Prof. zw. dr hab. inż. Ryszard Uberman
Mgr inż. Anna Ostręga

Katedra Górnictwa Odkrywkowego,
Wydział Górnictwa i Geoinżynierii
Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie

Sposoby rekultywacji i zagospodarowania zwałowisk nadkładu i składowisk

odpadów górniczych

Wprowadzenie

Zwałowiska

1

i składowiska

2

są nieodłącznym elementem działalności górniczo- przeróbczej

i przetwórczej. Poprzednio nie przywiązywano uwagi do minimalizacji ilości odpadów i ich

gospodarczego wykorzystania, stąd duża liczba zwałowisk i składowisk w rejonach górniczo -

przemysłowych.

Szczególnie widoczne są zwałowiska i składowiska nadpoziomowe. Ich objętości sięgają

nieraz ponad miliard m

3

w kopalniach węgla brunatnego (KWB Turów, Bełchatów),

a w kopalniach węgla kamiennego kilkadziesiąt milionów m

3

.

Budowa zwałowisk była przede wszystkim podporządkowana uwarunkowaniom

technicznym, nie uwzględniano natomiast potrzeb przyszłej rekultywacji. Skutkiem czego było

nieselektywne składowanie (np. nadkładu), powstawanie zwałowisk o regularnych kształtach

(prostopadłościany, stożki itp.) i zbyt stromych skarpach nie odpowiadających wymogom

rekultywacji leśnej najczęściej stosowanej - nie mówiąc o rolnej.

Niezaplanowana jeszcze w trakcie trwania eksploatacji rekultywacja zwałowisk wymaga

później zakrojonej nieraz na dużą skalę przebudowy i dostosowania kształtu bryły do

późniejszych funkcji, co jest bardziej pracochłonne i kosztowne.

Reakcje lokalnych społeczności w odniesieniu do zwałowisk i innych obiektów

poprzemysłowych były podobne na całym świecie – po okresie eksploatacji zlikwidować jak

najszybciej to co było źródłem zanieczyszczeń i powodowało zniekształcenie krajobrazu. Potem

w wielu krajach zaczęto dostrzegać w obiektach poprzemysłowych walory zabytkowe,

1

pojęcie zwałowiska odnosi się do obiektów zbudowanych ze skał nadkładowych i płonnych z procesów

wydobywczych i przeróbczych

2

pojęcie składowiska odnosi się do obiektów zbudowanych z opadów z przemysłu przeróbczego i przetwórczego

wykorzystujących surowce mineralne.

1

dominanty terenu i zachowywać je jako symbole techniki przemysłowej, świadczące o jej

rozwoju. Lista obiektów poprzemysłowych uznanych jako zabytki jest duża, także w Polsce

i stale powiększana o kolejne pozycje. Przykładowo znajdują się na niej stare sztolnie, szyby,

budynki itd. Objęcie ochroną zabytkową zaproponowano dla dolomitowego zwału przy kopalni

Fryderyk będącego częścią kompleksu przemysłowego: kopalni, płuczki, cementowni i huty

funkcjonującego od końca XVIII do początku XX wieku w Tarnowskich Górach (Lamparska-

Wieland M., 2004). Znajdują się na tej liście m.in. zwałowiska i składowiska odpadów

poprzemysłowych z innych krajów np. składowisko w Dolinie Trojice – Ostrava, uznane zostało

za narodowe dziedzictwo kultury (Vojvodikova B., 2003).

Zwałowiska i składowiska w polskim krajobrazie i sposoby ich
zagospodarowywania

W dotychczasowej praktyce projektowej i realizacyjnej głównymi kryteriami

determinującymi kształt i parametry bryły zwałowisk były:

- minimalizacja powierzchni zwałowiska,

- maksymalizacja wskaźników pracy maszyn i urządzeń zwałujących.

W polskim górnictwie zwłaszcza zwałowiska nadpoziomowe przybierały najczęściej kształty

brył regularnych, a mianowicie:

- stożkowe - zwałowiska odpadów pogórniczych w górnictwie węgla kamiennego (rys. 1a);

- pryzmy, z podstawą prostokątną, w przekroju trapez – kopalnie węgla brunatnego, siarki

(rys. 1b);

- stokowe – w kopalniach surowców skalnych zlokalizowanych w terenach górzystych (rys.

1c).

A

A

b)

c)

a)

Rys.1 Najczęstsze formy nadpoziomowych zwałowisk i składowisk: a) stożek, b) pryzma, c) zwał stokowy

2

W niewielkim stopniu uwzględniano wymogi ochrony krajobrazu oraz rekultywacji

zwałowisk. W rezultacie stosowanych rozwiązań powstały zwałowiska niedostosowane do

otaczającego krajobrazu (rys.2) i wymagające znacznych robót ziemnych w celu ukształtowania

bryły oraz jej elementów do wymogów przyszłego sposobu rekultywacji, co bardzo znacząco

podrażało koszty rekultywacji (rys.3).

Rys. 2. Przykłady rekultywacji zwałowisk (składowisk) z różnym stopniem uwzględnienia rewaloryzacji

krajobrazu: „techniczny” (A) polegający na prymitywnym uzdatnianiu terenu hałd i nieprawidłowym

wprowadzaniu terenów rekreacyjnych na obrzeżu; „techniczno-przyrodniczy” (B) uwzględniający pewne

korektury ukształtowania i wiązania terenów zalesień z rekreacyjnym; „architektoniczno-krajobrazowy”

(C), prawidłowy zmierzający do pełnej rewaloryzacji krajobrazu (oprac. J. Bogdanowski).

3

40,5

10

27

101,1

9

9

9

fragment zbocza zwałowiska po usypaniu zwałowarką

fragment zbocza zwałowiska dostosowanego do wymogów rekultywacji leśnej

Rys.3. Przykład dostosowywania zbocza zwałowiska nadkładu do wymogów rekultywacji leśnej

W wielu przypadkach zwałowiska budowane były w sposób nieselektywny, co nie tylko

pogarszało warunki stateczności tych zwałów, ale utrudniało późniejsze prace rekultywacyjne.

Poważnym niedociągnięciem w sypaniu zwałów z odpadów powęglowych było niestosowanie

środków i sposobów utrudniających samozapalenia resztek węgla. Tlące się resztki węgla

powodowały zanieczyszczenie środowiska, chociaż trzeba też to zauważyć, że pozytywnym

skutkiem tego procesu były atrakcyjne pod względem kolorystycznym wypalone skały,

wykorzystywane dla celów drogownictwa i małej architektury.

W wyniku wieloletniej i prowadzonej na coraz większą skalę działalności górniczej

w wielu rejonach kraju pojawiły się w krajobrazie regularne bryły zwałowisk o bardzo dużej

objętości (tab.1). Obiekty te to

formy kolidujące z otaczającym

krajobrazem, a niekiedy wpływające

niekorzystnie na środowisko

naturalne wymagają przedsięwzięć

zmierzających jeśli nie do ich

usunięcia, to przynajmniej do

złagodzenia ujemnych skutków

wywołanych ich istnieniem.

Fot. 1 Zwałowisko stożkowe KWK Rydułtowy (Rybnik, 2004)

4

Tabela 1. Przykładowe parametry nadpoziomowych zwałowisk zewnętrznych

Wyszczególnienie

Jednostka

Wielkość

KWB „Bełchatów”:

- powierzchnia
- wysokość
- objętość mas

ha

m

m

3

1480

195

1 350 mln

KWB „Turów”:

- powierzchnia
- wysokość
- objętość mas

ha

m

m

3

2 175

245

1 470 mln

Kopalnia Siarki „Machów”:

- powierzchnia
- wysokość
- objętość mas

ha

m

m

3

880

60

184 mln

KWK Rydułtowy

3

- powierzchnia
- wysokość
- objętość mas

ha

m

m

3

37

140

13,3 mln

KWK Pniówek

4

- powierzchnia
- objętość mas

ha

m

3

193,6

5

34 mln (100 mln

6

)

KWK Borynia

7

- powierzchnia
- objętość mas

ha

m

3

113

48 mln

Do najczęściej obecnie stosowanych rozwiązań zaliczyć należy:

- pozostawienie zwałowisk bez rekultywacji jako obiekty przyrodnicze,

- rozbiórka zwałów, składowisk - jeśli zawierają odpadowe surowce mineralne,

- przebudowa dla wybranego kierunku zagospodarowania z uwzględnieniem ochrony

krajobrazu, a następnie rekultywacja i zagospodarowanie z wcześniejszą eliminacją

zagrożeń (zwałowiska kopalni węgla kamiennego).

Powszechnie w Polsce stosowane kierunki rekultywacji i zagospodarowania zwałowisk

pogórniczych to:

-

rekultywacja leśna, rolna, a na fragmentach specjalna (górnictwo węgla brunatnego,

siarki),

- parkowo-rekreacyjne.

Część zwałowisk zewnętrznych zwłaszcza w kopalniach surowców skalnych niepoddanych

przez długi okres rekultywacji objęta została procesami sukcesji naturalnej. Na ich skarpach

pojawiła się unikatowa roślinność wymagająca zachowania i ochrony. W takich przypadkach

3

Barosz S., 2004

4

j.w.

5

w tym 32,2 ha to powierzchnia zrekultywowana do tej pory

6

planowana docelowa objętość mas

7

Barosz S., 2004

5

zwałowiska powinny być obiektami objętymi ochroną, a prace rekultywacyjne ograniczone. Jako

przykład wymienić należy zwały nadkładu w kopalni gipsu Stawiany. Na ich południowych

zboczach pojawiła się w wyniku sukcesji naturalnej unikatowa roślinność kserotermiczna, która

powinna być zachowana (Dokumentacja projektowa, 1998).

Zwałowiska odpadów poprzemysłowych od wielu już lat są obiektami zainteresowań

geologów, którzy wyposażeni w odpowiedni sprzęt poszukują interesujących dla nich okazów

skalnych, a także biologów. Szczególnie ciekawe z biologicznego punktu widzenia są

zwałowiska galmanowe w regionie olkuskim w okolicach Bolesławia. Biolodzy badają procesy

wkraczania i przystosowywania się organizmów roślinnych na tereny charakteryzujące się

ekstremalnie trudnymi warunkami dla ich rozwoju: brak wody, skażenie gleby, brak niektórych

składników pokarmowych w podłożu, silne nasłonecznienie i silne wiatry. Badania prowadzą do

określenia gatunków roślin, które posiadają cechy umożliwiające przystosowanie się do

wegetacji w warunkach pionierskich, a więc mogą być wykorzystane do rekultywacji zwałowisk

odpadów poprzemysłowych (Wierzbicka M., 2002). Najstarsze zwałowisko w regionie olkuskim

(ponad stuletnie) przy Zakładach Górniczo-Hutniczych uchwałą Rady Gminy z 1997 zostało

uznane jako obiekt chroniony – użytek ekologiczny. Mimo że zwałowisko charakteryzuje się

wyjątkowo trudnymi warunkami siedliskowymi porośnięte jest przez rośliny ciepłolubne,

gatunki siedlisk ubogich oraz gatunki tolerujące metale ciężkie, a towarzyszą im rośliny łąkowe

i gatunki ruderalne (Grodzińska K, Szarek-Łukaszewska G., 2002).

W niektórych przypadkach, szczególnie dotyczy to zwałowisk odpadów przeróbczych –

składowane odpady posiadają cechy przydatności surowców mineralnych. W wyniku postępu

techniczno-technologicznego, te wydobyte skały, które nie spełniały ówczesnych wymogów

technologicznych składowane były na zwałowisku odpadów, obecnie są zagospodarowywane

i w pełnym zakresie wykorzystywane (np. ubogie rudy metali, niektóre sortymenty surowców

skalnych itp.). Obok wykorzystania dla celów produkcji przemysłowej coraz więcej odpadów ze

zwałowisk znajduje zastosowanie do różnego rodzaju robót inżynieryjnych (np.

w drogownictwie, budownictwie wodnym itp.). Niektóre z nich o potencjalnych zastosowaniach

przemysłowych w przyszłości powinny być traktowane jako antropogeniczne złoża wtórne

i wprowadzone do bilansu surowcowego kraju (np. zwałowiska surowców węglanowych, granitu

itp.).

Rozbiórka zwałów odpadów górniczych i przeróbczych jest działaniem korzystnym,

ponieważ pozwala oszczędzać surowce znajdujące się w złożach, a równocześnie eliminuje

ujemne skutki związane z oddziaływaniem na środowisko. Ten sposób zagospodarowania

6

zwałowisk, chociaż bardzo pożądany nie może być zastosowany do wszystkich zwałowisk

bowiem tylko niektóre z nich mogą być przydatne do wymienionych celów.

Najczęściej stosowanym kierunkiem rekultywacji zwałowisk nadkładu w kopalniach siarki

i węgla brunatnego jest kierunek leśny, bądź leśno-rolny. Już w latach 70-tych zrekultywowano

zwałowisko zewnętrzne w kopalni siarki Piaseczno o wymiarach: powierzchnia ok. 70 ha,

wysokość 40 m. w kierunku leśnym. Drugie o wiele większe zwałowisko zewnętrzne w kopalni

siarki Machów zrekultywowano w kierunku leśnym i rolnym. Zwałowisko o powierzchni 880 ha

i wysokości 60 m. zostało zrekultywowane w kierunku leśnym (364 ha) przede wszystkim

skarpy i w kierunku rolnym (496 ha) głównie wierzchowina i półki.

Największe powierzchnie zwałowisk zewnętrznych zrekultywowano w kopalniach węgla

brunatnego. Preferowano głównie kierunek leśny rekultywacji, ale w niektórych kopalniach

zwałowiska przygotowywano również do działalności rolniczej uzupełniając te dwie

podstawowe funkcje dodatkowymi np. przez budowę obiektów sportowych i specjalnych

(lotniska).

W KWB Adamów w kierunku leśnym zrekultywowano około 790 ha, w KWB Konin

w kierunku leśnym około 790 ha, a w kierunku rolnym około 400 ha. Na dwu zwałowiskach

zewnętrznych odkrywek: Morzysław (pow. 25 ha) zlokalizowano zabudowę mieszkaniową,

Niesłusz (60 ha) – ogródki działkowe.

W KWB Turów na zwałowisku zewnętrznym na łączną powierzchnię 2175 ha

zrekultywowano już w kierunku leśnym ponad 1400 ha, wyposażając tereny zrekultywowane

w sieć obiektów hydrotechnicznych.

Zwałowisko zewnętrzne Bełchatów zostało już całkowicie zrekultywowane, głównie

w kierunku leśnym, na fragmentach zwałowiska urządzono obiekty sportowe (tor narciarski)

oraz lądowisko dla samolotów.

Zwałowiska odpadów górniczych z kopalń węgla kamiennego podlegają częściowej

rozbiórce w celu pozyskania surowców drogowych (zwałowisko kopalni Marcel, Rydułtowy).

Niektóre są zrekultywowane w kierunku leśnym np. zwałowisko Skrzyszów KWK 1 Maja. Inne

podlegają przebudowie w celu przystosowania ich do funkcji parkowo-rekreacyjnych.

Niewątpliwie najczęściej stosowanymi kierunkami rekultywacji zwałowisk pogórniczych są

kierunki rolne oraz leśne i tylko te ujmowane są w prowadzonych przez GUS statystykach, coraz

częściej jednak dostrzegana jest możliwość wykorzystania zwałowisk do innych funkcji np.

rekreacyjnych.

Spektakularnym tego przykładem było urządzenie na terenach poprzemysłowych Górnego

Śląska (biedaszyby, zwałowiska i składowiska odpadów) o powierzchni 620 ha Wojewódzkiego

7

Parku Kultury i Wypoczynku im. Generała Jerzego Ziętka. Budowa parku rozpoczęta została

w 1950 roku. W celu ukształtowania terenu pod przyszły park rozplantowano 3,5 mln m

3

ziemi,

a dla jej użyźnienia nawieziono 500 000 m

3

gleby pochodzącej z terenów przeznaczonych pod

budowę obiektów przemysłowych. Inicjatorem utworzenia parku przyrodniczo-rekreacyjnego

był Jerzy Ziętek, a jego projektantem prof. Władysław Niemirski, który w generalnych

założeniach uwzględnił istniejące warunki topograficzne, zadbał również o zróżnicowany

program działalności. Oprócz rezerwatu leśnego powstał ogród zoologiczny (50 ha), Śląskie

Wesołe Miasteczko – jedyny stacjonarny lunapark w Polsce (40 ha), kąpielisko – basen

sportowy i szkoleniowy, basen z falą morską (łączna powierzchnia lustra wody 4000 m

2

),

ośrodek sportów wodnych, najstarsze w Polsce planetarium, Stadion Śląski - miejsce nie tylko

dla imprez sportowych, ale również i koncertów. Na obszarze 25 ha utworzono Górnośląski Park

Etnograficzny, skupiający XIX –wieczne drewniane obiekty zabytkowe Górnego Śląska

i Zagłębia Dąbrowskiego. Ponadto na terenie parku mieszczą się pawilony wystawiennicze,

ośrodek harcerski, baza hotelowa, restauracje i kawiarnie. Największą popularnością cieszy się

jednak Rosarium z 300 odmianami róż. Dodać należy, że w realizację parku zaangażowane były

zakłady pracy, wojsko, szkoły i inni ludzie (Wojewódzki Park Kultury i Wypoczynku im.

Generała Jana Ziętka Spółka Akcyjna, 2004).

Kolejnym przykładem zagospodarowania zwałów kopalnianych w kierunku rekreacyjnym

jest zwałowisko kopalni węgla kamiennego zlokalizowane w granicach miasta Wałbrzych.

Zwałowisko przy ul. Stanisława Moniuszki o kubaturze 1255 tys. m

3

i zajmowanej powierzchni

33 ha utworzone zostało w sposób nieplanowany co spowodowało zagrożenia osuwiskami skarp

oraz utrudnioną rekultywację. Dzięki finansowemu wsparciu Narodowego Funduszu Ochrony

Środowiska i Gospodarki Wodnej część zwałowiska poddana została rekultywacji

i zagospodarowaniu w kierunku parkowo-rekreacyjnym. Przewidziano budowę boiska do gier

amatorskich, tor wrotkowy, plac zabaw, ścieżki rowerowe i spacerowe, a na najwyższych

poziomach zwałowiska urządzone zostały punkty widokowe. Całość uzupełnia infrastruktura

socjalna – parkingi, sanitariaty, gastronomia, drogi dojazdowe. Istotne znaczenie w pracach nad

zagospodarowaniem zwałowiska miała rekultywacja biologiczna, skład gatunkowy drzew

i krzewów należało dostosować do złych warunków siedliskowych oraz skarp narażonych na

erozję powierzchniową. Zagospodarowanie części zwałowiska w kierunku parkowo-

rekreacyjnym stanowi uzupełnienie funkcji jaką pełni położony w pobliżu park (Rippel J.,

Tomaszewska H., Wawrzyniak W., 2001).

8

Doświadczenia zagraniczne w nadawaniu nowych funkcji zwałowiskom poprzemysłowym

Interesujące przykłady zagospodarowania zwałowisk odpadów poprzemysłowych oglądać

można w

Zagłębiu Ruhry w Niemczech. Niektóre z nich (Rheinelbe i Rungenberg

w Gelsenkirschen, Tetraeder w Bottrop, Schurenbach w Essen) zostały zagospodarowane

w ramach trwającej w latach 1989–1999 Międzynarodowej Wystawy Budownictwa (Die

Internationale Bauausstellung - IBA). Tworzą obecnie wraz z innymi zagospodarowanymi

obiektami poprzemysłowymi ścieżkę kultury przemysłu (Industrial Kultur-Route).

Ogromne zwały z umieszczonymi na szczytach rzeźbami znacznie dominują nad

otaczającym terenem, widoczne z daleka i dodatkowo iluminowane w nocy tworzą system

artystycznych punktów orientacyjnych (Landmarken-Kunst) w regionie Zagłębia, gdzie jest to

szczególnie przydatne, gdyż granice pomiędzy miastami są często niewidoczne.

Uważany za jeden z najważniejszych

punktów orientacyjnych w Zagłębiu Ruhry

Tetraeder - „stalowa korona”, to lekka, 50-cio

metrowa konstrukcja z trzema platformami

widokowymi umieszczona na wierzchowinie

zwałowiska odpadów górniczych kopalni Prosper

II (zajmowana powierzchnia 33 ha, wysokość 65

m.). Jednym z projektantów rzeźby jest architekt

Wolfgang Christ, natomiast autorem iluminacji

świetlnej artysta Jurgen LIT Fisher (pod. red.

Radomski S., 1999).

Fot.2 Tetraeder w Bottrop (fot. Anna Ostręga)

Sadzenie drzew i wysiew traw na zboczach

zwałowiska Schurenbach w Essen (zajmowana

powierzchnia 43 ha, wysokość 50 m, masa

składowanych odpadów 25,2 mln ton)

rozpoczęto w

1986 r. jeszcze w trakcie

składowania na nim odpadów kopalnianych. Po

przygotowaniu

ścieżek spacerowych

i rowerowych w kolejnych latach zwałowisko

stało się miejscem rekreacji dla lokalnej

społeczności.

Fot.3 Zwałowisko Schurenbach - „Brama dla Zagłębia

Ruhry” fot. Anna Ostręga)

9

W 1998 w ramach IBA na płaskowyżu zwałowiska umieszczona została 67 tonowa stalowa

rzeźba (wysokość 14,5 m, szerokość 4,2 m, grubość 13,5 cm) „Brama dla Zagłębia Ruhry”

(‘Bramme für das Ruhrgebiet’) zaprojektowana przez amerykańskiego artystę Richarda Serra,

a wykonana w stalowni we Francji, ze względu na niestosowanie już techniki walcowania stali

w Niemczech (Die Halde Shurenbach, 2004).

Na zachodniej części rozległego zwałowiska Rungenberg w Gelsenkirschen zaprojektowano

dwie piramidy, na ich szczytach umieszczone zostały reflektory, których krzyżujące się snopy

światła tworzą kolejną piramidę na tle nieba.

Fot.5 Zwałowisko Rungenberg nocą

Fot.4 Zwałowisko Rungenberg w Gelsenkirschen fot. Anna Ostręga)

Zwałowiska pełnią także różnego rodzaju funkcje kulturowe i użytkowe, a ponadto każde

z nich oferuje szereg możliwości aktywnego spędzania wolnego czasu. Serpentyny ścieżek

poprowadzonych od podnóży do płaskowyżów są idealne do spacerów, joggingu i jazdy na

rowerze, a rozległe płaskowyża to wspaniałe punkty widokowe. Wierzchowiny zwałowisk są

miejscem różnego rodzaju imprez np. na zwałowisku Pattenberg w Moers corocznie odbywają

się imprezy latawcowe (Drachenfest), w amfiteatrze na zwałowisku Haniel organizowano

koncerty w ramach Ruhrtriennale oraz spektakle i kabarety.

Zwałowisko Haniel (wysokość 126 m.)

znajdujące się przy jeszcze czynnej kopalni

węgla kamiennego Prosper Haniel w Bottrop to

otwarte forum dialogu pomiędzy sztuką i religią.

Zaprojektowane przez architekta krajobrazu

Josefa Hermanns’a w formie dwóch

zachodzących na siebie spiral, jedna z nich to

miejsce przedstawień teatralnych odbywających

się w amfiteatrze w stylu greckim, którego

widownia mieści 800 gości.

Fot.6 Amfiteatr w stylu greckim na zwałowisku Haniel

w Bottrop (fot. Anna Ostręga)

10

Druga natomiast to miejsce kultu religijnego, utworzone jako znak solidarności kościoła

z regionem dotkniętym kryzysem przemysłu wydobywczego - krzyż poświęcony przez Papieża

przy okazji Jego wizyty w Zagłębiu w 1987, do którego od podnóża zwałowiska prowadzi

górnicza droga krzyżowa. Poszczególne jej stacje stanowią

urządzenia i elementy kopalni podziemnej np. wagon do

transportu węgla, fragment obudowy, młot pneumatyczny

itd.

Fot.7,8 Miejsce kultu na zwałowisku Haniel w Bottrop – ołtarz i górnicza droga krzyżowa (fot. Anna Ostręga)

Również w Reinbraun, Zagłębiu Węgla Brunatnego na życzenie lokalnej społeczności na

jednym z zrekultywowanych zwałowisk nadkładu utworzona została droga krzyżowa.

Funkcje użytkowe pełnią zwałowiska odpadów przemysłowych Racklinhausen-Hocharmark

i Hoppenbruch. W zwałowisku przy nieczynnej kopalni Recklinhausen wykonano 1200 m.

wyrobisk i wyposażono je w oryginalne maszyny górnicze. W utworzonej w ten sposób imitacji

kopalni podziemnej zorganizowano centrum szkoleniowe dla kadry górniczej -

Trainingsbergwerk der DSK, gdzie wiedzę teoretyczną można bezpośrednio zastosować

w praktyce (Deutsche Steinkohle, 2004). Kopalnia w zwałowisku udostępniona jest również dla

zwiedzających, około 7 tys. osób rocznie, głównie dzieci i młodzież szkolna, grupy

zainteresowań oraz rodziny górników, korzysta z tej możliwości i wraz z przewodnikiem –

byłym górnikiem przemierza wyrobiska zapoznając się z funkcjonowaniem kopalni i pracą

maszyn górniczych.

11

P

Pomieszczenia
szkoleniowe
i seminaryjne

Technika sterująca

Pomieszczenie dla zwiedzających

Transport chodnikowy

Kombajn ścianowy
i obudowa ścianowa

Obudowa ścianowa

Przodek
chodnikowy

Rys.4 Centrum szkoleniowe DSK „Racklinhausen-Hocharmark” (Deutsche Steinkohle, 2004)

Na wierzchowinie górującego nad Herten zwałowiska Hoppenbruch, (wysokość 70 m., masa

32 mln ton), zainstalowany w 1997 roku wiatrak elektrowni wiatrowej produkuje czystą energię

w ilości 3 mln KWh w ciągu roku, co pokrywa zapotrzebowanie dla około 800 gospodarstw

domowych. W realizacji przedsięwzięcia partycypowało (finansowo) 300 mieszkańców miasta.

Na ośmiu rzeźbach znajdujących się wokół wiatraka zamieszczone są informacje dotyczące

funkcjonowania elektrowni wiatrowej.

Fot. 9,10 Elektrownia wiatrowa na zwałowisku Hoppenbruch (Die Halde Hoppenbruch, 2004)

12

Z inicjatywy MGG (RAG

Immobilien - Montan-

Grundstucksgesellschaft mbH), DSK

(Deutsche Steinkohle), Miasta Bottrop

oraz pięciokrotnego zwycięzcy

alpejskiego Pucharu Świata Marc’a

Girardelli na zwałowisku odpadów

przemysłowych w Bottrop powstało

Centrum Alpinistyczne.

Fot.11 Centrum alpinistyczne w Bottrop, (fot. MGG luty 2001)

Bar

Ogródek piwny

Pokój z kominkem

Restauracja

„Klepisko”

Restauracja

„Sklepienie”

Restauracja

”Króliczarnia”

Śluza

Wypożyczalnia

sprzętu

narciarskiego

Serwis narciarski

Wypożyczalnia ubrań

Szkoła

narciarska

Restauracja

„Łąka Alpejska”

Bar

Przebieralnia

Kasa

Rys.5 Centrum alpinistyczne (Alpin Centre, 2004)

Na trasie o długości 640 m. i szerokości 30 m. przez cały rok jeżdżą na nartach zarówno

początkujący jak i profesjonaliści – drużyny narodowe, kluby narciarskie. Centrum zatrudnia 20

instruktorów i oferuje naukę jazdy na nartach i snowboardzie. Część gastronomiczna ośrodka

mieszcząca ok. 500 gości to różnego rodzaju restauracje np. chłopska „Klepisko”, prymitywna

„Alpejska łąka”, stylowa „Pokój z kominkiem”, bar, oraz najwyżej położony w Zagłębiu

ogródek piwny.

Na zwałowisku Rheinelbe w latach 1871–1974 deponowano odpady górnicze z kopalni o tej

samej nazwie (objętość mas 3,1 mln m

3

, zajmowana powierzchnia 17,9 ha, wysokość 106 m.).

Zwałowisko było wyjątkowo uciążliwe dla otoczenia, gdyż odpady znajdujące się na nim

zawierały około 20% węgla, co powodowało wysoką temperaturę wewnątrz zwałowiska (750

o

C) i na powierzchni (260

o

C), samozapalenia oraz wybuchy gazu. W 1996 Deutsche Steinkohle

AG rozpoczęło prace nad likwidacją istniejących zagrożeń i przebudową zwałowiska. Część

13

materiału zwałowego została usunięta. W celu wzmocnienia skarp i zapobiegania osuwiskom

zastosowano kosz szańcowy (siatka z drutu wypełniona naturalnym kamieniem) o wysokości 25

metrów. Jest to jedyne do tej pory tego typu rozwiązanie w Zagłębiu. Na wierzchowinie

przebudowanego zwałowiska wzniesiono

rzeźbę z 30 betonowych elementów

pochodzących z

fundamentów zabudowań

Kopalni Hardenberg. Po trwającym 3 lata

okresie zagospodarowania zwałowiska obiekt

został otwarty dla społeczeństwa i stał się

miejscem rekreacji z siecią ścieżek oraz

artystycznych atrakcji. Lokalnie znany jest

jako „Himmelstreppe” - „Schody do nieba”

(Brüggemann J., 2003).

Fot.12 Widok z lotu ptaka na zwałowisko Rheinelbe (fot. MGG) i rzeźba „Schody do nieba”

Cechą charakterystyczną w zagospodarowywaniu zwałowisk w Zagłębiu Ruhry było

zapraszanie do ich kreowania znanych artystów z całego świata, którzy w swoich projektach

nawiązywali do industrialnej przeszłości Zagłębia, często wykorzystując do tego celu elementy,

które straciły już swoją wartość przemysłową. Do konstrukcji artystycznych lub użytkowych

elementów zagospodarowywanych zwałowisk służyły np. gumowe taśmy z kopalni podziemnej

wykorzystano do transportu ludzi w Alpin Center (rys.5), podkłady kolejowe do dekoracji

zwałowiska Haniel (fot.6), fundamenty zabudowań kopalnianych do wzniesienia rzeźby na

zwałowisku Rheineble (fot.12), a z 1000 metrów drewnianych belek służących kiedyś jako

obudowa szybu

zbudowano wieżę widokową Spurwekturm na zwałowisku przy dawnej kopalni

w Waltrop (fot. 13).

Rozległe wierzchowiny zwałowisk (np.

Tetraeder, Schurenbach) lub ich stożkowate

szczyty (np. Rungenberg, Rheinelbe) wysypane

czarną skałą sugerować mają materiał, z którego są

zbudowane.

Fot.13 Spurwekturm w Waltrop (fot. Anna Ostręga)

Zagospodarowanych lub będących w trakcie

zagospodarowywania zwałowisk w Zagłębiu Ruhry

jest znacznie więcej, w artykule opisano kilka

najbardziej znanych i charakterystycznych dla tego

regionu.

14

Podsumowanie

Krajowe i zagraniczne przykłady rekultywacji i zagospodarowania zwałowisk i składowisk

nadkładu i odpadów górniczych i przeróbczych wskazują na różnorakie możliwości rozwiązań,

które uwzględniają zarówno potrzeby ekologiczne, przemysłowe a także inne związane ze sferą

potrzeb cywilizacyjno – kulturowych współczesnych społeczeństw.

Decyzje o wyborze kierunku rekultywacji zwałowisk nie powinny ograniczać się wyłącznie

do leśnego lub rolniczego sposobu, które powszechnie obserwowane są w polskim górnictwie.

W ostatnich latach stosuje się jeszcze wiele innych atrakcyjnych i potrzebnych społeczeństwu,

a przy tym bardziej efektywnych ekonomicznie sposobów zagospodarowania zwałowisk niż

leśne, a zwłaszcza rolne.

Te niekonwencjonalne sposoby zagospodarowania zwałowisk i składowisk odpadów

pogórniczych są szczególnie uzasadnione w dużych aglomeracjach przemysłowych, o czym

świadczą przykłady ze Śląska (unikatowy, wielofunkcyjny Park Kultury i Wypoczynku im.

A. Ziętka w Chorzowie) oraz z Zagłębia Ruhry w Niemczech. Z doświadczeń krajowych

i zagranicznych należy w szerszym niż dotychczas zakresie skorzystać przy zagospodarowaniu

wielu niezrekultywowanych jeszcze zwałowisk i składowisk znajdujących się w rejonach

przemysłowych kraju.

15

Literatura

1. Barosz S.: Praca doktorska pt. „Techniczno-ekonomiczne i środowiskowe uwarunkowania

zagospodarowania zwałowisk odpadów powęglowych na przykładzie kopalń węgla kamiennego
ROW-u”. Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków, 2003.

2. Brüggemann J.: „Possibilities and limits of RAG in the contex of the regional structural change”.

Presentation of MGG on the INTERSOL Congress, Paris April 02, 2003.

3. Dokumentacja projektowa rekultywacji obszarów poeksploatacyjnych złoża „Borków – Chwałowice”

– Zakład Stawiany. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków 1998 – niepublikowane.

4. Grodzińska K., Szarek-Łukaszewska G.: „Hałdy cynkowo-ołowiowe w okolicach Olkusza –

przeszłość, teraźniejszość i przyszłość”. Kosmos - Problemy Nauk Biologicznych, Tom 51, Nr 2,
2002.

5. Internationale Bauausstellung Emcher Park pod red. Radomski S.: „IBA Finale ’99”. Rehrmann Print

und Medien GmbH. Gelsenkirschen, 1999.

6. Rippel J., Tomaszewska H., Wawrzyniak W.: „Rekultywacja o kierunku rekreacyjno-sportowym

hałdy przy ul. Stanisława Moniuszki w Wałbrzychu”. Górnictwo Odkrywkowe Nr 5, Wrocław 2001.

7. Vojvodokova B.: „Future use of the Trojice Valley”. Post-AESOP/ACSP-Conference THE FUTURE

OF DEINDUSTRIALISING REGIONS. Planning for Urban and Regional Transformation.
Dortmund - Germany, July 2003.

8. Wierzbicka M.: „Hałda - laboratorium biologa.” Kosmos - Problemy Nauk Biologicznych, Tom 51,

Nr 2, 2002.

9. Wierzbicka M.: „Przystosowania roślin do wzrostu na hałdach cynkowo-ołowiowych okolic

Olkusza.” Kosmos - Problemy Nauk Biologicznych, Tom 51, Nr 2, 2002.

10. Alpin Centre: www.alpincenter.com, marzec 2004.
11. Deutsche Steinkohle, Recklinghausen-Hochlarmark. Trainingsberwerk: www.deutsche-steinkohle.de,

marzec 2004.

12. Die Halde Hoppenbruch: www.dunywood.de, marzec 2004.
13. Die Halde Shurenbach: www.uni-essen.de. marzec 2004.
14. Krajoznawca Górnośląski: www.gornyslask.pl, Lamparska Wieland M.: „Hałda pachnąca

macierzanką”, marzec, 2004.

15. Rybnik: www.rybnik.com.pl, marzec 2004.
16. Wojewódzki Park Kultury i Wypoczynku im. Generała Jana Ziętka Spółka Akcyjna:

www.wpkiw.com.pl, marzec 2004.

17. KVR: www.kvr.de, marzec 2004.

16