trzeba zwrócić uwagę. Zjawisko bezkrytycz-
Jan Pruszyński
nej akceptacji obcych wzorców i standardów,
uznawane za nieunikniony skutek gl oba l i -
z a c j i , wynika z niezrozumienia znaczenia
przeszłości dla kształtowania teraz
niejszości
i przyszłości. Zanieczyszczanie języka, zastę-
powanie rodzimych zwrotów określeniami ob-
cojęzycznymi wynikają z prymitywnego podzi-
Dziedzictwo kultury
wu dla cudzoziemszczyzny, zaÅ› wulgaryzmy
z braków wychowania. Niestosowny ubiór
i przestrzeń miejska
może wynikać z potrzeby, niewiedzy lub naśla-
downictwa. Bezkrytyczne upowszechnianie
prymitywnych rytmów, uznawanych z niewia-
Geneza, przesłanki
domych przyczyn za nowoczesne, jest wobec
i możliwości ochrony własnej kultury muzycznej rażącym dysonan-
sem, ale ostatecznie wszystkie one pozostajÄ…
naszą prywatną sprawą, zależą od poziomu kul-
tury i mogą zmienić się z upływem czasu. Ina-
czej przedstawia siÄ™ problem ks z t a Å‚ t owa -
n i a p r z e s t r z e n i , zwłaszcza przestrze-
est znamienne, że im częściej mówimy ni miejskiej.
Jo dziedzictwie kulturalnym: ogólnoludzkim,
europejskim lub narodowym, tym mniej zasta-
Geneza miast w Europie
nawiamy siÄ™ nad tym, czym jest onow istocie,
a zwłaszcza, czym było, zanim w XIX stuleciu
Miasto jako forma organizacyjna i architek-
wielowiekową wspólnotę kultury europejskiej
toniczna zmieniało się w ciągu wieków i nadal
podzielił rodzący się nacjonalizm, nim XX wiek
ulega przekształcaniu, ale ingerencje budowla-
przyniósł fałszywe idee  internacjonalizmu pro-
ne i inwencja architektów powinny być ograni-
letariackiego i ogromne zniszczenia wojenne,
czone ze względu na znaczenie dziedzictwa
a nasze czasy spowodowały zastępowanie dzieł
kultury, jako czytelnego łącznika między histo-
wynikajÄ…cych z wielowiekowej tradycji wytwo-
rią, współczesnością i dniem jutrzejszym. Aby
rami nie mającymi z nią nic wspólnego.
problem ten zrozumieć, musimy przypomnieć,
czym były cywilizacje miejskie.
Czym jest dziedzictwo kultury? y
ródłosłów słowa  cywilizacja to cives
 mieszkaniec miasta, choć dziś mianem tym
Najogólniej biorąc, dziedzictwo jest czyn- określamy obywatela1. Pierwszymi jednostkami
nikiem łączącym pokolenia, powodując poczu- organizującymi zbiorowości ludzkie były staro-
cie t o ż s a mo ś c i k u l t u r a l n e j , żytne miasta-państwa, powstające w głębokiej
tj. przynależności do wspólnoty narodowej, starożytności między Eufratem i Tygrysem, grec-
religijnej, obyczajowej i cywilizacyjnej, a ma- kie polis  kolebka demokracji, wreszcie Rzym,
terialne jej dowody i przejawy to jedynie naj- jako jedyny na ziemiach italskich określany mia-
bardziej widoczna jego część. Widoczne jest nem urbs  miasto. Największy rozwój miast
w języku, w muzyce, w ubiorach, w zwycza- w Europie przyniosło jednak Średniowiecze
jach i przesądach, niekiedy określanych mia-
nem charakteru narodowego, ale najbardziej
1
chyba w b u d o wn i c t wi e . Na fakt ten Citoyen, cittadino, ciudadano, Bürger.
4 SAMORZÄ„D TERYTORIALNY NR 7-8
 okres zdumiewający nie tylko rozwojem na- czano też miejsca targowe8. Skupienie stosunko-
uki, rzemiosła i dalekosiężnych kontaktów han- wo dużej liczby mieszkańców na niewielkiej prze-
dlowych, ale i uniwersalnych rozwiązań praw- strzeni musiało powodować zarówno konflikty,
nych, majÄ…cych swoje z
ródło w karolińskim jak i poczucie wspólnoty interesów, stając się z
ró-
Capitulario de villis z IX wieku. dłem s a mor z ą dno ś c i miejskiej, na dłu-
Czynnikami miastotwórczymi były:obr on- go przedtem zanim pojęcie to wyartykułowa-
n o ś ć i odpowiadające jej potrzeby władców no w prawie.
oraz i nt er es y pr odukcyj ne i han-
dl owe, a niekiedy także względy religijne.
Powstanie i rozwój miast
Miasta sytuowano i wznoszono według schema-
na ziemiach Polski
tów, na które niewątpliwy wpływ wywarł traktat
Vitruviusza2: na wzniesieniach, z dala od tere-
Na stosunkowo niewysoką w porównaniu
nów bagnistych, w miejscach przewietrzonych
z ziemiami Europy Zachodniej i Południowej
i dobrze zaopatrzonych w wodę. Powstawały
urbanizację ziem Polski wpłynęły przede wszyst-
one na szlakach handlowych, w pobliżu spław-
kim warunki przyrodnicze, geologiczne i niewiel-
nych rzek, majÄ…cych znaczenie komunikacyj-
ka gęstość zaludnienia, żyzność ziemi i łatwość
ne lub przepraw przez nie3, mostów4 oraz
pozyskiwania płodów przyrody, jednak począt-
otwartych wybrzeży morskich, umożliwiają-
ki osadnictwa o charakterze miejskim wyprze-
cych budowę portów, koło klasztorów bene-
dzają państwowość. Budowle najstarszych gro-
dyktyńskich i cysterskich, których kulturo-
dów były wznoszone z ogólnie dostępnego drew-
twórcza rola nie budzi wątpliwości5, a także
na, w którego obróbce Słowianie byli mistrza-
w pobliżu kopalń cenionych minerałów, jak
mi. Kamienia, dobywanego z łożysk rzecznych
sól, kruszce szlachetne lub rudy metali6. Bez
lub kamieniołomów, używano do budowy fun-
wątpienia na ich posadowienie wpływała też
damentów i murów obronnych, szczególnie gdy
wcześniejsza lokalizacja rzymskich obozów
wraz z rozwojem technik wojennych obwałowa-
wojskowych7, a także występowanie kamienia,
nia ziemne wzmocnione belkowaniem oraz czÄ™-
zwłaszcza łatwego w obróbce wapienia, łup-
stokoły drewniane okazały się mało skuteczne.
ku, marmuru i trawertynu.
Widoczny rozwój miast w na ziemiach Polski9
Charakterystyczne jednak, że zabudowa miej- nastąpił w XIII wieku. Powstały wówczas na
ska podlegała ogólnie przyjętym założeniom. Śląsku: Brzeg (1250 r.), Legnica (1241 r.), Lwó-
W obrębie murów obronnych wytyczano place wek (1217 r.), Nysa (ok. 1233 r.), Strzegom
i sieć ulic, wznosząc przy nich ciasno zestawione (1242 r.), Środa Śląska (ok. 1211 r.), Ujazd
budynki, których wielkość i miejsce zależne były (1223 r., Złotoryja (1211 r.) i w tym samym
od statusu i zamożności ich właścicieli, wyzna- czasie Wrocław10  miasto, w którym ślady się-
gają epoki kamiennej i który był siedzibą bi-
skupstwa już na przełomie tysiącleci. W Wiel-
2
Marcus Vitruvius Pollio: De architectura libri kopolsce prawa miejskie otrzymał Poznań
decem (ok. 70 p.n.e.), wyd. polskie: O architekturze
(1253 r.), a w Małopolsce  Kraków (1257 r.)11
ksiąg dziesięć,Warszawa 1956.
3
Bródno, Brodnica, Korczyn, a także Oxford, Frank-
furt, Moravsky Brod, Kolonia, Ratyzbona, Strasburg.
8
4
Loca forensia.
StÄ…d nazwy: Saarbrücken, Brugge, Pont Neuf,
9
Najszerzej o tym W. Kalinowski: Rozwój miast
Cambridge.
5
w Polsce, (w:) P. Biegański, W. Kalinowski: Zabytki
St. Gallen, Kloster Neuburg, Heiligenstadt, Święta
urbanistyki i architektury w Polsce. Odbudowa
Lipka.
6
Salzburg, Obersalza, Salzberg, Goldberg, Silber- i konserwacja, Warszawa 1986, ss. 16-47.
10
hof , a także Złotoryja, Miedzianka, Olkusz, Wielicz- Zob.: E. Małachowicz: Wrocław, (w:) Biegański
i Kalinowski... , ss. 583-612.
ka i Bochnia.
11
7
Np. Vindobona  Wiedeń, Lutetia  Paryż, Plum- Którego początki upatruje się w ptolomeuszowym
Carrounum, zob. obszerne studium J. Kossowskiego:
barium  Plombiéres, Londinium  Londyn, Aquincum
Kraków, (w:) Biegański i Kalinowski..., ss. 215- 236.
 Budapeszt.
Jan Pruszyński, Dziedzictwo kultury i przestrzeń miejska... 5
i Tarnów (1330 r.)12. Na Mazowszu erygowano i administracyjną .O ile jednak Ormianie, osiada-
A
owicz (ok. 1278 r.), Płock i Pułtusk (1257 r.), jący od Żwańca, Bałty, Kamieńca Podolskiego,
WarszawÄ™ (przed 1300 r.). Ich zasadz
cy, najczÄ™- WÅ‚odzimierza i A
ucka po Stanisławów, Kraków
ściej mieszczanie, piastowali urząd wójta13 dzie- i Zamość14, wtopili się w społeczeństwo polskie15,
dzicznie, czemu kres położył dopiero Władysław o tyle Żydzi, masowo uciekający z Niemiec, Fran-
A
okietek, po stłumieniu w 1311 r. buntu wójta cji i Hiszpanii przed krwawymi prześladowania-
krakowskiego Albrechta. Nieco inaczej przebie- mi do kraju, którego władcy zapewnili im wol-
gały te procesy na ziemiach Pomorza i Prus, gdzie ność wyznania i autonomię gmin wyznaniowych,
miasta lokowane przez niemiecki Zakon Najśw. podkreślali swoją odrębność, co było przyczyną
Marii Panny były wznoszone z cegły, a miesz- nietolerancji i niechęci, na równi ze względami
kańców pochodzenia niemieckiego osadzano konkurencji handlowej. W XIV wieku, pod czter-
w trybie administracyjnym. Chełmno i Toruń dziestoletnimi rządami Kazimierza Wielkiego ery-
(1233 r.), ElblÄ…g (1237 r.), Gniew (1297 r.) Gru- gowano prawie 80 nowych miast, m. in. krakow-
dziądz (1291 r.) i Malbork (1276 r.) były budo- ski Kazimierz (1335 r.) i Lwów (1356 r.), kilka-
wane obok zamków Zakonu, mających pilnować dziesiąt otoczono murami, ponad sto osad uzy-
nowych zdobyczy terytorialnych. Tworzeniu skało prawa miejskie. To wtedy powstały liczne
miast sprzyjało położenie na szlakach handlo- murowane kamienice, kramy, sukiennice, składy
wych, wiodących ze wschodu, przez Lwów, Kra- i spichrze. Nazwy ulic miast16, osad17 i dzielnic18
ków i Wrocław do Norymbergi oraz z południa, po dziś wskazują na pochodzenie i zatrudnienie
przez Koszyce, Biecz, Kraków i Płock do Gdań- ludności miast, rzemieślników i kupców migrują-
ska, przez który przechodził rosnący eksport cych z ziem Niemiec i Niderlandów.
drewna i potażu, a zwłaszcza zboża, sięgający
w XVI wieku kilkudziesięciu miliardów ton rocz-
Prawo i administracja miejska
nie, co zważywszy na tonaż ówczesnych statków
handlowych wydaje się wręcz nieprawdopodob-
Mieszkańcy miast nie podlegali bezpośred-
ne. Pozostały po nim zespoły spichrzów Kazi-
nio władzy królewskiej lub książęcej, rządząc się
mierza, Chełmna i Gdańska. Wysokie opodat-
własnym prawem miejskim (ius municipale),
kowanie transakcji handlowych oraz tzw. pra-
recypowanym z Lubeki i Magdeburga19. Nie-
wo składu: przywilej nakazujący przejezdnym
które przyjmowały prawo chełmińskie, będą-
kupcom zatrzymywanie siÄ™ w nich przez wyzna-
ce jego odmianÄ…20, prawo flandryjskie21 lub
czony czas i wystawianie na sprzedaż wiezio-
nych towarów, sprzyjało rozwojowi miast. Siłą
przyciągającą były znaczne swobody, naturalne
14
Jak choćby Jerzy Makarowicz i Jędrzej Rafało-
bogactwa, łatwość uzyskania obywatelstwa miej- wicz, urzędnicy miejscy dawnej Warszawy , Jerzy
Eleuter Szymonowicz  Siemiginowski  nadworny
skiego po roku zamieszkiwania, zgodnie z zasa-
malarz Jana III Sobieskiego, Murat Jakubowicz  wy-
dą  powietrze miejskie daje wolność , a nawet
twórca dywanów w Zamościu, Paschalis Jakubowicz
 słynny założyciel manufaktury pasów kontuszowych,
możliwość indywidualnego lub zbiorowego uzy-
Józef Epifani Minasowicz  edytor, tłumacz i poeta,
skania szlachectwa. Otrzymali je już w 1225 roku
zasłużony w organizacji Biblioteki Załuskich, Grzegorz
Piramowicz  zakonnik, poeta, sekretarz Towarzystwa
mieszczanie krakowscy , w 1568 roku wileńscy,
KsiÄ…g Elementarnych Komisji Edukacji Narodowej, Hi-
zaś w 1658 roku lwowscy. Szczególny charakter
polit Skimborowicz  bibliograf i bibliofil.
15
miało osadnictwo ormiańskie i żydowskie. Obie Zob.: S. Barącz: Rys dziejów ormiańskich, Tar-
nopol 1869, ss. 60-180; K. Stopka: Ormianie w Polsce
te nacje zyskały przywileje pozwalające zacho-
dawnej i dzisiejszej, Kraków 2000.
16
wać odrębność religijną, obyczajową, językową
Np. ul. Ormiańska, Wołoska, Szkocka, Niemiecka...
17
Przykładowo: Olędry, Szoty, Hel...
18
Grotniki, Kowale, Bartniki, Młynów.
19
Wrocław, Kraków, Poznań.
12 20
Zob.: A. Krupiński: Tarnów, z
r. jw., ss. 479-484. Toruń i Warszawa.
13 21
Niemiecki Voigt. Racibórz, Nysa.
6 SAMORZÄ„D TERYTORIALNY NR 7-8
regulacje Związku Hanzeatyckiego22. Prawo wa Oleśnickiego, a także póz
niejsi profesoro-
miejskie cechowała prostota i celowość, zaś wie i rektorzy Akademii Krakowskiej  Paweł
administrację miejską  kolegialność. Podsta- Włodkowic i Stanisław ze Skarbimierza  je-
wowym zadaniem była dbałość o zapewnie- den z prekursorów prawa narodów oraz An-
nie warunków rozwojowi handlu i rzemiosła drzej Frycz Modrzewski  najwybitniejszy
członkom cechów i eliminacja konkurencji  pisarz polityczny polskiego Odrodzenia.
 partaczy 23, a także zapewnienie porządku
miejskiego,  opatrywanie murów i baszt, pil-
y
ródła dziedzictwa kultury
nowanie gaszenia ognia po zachodzie słońca
w miastach
i karanie  gorącym sądem  niezwłocznie
i surowo  przestępstw zaliczanych do tzw. czte-
Tu dochodzimy do zagadnienia najistotniej-
rech artykułów grodzkich: rozboju na drodze,
szego dla przedstawianego tematu: rozbudowy
kradzieży, podpalenia i gwałtu24. Jak zwięz
le
i ozdabiania miast. Fundacjom królewskim za-
ujął XVI-wieczny prawnik i urzędnik samorzą-
wdzięczamy znaczną część świątyń i ich boga-
dowy Bartłomiej Groicki:  miejskie prawo każ-
ty wystrój. Sumptem Jana Olbrachta powstało
de miasto sobie ku używaniu własnemu posta-
najwybitniejsze dzieło średniowiecznej sztuki sa-
nowiło (... a ) dla pożytku miejskiego mają być
kralnej  ołtarz Wita Stwosza w krakowskim ko-
obierani w radÄ™ ludzie dobrzy, mÄ…drzy (...) ta-
ściele Mariackim. Zarówno właściciele miast28,
jemnic miejskich nie wyjawiający, którzy na
jak i ich bogatsi mieszkańcy fundowali i ozda-
swym przestając cudzego nie pożądają a pospo-
biali w nich kościoły i te budowle, które wiąza-
litą rzecz nad własną przedkładają25, sprawie-
ły się z rozwojem miasta. Ewenementem była
dliwość y prawdę miłujący, kłamstwa y złość
fundacja w 1458 roku kościoła NMPanny
w nienawiści mający, w słowach i w uczynkach
w Tarnowie przez sołtysa i sześciu wieśniaków.
stali (...), darów nie przyjmujący, nie pijanice,
Rosnąca zamożność mieszczaństwa, szcze-
nie dwujęzyczni26, nie pochlebcy, nie błazny
gólnie gdańskiego, lwowskiego, krakowskie-
(...), lichwiarze i fałszerze 27.
go oraz bieckiego, i podkreślanie przez nie
Wygodne dla mieszczan stosowanie prawa,
niezależności stały się jednak przyczyną za-
do którego przywykli, nie zawsze było zgod-
hamowania tych procesów. Po leges sumptu-
ne z racją stanu królestwa, dlatego stanowiąc
ariae przyszły w 1496 roku przepisy zakazu-
na sejmie w Wiślicy prawo krajowe, zwane
jące nabywania przez mieszczan dóbr ziem-
 ziemskim , zakazano odwoływania się do
skich. Uzasadniane prawem zwyczajowym,
Magdeburga. Ko n i e c z n o ś ć k s z t a ł -
rezerwującym przodujące miejsce w państwie
c e n i a polskich urzędników administracji
stanowi rycerskiemu, któremu jako obrońcy
i prawników zaważyła na utworzeniu w 1364
ojczyzny służyła wyłączna własność ziemska,
roku uniwersytetu krakowskiego. Studiowali
wyrażały w istocie obawy szlachty dostatniej,
w nim i wykładali liczni przedstawiciele sta-
lecz nie dysponującej poważniejszymi zaso-
nu mieszczańskiego, m.in. Jan Długosz  ka-
bami pieniężnymi, przed wykupywaniem
nonik krakowski, sekretarz biskupa Zbignie-
majątków przez  rycerzy łokcia .
Szlachcic zresztÄ… á rebours nie mógÅ‚ pa-
rać się handlem, pod groz
bÄ… utraty praw sta-
22
Braunsberg  Braniewo, Frauenburg  Frombork,
nu, co przysłużyło się głównie Żydom, stają-
Elbląg, Gdańsk, Królewiec i Szczecin.
23
Działających a parte, tj. poza cechami.
24
Viarum depopulatio, furtum, incendio,rapina.
25
Wspólne dobro, tj. interes społeczności miejskiej.
26 28
Dotrzymujący słowa. W miastach należących do nich, których w XIV wie-
27
B. Groicki: Porządek sądów i spraw miejskich ku było ok. 20, ale w XVII wieku znacznie więcej. Np. do
prawa magdeburskiego w Koronie Polskiej (pod red. książąt Radziwiłłów należało ich 426, do ks. Wiśniowiec-
K. Koranyiego), Warszawa 1953, s. 29. kich 220, a do ks. Ostrogskich prawie 100.
Jan Pruszyński, Dziedzictwo kultury i przestrzeń miejska... 7
cym się niezastąpionymi pośrednikami w han- wa zwycięzców do łupu i kontrybucji pienięż-
dlu zagranicznym i dostawcami luksuso- nych. Większość miast Pomorza, Mazowsza,
wych tkanin, przypraw korzennych oraz Wielkopolski, Kujaw i Kaszub oraz Prus Kró-
przedmiotów zbytku. Z mocy konstytucji lewskich została gruntownie splądrowana
 Nihil novi z 1505 roku, mieszczanie nie z rozkazu władców tego niebogatego kraju, bez
mogli ubiegać się o najwyższe urzędy kościel- tradycji miejskich. Warszawa była trzykrotnie
ne i kandydować do sejmu, do czego prede- oblegana i zdobywana, a za każdym razem
stynowało ich wykształcenie, zdobywane doszczętnie łupiono kolejne pałace i kościo-
przez nich na studiach w Krakowie, Pozna- ły. Wykorzystanie szlaków wodnych umożli-
niu, a często za granicą. Być może właśnie wiało wywóz nie tylko wyposażenia zamków,
dlatego Zygmunt August nadał w 1535 roku pałaców i kościołów, łącznie ze skarbcami,
szlachectwo profesorom i doktorom wszech- umeblowaniem i zbiorami, ale nawet elemen-
nicy krakowskiej, uznając ich tym samym za tów kamieniarki (kominów, kolumn, schodów,
godnych urzędów w administracji królewskiej. portali i okien, rzez
b) i elementów wystroju.
Liczne indygenaty29 nie zmieniały niechętne- Podobnie było w Krakowie, gdzie kilkakrot-
go stosunku do  łyków , dosadnie wyrażone- nie rabowano Wawel, z Kaplicą Zygmuntow-
go przez Waleriana Nekandę Trepkę w jego ską, kościoły i rezydencje. Ich ofiarą stały
sławetnym paszkwilu  Liber chamorum 30. się też klasztory i kościoły Warszawy i Gdań-
ska, Oliwy, Braniewa, Fromborka i Krakowa,
Zważmy, że właśnie dlatego nie zachowało się
XVII wiek. PoczÄ…tek upadku miast
ani jedno oryginalne wnętrze kościelne sprzed
XVII wieku. Dodajmy do tego zniszczenia Lwo-
Polsce przez wieki oszczędzone zostały tak
wa i miast ziem ruskich Korony podczas wojen
liczne w Europie oblężenia miast, ich niszczenie
kozackich, doszczętne spalenie Wilna przez na-
i obciążanie kontrybucjami na rzecz zwycięzców.
jez
dz
ców moskiewskich i oblężenia Chocimia,
Od najazdu Tatarów Batu Chana w 1241 roku
Kamieńca i Trembowli. Mało znanym faktem są
i powtarzających się do XIV wieku najazdów li-
poniesione wskutek XVII-wiecznych konfliktów
tewskich, przez kilka wieków istniały warunki
wojennych straty ludnościowe, sięgające od 20
rozwoju i bogacenia siÄ™ miast na szlakach han-
do 40% mieszkańców miast. Podczas kolejnej
dlowych. Niekiedy tylko zmiany właścicieli
wojny szwedzkiej, zwanej  północną , w którą
wpływały niekorzystnie na ten rozwój, jak
wplątał nas August II Mocny w imię własnych
miało to miejsce np. w Tarnowie w 1620 roku.
interesów dynastycznych, znów spustoszały zie-
Za ostateczny upadek odpowiedzialni sÄ… jed-
mie i wyginęła część ich mieszkańców, co przy-
nak najez
dz
cy z północy, budujący swoją po-
czyniło się do anarchizacji życia politycznego.
tęgę wojenną za pieniądze z ... ceł, bezpraw-
Jeśli dodamy do tego osłabienie władzy, upartą,
nie nałożonych za Gustawa Adolfa na polski
wieloletnią niechęć szlachty do płacenia podat-
handel morski i zdobyczy wojny trzydziesto-
ków na wojsko i anachroniczną doktrynę obron-
letniej. Szwedzi spustoszyli w czasie wojny lat
ną, zrozumiemy przyczyny upadku i miast, i pań-
1655-1657, zwanej  potopem , ziemie Polski
stwa polskiego.
w stopniu przekraczajÄ…cym zwyczajowe pra-
Najtrafniej ujÄ…Å‚ to Wawrzyniec Surowiecki
w dziele  O upadku przemysłu i miast w Pol-
sce , pisząc:  zaburzenia wewnętrzne okropne
29
Zob. o tym najszerzej B. Trelińska: Album armo-
wojny z sąsiadami (...) przerywały ustawicznie
rum nobilium Regni Poloniae XV- XVIII saec. Herby
nobilitacji i indygenatów XV-XVIII w., Lublin 2001.
spokojne bytowanie ich mieszkańców i nisz-
30
W. Nekanda Trepka: Liber generationis plebe-
czyły w mgnieniu oka przez wiek zapracowa-
anorum, wyd. kryt. W. Dworzaczek, J. BartyÅ›, Z. Ku-
chowicz, Wrocław 1963.
ne majątki. Jeśli nieprzyjaciel wdarł się do kra-
8 SAMORZÄ„D TERYTORIALNY NR 7-8
ju, burzył wszystko, czego dosięgnął; jeśli zo- i unowocześniały liczne metropolie Europy Za-
stał, niekarny lub zgłodniały obrońca własnej chodniej, od Paryża i Berlina po Szczecin, wiele
ojczyzny zabierał i marnował, na co trafił. Od- miast Polski utraciło prawa miejskie. Pod rząda-
tąd miasta bez znaczenia, bez głosu, opieki, mi zaborczymi podupadł Kraków, Lwów i Tar-
podpory i obrony, wystawione na zawiść i do- nów, rusyfikowały się Warszawa i Wilno, niem-
wolność możniejszych, trapione bezustannie czały Poznań, Gniezno, Bydgoszcz i Toruń.
wszelkimi plagami nieszczęść i ucisku, w sa- Zamierzeniem władców Rosji była rusyfi-
mej tylko rozpaczy wyglądały ostatniej swej kacja językowa, obyczajowa, kulturalna i praw-
zguby. (...) Mieszczanin, opuściwszy zdrowe na zagarniętych ziem, a ich skutkiem nie tylko
ręce, gnuśniał całe życie w próżnowaniu i pi- zniszczenia i zahamowanie rozwoju miast, ale
jaństwie. Odarty z majątku i sposobu do życia, zmiany ich struktury demograficznej. Rdzen-
gnębiony wszelkimi plagami ucisków i niepo- ną ludność zaczęli zastępować liczni przyby-
koju (...), nie mógł użyć ani sił, ani rozumu do sze ze wschodu, zubożała szlachta polska,
rozwinięcia swego przemysłu. Szlachcic strze- wypędzona ze skonfiskowanych majątków,
gąc jedynie własnych swobód (...) lękał się usta- ludność wiejska, poszukująca pracy oraz bie-
wicznie, ażeby z utratą najmniejszej ich cząst- dota żydowska, przesiedlana z mocy ukazów
ki nie postradał wszystkich 31. carskich masowo do  zachodnich gubernii
Ograbione i zniszczone miasta nie miały Imperium. Słynnej  rzezi Pragi w 1794 roku
więc szans rozwoju i podnoszenie zasług wład- towarzyszyło jej całkowite zniszczenie. Psy-
ców dynastii saskiej dla rozwoju miast jest choza zagrożenia atakiem z zachodu i kolejne
całkowicie nie na miejscu, gdyż za jedyne rze- próby wybicia się narodu polskiego na nie-
czywiste osiągnięcie urbanistyczne, zwane podległość wpłynęły na militaryzację miast pod-
 osią saską , przyszło nam zapłacić najwyż- danych władzy gubernatorów wojennych. Bun-
szą cenę: utratę niepodległości. townicza Warszawa,  urągająca carskiej mocy
licznymi zrywami niepodległościowymi, zo-
stała obdarowana potężnym kompleksem Cy-
Utrata niepodległości i zahamowanie
tadeli i otoczona wieńcem fortów od Mokoto-
rozwoju miast
wa po Żoliborz i od Woli po brzeg Wisły,
w których zasięgu dział obowiązywały ogra-
Spóz
nioną próbą regulacji statusu miast było
niczenia pozwalające na stawianie budynków,
przywrócenie im samorządu na sejmie konwo-
których jedynie partery były murowane. Poza
kacyjnym z 1764 roku, utworzenie komisji do-
wznoszeniem licznych cerkwi, koszar i pomni-
brego porządku w Warszawie, a następnie in-
ków, władze carskie nie przyczyniły się niczym
nych miastach, wreszcie prawo  Miasta nasze
do budowy miast. Wyjątkiem był generał So-
Królewskie wolne w Państwach Rzeczypospo-
krat Starynkiewicz, który jako prezydent War-
litej , włączone in extenso do Konstytucji
szawy od 1875 roku zrobił dla niej więcej niż
3 Maja, która nigdy nie weszła w życie, wsku-
poprzednicy i niejeden z następców.
tek knowań rozbiorczych Rosji, Prus i Austrii.
Liczne cerkwie i pomniki, rosyjskie nazwy
Zważmy, że nastąpiło to w okresie Oświecenia,
ulic i szyldy sklepowe, patrole czerkieskie
z jego nowymi koncepcjami państwa, gdy żą-
i kozackie na ulicach miały trwale upodobnić
dania udziału stanu trzeciego w rządzeniu stały
Warszawę do miast Rosji. Dęblin stał się Iwan-
siÄ™ zaczynem rewolucji.
gorodem  na cześć feldmarszałka Paskiewi-
Rozwój miast u schyłku XVIII i w XIX wie-
cza, Puławy  Nową Aleksandrią, Piotrków
ku ominął ziemie polskie. Gdy budowały się
 Pietrakowem. Przykładem sztucznego po-
wstania i kalekiego rozwoju była A
ódz
, w któ-
31
rej polski żywioł stanowił jedynie tanią siłę ro-
Kraków 1861, ss. 168-170.
Jan Pruszyński, Dziedzictwo kultury i przestrzeń miejska... 9
boczą, kapitał był żydowski, administracja ro- Najtrudniejsza jest ocena działań Austrii, któ-
syjska, technologia niemiecka, a całość pro- ra jako pierwsza przystąpiła do rozbioru, zajmu-
dukcji wchłaniał rynek wschodni. Renesanso- jąc ziemie będące od początków XV wieku do-
wy Zamość zmienił się w prowincjonalne mia- meną władców Polski, w tym grody spiskie: Le-
steczko garnizonowe, z ciężkim więzieniem. woczę i Kieżmark oraz Nowy Targ i Nowy Sącz,
Zniszczenia materialnej substancji przesłaniają której w rozbiorowym łupie dostały się Lwów,
nam daleko bardziej dojmujące  utratę samo- Kraków i Tarnów, Przemyśl, Jarosław i Biecz,
rządności, zanik ducha publicznego, pijaństwo Cieplice, Cieszyn i Bielsko, Buczacz, Kołomyja
i wszechobecną korupcję urzędniczą, charak- i Stanisławów, a której wojska usiłowały rów-
terystyczną dla rządów carskich. nież w 1809 roku zdobyć Warszawę. Zarówno
Odmiennie przedstawiała się sytuacja miast Austriacy, jak i niektórzy krakowianie podtrzy-
pod panowaniem króla Prus. Rozwój miast daw- mują legendę rządów łagodnych, tolerancyjnych
nych Prus Królewskich32, Wielkopolski33, Prus i kulturalnych, co można cum grano salis przy-
Książęcych i Warmii był nie tyle ograniczony, jąć jedynie porównując je z panowaniem Rosjan.
co ujęty w żelazne karby polityki mającej na celu Nie zapominajmy też, że nadmiernie wysokie
ich zniemczenie. Służyły temu wprowadzenie podatki uzasadniały określanie ziem nazwanych
pruskiego modelu administracji, preferencyjne obcymi mianami Galicji i Lodomerii36  golicjÄ…
warunki przesiedlania i nabywania ziemi przez i głodomerią .
osadników z Prus i Saksonii, wznoszenie licz- Ożywiona działalność budowlana schyłku
nych koszar i więzień, germanizowanie nazw panowania Franciszka Józefa, który patronował
geograficznych i fizjograficznych, a zwłaszcza licznym przedsięwzięciom architektonicznym
podkreślanie cywilizacyjnej misji zakonu krzy- i naukowym, nie zmienia faktu, że była ona pro-
żackiego. Dlatego restauracji zamku krzyżackie- wadzona staraniem i kosztem nowych podda-
go w Malborku towarzyszyło usuwanie śladów nych cesarza, a ponadto upodabniała architek-
panowania królów polskich, a on sam stał się turę i założenia urbanistyczne miast do metro-
symbolem walki z  polską bezczelnością i sar- polii. Wyburzając mury miejskie i zakładając
macką butą 34, wreszcie przekształcanie świątyń w ich miejscu parki37, otwierano przestrzeń
katolickich w zbory protestanckie i niszczenie miejskÄ… dla dalszej rozbudowy, zaprzepaszczo-
ich wystroju. Charakterystyczny jest przykład no natomiast wartości historyczne budowli,
dzieł sztuki średniowiecznej z gdańskiego ko- ponieważ nie była to historia Austrii. Dlatego
ścioła N. M. Panny  fundacji mieszczan gdań- nie uważano za zdrożną dewastacji siedziby
skich, które ukryte ocalały z grabieży szwedz- królów polskich na Wawelu i przekształcenia
kich i zostały odnalezione u schyłku XIX wieku jej w koszary. To wojska austriackie również
przez pruskie władze miejskie. Wbrew własne- w czasie Wiosny Ludów 1848 roku prowadziły
mu prawu, zabytki te zniszczono, wyroby ze złota niszczący ostrzał artyleryjski Krakowa i Lwo-
i srebra przetopiono, hafty spruto na galony ofi- wa, demolujÄ…c m. in. uniwersytet i ratusz, za-
cerskie, a znaczną część wyprzedano35. stąpiony potem bezstylowym blokhauzem.
Udanymi próbami poróżnienia poddanych róż-
nych wyznań było przekazywanie kościołów
rzymskokatolickich gminom wyznania greko-
32
Gdańsk, Toruń, Bytów i Lębork
33
Poznań, Bydgoszcz, Gniezno. katolickiego, przy której to okazji niszczono ich
34
Z przemówienia kajzera Wilhelma II w 1900 r.
wystrój, usuwano ołtarze, freski, epitafia i her-
na zamku malborskim.
35
W Niemieckim Muzeum Narodowym w Norym- by polskich fundatorów. Największym przed-
berdze, w Brandenburgu, Halberstad i Stralsundzie oraz
w Muzeum Rzemiosł Artystycznych w Berlinie; zob.:
G. Gülzow: Aus dem mittelälterlichen Paramenten-
36
schatz von St.Marien  Danzig jetzt in St. Marien- Od księstw halickiego i włodzimierskiego.
37
-Lübeck, Lubeka 1964. Planty, Ring, körüt.
10 SAMORZÄ„D TERYTORIALNY NR 7-8
sięwzięciem budowlanym monarchii na zie- Wreszcie, traktat z Rosją sowiecką zawarty
miach polskich była cytadela przemyska. w Rydze w 1921 roku pozostawił za kordo-
A zatem, żadnemu z zaborców nie można przy- nem granicznym Kamieniec Podolski, Berdy-
pisać szczególnych zasług dla urbanizacji ziem czów, Żytomierz i inne miasta, niewielkie
polskich, a jeżeli taka następowała, była rów- wprawdzie, ale będące dowodami przeszłego
nież formą rozbioru moralnego, zwłaszcza że współżycia ludności różnych nacji. Władze so-
towarzyszyło jej zacieranie śladów polskości, wieckie ze szczególną zaciętością niszczyły na
grabież dzieł sztuki i zabytków, archiwów miej- nich wszelkie ślady polskości, w tym zabyt-
skich i państwowych, księgozbiorów publicz- kowe budowle sakralne i świeckie.
nych i klasztornych, jednym słowem, z
ródeł, bez W Odrodzonej Polsce, okrojonej, zniszczo-
których nasze wiedza o przeszłości ojczystej na nej i zubożałej wskutek ponad stuletniej nie-
zawsze pozostanie kaleka38. woli, notujemy jednak, zwłaszcza w pierw-
szym dziesięcioleciu, nie tylko odbudowę pań-
stwowości, tworzenie zrębów administracji
Wielka wojna, niepodległość
i samorządów miejskich, ale również nadzwy-
i restauracja zabytków
czajną pieczołowitość w budowie miast i re-
stauracji zabytków. Interesującym zjawiskiem
Jeden z najwybitniejszych polskich konser-
jest to, iż w działalności budowlanej, zamiast
watorów zabytków, Tadeusz Szydłowski nadał
dać się uwieść nowym modom w architektu-
swemu dziełu tytuł:  Ruiny Polski 39. Szacuje
rze, nawiÄ…zuje siÄ™ stylowo do XVIII-wieczne-
się, że podczas działań wojennych na ziemiach
go klasycyzmu, dla podkreślenia jedności Pol-
Polski uległo zniszczeniu ok. 1,7 mln budyn-
ski odrodzonej z przedrozbiorowÄ…42.
ków, z których conajmniej 10% miało wielką
Szczególnie ożywioną działalność konser-
wartość zabytkową. Największe zniszczenia do-
watorskÄ… i propagowanie opieki nad zabytka-
tknęły Białystok, Bydgoszcz, Chełm, Gdańsk
mi obserwujemy we Lwowie i w Krakowie.
i Kalisz oraz miasta na terenie działań frontu
Powstałe w 1911 roku Towarzystwo Upiększa-
galicyjskiego. OpuszczajÄ…c WarszawÄ™ w 1915
nia Miasta Lwowa i Okolicy, skupia architek-
roku, Rosjanie wywiez
li z niej wszystko, co ich
tów, malarzy i przedstawicieli rzemiosł arty-
zdaniem mogło stać się zdobyczą nieprzyjacie-
stycznych, a jego celem jest dbałość o este-
la, w tym ogromne zasoby dzieł sztuki40.
tyczny wygląd miasta i przeciwdziałanie jego
Utworzenie w 1916 roku tzw. Generalne-
szpeceniu. Podobne sÄ… cele Towarzystwa Mi-
go Gubernatorstwa41 dało niemieckiej admi-
łośników Zabytków Krakowa, utworzonego
nistracji asumpt do takich samych działań.
jeszcze w 1897 roku. Warto podkreślić, że wła-
dze miejskie liczyły się z opiniami wyrażany-
mi przez członków tego rodzaju stowarzyszeń
38
Zob. o tym.: J. Pruszyński: Dziedzictwo kultury
 często wybitnymi uczonymi. Odbudowie
Polski, jego straty i ochrona prawna, Kraków 2001, t. I,
ss. 248- 308.
i modernizacji poddano zabytki Biecza, Kazi-
39
T. Szydłowski: Ruiny Polski. Opis szkód wyrządzo-
mierza, Krakowa, Lwowa, Sandomierza, Tar-
nych przez wojnę w dziedzinie zabytków sztuki na ziemiach
Małopolski i Rusi Czerwonej, T. I-II, Lwów 1919.
nowa, Torunia i Wilna. Do wielkich, choć kon-
40
Nie oddane nigdy, mimo wyraz
nego zobowiÄ…za-
trowersyjnych osiągnięć należała restauracja
nia traktatowego zwrócenia Polsce:  bibliotek, księgo-
zbiorów, archiwów, zbiorów dzieł sztuki, zabytków Zamku Królewskiego na Wawelu, możliwa
oraz wszelkiego rodzaju przedmiotów o wartości hi-
również dzięki dobrowolnym datkom społe-
storycznej, narodowej, artystycznej, archeologicznej,
czeństwa, oraz całkowita renowacja warszaw-
naukowej lub w ogóle kulturalnej . O tym szerzej
J. Pruszyński, op. cit., t. I, ss. 329-341.
41
Album: Das Generalgouvernement Warschau.
Eine Bildreihe aus der Zeit des Weltkrieges herausge-
42
geben vom Kaiserlich Deutschen Generalgouvernement Zob.: Księga pamiątkowa  X-lecie Polski Odro-
Warschau, Oldenburg 1918 . dzonej , Warszawa 1928.
Jan Pruszyński, Dziedzictwo kultury i przestrzeń miejska... 11
skiej Starówki. Pracami konserwatorskimi objęto zbrojnej. Celem agresji hitlerowskiej i sowiec-
kilkaset zabytków architektury nie tylko w wy- kiej oraz następującej po nich okupacji było wy-
mienionych miastach, ale także w Felsztynie, niszczenie etniczne narodu polskiego i zatarcie
Gniez
nie, Jarosławiu, Jędrzejowie, Kartuzach, śladów jego egzystencji. Procesy te, zasługujące
Klimontowie, Koprzywnicy, A
ęczycy, Przasnyszu, na miano  miastobójstwa 45, są niemniej doj-
Radomiu, Słonimu, Sokalu, Stołpcach, Szydłowie, mujące od największych w Europie strat ludz-
Wolsztynie, Zamościu i Zawichoście. kich46. Obywatele Rzeczypospolitej, zamieszku-
We wszystkich tych pracach udział brały jący włączone do III Rzeszy ziemie Śląska,
samorządy miejskie, których prace koordyno- i Wielkopolski  przemianowanej na  Warthe-
wał Tymczasowy Wydział Samorządowy. gau , stali się automatycznie  poddanymi 47 nie-
Współdziałaniu magistratów miejskich i władz mieckimi, zaś mieszkańcy kolejnej  Generalnej
konserwatorskich zawdzięczamy też utworze- Gubernii  ludz
mi drugiej kategorii czy też,
nie lub rozbudowę znacznej liczby muzeów wdług terminologii niemieckiej,  podludz
mi ,
regionalnych, podlegajÄ…cych samorzÄ…dom podlegajÄ…cymi rozlicznym represjom, z ekster-
miejskim i utrzymywanych przez nie, mimo minacją w obozach koncentracyjnych włącznie.
znacznych niedostatków finansowych43. Podobny manewr przeprowadziły władze
Niemniej ważne było usuwanie piętn za- sowieckie na okupowanych ziemiach Polski,
borczych, budowli i pomników44, i upamięt- przekształconych w Białoruską, Litewską
nianie zabronionych jeszcze niedawno rocz- i Ukraińską SRR. Wśród setek tysięcy deporto-
nic narodowych, miejsc straceń i walk o nie- wanych z nich do łagrów i posiołków ZSRR
podległość, wśród których szczególne miejsce znalez
li się pracownicy samorządów i służb
zajął cmentarz obrońców Lwowa w 1918 roku, miejskich, o wypróbowanym patriotyzmie, bo
nazwanych orlętami: ozdobiony napisem mor- ich przedwojenna działalność publiczna, gospo-
tui sunt ut liberi vivamus. Niespełna dwudzie- darcza lub społeczna były uznane za wrogie wo-
stoletni okres niepodległości został, dzięki wie- bec ZSRR i podobnie jak  złośliwa odmowa
dzy członków towarzystw kulturalnych i ofiar- przyjęcia sowieckiego paszportu powodowa-
ności społeczeństwa, dobrze spożytkowany nie ły represję karną. Oba reżimy dokonały konfi-
tylko dla ochrony i opieki nad zabytkami, ale skaty całości majątku publicznego, rabując
i kształtowania ducha obywatelskiego. i wywożąc wszystko, co przedstawiało jakąkol-
wiek wartość i niszcząc to, co takiej wartości
dla nich nie miało48.
II wojna światowa. Miastobójstwo
W dziele  umacniania niemczyzny 49 bom-
bardowano Tarnów, A
owicz i Jasną Górę, spa-
Okresowi lat 1939-1945 poświęcono w hi-
lono kolegiatę łęczycką, obrabowano krakow-
storiografii wiele miejsca, koncentrujÄ…c siÄ™ jed-
skie kościoły św. Barbary, Bernardynów, Do-
nak na dokumentowaniu ludobójstwa i walki
43
M.in. Muzeum Narodowego, Muzeum Etnograficz-
45
nego im. Seweryna Udzieli i Muzeum Przemysłu Artystycz- Termin autorstwa Jeanne Belhumeur, dyrektora
nego w Krakowie, Muzeum Narodowego w Warszawie, Międzynarodowego Stowarzyszenia Prawników Spe-
Muzeum Narodowego im. Jana III Sobieskiego i Muzeum cjalizujących się w Sztukach Pięknych (AIDA), zob.:
Historycznego miasta Lwowa, Muzeum Świętokrzyskie- J. Pruszyński: Przestępstwo miastobójstwa,  Ochrona
go w Kielcach, Muzeum Prehistorycznego i Muzeum Et- Zabytków 1996, nr 1, ss. 45-50.
46
nograficznego w A
odzi, Muzeum Lubelskiego, Muzeum 22% społeczeństwa, tj. więcej niż w Jugosławii
ÅšlÄ…skiego w Katowicach, Muzeum Wielkopolskiego i ZSRR.
47
w Poznaniu i licznych muzeów miejskich. Nazwa ta jest w pełni adekwatna, bo trudno na-
44
Np. warszawskich pomników Aleksandra I oraz zwać ich obywatelami.
48
żołnierzy rosyjskich zabitych w 1831 roku podczas J. Pruszyński, op. cit., t. I, ss. 421-446, 463-474
szturmu Woli i Olszynki Grochowskiej, Paskiewicza i t. II, ss. 411-428.
49
i lojalnych carowi generałów, pomnika cesarza Wilhel- R. Fuks: Działalność  Das Ahnenerbe , (w:)
ma na zamku poznańskim. Cz. Pilichowski: Zbrodnie i sprawcy..., ss. 692-712.
12 SAMORZÄ„D TERYTORIALNY NR 7-8
minikanów, św. Floriana, Mariacki, Paulinów towanych przez ZSRR, jak i na Lubelszczyz
nie,
na Skałce, splądrowano muzea i archiwa, skarb- Zamojszczyz
nie, Mazurach, Warmii, Pomorzu
ce kościelne Elbląga, Gdańska, Gniezna, Ka- i Śląsku. Z miast systematycznie ogołacanych
lisza, Krakowa, Lublina, Poznania, Przemyśla, przez  trofiejnyje komisji KA wywieziono nie-
Sandomierza, Tarnowa i Trzemeszna, ograbio- mal całą infrastrukturę miejską, od środków trans-
no Płock, największe jednak były szkody wy- portu, po przewody trakcji elektrycznej, mate-
rządzone stolicy. Wskutek wojny 150 ośrod- riały budowlane i wyposażenie fabryk, nie mó-
ków miejskich utraciło połowę majątku trwałe- wiąc już o ponad milionie obiektów o wartości
go, w tym ponad 6 tysięcy budowli zabytkowych, historycznej i artystycznej wielekroć przekracza-
tj. połowę zasobu zewidencjonowanego. Śred- jącej materialną.
nia zniszczeń budowlanych w Polsce wyniosła
43%. Straty substancji zabytkowej wyniosły
Wielka odbudowa i wielka dewastacja
w Poznaniu 52%, na Lubelszczyz
nie 18%, zaÅ›
w Krakowie i województwie 4%, podczas gdy
Dla nowych osadników  repatriantów lub
w Warszawie, prawie doszczętnie zniszczonej
raczej  depatriantów z dawnych ziem wschod-
wskutek bombardowań i planowej akcji jedno-
nich II Rzeczypospolitej  zdewastowane mia-
stek saperskich SS, przestało istnieć 7535 zabyt-
sta i miasteczka o wyraz
nie niemieckim cha-
ków architektury, o kubaturze 45 300 000 m3,
rakterze nie były w żadnej mierze rekompensa-
tj. 90%. Wywieziono lub zniszczono na miejscu
tą. Przymusowo wysiedleni, zachowali tęskno-
większość pomników, zabrano w celu przetopie-
tę za ziemią ojczystą, z której zostali wygnani,
nia większość dzwonów kościelnych. Systema-
pamięć obaw przed wywiezieniem w przeciw-
tycznie podpalano i wysadzano dzieła tej klasy,
nym kierunku geograficznym, okrucieństwa
co Zamek Królewski i Pałac Saski oraz zespoły
ukraińskich rezunów z UPA i terroru niemiec-
zabudowy Starego i Nowego Miasta, Śródmie-
kich władz. Nie doceniali piękna miasteczek
ścia i Woli, niszcząc doszczętnie historyczną
i wsi ziem, które dostali w czasowe  jak przy-
miejskÄ… substancjÄ™ budowlanÄ….
puszczali  posiadanie, co nie zachęcało do ja-
Władze sowieckie poprzestały na okupowa-
kiejkolwiek aktywności urbanistycznej. Nie ina-
nych terytoriach na wywiezieniu większości mie-
czej było z przybyszami z ziem Polski zwanych
nia publicznego i prywatnego, mimo oficjalne-
 rdzennymi . Znamienna jest uchwała podjęta
go twierdzenia, że jest ono  własnością ludu ukra-
w 1946 roku przez RadÄ™ MiejskÄ… Krakowa, by
ińskiego i białoruskiego wytworzoną jego wy-
na Śląsk kierować przymusowo przestępców,
siłkiem , na zniszczeniu około 4 tys. świątyń,
spekulantów i osoby bez stałego zatrudnienia.
zaborze ich wyposażenia i użyciu na magazyny
Słabość administracji polskiej i wszechwładza
nawozów, środków pędnych i chemicznych,
sowieckich komendantów wojskowych przy-
warsztaty, kluby bezbożników i dla odmiany
czyniały się do przywłaszczania w drodze tzw.
 areszty NKWD. Ponadto, zarówno we Lwo-
szabru wszystkiego, co nie było należycie strze-
wie, jak w Wilnie, Białymstoku, Brześciu, Grod-
żone, mogło być bez ryzyka wywiezione i sprze-
nie i Pińsku, a nawet Baranowiczach i Żabiem
dane. Ziemie nazwane dumnie  odzyskanymi
przewidujÄ…co niszczono zbiory muzealne prze-
były w istocie wyz ys ki wa nymi . O tym,
czące swoim istnieniem głoszonym hasłom o od-
że były one nimi w istocie świadczy zorgani-
wiecznej przynależności tych ziem do Rosji. Do
zowana działalność r oz bi ór kowa , trwa-
tych zniszczeń doszły kolejne, dokonywane przez
jąca od 1947 do 1955 roku, w wyniku której
ArmiÄ™ CzerwonÄ… w jej nowym  pochodzie za
w Bolkowie, Brzegu, Gryfowie, Jaworze, Je-
Wisłę 50, zarówno na ziemiach wcześniej zaanek-
leniej Górze, Kłodzku, Lwówku, Mirsku, No-
wogrodz
cu k. Lubania, Nysie, Olsztynku,
50
Paczkowie, Prabutach, Prudniku, Reszlu, Srebr-
Według określenia Tuchaczewskiego.
Jan Pruszyński, Dziedzictwo kultury i przestrzeń miejska... 13
nej Górze i Świdnicy rozbierano na materiał bu- którego budowle zostały wzniesione w ciągu
dowlany zamki, baszty, mury obronne, kościoły trzech dziesięcioleci, został do ruiny doprowa-
i ratusze, łącznie ponad półtora tysiąca budyn- dzony mniej więcej w takim samym czasie.
ków, w większości zabytkowych. Waliły się budynki miasteczek Polski południo-
Odbudowa miast historycznych  Warsza- wo-wschodniej, ÅšlÄ…ska, Pomorza, Warmii i Ma-
wy, Wrocławia, Gdańska, Torunia  będąca zur. Choć raporty opracowane w Ministerstwie
niewątpliwym osiągnięciem polskiego konser- Kultury i Sztuki na użytek władz zawierały ze-
watorstwa, była również hamowana i ograni- stawienia zbiorcze, jednak ani liczba, ani ro-
czana racjami ideologicznymi. W stolicy bez dzaj zniszczonych dzieł architektury i budow-
potrzeby wyburzono budowle zachowane nictwa nie są znane, ponieważ w rejestrze za-
w stanie umożliwiającym restaurację51, w Gdań- bytków nie ujawniano w ogóle budynków za-
sku zaniechano odbudowy części świątyń i bu- kwalifikowanych do wyburzenia, co było
dowli na Wyspie Spichrzów, zaś do odtworzo- oczywistym naruszeniem przepisów. Cechą
nych fasad starego miasta dostawiono typowe prawa było zresztą ideologiczne skażenie, po-
projekty tzw. osiedli robotniczych. Dominan- zwalające na upośledzenie niektórych form
tą architektoniczną centrum stolicy stał się mo- i podmiotów własności. Faktem budzącym
numentalny Pałac Kultury i Nauki im. Josifa szczególne wątpliwości co do istnienia w PRL
Stalina, dezorganizujący przestrzeń miejską jakiejkolwiek ochrony prawnej zabytków był
i uniemożliwiający jej swobodne kształtowa- brak represji karnej wobec czynów uznanych
nie. Historyczne ośrodki miejskie Śląska stały za przestępstwa i wykroczenia, a to dlatego, że
się poligonem  odprusaczania 52, pod którym ochronę prawnokarną uzależniano od tego, czy
to mianem rozumiano zarówno brak opieki, jak i które przedmioty były  z
ródłem rozwoju p a ń -
i niszczenie zachowanej substancji miejskiej. s t w a, jego bogactwa i wiązały się z budow-
We Wrocławiu długi czas po wojnie zaplecze nictwem socjalizmu w Polsce . Z dokumen-
rynku stanowiły wypalone kamieniczki, stop- tów nie wynika, aby nawet tak spektakularne
niowo zastępowane bezstylowymi blokami, wyczyny władz, jak rozbiórka średniowiecz-
a następnie wykwitami inwencji architekto- nego Zamku Ujazdowskiego w Warszawie,
nicznej, rażąco odbijającymi od zachowanej wysadzenie średniowiecznych młynów pro-
zabudowy. Niszczała cenna zabudowa królew- chowych we Wrocławiu czy starego miasta
skiego Krakowa. w Bielsku spowodowały odpowiedzialność.
Czynnikami mi a s t obój c z ymi były Sytuacja zasobu budowlanego przejętego
ponadto zmiany struktury demograficznej i wła- pod zarząd państwa wskutek powojennych
snościowej. Napływ ludności pochodzącej dekretów nakazywała precyzyjną i co ważniej-
w większości ze wsi, odebranie zwanym ka- sze, wykonalną regulację ochronną. Z mocy
mienicznikami właścicielom budynków, o któ- przyjętej 15 lutego 1962 roku ustawy o ochro-
re dbali, poddanie ich niszczącemu reżimowi nie dóbr kultury i o muzeach53 możliwa była
tzw. gospodarki komunalnej spowodowały ochrona obiektów  mających znaczenie dla
stopniowe niszczenie infrastruktury mieszkal- dziedzictwa i rozwoju kulturalnego ze wzglÄ™-
nej, handlowej i rzemieślniczej. W ruinę po- du na wartość historyczną, naukową lub arty-
padały Płock, Pułtusk, magnacki Białystok styczną , w tym wpisanych do rejestru  dzieł
i trybunalski Lublin. Renesansowy Zamość, budownictwa, urbanistyki i architektury oraz
 zespołów budowlanych o wartości architek-
tonicznej , jednak była ona  obowiązkiem
51
Zob.: J. S. Majewski, T. Markiewicz: Warszawa
nie odbudowana, Warszawa 1999.
52
Określenia tego użył Z. Rewski: O odprusaczenie
53
architektury Ziem Zachodnich,  Odra 1949, nr 7 (169). DzU nr 10, poz. 48.
14 SAMORZÄ„D TERYTORIALNY NR 7-8
państwa . Chronione zabytki miały stanowić z przeszłości, nie kwapiąc się bynajmniej do
 składnik życia współczesnego społeczeństwa lokowania swoich agend w nowych budyn-
socjalistycznego , ale społeczeństwo to, wy- kach, jednak większość historycznie warto-
obcowane kulturalnie i poddawane skutecznej ściowej substancji budowlanej miast i miaste-
indoktrynacji politycznej, nie poczuwało się czek zaczęły zastępować wytwory nowocze-
do  powinności ochrony . Do ogromnych snej myśli architektonicznej: pozbawione in-
zniszczeń przyczyniła tzw. klasyfikacja54. Po- dywidualności  projekty typowe , lokalne
dział na grupy od 0 do IV był błędem, okazało domy towarowe, domy kultury, domy chłopa
się bowiem, że w miastach zaliczonych do ka- i blokowiska  osiedli sypialnych , dezintegru-
tegorii najwyższej: Krakowie, Kazimierzu nad jące ich mieszkańców. Znaczna w tym wina
Wisłą, Toruniu, Tarnowie czy Sandomierzu, architektów, przekonujących władze miejskie
większość budynków należała do klasy III o wyższości  powiatowych drapaczy chmur
i IV, nie kwalifikującej się do dotacji z budże- i rozłożystych pawilonów sklepowych nad budyn-
tu państwa na cele ochronne. Pomysł Minister- kami nienowoczesnymi, niemodnymi, a zwłasz-
stwa stał się w ten sposób przyzwoleniem na cza zaniedbanymi. Upaństwowienie licznych
ich niszczenie i wskazówką dla zwolenników instytucji, w tym ponad 130 muzeów miej-
 modernizacji . Co gorsza, dawno uchylone skich, wyobcowało kulturalnie mieszkańców.
przepisy wewnętrzne do dziś funkcjonują Odtąd ani oni, ani władze miejskie nie poczu-
w świadomości społecznej. Hermetyzm, ogól- wali się do opieki nad zabytkami, uznając ją
nikowość i brak precyzji ustawowej regulacji za obowiązek państwa. Resztę uczyniło dok-
ochrony dóbr kultury sprawiły, że w ogóle nie trynerstwo, żądza władzy oraz niska świado-
była ona przestrzegana, stając się raczej de- mość historyczna i kulturalna decydentów, nie
koracją niż instrumentem ochrony. poczuwających się do żadnych związków z za-
rządzanymi  jednostkami podziału terytorial-
nego . Miasta słynące przedtem zasłużonymi
Centralizm  demokratyczny
osobistościami, wybitnymi zakładami oświa-
i architektoniczny
towymi, fundacjami publicznymi, lokalnymi
zwyczajami i świętami stały się  Polską B ,
Oddanie władzy w ręce rad narodowych55,
a opuszczenie ich  marzeniem większości ich
podwójnie  politycznie i administracyjnie  pod-
mieszkańców.
porządkowanych władzom centralnym, położy-
Å‚o kres z trudem odbudowanej s a mor z Ä… d-
Samorządność, własność
no ś c i , zniszczyło związki lokalne i ducha pu-
blicznego. Lekceważenie zarówno stosunków i brak koncepcji
własnościowych, jak i rozwiązań przestrzen-
nych spowodowało zniszczenie tysięcy wybit- Przemiany ustrojowe, polityczne i gospo-
nych dzieł budownictwa miejskiego, ratuszów darcze po 1989 roku unaoczniły problemy spo-
i murów miejskich, baszt i kamienic, pod pozo- wodowane wieloletnią niegospodarnością, bra-
rem  modernizacji miast , tym bardziej, że były kiem koncepcji zagospodarowania ogromne-
one reliktami feudalizmu, drobnomieszczań- go zasobu budowlanego, przejętego przez pań-
stwa i burżuazji. Charakterystyczne, że władze stwo, lekceważeniem własności i zniszczeniem
zachowywały dla siebie budowle pochodzące samorządności. Zacznijmy od stwierdzenia, że
z gospodarnością wiążą się ściśle: określenie
i uregulowanie stosunków własnościowych
54
Wprowadzona nie publikowanÄ… instrukcjÄ… MKiS
oraz s a mor z ą dnoś ć , tj. możliwość dzia-
z 20 grudnia 1961 roku.
łania wspólnot lokalnych i podejmowania
55
Ustawa z 20 marca 1950 r. o terenowych organach
jednolitej władzy państwowej, DzU nr 14, poz. 130 . przez ich władze pochodzące z wyboru decy-
Jan Pruszyński, Dziedzictwo kultury i przestrzeń miejska... 15
zji zgodnych z ich dobrem ogólnym, bez ze- ochrony. Nadal obowiązująca ustawa z 15 lu-
wnętrznych wpływów i nacisków, na własny tego 1962 r. o ochronie dóbr kultury, stwier-
koszt i odpowiedzialność. Jest zaprzeczeniem dza co prawda w art. 2, że:  organy państwo-
samorządności w jej samym założeniu, gdy we i samorządowe są zobowiązane do zapew-
składniki majątku pozostają własnością pań- nienia warunków prawnych, organizacyj-
stwa, a faktycznie mieniem przez nie opusz- nych i finansowych dla o c h r o n y dóbr kultu-
czonym lub oddawanym z dobrodziejstwem ry , lecz uznaje za nie tylko obiekty wpisane do
inwentarza rozmaitym agencjom, zaś wypra- rejestru zabytków lub inwentarza muzealne-
cowane przez wspólnotę środki są przymuso- go (art. 4 ust. 1 i ust. 2), ale  każdy przedmiot
wo przekazywane do budżetu centralnego ruchomy lub nieruchomy, dawny lub współ-
i wydzielane z niego w formie dotacji. czesny, majÄ…cy znaczenie dla dziedzictwa
Godzi się podkreślić, że wraz ze zmianą i rozwoju kulturalnego ze względu na jego war-
ustroju przestała istnieć nie zdefiniowana i nie- tość historyczną, naukową lub artystyczną , co
określona  własność społeczna , to znaczy jest życzeniem niemożliwym do spełnienia,
każda rzecz w rozumieniu prawa cywilnego a ponadto zakazuje:  bez zezwolenia właści-
powinna mieć konkretnego właściciela, trak- wego wo j e wó d z k i e g o konserwatora
towanego równoprawnie, niezależnie od tego, zabytków przerabiać, odnawiać, rekonstru-
czy jest nim Skarb Państwa, wspólnoty komu- ować, konserwować, zabudowywać, odbudo-
nalne (gminy, ich związki, przedsiębiorstwa wywać, zdobić, uzupełniać, rozkopywać zabyt-
komunalne, podlegające samorządom zakłady ki i dokonywać innych zmian , co oznacza, że
administracyjne: placówki oświaty i służby za zgodą tego funkcjonariusza wszystkie te
zdrowia), osoby fizyczne czy prawne (stowa- działania są dozwolone. Jeśli dodamy nakaz
rzyszenia, związki wyznaniowe, partie poli- z art. 38 ust. 1 użytkowania zabytku nierucho-
tyczne, spółki handlowe). Obowiązki nałożo- mego:  wyłącznie w sposób zgodny z zasada-
ne prawem dotyczą nie tylko właścicieli, ale mi opieki na zabytkami, które nie są i nie mogą
i osób sprawujących zarząd składnikami mie- być ogólnie określone, i zważymy, że właści-
nia, nakładając na nie odpowiedzialność za ich wości miejscowej wojewódzkiego konserwa-
stan i zachowanie. tora zabytków podlega ogół zabytków wszyst-
Zadania gmin miejskich za budowle, ich kich miast województwa, zdamy sobie spra-
zespoły, układy przestrzenne i ich elementy roz- wę, jak nikłe są możliwości stosowania usta-
poznane i zarejestrowane jako zabytki, a także wy i kontroli jej przestrzegania. W kolejnych
za zasoby muzeów miejskich nie mają charak- projektach bądz
stwierdzono ogólnikowo, że
teru fakultatywnego, lecz obligatoryjny i nikt  bez zezwolenia w.k. z. nie wolno dokonywać
nie może tłumaczyć swoich działań i zaniechań w zabytku zmian mogących przyczynić się do
niechęcią do reliktów przeszłości ani prioryte- utraty wartości zabytku, jego otoczenia lub wi-
tami gospodarczymi. Problem jedynie w tym, doku na ten zabytek 57, ale w świetle następ-
że dowolność i manipulacje podziałów teryto- nych projektów58 takie zezwolenie w ogóle nie
rialnych wskazują, jak dalece ich autorom obo- jest potrzebne. Nie mają większej wartości
jętne są tradycyjne związki lokalne56. prawnej wprowadzone do ustawy przepisy chro-
Do tego przepisy prawa nie stanowią pre- niące  krajobraz kulturowy oraz umożliwia-
cyzyjnych wskazań przedmiotów i zakresu jące tworzenie s t r e f o c h r o n y k o n -
s e r wa t o r s k i e j , rezerwatów i parków
56
Podniesienie w 1975 roku Tarnowa do rangi
57
województwa i obecna zmiana, dowolne wytyczenie
W tym również do umieszczania tablic i urzą-
woj. mazowieckiego, obejmującego niemałą część Pod- dzeń reklamowych oraz napisów  projekt z 1996 roku,
lasia i Małopolski, przetargi dotyczące granic gmin
art. 28.
58
miejskich.
Z paz
dziernika 1999 i lutego 2002 roku.
16 SAMORZÄ„D TERYTORIALNY NR 7-8
kulturowych. Żaden z tych przepisów nie jest podlega ochronie61. Co gorsza, w studiach
w stanie zapobiegać nieuniknionym kolizjom przygotowywanych na zlecenie inwestorów
założeń ochrony i interesów architektów i in- zawierane są rozmyślnie fałszowane dane do-
westorów budowlanych, których wytwory tyczące obciążeń środowiskowych. Sekundu-
niszczą chronioną substancję budowli zabyt- ją im architekci, uważający się za szermierzy
kowych, podobnie jak nie spowoduje automa- nowoczesności, którzy zapominają, że archi-
tycznych zmian w świadomości prawnej prze- tektura to sztuka harmonijnego kształtowania
pis art. 11 ust 1 ustawy z 1962 roku, nakłada- przestrzeni, dekomponują otoczenie i pozba-
jący na wojewodów i organy gminy obowią- wiają miasta dowodów ich historii.
zek  dbałości o dobra kultury i podejmowa- Niewielka liczba budowli historycznych bę-
nie działań ochronnych oraz uwzględnianie za- dących dokumentami przeszłości, która zacho-
dań ochrony zabytków, między innymi w regio- wała się do naszych czasów, nakazuje traktowa-
nalnych i miejscowych planach zagospodaro- nie ich z pieczołowitością, na którą w pełni za-
wania przestrzennego, w budżetach, w prawie sługują. Nie wystarczy stwierdzenie, że dany
miejscowym i przepisach gminnych . Choć obiekt jest zabytkiem albo ma  wartości histo-
w świetle tego samego artykułu zarówno regio- ryczne, artystyczne bądz
naukowe i dokonanie
nalne, jak i miejscowe plany zagospodarowa- jego wpisu do rejestru. Znacznie istotniejsze od
nia przestrzennego powinny być uz ga dni a - podkreślania jego walorów artystycznych jest
ne z właściwym wojewódzkim konserwato- badanie historycznych związków takiego obiek-
rem zabytków. Przepisy ustawy z 7 lipca 1994 r. tu ze społecznością miejską i wprowadzanie
o zagospodarowaniu przestrzennym59 są na tyle wyników tych badań do jej świadomości.
ogólnikowe, że pozwalają na dowolną ich in- Dla ich zachowania niezbędna jest też zgod-
terpretację. Jakże bowiem traktować nałożony na współpraca samorządu miejskiego z czynni-
art. 1 ust. 2 pkt 4 wymóg:  ochrony dziedzic- kiem fachowym, jakim w tej mierze jest lub
twa kulturowego i dóbr kultury lub stwierdze- powinien być konserwator zabytków. Ponieważ
nie art. 10 ust. 1 pkt 8, iż szczególne warunki taki organ szczebla wojewódzkiego nie jest
zagospodarowania terenów, w tym zakaz zabu- w stanie skutecznie kontrolować wykonywania
dowy, powinny wynikać z potrzeb ochrony  śro- decyzji ochronnych, celowe jest powoływanie
dowiska kulturowego 60. rejonowych, miejskich lub gminnych konser-
Co prawda miejscowy plan zagospodaro- watorów zabytków, na co pozwala art. 8 ust. 3
wania w dacie jego uchwalenia przez radę ustawy z 15 lutego 1962 roku wszędzie tam,
gminy ma moc obowiązującego prawa, jednak gdzie  znajduje się większa ilość zabytków
uzasadnianie ograniczenia praw właściciel- nieruchomych albo też zabytek lub zabytki
skich względami  ochrony dziedzictwa kultu- o szczególnej wartości . Problemem nie jest to,
rowego jest dość wątpliwe. Samorządy lokal- czy powoływać konserwatorów miejskich, lecz
ne postrzegając możliwości dużych zarobków kogo powoływać, gdyż skuteczność działa-
z lokalizacji inwestycji przynoszących bezpo- nia zależy od ich p r z y g o t o wa n i a z a -
średnie korzyści, takich jak autostrady, centra wo d o we g o i a u t o r y t e t u , nie zaś
biznesu i supermarkety, nie tylko nie dostrze- usytuowania w systemie administracji62. Nie-
gają dysproporcji swoich zamierzeń do otocze-
61
nia, które ze względów nie tylko historycznych Szczególnie rażącym przykładem jest projektowa-
nie w bezpośrednim sąsiedztwie zespołu pałacowo-par-
kowego w Wilanowie trzech (!) supermarketów, z pod-
ziemnym parkingiem na 5 tys. pojazdów, dziennym prze-
59
DzU nr 89 poz. 415; zm.: DzU z 1996 r.
pływem kilkudziesięciu wielotonowych pojazdów do-
nr 106, poz. 496; z 1997 r. nr 111, poz. 726, nr 133,
stawczych oraz autostrady interkontynentalnej.
62
poz. 885.
Na co wskazują wzorce Kazimierza nad Wisłą
60
Pojęcie nie znane ustawie z 1962 roku i nie zde- i Krakowa, w których zlikwidowano urząd miejskiego
finiowane.
konserwatora zabytków!
Jan Pruszyński, Dziedzictwo kultury i przestrzeń miejska... 17
mniej istotne są kwalifikacje organów szczebla ona  scalona z czterech rozbiorów: rosyjskie-
wojewódzkiego i centralnego, rozpatrujących go, polskiego, rumuńskiego i czechosłowackie-
odwołania od decyzji, szczególnie często skła- go, zaś Litwini uważają, że ich ziemie były przez
dane właśnie w sprawach budowlanych z ele- wieki okupowane przez Niemców, Rosjan
mentem zabytkowym. Nie wydaje się słuszne i Polaków. To samo można było zresztą odnieść
powierzanie tych stanowisk historykom sztuki, w nieodległej przeszłości do władz PRL i ich
archeologom lub etnologom i architektom bez stosunku do zabytków Bolesławca, Brzegu,
przygotowania w zakresie zarządzania i wiedzy Bytomia, Gliwic, Głogowa, Kłodzka, Kołobrze-
o procesach decyzyjnych. Z całą pewnością szko- gu, Legnicy, Nysy, Opola, Stargardu, Szczeci-
dliwym błędem jest traktowanie tych stanowisk na, Świdnicy czy Wrocławia, w których roz-
jako łupu politycznego63. myślnie ślady przeszłości zacierane były cenny-
mi dokumentami koegzystencji Czechów, Pola-
ków, Austriaków, Niemców i Żydów. Szczegól-
Utracone dziedzictwo kultury
nie dojmującym przejawem barbarzyństwa było
własnej i zyskane  cudzej
zjawisko wspólne reżimom totalitarnym  dewa-
stowanie cmentarzy i przekształcanie ich w  par-
Zupełnie nowym problemem, do niedawna
ki publiczne lub zgoła pastwiska. W III Rzeszy
nie postrzeganym z racji szczelności tzw. gra-
niszczono cmentarze żydowskie, w Polsce nie-
nic pokoju, dzielących państwa o tym samym
mieckie, a w sowieckim Lwowie wiele lat po
ustroju, jest ochrona i opieka nad zabytkami
wojnie miał miejsce nigdzie nie spotykany in-
miast, które wskutek zmian politycznych i gra-
cydent użycia sił pancernych i broni maszyno-
nicznych zmieniły przynależność państwową
wej przeciw zmarłym, spoczywającym na
i strukturÄ™ demograficznÄ…. Proces niszczenia
cmentarzu orląt. Nie ulega wątpliwości, że nie-
zabytków Lwowa i Wilna, Grodna, Krzemień-
zależnie od praw politycznych wynikających ze
ca, Stanisławowa, Lidy i wielu innych miast,
zmian granic, prawo do dziedzictwa kultury
zmian nazewnictwa i przemieszczania dzieł
mają przede wszystkim ci, którzy przyczynili
sztuki z muzeów rozpoczął się jeszcze pod rzą-
się do jego wzbogacenia, i ci, którzy legalnie
dami sowieckimi, zgodnie z założeniem, iż
weszli w ich posiadanie. O  wspólnym dzie-
wszystko, co świadczyło o polskiej w nich obec-
dzictwie zaś nie mają prawa mówić ci, którzy
ności, powinno było zniknąć z powierzchni zie-
nie uznajÄ… p r a w k u l t u r a l n y c h Pola-
mi i z ludzkiej pamięci. Również obecne wła-
ków do miast Ukrainy, Litwy i Białorusi,
dze niepodległej Litwy i Ukrainy nie wykazują
a Niemców do miast Śląska i Pomorza. Prawa
zrozumienia dla śladów wielowiekowego by-
te nie są w żadnym stopniu tożsame z prawami
towania swoich poprzedników64, bowiem w hi-
własności i nie zagrażają suwerenności państw.
storiografii Ukrainy panuje pogląd, że została
Natomiast z całą stanowczością trzeba stwier-
dzić, że manewry  poprawiania historii świad-
63 czÄ… jedynie o niedostatkach cywilizacji i braku
Czego kwalifikowanym przykładem jest powie-
rzenie stanowiska Generalnego Konserwatora Zabyt- kultury, a dziedzictwo kultury utracone przez
ków, piastowanego uprzednio przez profesorów Jerze-
naród, który je wytworzył, staje się zbiorem
go Remera, Jana Zachwatowicza, Alfreda Majewskie-
go, Andrzeja Tomaszewskiego, dziennikarce telewizyj- martwych reliktów i niezrozumiałych rytuałów.
nej, p. Aleksandrze Jakubowskiej!
64
Z opracowań zarówno radzieckich, jak i ukraiń-
skich wynika, jak niewiele zachowało się zabytków
Granice modernizacji
polskich, ponadto pomijajÄ… one jakiekolwiek informa-
cje historyczne. Zob.: J. S. Asiejew: Pamjatniki gra-
dostroitielstwa i architiektury Ukrainskoj SSR. Ilustro- Jest jasne, że zmiany cywilizacyjne muszą
wanyj sprawocznik  katałog, T. 1-4. Kijów 1983-1986,
powodować konieczność modernizacji miast
a także O. Maciuk: Zamki i forteci Zachidnoi Ukrainy,
Lwów 1997. i wprowadzania nowych rozwiązań architek-
18 SAMORZÄ„D TERYTORIALNY NR 7-8
tonicznych w miejscach, w których znajdują twa w przestrzeni miejskiej, będących dzie-
się relikty zabudowy historycznej, bowiem dzictwem kultury tych, którzy chcą i potrafią
miasta to organizmy żywe i próby zahamo- je uszanować, do poddania ich praktycznej
wania procesów miastotwórczych są nie tyl- codziennej opiece wiedzie dość daleka droga.
ko niewłaściwe, ale wręcz niemożliwe. Trud- Mówienie o  dziedzictwie kulturowym mia-
no bowiem wymagać od mieszkańców starych sta jako jednostki osadniczej i struktury prze-
miast, by wyrzekli siÄ™ dobrodziejstw cywili- strzennej jest nonsensem, bowiem dziedzictwo
zacji w imię niezrozumiałych dla nich często jest związane z osobami i zbiorowościami
racji i wartości historycznych albo satysfakcji ludzkimi (lokalnymi, narodowymi), z ich świa-
turystów. Można powątpiewać, czy ochrona domością historyczną i potrzebami kulturalny-
układów przestrzennych, a tym bardziej  śro- mi. Zrozumienie tego prostego faktu może
dowiska czy  dziedzictwa kulturowego jest sprawić, że miasta historyczne staną się prze-
w ogóle możliwa, nawet w przypadku wpisa- strzenią wspólnej przeszłości, teraz
niejszości,
nia ich do rejestru zabytków. Od uświadomie- i co ważniejsze, przyszłości cywilizacji euro-
nia znaczenia i wartości zabytków budownic- pejskiej.
prof. dr hab. Jan Pruszyński  Instytut Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk