Politechnika Wrocławska

Wydział Górniczy

Projekt nr 2.

Ocena wartości elementów środowiska. Waloryzacja piasków nadmorskich.

1. Ogólna charakterystyka.

Bezleśne wydmy piaszczyste należą niewątpliwie do naturalnych składników naszego krajobrazu. Pod względem botanicznym zasługują na szczególną uwagę, gdyż są widownią interesującej walki pomiędzy roślinnością a ruchomym podłożem.

Kraina: Brzeg Bałtyku zajmuje pas bezpośrednio nadmorski, ok. 400 km długości, miejscami wąski, miejscami szeroki do 2 km i więcej. Roślinność układa się tu strefowo, tzn. że wyróżniamy w niej, idąc od wody ku lądowi, trzy odrębne pasy florystyczne, a mianowicie: a) płaską plażę (strąd), nie posiadającą zwykle roślinności, poza wyrzucanymi przez fale glonami, trawą morską oraz obumierającymi szczątkami roślinnymi, b) wał wydm przednich, czyli „białych”, ze skąpą naturalną roślinnością, zazwyczaj sztucznie utrwaloną, c) pas wydm wewnętrznych, czyli „szarych”, na których utrzymuje się charakterystyczna roślinność zielna i drzewiasta oraz flora porostów. Wydmy te mogą być nagie i ruchome. Granicę południową tej krainy wyznacza w przybliżeniu zasięg woskownicy (Myrica gale).

2. Warunki brzegowe.

Piaski nadmorskie znajdują się na terenie Pobrzeża Bałtyckiego. Nad brzegiem Bałtyku ciągnie się pas nizin nadmorskich; ma on w ogromnej części charakter nieznacznie wzniesionej równiny. Najniższy obszar, Żuławy Wiślane, osiąga depresję - 1.8 m. Urozmaiceniem krajobrazu są wzgórza moreny czołowej, występujące na wyspach Uznam i Wolin lub też na Pobrzeżu Kaszubskim. Sam brzeg morski jest przeważnie płaski, miejscami zabagniony, głównie jednak o plaży piaszczystej. Formują się tu większe i mniejsze kompleksy wydm. Tylko u stóp kęp czy nadbrzeżnej moreny czołowej brzeg ma charakter stromy, klifowy. W przebiegu linii brzegowej typowe są wąskie i długie mierzeje, bądź to tworzące półwyspy, jak Półwysep Helski, bądź zamknięte, jak np. Mierzeja Łebska, i odcinające powstałe w ten sposób jeziora przybrzeżne. Dzięki takiej rzeźbie roślinność jest zróżnicowana.

3. Warunki klimatyczne.

Klimaty bałtyckie obejmują region Pobrzeża. Wpływy morskie zaznaczają się stosunkowo silnie, maleją jednak, gdy posuwamy się na wschód. Panują zdecydowanie wiatry zachodnie, które często - zwłaszcza zimą - mają gwałtowny, sztormowy charakter. Amplituda roczna temperatury jest tu najmniejsza w Polsce, zima łagodna, a lato chłodne. Okolice samego Szczecina mają klimat znacznie cieplejszy niż pozostałe części regionu.

4. Zespoły wydm nadmorskich - szata roślinna .

Powstanie wydm nadbrzeżnych. Wydmy piaszczyste są nad polskim morzem bardzo rozpowszechnione: objęły one całą linię brzegową oprócz odcinków stromego klifu, grupując się przeważnie na zachód od Koszalina, oraz zabagnionych terenów w głębi zatok i ujścia rzek.

Geneza wydm nadmorskich wiąże się ściśle z rozwojem roślinności. Fale wyrzucają ustawicznie na brzeg piasek, który układa się początkowo na płaskiej, zupełnie nie zarośniętej plaży, tzw. strądzie. Tak długo dopóki plaża jest wilgotna, piasek pozostaje w spoczynku, z chwilą jednakże gdy obeschnie, ziarna jego zaczynają wędrować. Ponieważ na naszym wybrzeżu panują wiatry zachodnie, wędrówka ta odbywa się ukośnie w głąb lądu. W miejsce gdzie wiatr, napotykając przeszkodę, traci szybkość i składa niesiony przez siebie ładunek, powstają pierwsze związki wydm. Tworzą się one z reguły wokół kęp roślinności wysuniętych najdalej na plażę. Rolę takich pionierów odgrywają na wybrzeżach Morza Północnego halofilne gatunki piaskowe: Agropyron junceum subsp. boreoatlanticum i Honckenya peploides, charakterystyczne dla zespołu Agropyretum boreoatlanticum. Nad Bałtykiem, dzięki mniejszemu zasoleniu wód morskich, mogą na skraju strądu osiedlać się także rośliny mniej odporne na obecność chlorku sodu w glebie. Dlatego Agropyretum boreoatlanticum wykształca się tutaj rzadko, sięgając od zachodu w swej typowej postaci tylko po Uznam. Dalej na wschód miejsce coraz rzadszego Agropyron junceum zajmują na strądzie inne trawy, przede wszystkim Ammophila arenaria i Elymus arenarius.

Gatunki te odznaczają się ogromną odpornością na zasypywanie porze ruchome piaski, a nawet wymagają go do normalnego wzrostu i rozwoju. Ich długie podziemne kłącza bez trudu przebijają się ku powierzchni gleby, a pędy nadziemne po przysypaniu wytwarzają korzenie przybyszowe i nowe rozłogi oplatając gęstą siecią całą wydmę. Wzniesione ponad ziemię źdźbła i liście wyłapują ustawicznie niesiony przez wiatr piasek, który osadza się zwłaszcza cieniu kęp. W rezultacie narasta równocześnie zarówno wydma, jak i pokrywająca ją roślinność, i w końcu tworzą się wcale pokaźne wniesienia, dochodzące nawet do 10 m wysokości, opadające stromo ku morzu i umocnione od tej strony przez trawy, a łagodniej nachylone i nieco słabiej zarośnięte od strony lądu.

Elymo-Ammophiletum. Typowym zbiorowiskiem roślinnym, rozwijającym się tutaj, jest zespół wydmuchrzycy piaskowej i piaskownicy zwyczajnej (Elymo-Ammophiletum), należący do związku Elymion arenarii i klasy Ammophiletea. Gatunkami charakterystycznymi są: Ammophila arenaria, jej mieszaniec z Calamagrostis epigeios, zwany Ammophila baltica, i Elymus arenarius; z gatunków charakterystycznych dla związku występują zwłaszcza Lathyrus maritimus i Honckenya peploides; z innych szczególnie znamienne są: Hieracium umbellatum w wąskolistnych formach nadmorskich, Petasites spurius.

Elymo-Ammophiletum jest zbiorowiskiem nadzwyczaj ważnym ze względu na rolę, jaką odgrywa w utrwalaniu linii brzegowej. W praktyce wykorzystuje się je na wielką skalę w pracach umocnieniowych, sadząc gatunki budujące zespół, przede wszystkim Ammophila arenaria, na wydmach. Co prawda, takie sztucznie utrwalone miejsca mają roślinność zazwyczaj nieco uboższą niż naturalne płaty Elymo-Ammophiletum, rozwijające się na terenach nie zmienionych ręką ludzką.

Warunki siedliskowe, w których występuje ten zespół, są bardzo szczególne. Ruchome piaski wydmowe mają nadzwyczaj jednolity skład mechaniczny: niemal 100% tworzą tu cząstki o średnicy 0.1-1 mm. Wskutek tego powstająca z nich niezwykle prymitywna inicjalna gleba odznacza się wielką pojemnością powietrzną i przewiewnością, bardzo łatwo przepuszcza wodę opadową w głąb i wysycha na powierzchni, ale równocześnie, dzięki nikłym siłom ssącym, które mogłyby wydobywać wodę z warstw niższych, pozostaje w głębi, zwykle już od 5 do 7 dcm, zawsze wilgotna, nawet w najsuchszej porze roku. Sprawia to, że zaopatrzenie roślin w wodę na wydmach jest lepsze, niżby się na pozór mogło wydawać, zwłaszcza że wilgotność powietrza bywa tu znaczna, opady częste, a tworzenie się rosy, zarówno na powierzchni, jak i pod powierzchnią gleby, obfite. Mimo to większość gatunków rosnących w Elymo-Ammophiletum wykazuje wybitne kseromorficzne cechy w pokroju i budowie wewnętrznej, wąskolistność, owłosienie pędów, pokrycie woskiem, itd. Stoi to zapewne w związku ze skrajnymi warunkami termicznymi jakie panują na wydmach.

Helichryso-Jasionetum litoralis. Równolegle z tym postępują przemiany roślinności. Do typowego Elymo-Ammophiletum wkraczają gatunki właściwe zespołowi kocanek piaskowych i jasienica przybrzeżnego (Heliryso-Jasinetum litoralis), który tworzy następne ogniwo sukcesji i należy już do innej klasy. Charakterystyczne są tutaj cztery typowo nadmorskie formy szerzej rozpowszechnionych gatunków: Hieracium umbellatum var. dunense, Antermisia campestris subsp. serisea, Jasione montana var. litoralis i Viola tricolor. Zespół Heliryso-Jasinetum litoralis występuje pospolicie na całym naszym wybrzeżu.

W miarę dalszego wzbogacania się gleby w próchnicę, zakwaszania i stabilizacji podłoża na szarej wydmie osiedlają się pierwsze krzewy: Salix arenaria, Calluna vulgaris i in.

Wydmy wędrowne. Nierzadko, czy to wskutek przerwania przez gwałtowne sztormy wału wydm białych, czy też wskutek ponownego uruchomienia ustalonych już piasków, dochodzi na wybrzeżu do powstania wielkich wydm wędrownych, których roślinność nie potrafi opanować. Posuwają się one w głąb lądu, zasypując i niszcząc lasy nadbrzeżne, a pozostawiając za sobą nagie przestrzenie wyrównanego piasku. Klasycznym terenem dla tego rodzaju zjawisk jest Mierzeja Łebska, największy obszar lotnych piasków nad naszym morzem, podlegający pełnej ochronie w granicach Słowińskiego Parku Narodowego.

Należy również wspomnieć o roślinach gatunkowo chronionych takich jak mikołajek nadmorski (Erynginum maritimum), szarotka (Leontopodium alpinum).

1

2

3

4

5

6

Sukcesja roślinności w dolinkach międzywydmowych na Mierzei Łebskiej: 1- pionierskie zbiorowisko z Ranunculus flammula var. gracilis, 2- darń Polytrichum, 3- smugi wydmowe z Corynephorus canescens, 4- wrzosowisko z Calluna vulgaris, 5- bór wrzosowiskowy, 6- zbiorowisko Ammophila arenaria; strzałka wskazuje kierunek wędrówki wydm.

5. Podsumowanie.

Ze względu na unikatowość krajobrazu i zjawisk przyrodniczych (ruchome piaski na Mierzei Łebskiej) oraz szaty roślinnej (mikołajek nadmorski, szarotka), należałoby utrzymać część wydm w stanie nienaruszonym. Jednakże, zagospodarowanie tego terenu wiąże się z wieloma zagrożeniami (grunt mało stateczny, nawiewanie piasku, małe uziarnienie). Tak więc należy piaski nadmorskie traktować jako teren trudny do zagospodarowania. Aby pomimo wszystko przynosił dochody należałoby teren ten przystosować do roli parku krajobrazowego. A niewielka ingerencja człowieka ograniczyła by się do kontroli zasięgu piasków.

6. Literatura.

[1] R.F. Daubenmire - „Rośliny i środowisko”,

[2] T. Bartkowski - „Kształtowanie i ochrona środowiska”,

[3] Opracowanie zbiorowe - „Szata roślinna Polski” -T. I i II.