1
Dr inż. Agnieszka Becla
Zwarty konspekt problemowo-tematyczny
do tematu:
SPOSOBY MIERZENIA ORAZ MIERNIKI WZROSTU
(ROZWOJU) GOSPDOARCZEGO I DOBROBYTU
EKONOMICZNEGO
Główne systemy statystyki społeczno-ekonomicznej (SNA i MPS)
Problem mierzenia zasobów ekonomicznych istniał od bardzo dawna. Po
II wojnie światowej problem badań ilościowych i rozwoju systemów statystyki
społeczno-ekonomicznej nabrał na znaczeniu. Wynika to zarówno z potrzeby,
jak i chęci opisu świata w liczbach, które są bardziej przemawiające oraz
jednoznaczne niż opisy słowne. Spory toczące się w latach pięćdziesiątych
wokół problemów mierzenia bogactwa narodowego i systemów statystyki
społeczno-ekonomicznej doprowadziły do wypracowania przez zespół R.Stone'a
jednolitej metody liczenia produktu narodowego brutto i dochodu narodowego
we wszystkich rozwiniętych krajach świata oraz powstania tzw. standardowego
systemu rachunków narodowych (SNA - System of National Account). Zarówno
system SNA, jak i konkurencyjny w stosunku do niego system MPS (System of
Material Product Balances) wprowadzone zostały do praktyki statystycznej na
przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX stulecia, wywołując
określone kontrowersje. Dotyczyły one zarówno uchybień wewnętrznej
konstrukcji stosowanych w ich ramach mierników, jak i uznania produktu
narodowego brutto (GNP - Gross National Product) za niewłaściwy miernik
dobrobytu.
Schemat 1. Mierniki rozwoju i dobrobytu społeczno-ekonomicznego
MIERNIKI ROZWOJU I DOBROBYTU
Mierniki i wskaz
niki Mierniki i wskaz
niki Niepieniężne mierniki dobrobytu Wskaz
niki i indeksy
oparte na systemie oparte na systemie społecznego i ekonomicznego ekorozwoju (sustainable
MPS SNA development)
niepieniężne mierniki
dobrobytu ekonomicznego wskaz
niki
(Beckerman-Bacon) presji
Tradycyjne mierniki Mierniki dobrobytu
działalności gospodar. ekonomicznego mierniki dobrobytu wskaz
niki
(MEW, NNW) społecznego (metoda stanu
oparte na GNP genewska UNDRIS,
wskaz
niki
miernik OECD)
oparte na NI reakcji
mierniki taksonomiczne
(taksonomia wrocławska
Hellwiga, wskaz
nik Sato)
 2
Przez ponad czterdzieści lat w byłych krajach socjalistycznych
posługiwano się w praktyce statystycznej Systemem Bilansów Produktów
Materialnych (System of Material Product Balances - MPS). Celem utworzenia
tego systemu, podobnie jak w przypadku Systemu Rachunków Narodowych -
SNA było stworzenie jednolitych podstaw sprawozdawczości statystycznych
w różnych krajach, tj. zarówno stworzenia bazy dla gromadzenia,
systematyzowania, uzupełniania i analizy informacji statystycznych w danym
kraju, jak i w aspekcie międzynarodowych porównań rozwoju społeczno-
ekonomicznego.
Podstawową kwestią, zarówno w MPS, jak i SNA, mającą wpływ na treść
wielu innych wykorzystywanych w ramach tych systemów kategorii, jest
określenie zakresu działalności produkcyjnej. W systemie SNA, z niewieloma
wyjątkami, każda działalność gospodarczo-społeczna odnosząca się do
produkcji dóbr i usług (produktów) traktowana jest jako działalność
produkcyjna. Natomiast w systemie MPS, zgodnie z koncepcją pracy
produkcyjnej przedstawioną przez ekonomię klasyczną (A.Smitha, D.Ricardo,
K.Marks), produkcja ograniczona jest do wytwarzania dóbr materialnych i tylko
tych usług, które mają związek z procesem produkcji dóbr materialnych, np.
usługi dystrybucyjno-handlowe, transportowo-przewozowe czy inne usługi.
Przy tak rozumianym pojęciu działalności produkcyjnej rangę
najważniejszego miernika efektów gospodarki narodowej przyznano dochodowi
narodowemu. Miernik ten określony w systemie MPS nie jest równoważny
sumie dochodów wszystkich jednostek z danego okresu, ponieważ, zgodnie
z przyjętymi założeniami, tworzą go jedynie te dochody, które są osiągane jako
rezultat działalności gospodarczej w sferze produkcji materialnej dóbr i usług.
Nie ujmuje on natomiast dochodów powstałych w ramach działalności
gospodarczej sfery nieprodukcyjnej.
W systemie statystyki społeczno-ekonomicznej SNA podstawowym
przedmiotem analizy służącym do budowy analityczno-poznawczego systemu,
zawierającego kompleksowe informacje o gospodarce narodowej jest zbiór
transakcji dokonujących się między odpowiednio sklasyfikowanymi
podmiotami gospodarującymi i prowadzących do zmian w stanie majątku
narodowego. Uwzględniając charakter transakcji, a dokładniej - jej przedmiot -
wyróżnia się trzy podstawowe grupy transakcji:
- transakcje związane z produkcją i usługami, dotyczące produkcji dóbr
i usług, spożycia (konsumpcji), nakładów inwestycyjnych, eksportu i importu
dóbr i usług; jest to tradycyjnie rozumiana działalność gospodarcza;
- transakcje transferowe, którym nie towarzyszy element wymiany, np.
przepływy darów, podatków, dywidend itp.;
- transakcje kapitałowe, charakteryzujące zmiany zachodzące w finansowych
aktywach i pasywach, nazywane również przepływami finansowymi
(przepływami strumieni finansowych), np. kupno-sprzedaż papierów
 3
wartościowych; tego typu transakcje zmieniają skład majątku finansowego
danego podmiotu, lecz nie zmieniają jego wielkości.
Ze względu na bardzo dużą ilość zarówno zawierających transakcje podmiotów,
jak i spełnianych przez nie funkcji, w ramach systemu SNA każdy podmiot
został zaklasyfikowany do jednego z pięciu podstawowych sektorów
instytucjonalnych:
- przedsiębiorstwa niefinansowe,
- instytucje finansowe,
- rząd i jego agendy,
- organizacje niekomercyjne,
- gospodarstwa domowe.
Pod względem realizowanej formy rachunkowość społeczna zbliżona jest
do rachunkowości stosowanej w przedsiębiorstwie, z tym, że prowadzona jest na
szczeblu całej gospodarki i zamiast zapisów pojedynczych transakcji
wykorzystuje odpowiednio opracowane zagregowane informacje statystyczne.
Analogia ta wynika z faktu, że do przedstawienia statycznego modelu
gospodarki, w którym pokazane są odpowiednio pogrupowane podmioty
gospodarcze-instytucje oraz zachodzące między nimi przedmiotowe transakcje,
wykorzystywany jest system wzajemnie powiązanych rachunków, tworzących
w znacznym stopniu zamkniętą całość. W odróżnieniu od stosowanych
w systemie MPS bilansów, rachunki są nie tylko formą dwustronnych
bilansujących się zestawień. Zachowana jest bowiem, podobnie jak
podwójnego księgowości, zasada podwójnego zapisu każdej transakcji: po
stronie "winien" danego rachunku i po stronie "ma" innego. Transakcje są przy
tym pokazane zarówno według przedmiotów, jak i podmiotów, których dotyczą.
Podstawowe mierniki systemu SNA, sposoby ich liczenia oraz wady i zalety
Podstawowym miernikiem systemu SNA jest produkt narodowy brutto
(PNB).
Produkt narodowy brutto (PNB) to pieniężna miara bieżącej wartości wszystkich
dóbr i usług finalnych wytworzonych w danej gospodarce, w danym okresie.
W definicji produktu narodowego brutto wyeksponowano kilka istotnych
elementów takich jak:
- pieniężny wymiar miernika;
- zakres przestrzenny miernika;
- wymiar czasowy miernika.
Nominalny PNB = wolumen rzeczowy (ilość) w okresie t razy ceny w okresie t
Realny PNB = wolumen rzeczowy (ilość) w okresie t razy ceny z okresu bazowego
 4
Produkt krajowy brutto (PKB) to miara produkcji wytworzonej przez czynniki
produkcji zlokalizowane na terytorium danego państwa niezależnie od tego, kto jest
ich właścicielem.
Zasoby to agregaty bezczasowe, natomiast strumienie mają wymiar czasowy. Zasób
oznacza ile pewnej wielkości jest w danym momencie, natomiast strumień oznacza
ilość w pewnym czasie.
Produkt narodowy brutto może być mierzony trzema różnymi metodami,
chociaż otrzymany wynik musi być taki sam, co do wielkości:
1. wydatkową, jako suma wydatków na zakup dóbr i usług finalnych
dokonywanych przez wszystkie podmioty (gospodarstwa domowe,
przedsiębiorstwa, państwo i sektor międzynarodowy);
2. produktową, jako suma produkcji dóbr i usług wytworzonych przez
wszystkie działy, sektory, gałęzie czy branże gospodarki;
3. dochodową, jako suma dochodów uzyskanych przez właścicieli
czynników produkcji zaangażowanych przy produkcji dóbr i usług.
Pierwsza metoda  wydatkowa  polega na wyodrębnieniu grup
podmiotów występujących w gospodarce i zsumowaniu wydatków
dokonywanych przez te podmioty. Wydatki te to:
- wydatki konsumpcyjne (C),
- inwestycje brutto (IB),
- wydatki rządowe (G),
- eksport netto (NX).
Druga metoda - produktowa - polega na sumowaniu wartości dóbr i usług
wytworzonych w poszczególnych sektorach, gałęziach czy branżach.
W gospodarce wytwarzane są jednak dobra (usługi) finalne i pośrednie.
Pierwsze obejmują tę produkcję, która nie podlega dalszemu przetworzeniu,
natomiast produkcja pośrednia jest wykorzystywana w dalszych fazach danego
procesu produkcji lub w innych procesach produkcji. W celu uniknięcia
wielokrotnego wliczania wartości dóbr pośrednich do PNB, w systemie SNA
uwzględnia się jedynie wartość dodaną przedsiębiorstw, czyli tą wartość, którą
dana gospodarka potrafi dodać w procesie przetwarzania dóbr do wartości dóbr
zużytych w określonym procesie.
Wartość dodana przedsiębiorstwa to różnica między przychodem przedsiębiorstwa a
sumą, którą musi ono zapłacić za wykorzystane dobra pośrednie.
Na wartość dodaną przedsiębiorstwa składają się płace i wynagrodzenia, zysk
operacyjny, subwencje, amortyzacja i podatki pośrednie.
Produkt narodowy brutto liczony metodą produktową to suma wartości dodanych
wytworzonych przez wszystkie działy (elementy składowe) gospodarki.
 5
Trzecia metoda - dochodowa - polega na zsumowaniu wszystkich
uzyskanych przez właścicieli czynników produkcji dochodów, w danym okresie
zaangażowanych w gospodarce. Jest to zatem suma płac, procentów, rent
z tytułu posiadania nieruchomości oraz zysków. Agregat otrzymany w ten
sposób nie jest produktem narodowym brutto lecz dochodem narodowym. Aby
obie wielkości zrównały się trzeba dodać amortyzację oraz podatki pośrednie.
Gdybyśmy natomiast z produktu narodowego brutto chcieli wyodrębnić dochód
narodowy to trzeba przeprowadzić kilka operacji. Należy odjąć amortyzację
oraz podatki pośrednie, a także płatności transferowe przedsiębiorstw,
a następnie dodać dotacje dla przedsiębiorstw państwowych pomniejszone o ich
bieżącą nadwyżkę.
Dochód osobisty (dochody osobiste) to suma dochodów uzyskiwanych przez
gospodarstwa domowe przed zapłaceniem podatków.
Dochód dyspozycyjny (dochody do dyspozycji) to suma dochodów posiadanych
przez ludzi (gospodarstwa domowe) po odjęciu podatków osobistych
i niepodatkowych płatności.
Główne zarzuty w stosunku do systemu SNA i jego podstawowych
wskaz
ników jako mierników dobrobytu.
Po pierwsze, PNB informuje jedynie o rozmiarach podaży dóbr i usług
w pewnym okresie (roku), brak natomiast w nim odzwierciedlenia faktycznych
warunków życia społeczeństwa.
Po drugie, w ramach produktu narodowego brutto i innych mierników SNA nie
znajduje odzwierciedlenia zjawisko występowania efektów zewnętrznych,
zwłaszcza technologicznych efektów środowiskowych czy efektów
konsumpcyjnych.
Po trzecie, poziom życia społeczeństwa zależy również od bogactwa
wypracowanego w przeszłości i skumulowanego, czego PNB zupełnie nie
opisuje. Przykładem są tu dobra trwałego użytku nagromadzone wcześniej
w gospodarstwach domowych i związana z nimi renta konsumenta czy
infrastruktura techniczno-ekonomiczna.
Po czwarte, w żaden sposób nie są uwzględniane w ramach PNB czynniki
określające poczucie stabilności (np. warunki w miejscu pracy, stosunki
międzyludzkie, poczucie osobistego bezpieczeństwa, stabilizacja majątkowa,
zabezpieczenia socjalne, gwarancje dla własności prywatnej itp.).
Po piąte, w ramach systemu SNA wlicza się do poszczególnych mierników
wszystkie dobra i usługi, bez względu na to czy służą one zdrowiu i życiu
społeczeństwa oraz dobrobytowi poszczególnych mieszkańców, czy też nie.
Przykładem mogą być tutaj wydatki na zbrojenia czy koszty ochrony
środowiska przyrodniczego.
 6
Po szóste, PNB nie uwzględnia tej części produkcji, która nie przechodzi
poprzez rynek, jak np. produkcja na własne potrzeby w gospodarstwach rolnych,
efekty pracy gospodyń domowych czy produkcja z ogródków.
Po siódme, cały system mierników SNA nie odzwierciedla znaczenia czasu
wolnego dla jakości życia. W wysoko rozwiniętych społeczeństwach czas wolny
staje się coraz wyżej cenionym elementem dobrobytu społecznego
i ekonomicznego.
Po ósme, rosnące odległości dojazdów do pracy środkami transportu powodują
wzrost wartości produktu narodowego brutto, chociaż faktycznie nie świadczą
o wzroście dobrobytu społecznego. Są raczej wyrazem rosnących uciążliwości.
Po dziewiąte, w rachunkach zawartych w systemie SNA nie uwzględnia się
rzeczywistych proporcji podziału dóbr i usług, co prowadzić może do
niepoprawnej interpretacji wyników.
PNB i system SNA posiada kilka podstawowych zalet, takich jak:
- możliwość powiązania ze sobą podstawowych wielkości ekonomicznych,
- stosowanie prostych metod analizy ekonomicznej i rachunkowości,
- wykorzystanie powszechnie dostępnych danych statystycznych,
- osiągnięcie znacznego stopnia porównywalności danych w czasie i przestrzeni.
Pytania i zadania kontrolne
1. Przedstaw klasyfikację mierników rozwoju i dobrobytu społeczno-ekonomicznego.
2. Czym różni się rozwój społeczno-ekonomiczny od dobrobytu społeczno-
ekonomicznego?
3. Na czym opierał się system MPS?
4. Przedstaw, jakie transakcje gospodarcze są uwzględniane w systemie SNA.
5. Przedstaw pojęcie Produktu Narodowego Brutto (PNB).
6. Z czym łączy się pieniężny wymiar PNB?
7. Na czym polega różnica między nominalnym a realnym PNB?
8. Z czym łączy się zakres przestrzenny PNB?
9. Czym różni się Produkt Narodowy Brutto Narodowy (PNB) od Produktu Krajowego
Brutto (PKB)?
10. Z czym łączy się wymiar czasowy PNB?
11. Przedstaw metodę wydatkową liczenia PNB.
12. Przedstaw metodę produktową liczenia PNB.
13. Przedstaw metodę dochodową liczenia PNB.
14. Wyjaśnij różnice przy przechodzeniu od dochodu narodowego do PNB i odwrotnie.
15. Podaj definicję i elementy składowe Produktu Narodowego Brutto.
16. Podaj definicję i elementy składowe Produktu Narodowego Netto.
17. Podaj definicję i elementy składowe dochodu narodowego.
18. Podaj definicję i elementy składowe dochodów osobistych.
19. Podaj definicję i elementy składowe dochodów do dyspozycji.
20. Przedstaw główne zalety PNB i systemu SNA.
21. Przedstaw główne wady PNB i systemu SNA.