie drzewa i krzewy introdrukowane były sadzone w polskich ogrodach
krajobrazowych na początku XX wieku?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować treść rozdziału z podręcznika: „Rewaloryzacja i konserwacja

zabytkowych założeń ogrodowych”,

2) zapisać w notatniku nazwy roślin kwiatowych introdrukowanych sadzonych w pierwszej

i drugiej połowie XIX wieku,

3) zapisać w notatniku nazwy drzew i krzewów introdrukowanych sadzonych w pierwszej

i drugiej połowie XIX wieku,

4) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

– literatura z rozdziału 6 dotycząca ćwiczenia,
– notatnik,
– przybory do pisania.

4.10.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) określić podstawowe wartości zabytków sztuki ogrodowej?

2) wymienić podstawowe cele rewaloryzacji ogrodów zabytkowych?

3) wymienić czynniki, pod wpływem których ulegają degradacji zabytki

sztuki ogrodowej?

4) wyliczyć zadania wypływające z „Ustawy o ochronie zabytków i opiece

nad zabytkami”?

5) wyjaśnić, co określa plan zarządzania rozpoczynający proces

rewaloryzacji?

6) omówić, kto uzyskuje zalecenia konserwatorskie oraz opracowuje plan

zarządzania dla ogrodów zabytkowych?

7) wymienić rodzaje badań wykonywanych dla ogrodów zabytkowych?

8) określić elementy ogrodu, które podlegają inwentaryzacji?

9) określić elementy ogrodu, które obejmuje koncepcja rewaloryzacji?

10) omówić, na czym polegają działania rewaloryzacyjne ogrodów

średniowiecznych?

11) wyjaśnić, czego dotyczą prace rekonstrukcyjne w ogrodach

renesansowych?

12) wymienić, które ogrody barokowe w Polsce poddane zostały

zabiegom rewaloryzacyjnym?

13) wyjaśnić, na czym polega rewaloryzacja ogrodów barokowych?

14) wymienić czynności, które składają się na proces odtworzenia parteru

w terenie?

15) wymienić kolejne etapy, które składają się na proces odtwarzania

boskietów?

16) określić kolejność prac rewaloryzacyjnych w ogrodzie krajobrazowym? ¨

17) opisać sposób tworzenia kobierców kwiatowych w ogrodach?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.11. Zasady ochrony i rekultywacji krajobrazu

4.11.1. Materiał nauczania

Ochrona krajobrazu, jest to działalność zapewniająca ochronę, utrzymanie lub restytucję

naturalnych i kulturowych walorów określonego środowiska geograficznego. Ochrona
krajobrazu wiąże się zarówno z ochroną przyrody, jak i z ochroną zabytków kultury, sztuki,
archeologii i folkloru. Wkracza w dziedzinę planowania przestrzennego. Idea ochrony
krajobrazu znalazła odbicie w filozofii estetycznej. W pracach uczonych problematyka
ochrony krajobrazu była oparta głównie na przesłankach nauk przyrodniczych i społeczno-
krajoznawczych, co przyczyniło się do powstania wielu parków narodowych. W ostatnich
dziesięcioleciach, pod wpływem procesów urbanizacyjnych, idee ochrony krajobrazu przeszły
ewolucję w kierunku planowego kształtowania krajobrazu, a także restytucji wartości
zdegradowanych rabunkową gospodarką. W celu ochrony krajobrazu są organizowane
regionalne

parki

krajobrazowe,

rezerwaty

przyrody,

rezerwaty

archeologiczne

oraz wyznaczane obszary krajobrazu chronionego, a także pomniki przyrody. Metody
planowania krajobrazu wiążą się ściśle z potrzebami gospodarczymi i społecznymi
oraz warunkami

środowiska przyrodniczego przez analizę celowości lokalizacji

i kształtowania elementów zagospodarowania, co znajduje wyraz także w licznych
ustaleniach prawnych.

Ludzie chcąc zapewnić sobie dobre warunki życia zmieniają krajobraz, dostosowując go

do swoich potrzeb. Człowiek wykorzystuje bez umiaru: glebę, wodę, zwierzęta, rośliny,
powietrze. Wyjaławia glebę, zanieczyszcza wodę, powietrze, zabija zwierzęta. Często
doprowadza do dewastacji i zanieczyszczenia tych naturalnych zasobów. Aby uniknąć tych
wszystkich rzeczy wprowadzono ochronę przyrody. Oznacza ona rozważne wykorzystanie
tych bogactw i ich obronę.

Ochrona krajobrazu stanowi problem międzynarodowy. Zajmuje się tym ekologia.

Głównym winowajcą niszczenia przyrody jest człowiek. Obecnie działania na rzecz ochrony
środowiska przybierają najróżniejsze formy. Dzieci zbierają w szkołach makulaturę
lub sprzątają swoją najbliższą okolicę. Montowane są filtry w fabrykach, budowane są
oczyszczalnie ścieków. Producenci samochodów starają się zmniejszyć ilość spalin
wydobywających się z silnika. Organizowane są kampanie, w wyniku których zmniejszono
emisję zanieczyszczeń w zakładach przemysłowych. Ekolodzy, żeby zjednać sobie ludzi
rozwieszają plakaty, transparenty, zbierają podpisy pod petycjami, piszą listy do polityków,
a nawet stosują strajki okupacyjne i barykady. Aby zachować niektóre cenne okazy roślin
i zwierząt tworzy się parki narodowe i rezerwaty. Na tych terenach nie wolno budować
żadnych budynków i do niektórych z nich turyści nie mają wstępu. Sukces działań obrońców
przyrody zależy przede wszystkim od tego, czy uda im się przekonać opinię publiczną
do swoich poglądów. W celu ochrony środowiska powstało wiele organizacji. Największe
z nich to: Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody i jej Zasobów IUCN- zajmująca się
ochroną środowiska, a także prawnymi i administracyjnymi zagadnieniami ochrony
środowiska oraz edukacją środowiskową, Światowa Organizacja Zdrowia WHO – zajmująca
się między innymi zagadnieniami zdrowotności mieszkańców Ziemi na tle warunków
środowiska. Organizacja do Spraw Wyżywienia i Rolnictwa FAO, Światowy Fundusz na
rzecz Dzikich Zwierząt WWF.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W wyniku gospodarczej działalności ludzi środowisko zostało tak zmienione, że straciło

w niektórych przypadkach zdolność odnowienia się, a część jego zasobów jest
na wyczerpaniu.

My też możemy przyczynić się do obrony środowiska. Aby to uczynić powinniśmy:

oszczędzać wodę, produkować mniej śmieci oraz segregować je, używać dezodorantów
bez aerozolu, szanować zieleń.

Rekultywacja jest to zespół zabiegów technicznych i biologicznych mających na celu

przywrócenie terenom zdegradowanym zdolności produkcyjnych lub użytkowych
umożliwiających późniejsze ich zagospodarowanie. Odnosi się do terenów, które utraciły
swoją wartość biologiczną i użytkową.

Rekultywacja środowiska polega na właściwym ukształtowaniu rzeźby terenu,

uregulowaniu stosunków wodno-geologicznych, zachowaniu biologicznie wartościowych
warstw gruntu, odtworzeniu i użyźnieniu gleb, ich neutralizacji, wprowadzeniu roślinności
(zwykle przez nasadzenia i pielęgnację gatunków bylin, z nadzieją lub wiarą, że fauna
powróci w dalszej kolejności) oraz budowie niezbędnej sieci dróg dojazdowych.

Rekultywacja ma na celu poprawę kształtu istniejącego, rozczłonkowanego systemu,

przez zwiększenie obszaru siedlisk i połączeń między nimi. Stworzenie stref buforowych
wokół istniejących cząstek fragmentów ekosystemu w celu ich ochrony przed zewnętrznymi
wpływami. Jej zadaniem jest przywrócenie wartości użytkowej przez wykonanie określonych
zabiegów technicznych, agrotechnicznych i biologicznych.

Celem rekultywacji jest stworzenie krajobrazu z elementami pozostałości naturalnych

ekosystemów przeplatających się z odtworzonymi ekosystemami, spełniającymi określone
cele ochronne, oraz systemami produkcyjnymi, które są zrównoważone i nie zagrażają
długoterminowej trwałości obszarów chronionych. Rekultywacja krajobrazu musi brać pod
uwagę wszystkie te różnorodne cechy krajobrazów naturalnych, które mogą mieć znaczenie
dla konserwacji.

Ekologia odnowieniowa jest jedną z najnowszych i najbardziej pełnych wyzwań

dyscyplin ekologii, choć pewne działania w zakresie rekonstrukcji ekologicznej
są prowadzone od dziesięcioleci.

Rekonstrukcja ekosystemów, czyli rekultywacja była przeważnie praktykowana

w skrajnie zdegradowanych lokalizacjach, takich jak tereny kopalniane, hałdy i wysypiska
komunalne. Podejmowanych jest coraz więcej działań w celu odtworzenia społeczności
zwierzęcych i glebowych jako części procesu rekultywacji.

Ważną rolę w rekultywacji różnego rodzaju terenów odgrywa roślinność, która może

pełnić różnorodne funkcje, np.:
–

stabilizować utwory gruntowe i zabezpieczać je przed erozją wodną i wietrzną,

–

chronić tereny przed zanieczyszczeniami przemysłowymi, takimi jak pyły i gazy;
specjalnie projektowane pasy roślinności, tworzącej rodzaj filtrów z gatunków
o zróżnicowanej wysokości,

–

inicjować i stymulować procesy glebotwórcze; roślinność mająca zdolność wiązania
azotu w glebie i wytwarzania dużej ilości próchnicy,

–

nadawać terenom rekultywowanym cech estetycznych i widokowych w krajobrazie.

W przeprowadzaniu rekultywacji można wyodrębnić kilka podstawowych działań:

1. Etap przygotowań – rozpoznanie problemu i opracowanie dokumentacji planowanych

prac,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. Etap rekultywacji technicznej – obejmuje prace związane z ukształtowaniem terenu,

uformowaniem i ustabilizowaniem powierzchni zwałów, ukształtowaniem warunków
wodnych, odtworzeniem lub ewentualną modyfikacją warunków glebowych, budową
infrastruktury technicznej niezbędnej na danym terenie (np. budowa dróg dojazdowych),

3. Etap rekultywacji biologicznej – dotyczy wstępnego wprowadzenia roślinności w celu:

zabezpieczenia stateczności zboczy, przeciwdziałania erozji, zagospodarowania
biologicznego projektowanych na danym obszarze zbiorników wodnych,

4. Etap zagospodarowania biologicznego – dotyczy: zagospodarowania wstępnego,

polegającego na obsadzeniu terenu roślinnością szybko rosnącą i zagospodarowania
docelowego, polegającego na wprowadzeniu obsadzeń roślinnych ostatecznie
przewidzianych w projekcie rekultywacji danego terenu.

Do roślin przydatnych w rekultywacji terenów zdegradowanych należą: bez czarny

i koralowy, bez lilak, dąb czerwony, jarząb pospolity, klon jawor i zwyczajny, leszczyna
pospolita, olsza czarna, dzika róża i róża pomarszczona, topole, wierzby i wiśnia ptasia.

Umiejętnie zaplanowana i przeprowadzona rekultywacja daje dużo lepsze efekty

uzyskiwane w krótszym czasie niż naturalne samoistne zasiedlania tych terenów przez rośliny
terenów zdegradowanych. Może również przynieść korzyści społeczne w postaci dobrze
funkcjonującego terenu rekreacji. Warunkiem jest to, aby teren nie stwarzał zagrożeń
dla zdrowia człowieka. Przykładem takiego zagospodarowania terenu jest park Szczęśliwicki
w Warszawie, który powstał na gruzach pozostałych po II wojnie światowej.

Zagadnieniem bardzo istotnym w rekultywacji jest problem biogazów, które wydzielają

się na terenach składowisk odpadów. Okazuje się, że mogą być one wykorzystywane
np. do oświetlenia zrekultywowanego terenu.

4.11.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Na czym polega ochrona krajobrazu?
2. Z jakimi dziedzinami nauki wiąże się ochrona krajobrazu?
3. W jaki sposób zmieniają się idee ochrony krajobrazu w ostatnim czasie?
4. Jaką formę przybierają obecnie działania związane z ochrona środowiska?
5. Które organizacje zajmują się ochroną środowiska?
6. Na czym polega rekultywacja terenów zdegradowanych?
7. Jakie cele zostały wytyczone dla procesu rekultywacji terenów zdegradowanych?
8. Jakie funkcje pełni roślinność w rekultywacji terenów zdegradowanych?
9. Jakie działania można wyodrębnić w przeprowadzaniu rekultywacji na terenach

zdegradowanych?

10. Które rośliny są przydatne w rekultywacji terenów zdegradowanych?

4.11.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zapisz w notatniku działania na rzecz ochrony środowiska podejmowane przez Twoich

rówieśników i Twoją rodzinę. Jakie działania podejmowane są na rzecz ochrony środowiska
w Twoim województwie i kraju.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować treść polecenia podaną w ćwiczeniu,
2) przeanalizować treść polecenia,
3) zapisać w notatniku działania na rzecz ochrony środowiska podejmowane przez Twoich

rówieśników i Twoją rodzinę,

4) zapisać w notatniku działania podejmowane są na rzecz ochrony środowiska w Twoim

województwie i kraju,

5) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

notatnik,

–

przybory do pisania.

Ćwiczenie 2

Napisz referat dotyczący rekultywacji terenu w Twojej okolicy. W oparciu o literaturę

opisującą rekultywację terenów w Polsce lub na świecie, porównaj sposoby rekultywacji
pomiędzy wybranymi obszarami.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zebrać materiały dotyczące rekultywacji terenu w Twojej okolicy,
2) napisać referat dotyczący rekultywacji terenu w Twojej okolicy,
3) przeanalizować literaturę opisującą rekultywację terenów w Polsce lub na świecie,
4) porównać sposoby rekultywacji pomiędzy wybranymi obszarami,
5) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

literatura opisująca rekultywację terenów w Polsce lub na świecie,

–

kartka papieru,

–

przybory do pisania.

Ćwiczenie 3

Na kartkach zapisane zostały nazwy organizacji działających w Polsce i na świecie.

Wybierz z nich te, które zajmują się ochroną środowiska i przyklej je do planszy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować nazwy organizacji zapisanych na kartkach,
2) wybrać te, które zajmują się ochrona środowiska,
3) przykleić wybrane kartki z nazwami do planszy,
4) zaprezentować wykonane doświadczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

samoprzylepne kartki z nazwami organizacji działających w Polsce i na świecie,

–

plansza papierowa.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 4

Na kartkach zapisane zostały nazwy roślin. Wybierz z nich te, które przydatne są

w rekultywacji terenów zdegradowanych i przyklej je do planszy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować nazwy roślin zapisane na kartkach,
2) wybrać te kartki, na których znajdują się rośliny przydatne w rekultywacji terenów

zdegradowanych,

3) przykleić wybrane kartki z nazwami do planszy,
4) zaprezentować wykonane doświadczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

samoprzylepne kartki z nazwami roślin,

–

plansza papierowa.

4.11.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) określić, na czym polega ochrona krajobrazu?

2) wymienić dziedziny nauki, z którymi wiąże się ochrona krajobrazu?

3) opisać, w jaki sposób zmieniają się idee ochrony krajobrazu w ostatnim

czasie?

4) wyjaśnić, jaką formę przybierają obecnie działania związane z ochroną

środowiska?

5) wymienić organizacje, które zajmują się ochroną środowiska?

6) wyjaśnić, na czym polega rekultywacja terenów zdegradowanych?

7) określić cele, jakie wytyczane są dla procesu rekultywacji terenów

zdegradowanych?

8) wymienić, jakie funkcje pełni roślinność w rekultywacji terenów

zdegradowanych?

9) wymienić działania, które można wyodrębnić w przeprowadzaniu

rekultywacji na terenach zdegradowanych?

10) wymienić rośliny przydatne w rekultywacji terenów zdegradowanych?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.12. Parki narodowe, parki krajobrazowe i inne obszary prawnie

chronione

4.12.1. Materiał nauczania

Podstawowymi formami ochrony środowiska przyrodniczego w Polsce są:

–

parki narodowe,

–

parki krajobrazowe,

–

rezerwaty przyrody,

–

obszary chronionego krajobrazu,

–

gatunkowa ochrona roślin i zwierząt,

–

pomniki przyrody,

–

stanowiska dokumentacyjne,

–

użytki ekologiczne, zespoły przyrodniczo – krajobrazowe.

Parki narodowe
Są to obszary o powierzchni nie mniejszej niż 1000 ha, które zostały utworzone na

podstawie rozporządzenia Rady Ministrów. Wyróżniają się one wartościami przyrodniczymi,
naukowymi, kulturowymi, wychowawczymi i społecznymi. Na ich terenie ochronie podlega
nie tylko całość przyrody, ale także swoiste cechy krajobrazu. W Polsce parki narodowe
zajmują powierzchnię około 1% terenu kraju. Parki narodowe tworzone są dla poznania
i zachowania całości systemów przyrodniczych, dla odtwarzania elementów zniekształconych
lub zanikłych. Dla każdego parku tworzony jest plan ochrony, zatwierdzony przez ministra do
spraw środowiska, który powołuje dyrektora parku i prowadzi rejestr parków narodowych.
W naszym kraju można wymienić następujące parki narodowe: Babiogórski, Białowieski,
Bieszczadzki, Biebrzański, Borów Tucholskich, Drawieński, Gór Stołowych, Gorczański,
Kampinoski, Karkonoski, Magurski, Narwiański, Ojcowski, Pieniński, Poleski, Roztoczański,
Słowiński, Świętokrzyski, Tatrzański, Wielkopolski, Wigierski, Woliński.

Parki krajobrazowe
Są to obszary chronione powołane na podstawie rozporządzenia wojewody ze względu na

ich wartości przyrodnicze, historyczne, kulturowe, w celu zachowania, popularyzacji oraz
upowszechnienia w warunkach zrównoważonego rozwoju. Wojewoda powołuje dyrektora
parku, zatwierdza jego plan ochrony oraz prowadzi rejestr znajdujących się na jego terenie
parków krajobrazowych. Wokół parku krajobrazowego może być utworzona strefa ochronna
zabezpieczająca park przed szkodliwym działaniem czynników zewnętrznych.

Rezerwaty przyrody
Są to obszary chronione powołane na podstawie rozporządzenia wojewody. Wojewoda

zatwierdza także plan ochrony dla danego rezerwatu i prowadzi rejestr rezerwatów przyrody
na swoim terenie. Na ich terenach zachowane są ekosystemy w stanie naturalnym lub mało
zmienionym, siedliska przyrodnicze, określone gatunki roślin i zwierząt, elementy przyrody
nieożywionej mające znaczenie ze względu na swoją wartość naukową, kulturową,
przyrodniczą, krajobrazową.

Obszary chronionego krajobrazu
Chronione są na podstawie rozporządzenia wojewody lub rad gmin. Tworzone są w celu

powiązania mniejszych jednostek w cały system obszarów chronionych ze względu na
zróżnicowane ekosystemy znajdujące się w ich obrębie. Mogą być one wykorzystane na

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

potrzeby masowej turystyki i wypoczynku lub na będące w ich obrębie korytarze ekologiczne,
czyli obszary umożliwiające migracje roślin i zwierząt.

Obszary Natura 2000
Obejmują obszary w celu specjalnej trwałej i skutecznej ochrony gatunków lub siedlisk

zagrożonych wyginięciem, albo w celu odtworzenia właściwego stanu tej ochrony.
Przykładem takiej formy ochrony jest Europejska Sieć Ekologiczna Natura 2000, będąca
siecią obszarów chronionych, tworzona przez państwa członkowskie Unii Europejskiej –
każdy kraj wytycza na swoim terytorium obszary do objęcia tą ochroną.

Ochrona gatunkowa roślin i zwierząt
Ma na celu ochronę rzadkich gatunków roślin i zwierząt, siedlisk ich występowania,

które są objęte ochroną w myśl prawa międzynarodowego o zachowaniu różnorodności
gatunkowej i genetycznej. Ochrona ta zakazuje:

– pozyskiwania, niszczenia, przetwarzania, zbywania, nabywania i wywożenia gatunków

chronionych roślin,

– zabijania, chwytania, przetrzymywania bez obowiązującej w tym celu zgody wojewody,

posiadania, płoszenia, niszczenia siedlisk gatunków zwierząt objętych ochroną,

– przewożenia przez granicę państwa zarówno roślin, jak i zwierząt gatunków chronionych

oraz ich części bez zezwoleń koniecznych do tego celu; wykazy gatunków podlegających
ochronie ścisłej i częściowej są ustalane na podstawie Rozporządzenia Ministra
Środowiska i podlegają zmianom i aktualizacji.

Na podstawie rozporządzenia z 2001 (Dz. U. 106/2001, poz. 1167 i Dz. U. 130/2001,
poz. 1456) roku podlegają:
a) ścisłej ochronie gatunkowej 217 gatunków roślin nasiennych, między innymi:

– drzewa, np. brzoza ojcowska, jarząb brekinia, jarząb szwedzki, sosna limba;
– krzewy i krzewinki: barwinek pospolity, bluszcz pospolity, brzoza karłowata,

kosodrzewina, rokitnik zwyczajny, wawrzynek wilczełyko, wiciokrzew pomorski;

– rośliny kwiatowe: dziewięćsił bezłodygowy, goździki, grążele, grzybienie, lilia

złotogłów, miłek wiosenny, parzydło leśne, rojniki, storczyki, szarotka alpejska;

– paprotniki, np.: długosz królewski, języcznik, pióropusznik strusi, widłaki;
– liczne mszaki i porosty;
– 23 gatunki grzybów wielkoowocnikowych;

b) częściowej ochronie gatunki roślin, między innymi:

– drzewa, krzewy i krzewinki, np. bagno zwyczajne, cis pospolity, kalina koralowa,

kruszyna pospolita, porzeczka czarna;

– rośliny zielne, np. aster gawędka, kocanka piaskowa, konwalia majowa, kopytnik

pospolity, naparstnica zwyczajna, pierwiosnek wyniosły, przylaszczka pospolita;

– mszaki;
– porosty, np. płucnica islandzka;
– grzyby wielkoowocnikowe nie objęte ochroną ścisłą;

c) ochronie gatunkowej zwierzęta, między innymi:

– bezkręgowce, np. pijawka lekarska, niektóre gatunki pająków, trzmiele, kilkadziesiąt

gatunków mięczaków, np. ślimak winniczek, pomrów nakrapiany;

– ssaki małe, np. ryjówki, nietoperze, jeże, wiewiórka;
– ssaki drapieżne: foki, niedźwiedź brunatny, wydra, wilk, ryś, żbik;
– ssaki parzystokopytne, żubr, kozica, świstak.
Rozporządzenie wprowadza także ochronę strefową miejsc rozrodu i regularnego

przebywania zwierząt, np. ptaków i gadów, w postaci pasów stref ochrony ścisłej o szerokości

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

200 metrów – przez cały rok i pasów stref ochrony częściowej o szerokości 500 m – przez
wyznaczoną część roku. Zwierzęta łowne objęte są odrębnymi przepisami z zakresu prawa
łowieckiego.

Pomniki przyrody
Są to twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupienia o szczególnej wartości

naukowej, kulturowej, historycznej, pamiątkowej i krajobrazowej. Pomniki przyrody objęte są
ochroną na podstawie decyzji wojewody lub rady gminy. Należą do nich stare drzewa,
krzewy, źródła, wodospady, skałki, jary, głazy narzutowe, jaskinie. Czy dany obiekt uznany
zostanie za pomnik przyrody decyduje między innymi: jego wiek, wielkość obiektu, wartość
historyczna, wartość pamiątkowa, nietypowa budowa, rzadkość występowania, względy
widokowe i krajobrazowe. Najczęściej stosowanym i jednocześnie najbardziej wymiernym
kryterium jest wiek obiektu, który wyraża się określoną wielkością obwodu pnia drzewa
mierzonego na wysokości 130 cm nad poziomem gruntu. Nadzór nad pomnikami przyrody
sprawują konserwatorzy przyrody. Według stanu z 1996 roku liczba pomników przyrody
w Polsce wynosiła ogółem 30205. Jako pomniki przyrody wyodrębniono:
–

pojedyncze drzewa 23 010,

–

grupy drzew 4 537,

–

aleje 742,

–

głazy narzutowe 1 109,

–

skały, groty i jaskinie 807.

Stanowisko dokumentacyjne
Są to obszary chronione, na których znajdują się ważne pod względem naukowym

i dydaktycznym miejsca występowania skamieniałości, tworów mineralnych, formacji
geologicznych, itd.

Użytek geologiczny
Są to obszary chronione, które są wyznaczane przez wojewodę lub radę gminy. W ich

obrębie znajdują się pozostałości ekosystemów, które mają istotne znaczenie dla zachowania
zasobów genowych i typów środowisk takich, jak; naturalne zbiorniki wodne, śródpolne
i śródleśne oczka wodne, kępy drzew i krzewów, bagna, torfowiska, starorzecza, wydmy,
stanowiska rzadkich lub chronionych gatunków roślin i zwierząt.

Zespół przyrodniczo – krajobrazowy
Obszary wyznaczone przez wojewodę lub radę gminy, które są cennymi fragmentami

krajobrazu naturalnego i kulturowego chronionymi w celu zachowania jego wartości
estetycznych.

4.12.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie znasz podstawowe formy ochrony środowiska przyrodniczego w Polsce?
2. Jaką powierzchnię kraju zajmują parki narodowe?
3. Czy potrafisz wymienić parki narodowe w naszym kraju?
4. Na podstawie czyjego rozporządzenia powstają parki krajobrazowe?
5. W jakim celu tworzy się parki krajobrazowe?
6. Kto prowadzi rejestr rezerwatów przyrody na danym terenie?
7. Co to są i kto tworzy obszary chronionego krajobrazu?
8. W jakim celu tworzy się obszary Natura 2000?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9. Czego zakazuje ochrona gatunkowa roślin i zwierząt?
10. Ile gatunków roślin podlega ścisłej ochronie gatunkowej?
11. Jakie zwierzęta podlegają ochronie gatunkowej?
12. Jakie gatunki roślin podlegają częściowej ochronie?
13. Które obiekty zaliczamy do pomników przyrody?
14. Jakie chronione elementy środowiska znajdują się na stanowiskach dokumentacyjnych?
15. Co znajduje się w obrębie użytków geologicznych?

4.12.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na podstawie mapy Polski zapisz w notatniku parki narodowe w Polsce.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przypomnieć sobie informacje dotyczące parków narodowych w Polsce,
2) otworzyć atlas na stronie z aktualną mapą Polski,
3) wyszukać tereny parków narodowych,
4) wpisać nazwy parków narodowych do notatnika,
5) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

mapa Polski,

–

notatnik,

–

przybory do pisania.

Ćwiczenie 2

Do opisów różnych obszarów prawnie chronionych znajdujących się w Polsce dobierz

odpowiednie ich nazwy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować zaprezentowane nazwy obszarów prawnie chronionych w Polsce,
2) przeanalizować przedstawione opisy obszarów prawnie chronionych w Polsce,
3) dopasować do siebie odpowiednie nazwy,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

kartki z nazwami obszarów prawnie chronionych w Polsce,

–

kartki z opisami obszarów prawnie chronionych w Polsce.

Ćwiczenie 3

Po obejrzeniu filmu dydaktycznego dotyczącego parków narodowych, parków

krajobrazowych i innych obszarów prawnie chronionych, odpowiedz pisemnie na następujące
pytania:

−

jakie parki narodowe występują na terenie Polski i w jakim celu zostały założone?

−

co to są rezerwaty przyrody i w jakim celu powstają?

−

co to są pomniki przyrody? Podaj przykłady pomników przyrody?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować treść filmu: „Parki narodowe, parki krajobrazowe i inne obszary prawnie

chronione”,

2) odpowiedzieć w notatniku na pytania zawarte w ćwiczeniu,
3) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

– film dydaktyczny: „Parki narodowe, parki krajobrazowe i inne obszary prawnie

chronione”,

– notatnik,
– przybory do pisania.

4.12.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wymienić podstawowe formy ochrony środowiska przyrodniczego

w Polsce?

2) określić, jaką powierzchnię kraju zajmują parki narodowe?

3) wymienić parki narodowe w naszym kraju?

4) określić, kto wydaje rozporządzenia na podstawie którego powstają

w Polsce parki krajobrazowe?

5) wyjaśnić, w jakim celu tworzy się parki krajobrazowe?

6) wyjaśnić, kto prowadzi rejestr rezerwatów przyrody na danym terenie?

7) opisać, co to są i kto tworzy obszary chronionego krajobrazu?

8) wyjaśnić, w jakim celu tworzy się obszary Natura 2000?

9) wymienić, czego zakazuje ochrona gatunkowa roślin i zwierząt?

10) wyliczyć, ile gatunków roślin podlega ścisłej ochronie gatunkowej?

11) wymienić zwierzęta, które podlegają ochronie gatunkowej?

12) wymienić, które gatunki roślin podlegają częściowej ochronie?

13) określić, jakie obiekty zaliczmy do pomników przyrody?

14) opisać jakie obiekty przyrody chronimy na stanowiskach

dokumentacyjnych?

15) opisać, co to są użytki geologiczne?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.13. Instytucje, których działalność związana jest z architekturą

krajobrazu

4.13.1. Materiał nauczania

Instytucje zajmujące się działalnością związaną z architekturą krajobrazu to:

–

Ministerstwo Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa – wydaje akty
prawne dotyczące środowiska,

–

Instytut Badawczy Leśnictwa – placówka naukowa Ministerstwa Ochrony Środowiska,
zasobów Naturalnych i Leśnictwa, zajmująca się hodowlą i ochroną lasów, rolą lasów
w środowisku i ich degradacją,

–

Instytut Geodezji i Kartografii – placówka naukowa Ministerstwa Gospodarki
Przestrzennej i Budownictwa, która wykonuje również prace na rzecz ochrony
środowiska, między innymi w zakresie rejestracji, oceny, zasięgu oraz metodyki badań
dotyczących skażeń atmosfery, wód, degradacji powierzchni terenu oraz niszczenia
roślinności pod wpływem czynników antropogenicznych,

–

Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej – placówka naukowa Ministerstwa
Gospodarki

Przestrzennej

Budownictwa,

która

zajmuje

się

planowaniem

i zagospodarowaniem przestrzennym, gospodarką wodną i ściekową (np. oczyszczaniem
ścieków, oczyszczaniem miast i utylizacją odpadów komunalnych),

–

Instytut Materiałów Ogniotrwałych – placówka naukowa Ministerstwa Przemysłu, która
w swej działalności badawczej uwzględnia prace z zakresu ochrony środowiska,
zwłaszcza utylizacji odpadów przemysłowych oraz wykorzystania niektórych surowców,
np. do poprawy jakości skażonych gleb,

–

Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej – placówka naukowa Ministerstwo Ochrony
Środowiska, zasobów Naturalnych i Leśnictwa, której prace z zakresu ochrony
środowiska dotyczą głównie racjonalnej gospodarki wodnej, oceny skażeń wód
powierzchniowych i podziemnych, określenia rodzaju i sposobu migracji zanieczyszczeń
atmosferycznych i ich wpływu na warunki klimatyczne,

–

Instytut Mineralnych Materiałów Budowlanych – placówka naukowa Ministerstwa
Przemysłu, w której zakresie badań są też prace dotyczące ochrony środowiska, między
innymi racjonalnego wykorzystania kopalin, zwłaszcza surowców przemysłu
cementowego i wapiennego, utylizacji odpadów, przetwórstwa kopalin przemysłu
materiałów wiążących,

–

Instytut Ochrony Przyrody i Zasobów Naturalnych – jedna z najstarszych i najbardziej
zasłużonych w dziedzinie ochrony przyrody i środowiska przyrodniczego placówek
naukowych PAN; prace jej koncentrują się głównie wokół zagadnień zagrożenia
środowiska i sposobów jego ochrony, ochrony przyrody nieożywionej i krajobrazu,
ochrony rezerwatowej, w parkach narodowych, ochrony gatunkowej roślin i zwierząt,
wskazywania obiektów i gatunków, które wymagają ochrony,

–

Instytut Ochrony Środowiska – placówka naukowa Ministerstwa Ochrony Środowiska,
Zasobów Naturalnych i Leśnictwa, która prowadzi badania w zakresie szeroko
rozumianej ochrony środowiska, szczególnie ochrony wód, atmosfery i krajobrazu,
a także utylizacji odpadów przemysłowych i komunalnych, rekultywacji obszarów
zdegradowanych, monitoringu środowiska,

–

Instytut Podstaw Inżynierii Środowiska – placówka naukowa Polskiej Akademii Nauk
(PAN) zajmująca się głównie zagadnieniami ochrony środowiska rejonów górniczych
oraz obszarów przemysłowych, a przede wszystkim problemami metodyki badań
zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego, wód, ścieków, sposobami ich oczyszczania
i rekultywacji, szczególnie biologicznej,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

Instytut Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa – jednostka naukowo – badawcza
zajmująca się między innymi ochroną środowiska w zakresie kartografii gleb, oceny
stopnia ich erozji, rekultywacji terenów bezglebowych, melioracji przeciwerozyjnych,
utylizacji odpadów,

–

Państwowa Inspekcja Ochrony Środowiska – instytucja pełniąca funkcje kontrolne wobec
korzystających ze środowiska,

–

Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków – zajmuje się badaniem zasobów
wartości kulturowych, a także metodami ich waloryzacji,

–

Regionalne Ośrodki Badań i Dokumentacji Zabytków – jak wyżej, ale badania obejmują
mniejszy teren,

–

Wojewódzki Konserwator Zabytków – zarządza, wpisuje do rejestru zabytki architektury
krajobrazu danego województwa, wydaje decyzje dotyczące rewaloryzacji, rekultywacji
terenów w danym województwie, itp.,

–

Wojewódzki Konserwator Przyrody – urzędnik administracji państwowej stopnia
wojewódzkiego odpowiedzialny za sprawy ochrony przyrody. Do zakresu jego czynności
należy: piecza nad przestrzeganiem przepisów dotyczących ochrony przyrody
oraz śledzenie skuteczności ich działania, wydawanie orzeczeń o uznaniu obiektu
za pomnik przyrody, a także o konieczności wykonywania prac i urządzeń ochronnych
dotyczących rezerwatów przyrody, przeprowadzanie kontroli stanu przedmiotów
podlegających ochronie, prowadzenie ich inwentaryzacji i rejestru wojewódzkiego,
współdziałanie z właściwymi organami administracji państwowej w sprawach
związanych z ochroną przyrody i krajobrazu,

–

Miejski Architekt Krajobrazu – zajmuje się świadomym, racjonalnym i estetycznym
pod względem przestrzennym i gospodarczym kształtowaniem krajobrazu polegającym
na właściwym

powiązaniu

elementów

architektonicznych

środowiskiem

przyrodniczym.

O ochronie krajobrazu kulturowego stanowią akty prawa międzynarodowego, a także

postulaty konwencji międzynarodowych we współpracy z Centrum Światowego Dziedzictwa
UNESCO, organy Międzynarodowej Rady Ochrony Zabytków ICOMOS, a także Narodowe
Komitety Naukowe ICOMOS, uczestniczące w przygotowywaniu dokumentów o wpisie
najwartościowszych pomników historii, kultury i przyrody na listę światowego dziedzictwa
kulturalnego i naturalnego.

4.13.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie instytucje zajmują się działalnością związaną z architekturą krajobrazu?
2. Jakie dokumenty stanowią o ochronie krajobrazu kulturowego?
3. Jaki jest zakres kompetencji Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków?
4. Jaki jest zakres kompetencji Miejskiego Architekta Krajobrazu?
5. Która z instytucji zajmuje się planowaniem i zagospodarowaniem przestrzennym

krajobrazów?

6. Czym zajmuje się Instytut Ochrony Przyrody i Zasobów Naturalnych?

4.13.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Porównaj

zakres

kompetencji

Wojewódzkiego

Konserwatora

Zabytków

i Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody oraz Miejskiego Architekta Krajobrazu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) wybrać

przedstawionej

dokumentacji

zakres

kompetencji

Wojewódzkiego

Konserwatora Zabytków,

2) wybrać

przedstawionej

dokumentacji

zakres

kompetencji

Wojewódzkiego

Konserwatora Przyrody,

3) wybrać z przedstawionej dokumentacji zakres kompetencji Miejskiego Architekta

Krajobrazu,

4) porównać

zakres

kompetencji

Wojewódzkiego

Konserwatora

Zabytków

i Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody oraz Miejskiego Architekta Krajobrazu,

5) zapisać w notatniku wnioski z ćwiczenia,
6) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

dokumentacja zawierająca zakres kompetencji Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków,

–

dokumentacja zawierająca zakres kompetencji Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody,

–

dokumentacja zawierająca zakres kompetencji Miejskiego Architekta Krajobrazu,

–

notatnik,

–

przybory do pisania.

Ćwiczenie 2

Po zapoznaniu się z rozdziałem podręcznika dotyczącego planów zagospodarowania

przestrzennego, określ rolę tego planu w projektowaniu terenów zieleni.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować wiadomości dotyczące planów zagospodarowania przestrzennego,
2) przeanalizować wytyczne dotyczące projektowania terenów zieleni,
3) zapisać w notatniku, jaką rolę spełniają plany zagospodarowania przestrzennego

w projektowaniu terenów zieleni,

4) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

plan zagospodarowania przestrzennego,

–

wytyczne dotyczące projektowania terenów zieleni,

–

notatnik,

–

przybory do pisania.

Ćwiczenie 3

Z planu zagospodarowania przestrzennego danej miejscowości odczytaj te jego elementy,

które są niezbędne podczas projektowania terenów zieleni.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować plan zagospodarowania przestrzennego danej miejscowości,
2) przeanalizować wytyczne dotyczące projektowania terenów zieleni,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3) odczytać i zapisać w notatniku, jakie elementy planu zagospodarowania przestrzennego

można wykorzystać w projektowaniu terenów zieleni,

4) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

plan zagospodarowania przestrzennego danej miejscowości,

–

wytyczne dotyczące projektowania terenów zieleni,

–

notatnik,

–

przybory do pisania.

4.13.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wymienić instytucje zajmujące się działalnością związaną z architekturą

krajobrazu?

2) wyliczyć dokumenty, które stanowią o ochronie krajobrazu kulturowego? ¨

3) określić zakres kompetencji Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków?

4) określić zakres kompetencji Miejskiego Architekta Krajobrazu?

5) określić instytucję zajmującą się planowaniem i zagospodarowaniem

przestrzennym krajobrazów?

6) wyjaśnić, czym zajmuje się Instytut Ochrony Przyrody i Zasobów

Naturalnych?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.14. Podstawy prawne ochrony i kształtowania architektury

krajobrazu

4.14.1. Materiał nauczania

Podstawowe akty prawne dotyczące ochrony krajobrazu to:

1. Ustawa o ochronie dóbr kultury z 1962 roku (Dz. U. 98/1999, poz. 1150).
2. Ustawa o Inspekcji Ochrony Środowiska z 1991 roku (Dz. U. 77/1991, poz. 335

z późniejszymi zmianami).

3. Ustawa o ochronie przyrody z 1991 roku (Dz. U. 99/2001, poz. 1079 z późniejszymi

zmianami):

– Rozporządzenie Ministra Środowiska z 2001 roku w sprawie określania siedlisk

przyrodniczych podlegających ochronie (Dz. U. 92/2001, poz. 1029),

– Rozporządzenie Ministra Środowiska z 2001 roku w sprawie określania listy

gatunków roślin rodzimych dziko występujących objętych ochroną gatunkową ścisłą
i częściową oraz zakazów właściwych dla tych gatunków i odstępstw od tych zakazów
(Dz. U. 106/2001, poz. 1167),

– Rozporządzenie Ministra Środowiska z 2001 roku w sprawie określania listy

gatunków zwierząt rodzimych dziko występujących objętych ochroną gatunkową
ścisłą i częściową oraz zakazów właściwych dla danych gatunków odstępstw od tych
zakazów (Dz. U. 130/2001, poz. 1456).

4. Ustawa o zagospodarowaniu przestrzennym z 1994 roku (Dz. U. 15/1999, poz. 139

z późniejszymi zmianami).

5. Ustawa – Prawo budowlane z 1994 roku (Dz. U. 106/2000, poz. 1126 z późniejszymi

zmianami).

6. Ustawa o ochronie gatunków rolnych i leśnych z 1995 roku (Dz. U. 16/1995, poz. 78

z późniejszymi zmianami).

7. Ustawa – Prawo ochrony środowiska z 2001 roku (Dz. U. 62/2001, poz. 627

i Dz. U. 100/2001, poz. 1085).

8. Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 2003 roku (Dz. U. 162/2003 poz.

1568).

9. Ustawa o ochronie przyrody z 2004 roku (Dz. U. 92/2004, poz. 880).

4.14.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jaki rodzaj dokumentów dotyczy ochrony krajobrazu?
2. Jakich elementów krajobrazu dotyczą ustawy o jego ochronie?
3. Gdzie można znaleźć teksty ustaw dotyczące ochrony krajobrazu?

4.14.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Z ustawy: Prawo ochrony środowiska z 2001 roku, zapisz w notatniku, jakich elementów

środowiska dotyczy przede wszystkim ta ustawa.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować treść ustawy: Prawo ochrony środowiska z 2001 roku,
2) sporządzić notatkę zgodnie z poleceniem ćwiczenia,
3) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

ustawa: Prawo ochrony środowiska z 2001 roku,

–

notatnik,

–

przybory do pisania.

Ćwiczenie 2

Na kartkach zapisano tytuły ustaw dotyczących różnych dziedzin. Wybierz te kartki,

na których zapisane są tytuły ustaw dotyczące ochrony krajobrazu i przypnij je do planszy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować tytuły ustaw zapisane na kartkach,
2) wybrać tytuły tych ustaw, które dotyczą ochrony krajobrazu,
3) przypiąć do planszy wybrane kartki,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

kartki z zapisanymi tytułami ustaw,

–

plansza.

4.14.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) określić rodzaj dokumentów, które dotyczą ochrony krajobrazu?

2) scharakteryzować, jakich elementów krajobrazu dotyczą ustawy o jego

ochronie?

3) określić, gdzie można znaleźć teksty ustaw dotyczące ochrony krajobrazu? ¨

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 22 zadania o różnym stopniu trudności. Są to zadania wielokrotnego

wyboru.

5. Za każdą poprawną odpowiedź możesz uzyskać 1 punkt.
6. Są cztery możliwe odpowiedzi: a, b, c, d. Tylko jedna odpowiedź jest poprawna: zaznacz

ją znakiem X.

7. Staraj się wyraźnie zaznaczyć odpowiedzi. Jeżeli się pomylisz i błędnie zaznaczysz

odpowiedź, otocz ją kółkiem i zaznacz ponownie odpowiedź, którą uważasz
za poprawną.

8. Test składa się z dwóch części. Część I zawiera zadania z poziomu podstawowego,

natomiast w części II są zadania z poziomu ponadpodstawowego i te mogą przysporzyć
Ci trudności, gdyż są one na poziomie wyższym niż pozostałe (dotyczy to zadań
o numerach od 18 do 22).

9. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
10. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego

rozwiązanie na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci czas wolny.

11. Po rozwiązaniu testu sprawdź, czy zaznaczyłeś wszystkie odpowiedzi na KARCIE

ODPOWIEDZI.

12. Na rozwiązanie testu masz 45 min.

Powodzenia

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Ze względu na ukształtowanie powierzchni terenu wyróżniamy krajobraz:

a) pofalowany, nizinny, morski, górski.
b) nizinny, pustynny, rolniczy, przemysłowy.
c) nizinny, pofalowany, pagórkowaty, górski.
d) naturalny, nizinny, rolniczy, przemysłowy.

2. Krajobraz pierwotny jest wynikiem

a) działalności człowieka.
b) przekształceń historycznych.
c) działalności czynników atmosferycznych.
d) działalności czynników wyłącznie przyrodniczych.

3. Do drzew iglastych najbardziej odpornych na zanieczyszczenia należy

a) jodła.
b) sosna.
c) Świerk.
d) modrzew.

4. Na terenie Polski stwierdzono występowanie około

a) 1 tysiąca gatunków grzybów.
b) 3 tysięcy gatunków grzybów.
c) 5 tysięcy gatunków grzybów.
d) 7 tysięcy gatunków grzybów.

5. Tereny zieleni otwartej w formie parków centralnych mają na ogół powierzchnię

a) 5 – 8 ha.
b) 8 – 10 ha.
c) 10 – 15 ha.
d) 15 – 20 ha.

6. Siedliskiem borowym nazywamy gleby

a) świeże i żyzne.
b) wilgotne, ale bardzo żyzne.
c) suche do świeżych i ubogie.
d) mokre i średnio żyzne do ubogich.

7. Gimnazjon w starożytnej Grecji był

a) prostokątnym dziedzińcem.
b) elementem małej architektury ogrodowej.
c) miejscem poświęconym praktykom religijnym.
d) miejscem służącym wychowaniu i rozwijaniu kultury fizycznej.

8. Dziedziniec lub ogród otoczony dookoła portykiem kolumnowym to

a) atrium.
b) perystyl.
c) krużganek.
d) kolumnada.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9. Rewaloryzacja krajobrazu nie polega na jego

a) adaptacji.
b) restauracji.
c) dewastacji.
d) konserwacji.

10. Działanie mające na celu utrzymanie zabytkowego ogrodu w należytym stanie, a także

zahamowanie jego destrukcji to
a) adaptacja.
b) konserwacja.
c) rekonstrukcja.
d) modernizacja.

11. Atrium jest to

a) zamaskowana w terenie granica ogrodu.
b) ścianka, balustrada wieńcząca elewacje budowli.
c) nieduży prostokątny dziedziniec z centralnie umieszczonym basenem.
d) specjalnie urządzony punkt widokowy przed dziedzińcem honorowym.

12. Eksedra jest to

a) nieduży prostokątny dziedziniec z centralnie umieszczonym basenem.
b) specjalnie urządzony punkt widokowy przed dziedzińcem honorowym.
c) położona na uboczu budowla ogrodowa w formie małego domku, przeznaczona

do rozmyślań.

d) przestrzeń ograniczona kolumnadą rozmieszczoną na planie półkola, nie przykryta,

z miejscami do siedzenia.

13. Elementy małej architektury takie jak loggie, eksedry, schody, otwarte galerie, mury

oporowe i balustrady, były elementami ogrodów
a) starożytnych.
b) renesansowych.
c) krajobrazowych.
d) średniowiecznych.

14. Doprowadzenie zabytkowego ogrodu do postaci ukazującej jego walory artystyczne

i zarazem historyczne nazywa się
a) restauracją.
b) konserwacją.
c) rekonstrukcją.
d) modernizacją.

15. Działaniom rewaloryzacyjnym najrzadziej podlegają ogrody

a) barokowe.
b) renesansowe.
c) krajobrazowe.
d) średniowieczne.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

16. Ważną rolę w rekultywacji terenów odgrywa roślinność, która nie pełni funkcji

a) inicjującej i stymulującej procesy glebotwórcze.
b) ochronnej, dla terenów, przed zanieczyszczeniami takimi jak pyły i gazy.
c) estetycznej i widokowej dla terenów poddanych zabiegom rekultywacyjnym.
d) stabilizacyjnej dla utworów gruntowych i zabezpieczającej je przed erozją wodną

i wietrzną.

17. Parki narodowe są to obszary prawnie chronione o powierzchni nie mniejszej niż

a) 100 ha.
b) 200 ha.
c) 500 ha.
d) 1000 ha.

18. Ogród Wilanowski, Ogród Branickich w Białymstoku oraz Ogród w Nieborowie należą

do ogrodów
a) barokowych.
b) renesansowych.
c) krajobrazowych.
d) średniowiecznych.

19. Wysokość stopni schodów ogrodowych nie powinna być większa niż

a) 8 – 10 cm.
b) 10 – 12 cm.
c) 12 – 15 cm.
d) 15 – 20 cm.

20. Przedstawiony na rysunku element kompozycji, jest to rytm

a) poziomy.
b) pojedynczy.
c) postępujący.
d) powtarzalny.

21. Na terenach przyszkolnych zieleń powinna zajmować nie mniej niż 50% powierzchni.

Jeżeli teren przyszkolny zajmuje 5000 m

, to zieleń zajmuje na nim ninimum

a) 500 m

b) 1000 m

c) 2000 m

d) 2500 m

22. Teren zieleni przy przedszkolu powinien mieć taką wielkość, aby na jedno dziecko

przypadało 30 – 40 m

. Jaką powierzchnię powinien mieć teren wokół tej placówki,

jeżeli do przedszkola będzie uczęszczało 80 dzieci?
a) 0,24 – 0.32 ha.
b) 0,30 – 0.40 ha.
c) 2,40 – 3,20 ha.
d) 24,0 – 32,0 ha.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko ....................................................................................

Kształtowanie architektury krajobrazu

Zakreśl poprawną odpowiedź

zadania

Odpowiedź

Punkty

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. LITERATURA

1. Bogdanowski J.: Architektura krajobrazu. PWN, Warszawa – Kraków 1979
2. Cichy-Pazder E.: Humanistyczne podstawy kompozycji miast. PK, Kraków 1998
3. Gadomska E.: Podstawy architektury krajobrazu. HORTPRESS Sp. z o.o., Warszawa

2005

4. Maj T.: Obiekty w środowisku, cz.II. WSiP, Warszawa 2004
5. Różańska A., Krogulec T., Rylke J.: Ogrody. Historia architektury i sztuki ogrodowej.

SGGW, Warszawa 2002

6. Walczak M., Lubelska T., Radziejowski J., Smogorzewska M.: Obszary chronione

w Polsce. Instytut Ochrony Środowiska, Warszawa 1993

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Kształtowanie krajobrazu wiejskiego architektura krajobrazu
9,10 Modele rastrowych i wektorowych danych w SIP,Mozliwosci wykorzystania SIP w architekturze krajo
Kompartymentalizacja, Architektura krajobrazu- różne
PROJEKTOWANIE TERENÓW ZIELENI - wykłady, ARCHITEKTURA KRAJOBRAZU, ze źródła nr 4, ► OGRODNICTWO
sciaga - ksztaltowanie krajobrazu, Studia, 2-stopień, magisterka, Ochrona Środowiska, Kształtowanie
Wiszniowski,architektura krajobrazu, elementy krajobrazu
Sposoby na wilgotność powietrza wokół roślin, Architektura krajobrazu(28)
Natolin, Architektura krajobrazu- różne
15. Główne kierunki w sztuce ogrodowej XX wieku, Architektura krajobrazu Inż
Warzywa - program nauczania, ARCHITEKTURA KRAJOBRAZU, Warzywnictwo
ROŚLINY WODNE STREFY GŁĘBOKIEJ, Architektura krajobrazu, Rośliny ozdobne
Opis zawodu Architekt krajobrazu, Opis-stanowiska-pracy-DOC
Ścieżka zdrowia jako forma rekreacji, Architektura krajobrazu- różne
Specyfikacje techniczne, Architektura krajobrazu- różne
Wiszniowski,architektura krajobrazu, komunikacja scalnenie kompozycji
Architektura krajobrazu Ćwiczenie polegające na wykonaniu projektu ogrodu przed domem
fitosocjologia, architektura krajobrazu, fitosocjologia
Ogród barwny jesienią, Architektura Krajobrazu, projektowanie, barwa w ogrodzie

więcej podobnych podstron