Jan Przewoźnik: Trening psychologiczny w szachach*

1

Jan Przewoźnik: Trening psychologiczny w szachach*

Chociaż często podkreśla się duże znaczenie psychologii w szachach, to można odnieść takie wrażenie, że jest to

dziedzina, w której dotychczas więcej się u nas mówiło, niż czyniło w sposób świadomy i systemowy. Zresztą, jest

i odwrotnie - w dalszym ciągu wiele jest jeszcze nie wykorzystanych możliwości badań w szachach, które mogłyby

być spożytkowane w psychologii (Przewoźnik, 1984). Tymczasem połączenie psychologii i szachów jest ważne w

praktyce każdego szachisty. Podkreślają to największe autorytety; wystarczy wspomnieć Kasparowa i Karpowa

(Munzert, 1988, s. 216-252).

Dlatego propozycja poprowadzenia zajęć z psychologii szachów w ramach Młodzieżowej Akademii Szachowej

stanowiła dla mnie niezwykle atrakcyjne wyzwanie, gdyż stwarzała szansę w pewnym sensie przecierania nowych

szlaków, czy też systematyzowania prób podejmowanych przez szachistów intuicyjnie. Wszak nie ulega

wątpliwości, że każdy do pewnego stopnia ukształtowany już szachista wypracowuje sobie swe własne metody

samokontroli, reżimu turniejowego, przygotowywania szczytu formy na pożądany okres czasu, itd.

Niniejszy artykuł podsumowuje roczny program pracy z młodymi szachistami, przygotowany w ramach zajęć

praktycznych na kolejnych sesjach Akademii Szachowej.

Chciałbym zaprezentować w nim podstawy teoretyczne i niektóre ćwiczenia praktyczne. Z racji ograniczonego

miejsca, nie włączyłem w opis wielu przykładów konkretnych działań, jakie podejmowaliśmy na zajęciach.

Program wspierał się na pięciu filarach:

1. Umiejętność wyznaczania sobie celów.

2. Pozytywne myślenie.

3. Radzenie sobie ze stresem.

4. Kształtowanie charakteru.

5. Pozytywny obraz siebie.

Wybór takich, a nie innych kierunków pracy opierał się na osiągnięciach współczesnej psychologii sportu, ale

także psychologii kierowania samym sobą, kształtowania własnego charakteru. Z założenia zajęcia miały

wspomagać harmonijny i całościowy rozwój młodego człowieka, a nie tylko ograniczać się do wąskiego

zastosowania w szachach. Filary te zostaną teraz kolejno omówione.

Jan Przewoźnik: Trening psychologiczny w szachach*

2

1. UMIEJĘTNOŚĆ WYZNACZANIA SOBIE CELÓW

Przyjmuje się współcześnie w psychologii, że jednym z bardzo istotnych warunków osiągania sukcesów w sporcie,

w biznesie, w życiu osobistym jest umiejętność właściwego wyznaczania sobie celów do osiągnięcia (por. np.

Birkenbihl 1996, Covey 1996).

Aby cel był poprawnie sformułowany, powinien spełniać wiele kryteriów. Oto najważniejsze z nich:

Mierzalny (Ka

ż

dego dnia szachista mo

ż

e sprawdzi

ć

, czy zbli

ż

a si

ę

do osi

ą

gni

ę

cia celu.)

Konkretny (Wyst

ę

puje obserwowalne zachowanie.)

Pozytywnie sformułowany (Nie: „Nie b

ę

d

ę

si

ę

denerwował”, Ale: „Zachowam spokój!”)

Ambitny (Pobudza entuzjazm i motywacj

ę

.)

Realistyczny („Mierz wysoko ale realistycznie.”)

Okre

ś

lony w czasie (Kontroluj, w jaki sposób zbli

ż

asz si

ę

do celu i wiedz, kiedy go osi

ą

gn

ą

łe

ś

!)

Zgodny z innymi wa

ż

nymi celami i warto

ś

ciami

Daj

ą

cy satysfakcj

ę

zarówno w trakcie realizacji zadania, jak i po jego zako

ń

czeniu.

Młody szachista może sam lub wspólnie z trenerem ustalić bardzo rozbudowany plan realizacji konkretnych celów

w bardzo szerokim zakresie. Plan może obejmować przykładowo następujące elementy: debiuty, gra środkowa,

końcówki, taktyka turniejowa, kształtowanie odporności psychicznej, itd. Ostatecznie można wykreować pewien

„Model mistrza”, model adekwatny do indywidualnych predyspozycji zawodnika.

Efektem całościowego podejścia do realizacji celów może być jasne uświadomienie sobie przez zawodnika,

jakiego rodzaju umiejętności ma nabyć w procesie wieloletniego treningu.

Warto odpowiedzieć przy tym na trzy pytania:

1. Co mam robić?

2. Jak mam to zrobić?

3. Dlaczego mam to zrobić?

Odpowiedź na pierwsze pytanie wyznaczy kierunek działania; odpowiedź na drugie - sposób osiągnięcia celu;

odpowiedź na trzecie uświadomi czynniki motywujące do działania. Zobaczmy przykład realizacji takiego modelu:

Co zrobić? Np.: Osiągnąć mistrzowski poziom rozgrywania debiutu.

1.e4 d6 2.d4 Sf6 3.Sc3 g6 4.f3.

Jak to zrobić? Np.: Poprzez codzienne studiowanie partii czołowych arcymistrzów.

Jan Przewoźnik: Trening psychologiczny w szachach*

3

Dlaczego to robić? Np.: Żeby w najbliższym sezonie upolować arcymistrzowski „skalp”, wygrać z arcymistrzem.

Szczególnie należy zadbać o trzeci element triady. W kreowaniu elementu motywacyjnego młodego zawodnika

bardzo istotną rolę spełnia właśnie trener. Czajkowski (1989) udziela wskazówek dla trenerów, w jaki sposób

powinni wzmacniać motywację swych zawodników:

1. Trzeba mieć na uwadze radość, zdrowie, sprawność, aktywność z uprawiania sportu przez zawodnika!

2. Zawodnik powinien odczuć smak powodzenia, zwycięstwa.

3. Należy wydobywać inicjatywę ze strony zawodników, obudzić ich współodpowiedzialność.

4. Trzeba ustalać realistyczne cele i zadania szkoleniowe.

5. Trener powinien budować poczucie własnej wartości u zawodników.

6. Trener musi stosować różnorodne formy ćwiczeń na treningu. Bez monotonii!

7. Niech sport będzie czymś niezmiernie ważnym dla zawodników, czemu mogą poświęcić maksimum uwagi.

* * *

Warto jeszcze podkreślić, ze współcześnie, nie tylko w sporcie, kładzie się akcent na projektowanie

długoterminowe karier. Poniższy schemat stanowi przełożenie takiego myślenia na konkretny podział zajęć:

Planowanie / Wykonanie

Zadanie treningowe / Minuty

Trening / Godziny

Jednostka treningowa / Dzień

Mikrocykl treningowy / Tydzień

Mezocykl treningowy / Miesiące

Makrocykl treningowy / Rok

Etapy szkoleniowe / Lata

Na zakończenie rozdziału o znaczeniu celów w rozwoju młodych szachistów - jeden z możliwych przykładów

systematycznej pracy nastawionej na osiąganie celów.

PRZYKŁAD

Szachiści z danego regionu powinni utworzyć debiutowe grupy tematyczne. Np. trójka zawodników stanie się

specjalistami od wariantu 1.e4 d6 2.d4 Sf6 3.Sc3 g6 4.f3, jako aktywnej formy reakcji na Obronę Pirca -

Ufimcewa.

Zalecane kroki, które należy podjąć:

Jan Przewoźnik: Trening psychologiczny w szachach*

4

WOLA

1.1. Zawiązać grupę, ustalić miejsca i czas spotkań, podzielić się obowiązkami i odpowiedzialnością (jakie

konsekwencje będą poniesione, jeśli praca nie zostanie wykonana na czas), ustalić zasady współpracy z trenerami.

Zwłaszcza ustalić:

- co chcemy osiągnąć

- jak dużo czasu przeznaczymy na zrealizowanie poszczególnych etapów (tzn. kiedy zakończymy eksperyment).

WIEDZA

1. 2. Wybrać z bazy danych i biuletynów wszystkie partie specjalistów od tego systemu (np. Judasin, Short, itd.).

1.3. Indywidualnie w domu przejrzeć wszystkie kluczowe partie.

1.4. Wybrać zestaw krytycznych pozycji (tam, gdzie w komentarzach podawana jest ocena - „niejasna”).

1.5. Przeanalizować w grupie krytyczne pozycje i wybrać odpowiednie plany gry w grze środkowej, a także

przygotować nowinki do zastosowania.

1.6. Rozegrać wewnętrzny turniej tematyczny lub partie treningowe, w krytycznych pozycjach (np. półgodzinne

partie).

1.7. W podsumowaniu napisać wspólnie artykuł teoretyczny na temat wariantu 4.f3. Artykuł ten będzie tajną bronią

zawodników, będzie w ciągu dwóch lat stale uzupełniany o doświadczenia z partii turniejowych.

CEL DO OSIĄGNIĘCIA NA TYM ETAPIE: Szachiści będą posiadali wiedzę o danym wariancie na poziomie ELO

2400 - 2500. Czy szczegółowe cele są osiągnięte, może sprawdzać trener za pomocą następujących metod:

Testowanie, czy zawodnik pamięta dokładnie najważniejsze partie.

Testowanie, czy zawodnik potrafi wymienić główne warianty wraz z końcowymi ocenami i planami gry.

Testowanie, czy zawodnik potrafi wymienić wszystkie krytyczne pozycje, ważne dla końcowej oceny wariantu z 4.f3.

Testowanie, jakie nowinki ma przygotowane zawodnik w danym wariancie.

Analiza partii - sprawdzanie, czy zawodnik rozegrał sam debiut na poziomie arcymistrzowskim.

UMIEJĘTNOŚCI

1.8. Partie turniejowe - dzielenie się analizami, partiami, uwagami.

1.9. Sprawdzanie, czy są wprowadzane wzmocnienia do już rozegranych wariantów.

1.10. Opublikowanie artykułu teoretycznego w zagranicznym piśmie szachowym.

Jan Przewoźnik: Trening psychologiczny w szachach*

5

CEL: Korzyści, które osiągną zawodnicy:

- poznanie wariantu debiutowego na najwyższym poziomie

- nauczenie się zasad współpracy w zespole

- wykształcenie profesjonalnych nawyków w pracy nad debiutami

- poznanie zasad permanentnego rozwoju w szachach.

Poprzez takie systematyczne podejście szachiści osiągają jeszcze jeden cel: uczą się nawyków profesjonalnego

podejścia do długofalowego rozwiązywania problemów, co może być przydatne w ich przyszłej pracy zawodowej,

na przykład menedżerskiej.

1.11. Zastosowanie powyższej metodologii w nowo wybranym wariancie debiutowym.

Następuje tu transformacja umiejętności, profesjonalnych nawyków, a także korzyści związane z tak zwanym

transferem uczenia się (tak jak np. łatwiej opanować drugi, czy trzeci kolejny język obcy).

2. POZYTYWNE MYŚLENIE

Na drodze do osiągnięcia wyznaczonych sobie celów podkreśla się w literaturze dość zgodnie moc pozytywnego

myślenia. Moc, na którą zwracają uwagę zarówno psychologowie (Birkenbihl 1996, Sommer, Falstein 1996,

Seligman 1994, ), ale którą dokumentują także badania w medycynie (por. np. pozytywny program dla osób

dotkniętych chorobą nowotworową w ujęciu Simontona, 1993, 1996).

Stąd drugim filarem treningu psychologicznego było budowanie całościowej filozofii pozytywnego, realistycznego

myślenia. Wybitny badacz optymizmu, Amerykanin Martin Seligman, badał tysiące osób i doszedł do wniosku, że

w wielu sytuacjach pesymiści łatwiej się poddają, częściej też popadają w depresję. To właśnie Seligman był

odkrywcą tzw. „wyuczonej bezradności”. I to on odkrył wiele technik, które pozwalają przełamywać bezradność,

zmieniać pesymistyczne widzenia świata na optymistyczne. Według Seligmana, jeżeli zawsze uważamy, że nasze

niepowodzenia wynikają z naszej winy, to spada na nas więcej klęsk życiowych. Może to działać na zasadzie tak

zwanego ”samospełniającego się proroctwa”.

Zdaniem Seligmana, psychologia ostatnich dwudziestu lat w sposób wyraźny pokazuje obraz człowieka, który sam

może wybierać sposób swojego myślenia. Językiem teorii decyzji powiedzielibyśmy, że człowiek

jest samosterowny, tzn. sam bierze odpowiedzialność za podejmowane przez siebie działania, ale także ... myśli.

Jednym z adekwatnych haseł obrazujących taką postawę może być: „Nie jest ważne co mnie spotyka, ale ważne

jest, jak na to zareaguję.”

Znajomość odkryć Seligmana i innych badaczy jest ważna także dla osiągania sukcesów w szachach. Dlatego

warto zapoznać się z jego teorią. Tutaj skoncentrujemy się na wybranych metodach, jakie szachiści mogą stosować

w treningu psychologicznym. Zacznijmy od metod związanych z teorią Seligmana.

Jan Przewoźnik: Trening psychologiczny w szachach*

6

Pięć etapów terapii kognitywnej wg M. Seligmana

Seligman zaproponował etapową metodę wyzwalania się z barier pesymistycznego myślenia. Oto co, jego

zdaniem, trzeba kontrolować:

1. Uczyć się poznawać automatycznie myśli, które pojawiają się w naszej świadomości w najgorszych momentach

ż

yciowych.

2. Uczyć się kontrolować te automatyczne myśli i zbierać dowody zaprzeczające tym myślom negatywnym.

3. Uczyć się tworzyć nowe wyjaśnienia, zwane reatrybucjami, i stosować je w zwalczaniu myśli automatycznych.

4. Uczyć się uwalniać od przygnębiających myśli.

5. Uczyć się rozpoznawać w sobie „fałszywe założenia” (por. zasady Ellisa, podane dalej).

Jednym z możliwych ćwiczeń jest poznanie własnych myśli automatycznych, fałszywych założeń i wypisanie ich,

a następnie dokonanie transformacji, wykorzystując tak zwany „słownik zamiany”.

Słownik transformacji

Słowa, jakich używamy, mają wpływ na nasze myślenie, emocje, działanie. Jeśli zmienimy sposób używania słów,

zmienimy swoje myśli, uczucia, zmienimy swoje życie! Słowa mają wpływ na to, czego doświadczamy, jak

doświadczamy. Słowa tworzą nowe wzorce w naszym systemie nerwowym. Słowa wywołują także odpowiednie

stany u ludzi, z którymi przebywamy. Wiadomo, że słowa wywołują w naszych organizmach zmiany

biochemiczne. Słowa wywołują emocje.

Przeprowadźmy na przykład takie ćwiczenie: nazwijmy kogoś Czcigodnym, Ekscelencją, Patałachem.
Dostrzegamy różnicę w napięciu?

Słowa - etykiety mogą szczególnie wywoływać różnorodne emocje i uczucia. Dobór jednych słów może wpędzić
cię w stan apatii, a innych - czynu! Oto przykłady ze słownika zamiany:

jestem samotny (zacieśnia perspektywę widzenia) - jestem do wzięcia

to jest konflikt - to jest przyszłe porozumienie (wydłuża pozytywnie perspektywę)

to problem - to możliwość (poszerzenie pola widzenia)

przykro mi (może powodować emocjonalne obniżenie nastroju) - proszę nam wybaczyć

musi pan poczekać (sugeruje przymus) - byłby pan uprzejmy poczekać?

pana Janka nie ma (negatywne skojarzenie braku) - pan Janek będzie o godz. ...

ten korek samochodowy jest straszny - nareszcie mogę przesłuchać nową kasetę.

W praktyce szachowej trener powinien zwracać baczną uwagę na słownictwo swego wychowanka! Słowa, jakich
używamy, mają wpływ na nasze myślenie, emocje, działanie. Jeśli zmienimy sposób używania słów, zmienimy
swoje myśli, uczucia, zmienimy swoje życie!

Jan Przewoźnik: Trening psychologiczny w szachach*

7

3. RADZENIE SOBIE ZE STRESEM

Kolejnym, niezwykle ważnym elementem w kształtowaniu naszego życia, jest umiejętność radzenia sobie ze

stresem. Problemy były, są i będą obecne w naszym życiu. Dlatego ważna jest umiejętność rozwiązywania

problemów w sposób „ekologiczny”, to znaczy taki, który wzmacnia nasze siły i nie rani otoczenia.

„Stres jest nieswoistą reakcją organizmu na wszelkie stawiane mu wymagania.” (Hans Selye) „Stres to stan, w

jakim się znajdujemy, gdy postawione nam wymagania nie są zrównoważone naszymi możliwościami” (Richard

Lazarus). Stres psychiczny jest stanem podwyższonej aktywizacji ustroju. To stan wzmożonego napięcia

emocjonalnego. Stres jest stanem organizmu, który mogą wywołać różne przyczyny, zwane stresorami (stresor =

sytuacja stresowa = sytuacja trudna).

Zawody szachowe trwają zazwyczaj długo. Czas, w którym zawodnik przebywa w stałym napięciu nerwowym i

gotowości jest długi. Wyizolować się z atmosfery zawodów i zapomnieć o czekającym starcie - to dla niektórych

szachistów trudne, ale niezwykle ważne zadanie! Oleg Protopopow, mistrz olimpijski, uważał, że:

„...najtrudniejszy jest nie sam występ, ale oczekiwanie na start.” W szachach pomocne mogą tutaj być takie metody

jak: rozwiązywanie zadań, ćwiczenia rozluźniające, oddechowe, relaksujące, czytanie interesującej lub ulubionej

książki. Zobaczmy kilka przykładów z życia zawodniczego wielkich mistrzów. Jak oni sobie radzili z utrzymaniem

stanu bojowej gotowości. Para taneczna Biełołusowa i Protopopow nie obserwowali występów swoich

przeciwników, ale pojawiali się na lodowisku tuż przed rozpoczęciem swojego programu. D. Jenkins podczas

igrzysk olimpijskich przygotowywał się do egzaminów . Któregoś dnia tak pogrążył się w nauce, że ledwo zdążył

na start. Dzięki temu uniknął zdenerwowania (nie miał na nie czasu) i występ miał doskonały - zdobył złoty medal.

Ż

użlowiec Ivan Mauger spał w szatni przed zawodami aż do rozpoczęcia zawodów.

Oto kilka cennych rad, spotykanych w literaturze, dzięki którym można zapobiec powstawaniu wielu sytuacji

stresowych.

Jak zapobiegać stresowi

1. Korzystaj z wsparcia lub pomocy innych.

2. Stwórz jasny system wartości.

3. Ucz się asertywności w relacjach z innymi.

4. Buduj prawidłowe więzi społeczne.

5. Rozwijaj umiejętność efektywnego wykorzystania czasu.

6. Bądź aktywny fizycznie.

7. Stosuj zdrową dietę.

8. Kształć charakter, pracuj nad samodoskonaleniem się.

Ale niezależnie jak bardzo staralibyśmy się przeciwdziałać pojawieniu się sytuacji stresowych, to i tak ... stres się

pojawi. Pojawi się wtedy problem do rozwiązania: jak kontrolować już istniejący stres.

Jan Przewoźnik: Trening psychologiczny w szachach*

8

Jak kontrolować stres

1. Miej dystans do wydarzeń.

2. Pozbądź się negatywnego myślenia.

3. Szukaj pomocy i wsparcia u innych.

4. Zadziałaj od razu, podejmij jakąś akcję.

5. Staraj się udzielać sobie nagrody za drobne nawet sukcesy.

6. Szukaj nowych ocen dla sytuacji.

7. Obniżaj napięcie mięśni poprzez regulację oddechu, aktywność fizyczną, słuchanie muzyki.

8. Zmieniaj kierunek myśli.

9. Wykorzystaj specjalnie zorganizowaną rozgrzewkę.

10. Słuchaj sugestywnych uwag trenera.

Nieracjonalne myślenie

Na nasze zachowanie i podatność na stres wpływ mogą mieć negatywne i nieracjonalne założenia, jakie

przyjmujemy w naszych wewnętrznych dialogach. Oto niektóre z nich, według Ellisa (za Siekiem 1982):

1. Musimy być kochani przez każdego człowieka i każdy człowiek musi aprobować to co robimy.

2. Musimy być zawsze kompetentni, działać skutecznie i adekwatnie do sytuacji, musimy być inteligentni,

błyskotliwi i inni ludzie muszą okazywać nam uznanie,respekt i poszanowanie.

3. Pewne sposoby zachowania i czyny ludzkie są niegodne i niemoralne, a ludzie, którzy tak się zachowują,

powinni być surowo karani.

4. Jest straszną katastrofą, jeżeli rzeczy i sprawy nie układają się tak, jak byśmy sobie tego życzyli.

5. Nieszczęścia i szczęście, jakie nas spotykają są wynikiem działania zewnętrznych sił, wobec których jesteśmy

bezradni, nie mamy wpływu na te zdarzenia i nie możemy ich kontrolować.

6. Jeżeli chcemy uniknąć nieszczęścia, niepowodzenia powinniśmy myśleć o tym, co niebezpieczne dla nas i

groźne.

7. Łatwiej jest żyć unikając kłopotów i odpowiedzialności.

8. Powinniśmy być zupełnie wolni i niezależni od nikogo i niczego.

Jan Przewoźnik: Trening psychologiczny w szachach*

9

9. Nasze życie psychiczne, nasze działanie jest zdeterminowane naszą przeszłością, wychowaniem, dzieciństwem.

Nie można wyzwolić się spod działania przeszłości.

10. To, jak inni ludzie zachowują się wobec nas, jest dla nas szczególnie ważne. Powinniśmy dokładać wszelkich

wysiłków, aby zmieniać ludzi i postępowanie.

11. W każdym problemie jest tylko jedno dobre rozwiązanie i jeżeli tego sposobu nie uda się zastosować, wyniki

będą opłakane.

12. Człowiek jest w zasadzie ofiarą swych uczuć i namiętności i tak naprawdę nie może ich kontrolować.

To 12 irracjonalnych zasad, które utrudniają nam życie. Jak to zwykle bywa przy tego rodzaju wyliczeniach, każdy

szachista może sobie po chwili refleksji dodać jakieś własne, prywatne ...

W ramach ćwiczeń praktycznych młodzi szachiści z Akademii Szachowej zapoznali się z metodami samokontroli.

Ć

wiczenia samokontroli wykorzystują zjawisko biologicznego sprzężenia zwrotnego (bio - feedback). W treningu

umysłowym szachiści powinni koncentrować się na następujących grupach zagadnień:

1. Świadomość celu.

2. Sztuka bycia skoncentrowanym, ale nie spiętym.

3. Trening psychologiczny, relaksacyjny.

4. Trening psychologiczny - zaprogramowanie na cel.

5. Psychologiczne przygotowanie do konkretnych zawodów.

Jedną z zalecanych technik antystresowych jest relaksacja. Relaksacja, czyli odprężanie się organizmu, jest od

wielu lat stosowana przez sportowców na całym świecie. Różnorodne badania potwierdzają, że trening relaksacji

może przynieść ćwiczącemu wiele korzyści. Oto niektóre z nich (Kłodecka - Różalska 1993):

Zmiany fizjologiczne i fizyczne:

- efektywniejszy wypoczynek

- szybsza odnowa psychiczna i fizyczna

- zwolnienie oddechu

- pogłębienie oddechu

- zwolnienie tętna

- normalizacja ciśnienia krwi

- rozluźnienie mięśni

- zwolnienie rytmu fal mózgowych

Jan Przewoźnik: Trening psychologiczny w szachach*

10

- zdolność do wczesnego wykrywania sygnałów napięcia i do rozluźnienia mięśni

- zdolność do dłuższej pracy przy mniejszej męczliwości

- poprawa trawienia

- obniżenie ryzyka chorób serca

- zmniejszenie możliwości nawrotu różnych chorób (np. skórnych, oddechowych).

Zmiany psychologiczne:

- poczucie wewnętrznego spokoju

- uwolnienie się od stanów depresyjnych, lękowych, agresji, autoagresji

- wzrost pewności siebie i samooceny

- poprawa pamięci

- poprawa uczenia się

- lepsze osiągnięcia w pracy i w innych dziedzinach, przy mniejszym wysiłku

- częstsze odczuwanie pozytywnych emocji

- wyzbycie się bierności, agresji

- dostrzeganie nowych możliwości działania, rozwoju

- redukcja objawów cierpienia fizycznego

- poprawa koncentracji

- eliminowanie zachowań destrukcyjnych (palenie, przejadanie się).

Trzeba też zwrócić uwagę na pewne niebezpieczeństwa, które mogą spowodować, że trening relaksacji będzie

nieefektywny:

- oczekiwania na natychmiastowe zmiany

- hałas z zewnątrz

- rozpraszające myśli

- nadmierna koncentracja

- śmieszność sytuacji.

Jan Przewoźnik: Trening psychologiczny w szachach*

11

Generalnie obecnie nie ma problemów z dotarciem do kaset relaksacyjnych; poważniejszą trudnością może być

jedynie wybór najwłaściwszej dla danego zawodnika. Zaobserwowałem także jeszcze pewne negatywne zjawisko:

otóż nawet jeśli młodzi ludzi są przekonani do wartości relaksacji, to mają problemy z systematycznością i

wytrwałością w ćwiczeniach.

4. KSZTAŁTOWANIE CHARAKTERU

Słynne zdanie Wilhelma Steinitza, że szachy nie są dla ludzi słabych duchem, można potraktować jako punkt

wyjścia do systematycznej pracy nad charakterem. Na drodze ćwiczeń przydatny może być drogowskaz podany

przez polskiego filozofa Józefa Bocheńskiego. Oto podsumowanie jego koncepcji, którą jak najbardziej można

włączyć do kształtowania szachistów o „Duszy Wojownika”.

1. Planuj!

Np. planuj codziennie rano przed rozpoczęciem dnia. Perspektywicznie.

2. Kontroluj!

Kontrola chronologiczna - chwila po chwili.

Kontrola systematyczna - umiejętność po umiejętności.

3. Diagnozuj!

Musisz uzyskać wgląd w swe właściwości psychiczne.

4. Rozwijaj intelekt!

Staraj się o coraz lepsze zrozumienie świata i wżycie się w ideały.

5. Ćwicz wolę!

Wolę ćwicz, abyś mógł uzyskać możliwie największą jej moc i prawość.

6. Używaj wyobraźni!

Cenzuruj wyobrażenia ujemne i negatywizmy w myśleniu. Nie zatruwaj umysłu i woli. Rozwijaj wyobraźnię na

materiale pożytecznym.

7. Panuj nad uczuciami.

Dbaj o spokój psychiczny, wyrzeczenie się nałogów, twardy tryb życia.

8. Sprawdzaj się w działaniu!

Ć

wicz się w poprawnym wykonaniu czynu.

Jan Przewoźnik: Trening psychologiczny w szachach*

12

9. Bądź wytrwały!

Skutki mogą być widoczne dopiero po długim czasie!

W ramach zajęć z młodymi szachistami wrocławskimi wypracowaliśmy wiele sposobów kształtowania charakteru.

Oto niektóre z nich, zaproponowane w ramach „ćwiczenia woli”.

1. Dzień bez mówienia.

2. Jeden dzień głodówki.

3. Rozwiązywanie zadań szachowych „do oporu”.

4. Jazda na nartach.

5. Wykonywanie trudnych postanowień.

6. Tydzień bez: TV, słodyczy, plotek, rozmów telefonicznych.

7. Wytrzymałość przez sport.

8. Codziennie zapis w „Dzienniku Sportowca przez 30 dni.”

9. 100 przysiadów rano i wieczorem przez miesiąc.

10. Wykonanie testu Coopera.

11. Zorganizowanie „Dnia szachowego”.

Innym, zalecanym sposobem kształtowania charakteru i rozwijania wytrwałości jest systematyczne prowadzenie

„Dziennika sportowca”. Można w nim zamieszczać:

- informacje o literaturze

- wyniki kontroli lekarskich

- roczny plan treningów

- roczny plan zawodów

- kwartalny plan zajęć

- miesięczny rozkład zajęć

- tygodniowy rozkład zajęć

- kontrolę treningów

Jan Przewoźnik: Trening psychologiczny w szachach*

13

- miesięczne zestawienia obciążeń treningowych

- roczne zestawienia obciążeń treningowych

- sprawdziany

- zestawienie wyników

- roczne zestawienie najlepszych wyników - aby planować najbliższy rozwój

- uwagi i obserwacje

- przemyślenia.

5. POZYTYWNY OBRAZ SIEBIE

Wybór ostatniego filaru rozwoju młodego szachisty podyktowany był głównie moimi osobistymi doświadczeniami

w pracy z młodzieżą i uczestnikami różnorodnych szkoleń w biznesie. Jestem przekonany, że o sukcesach w

sporcie w dużym stopniu może decydować pozytywny obraz własnej osoby, świadomość swych silnych i słabych

stron. Oto kilka przejawów dojrzałości:

1. Osoba dojrzała akceptuje siebie i odnosi się serdecznie do innych. Osoba dojrzałaakceptuje siebie, ale

jednocześnie stara się wyzbyć skłonności egoistycznych. Egoizm jest podstawowym symptomem osobowości

dziecięcej, właśnie się rozwijającej, albo niedojrzałej. W pewnym sensie szachy mogą stanowić zagrożenie dla

rozwijającej się osoby, gdyż tak bardzo eksponuje się w nich swoje własne „Ja”...

2. Osoba dojrzała odznacza się pewnym zasięgiem ja. Osoba nie powinna ograniczać się tylko do czynności

związanych z realizacją samej kariery szachowej. Rozszerzone „Ja”, to stan posiadania, to szerokie

zainteresowania, godne zainteresowania, to rodzina, przyjaciele. To także zainteresowanie naszą kulturą ludzką. To

też odpowiedź na tradycyjne pytanie: być czy mieć.

3. Osoba dojrzała posiada realistyczny obraz siebie. Nie ma o sobie przesadnie wielkiego mniemania. Nie dąży też

do nierealistycznych celów. Pamiętajmy, żeby dystans między „Ja realnym” a „Ja idealnym” (tym „Ja” do którego

dążę) nie był dystansem niemożliwym do pokonania. Osoba dojrzała zna swoje mocne strony i słabe. Ma dobry

wgląd w siebie, przez to wie, jakie cechy powinna rozwijać w sobie.

Formując obraz własnej osoby, nie możemy zaprzepaszczać takiej szansy, jaką są wzory. Wzory zachowań, wzory

ż

ycia innych osób. Patrząc na wielkich szachistów, możemy wbudowywać we własny obraz siebie ich wzory

zachowań.

4. Ważna jest umiejętność koncentracji na wewnętrznych doznaniach cielesnych. Obserwacja tego, jaki jestem, gdy

jestem spięty, prowadzi do lepszego poznania siebie, a lepsze poznanie siebie stwarza okazję do podejmowania

bardziej odpowiednich do sytuacji działań.

Jan Przewoźnik: Trening psychologiczny w szachach*

14

LITERATURA

Gwiazdkami oznaczono pozycje szczególnie godne polecenia dla trenerów i szachistów.

Alder H.: Umiejętność realizowania marzeń. 1997. *

Bandler R.: Umysł - jak z niego wreszcie skorzystać. 1995. *

Birkenbihl V.F.: Trening sukcesu. Ćwiczenia własnego umysłu. 1996 *

Bliss E.C.: Jak gospodarować swoim czasem. 1992.

Bond W.: 199 sytuacji, w których tracimy czas. 1996.

Carnegie D.: Jak przestać się martwić i zacząć żyć. 1994.

Connor J., Seymour J.: NLP. Wprowadzenie do programowania neurolingwistycznego. 1996. *

Cooper D.: Możesz zmienić swoje życie. 1995.

Covey S.: Siedem nawyków skutecznego działania. 1996.

Csikszentmihalyi M.: Przepływ. Jak poprawić jakość życia. 1996.

Czajkowski Z.: Motywacja w sporcie. 1989.

Doktór T.: Orientalne techniki relaksu i medytacji. 1993.

Eliot R.: Od stresu do siły. 1997. *

Fassbender U.: Myślenie pozytywne. 1994.

Fijewski P. - Jak rozwinąć skrzydła. 1994.

Gleeson K.: Osobisty program efektywnej pracy. 1997.

Gracz J., Sankowski T.: Psychologia działalności sportowej. 1991.

Gracz J.: Emocje przedstartowe oraz ich związek z aspiracjami sportowców. 1980.

Herkert R.: Relaks w 90 sekund. 1995. *

Hull R.: Jak żyć. Sukcesu można się nauczyć. 1995.

James M., Jongeward D.: Narodzić się, by wygrać. 1994.

Kirsta A.: Jak przezwyciężyć stres.

Kłodecka - Różalska J.: Radzimy sobie ze stresem. 1993.

Knight S.: NLP w działaniu. 1997.

Kopmeyer M. R.: Praktyczne metody osiągania sukcesów. 1995.

Krawczyński M.: Spójność grupowa a dojrzałość społeczna. Studia z psychologii sportu. 1995.

Kristen Madsen K.: Współczesne teorie motywacji. 1980.

Król - Fijewska M.: Trening asertywności. 1993.

Lefevre P.: Jak zmienić swoje życie? 1994.

Lewi W.: Jak być sobą. 1981. *

Lewis D.: Tao naturalnego oddychania. 1998. *

Lindeenfield G.: Asertywność, czyli jak być otwartym, skutecznym i naturalnym. 1994.

Lindenfeld G.: Okiełznać gniew. 1995.

Markham U.: Wizualizacja. 1994.

Mc Ginnis A. L.: Potęga optymizmu. 1993.

McGinnis A. L. : Sztuka motywacji. 1994.

Jan Przewoźnik: Trening psychologiczny w szachach*

15

Munzert R.: Schachpsychologie. 1988.

Noe J.: Tajemnice prawdziwych zdobywców. 1997. *

Oldham J., Morris L.: Twój psychologiczny autoportret. 1997. *

Opiełka - Majewska I.: Droga do siebie. 1994.

Opiełka - Majewska I.: Ku doskonałości. 1996.

Paul - Cavalier F. J.: Wizualizacja. 1994. *

Powell T., Powell J.: Panowanie nad umysłem. Metody doktora Silvy. 1995.

Przewoźnik J.: Kasparow - Karpow. Mecz piąty. Nowy Jork - Lyon 1990. 1991.

Przewoźnik J.: Psychologia szachów i jej niewykorzystane możliwości. Zeszyty Naukowe KUL. 1984.

Puni A., Starosta W.: Przygotowanie psychologiczne w sportach niewymiernych. 1979.

Ray V.: Jak się wzmocnić? Przewodnik autoterapii. 1994.

Rees S., Graham R.: Bądź sobą. 1993.

Robbins A.: Obudź w sobie olbrzyma. 1995. *

Robbins A.: Olbrzymie kroki. 1996. *

Rogers B.: Jak rozwiązywać swoje problemy. 1995.

Romanowski W. (red): Teoria i metodyka ćwiczeń relaksowo - koncentrujących. 1975. *

Rossi E.: Hipnoterapia. Psychobiologiczne mechanizmy uzdrawiania. 1995.

Santorski J.: Jak przetrwać w stresie. 1992.

Schenk C.: Relaksacja. Sposób na stres. 1996.

Schwartz D. J.: Magia myślenia kategoriami sukcesu.

Seligman M.: Co możesz zmienić, a czego nie możesz (ucząc się akceptować siebie). 1994.

Seligman M.: Optymizmu można się nauczyć. Jak zmienić swoje myślenie i swoje życie. 1993.

Siek S.: Higiena psychiczna i autopsychoterapia. 1982.

Silva J., Bernd E.: Metoda Silvy w sporcie. Myśl i bądź mistrzem. 1997. *

Silva J., Miele P.: Samokontrola umysłu metodą Silvy. 1994.

Simonton C., Henson R., Hampton B.: Powrót do zdrowia. 1996.

Simonton C., Matthews - Simonton S., Creighton J.L.: Triumf życia. Jak pokonać chorobę? Wskazówki dla
pacjentów i ich rodzin. 1993.

Skarżyński A.: Antystres. 1988.

Sommer B., Falstein M.: Psychocybernetyka 2000. Jak dobrze zaprogramować swoje życie. 1996. *

Sparks R.: Istota poczucia własnej wartości. 1994.

Thich Nhat Hahn: Cud uważności. 1992.

Thich Nhat Hahn: Każdy krok niesie pokój. 1991.

Tracy B.: Maksimum osiągnięć. 1998. *

Ulatowski T. (red.): Sport. Studium psychologiczne. 1991.

Walker N.: Kwitnące zdrowie. 1997.

Ziglar Z.: Do zobaczenia na szczycie. 1995. *

Jan Przewoźnik: Trening psychologiczny w szachach. 1999.

Jan Przewoźnik: Trening psychologiczny w szachach*

16

Jan Przewo

ź

nik – psycholog, konsultant i trener. Mistrz mi

ę

dzynarodowy i wielokrotny mistrz Polski w szachach.

Autor kilkunastu ksi

ąż

ek o tematyce szachowej i psychologicznej, a tak

ż

e wielu artykułów i programów

po

ś

wi

ę

conych profesjonalnej obsłudze klienta, technikom prezentacji, sprzeda

ż

y, negocjacji i nowoczesnym

metodom kształcenia dorosłych. Uczestnik licznych kursów po

ś

wi

ę

conych mi

ę

dzy innymi sprzeda

ż

y i negocjacjom.

Specjalizuje si

ę

w prowadzeniu warsztatów m. in. z zakresu komunikacji, negocjacji, sprzeda

ż

y, zarz

ą

dzania

czasem, twórczego i pozytywnego my

ś

lenia. Od 1991 roku prowadzi firm

ę

„Integracja”, zajmuj

ą

c

ą

si

ę

szkoleniami

oraz poradnictwem psychologicznym. Przeprowadzał warsztaty dla szerokiego kr

ę

gu uczestników mi

ę

dzy innymi:

Raiffeisen Bank Polska, Nordea Bank Polska, Kredyt Bank, Du Pont, PTE PZU S.A., Uniwersytet Zielonogórski,
Politechnika Warszawska, Szkoła Główna Handlowa.

*UWAGA: Opublikowano za zgod

ą

autora na jednorazowe wykorzystanie do niekomercyjnego wydania e-booka

.

Data powstania utworów: 1999; Jan Przewoźnik;

www.janprzewoznik.pl

.

Wykorzystano materiał ze strony:

http://www.janprzewoznik.pl/artykuly/trening_psychologiczny_w_szachach.php