ZAGADNIENIA EGZAMINACYJNE
Z PRZEDMIOTU PRAWO KONSTYTUCYJNE
dr hab. Mariusz Jagielski / dr Anna Chorążewska
I. WIADOMOŚCI PODSTAWOWE
1. Przedmiot prawa konstytucyjnego
2. Źródła prawa konstytucyjnego.
3. Zwyczaj i precedens konstytucyjny
4. Pojęcie konstytucji, jej treść i cechy szczególe.
5. Klasyfikacje konstytucji
6. Geneza konstytucji pisanej
7. Stosowanie konstytucji
8. Ustawa konstytucyjna
9. Modele kontroli konstytucyjności prawa
II. ZASADY USTROJU RP
1. Pojęcie zasad ustroju RP
2. Zasada suwerenności Narodu
3. Zasada suwerenności a akcesja RP do Unii Europejskiej
4. Zasada pomocniczości (subsydiarności)
5. Zasada republikańskiej formy państwa
6. Zasada podziału władz
- systemy ustrojowe – cechy :
- parlamentarno-gabinetowy
- prezydencki
- mieszane
7. Zasada demokratycznego państwa prawnego
- zasady przyzwoitej legislacji
- zasada hierarchicznej budowy systemu źródeł prawa
8. Zasada społeczeństwa obywatelskiego
9. Zasada pluralizmu politycznego
10. Zasada społecznej gospodarki rynkowej
III. Źródła prawa
1. Pojęcie źródeł prawa powszechnie obowiązującego
2. Pojęcie zamkniętego systemu źródeł prawa powszechnie obowiązującego
3. Akty prawa wewnętrznego
4. Zasada przychylności polskiego porządku prawnego wobec norm prawa międzynarodowego
5. Konstytucja jako źródło
6. Umowa międzynarodowa jako źródło prawa
- umowy międzynarodowe ratyfikowane za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie
- umowy międzynarodowe, do których ratyfikacji nie jest wymagane uzyskanie uprzedniej zgody w ustawie
- umowy międzynarodowe nie wymagające ratyfikacji
7. Ustawa jako źródło prawa
8. Rozporządzenie jako źródło prawa
9. Akty prawa miejscowego jako źródło prawa
IV. WOLNOŚCI I PRAWA JEDNOSTKI
1. Indywidualistyczna a kolektywistyczna koncepcja praw jednostki
2. Generacje praw człowieka
3. Podmioty konstytucyjnych wolności i praw
3. Adresaci konstytucyjnych praw i wolności człowieka – wertykalne i horyzontalne działanie praw człowieka
5. Zasada przyrodzonej godności człowieka
6. Godność osobowa a godność osobista
7. Zasada wolności człowieka
8. Zasada równości
- równość wobec prawa
- równość w prawie
- pojęcie cechy relewantnej (istotnej)
- dyskryminacja pozytywna (uprzywilejowanie wyrównawcze)
- a usprawiedliwione w świetle orzecznictwa TK odstępstwa od nakazu równego traktowania podmiotów
podobnych
- zakaz dyskryminacji
- a zasada sprawiedliwości społecznej
9. Ustanawianie graniczeń w zakresie korzystania z konstytucyjnych praw i wolności
- aspekt formalny
- aspekt materialny
- ograniczenia ograniczeń (zasada proporcjonalności, koncepcja zachowania istoty wolności i praw
jednostki)
- technika harmonizowania (balansowania) kolidujących interesów
10. Charakterystyka konstytucyjnych wolności i praw osobistych
11. Charakterystyka konstytucyjnych wolności i praw politycznych
12. Charakterystyka wolności i praw ekonomicznych, socjalnych i kulturalnych
13. Konstytucyjne obowiązki jednostki
14. Ochrona konstytucyjnych wolności i praw
V. PRAWO WYBORCZE I REFERENDUM
1. Pojęcia : prawo wyborcze, system wyborczy
2. Podstawowe zasady prawa wyborczego
- zasada powszechności wyborów i jej gwarancje
- zasada równości wyborów (aspekt formalny i materialny)
- zasada bezpośredniości wyborów
- zasada tajności głosowania
3. Metody ustalania wyników wyborów :
- systemy proporcjonalne (system d’Hondta, system St. Laguë) – zalety i wady
- systemy większościowe (większość względna, większość bezwzględna) – zalety i wady
4. Deformacja woli elektoratu – klauzule zaporowe
5. Okręgi wyborcze i obwody głosowania
6. Komisje wyborcze
7. Rejestracja kandydatów
8. Ustalanie wyników głosowania i wyników wyborów
9. Weryfikacja ważności wyborów (protest wyborczy, stwierdzenie ważności wyborów)
10. Uzupełnianie składu Sejmu i Senatu
11. Demokracja bezpośrednia i jej instytucje
12. Charakterystyka instytucji referendum. Klasyfikacje referendów
13. Rozwiązania polskie :
- referendum ogólnokrajowe
(pojęcie sprawy o szczególnym znaczeniu dla państwa, referendum konstytucyjne i akcesyjne, zarządzanie
referendum, pojęcie referendum „ważnego”, rozstrzygnięcie referendum a wiążący lub sugerująco-
konsultacyjny wynik referendum)
- referendum lokalne
VI. SEJM I SENAT
1. Istota parlamentu.
2. Zasada dwuizbowości nierównorzędnej (koncepcja Senatu)
3. Zasada autonomii parlamentu
4. Pojęcie kadencji, jej skrócenie i przedłużenie
5. Zasada dyskontynuacji prac parlamentarnych
6. Zasada sesyjności a zasada permanencji
7. Zgromadzenie Narodowe (kompetencje)
8. Organizacja wewnętrzna Sejmu i Senatu – organy kierownicze i pomocnicze oraz ich funkcje :
- pozycja ustrojowa i kompetencje Marszałka Sejmu
- pozycja ustrojowa i kompetencje Prezydium Sejmu
- pozycja ustrojowa i kompetencje Konwentu Seniorów
- komisje sejmowe – skład, klasyfikacja, funkcje
- kluby, koła, zespoły poselskie
9. Rezolucja, Deklaracja, Apel, Oświadczenie Sejmu oraz dezyderat i opinia komisji
10. Pojęcie mandatu parlamentarnego
11. Pojęcie mandatu wolnego i mandatu imperatywnego
12. Immunitet materialny i formalny
13. Niepołączalność formalna i niepołączalność materialna
14. Odpowiedzialność posłów i senatorów
15. Parlament. Funkcje
1. Funkcja ustawodawcza
- Ogólna charakterystyka postępowania ustawodawczego :
- inicjatywa ustawodawcza
- rozpatrzenie projektu ustawy przez Sejm
- rozpatrzenie ustawy przez Senat
- rozpatrzenie uchwały Senatu przez Sejm
- rola Prezydenta – podpisanie ustawy, wniosek do TK, umotywowany wniosek o ponowne rozpatrzenie
ustawy przez Sejm
- Postępowanie ustawodawcze w sprawie pilnego projektu ustawy
- Postępowanie w sprawie projektu ustawy budżetowej
- Postępowanie ustawodawcze w sprawie projektu ustawy o zmianie konstytucji
2. Funkcja kreacyjna Sejmu i Senatu
3. Funkcja kontrolna Sejmu
- pojęcie kontroli parlamentarnej
- prawo żądania informacji, prawo żądania obecności, prawo żądania wysłuchania
- komisja śledcza
- interpelacje i zapytania poselskie
- kontrola wykonania ustawy budżetowej
4. Instrumenty kontroli realizowanej przez Senat
VII. PREZYDENT RP
1. Pozycja ustrojowa Prezydenta. Zasada dualizmu władzy wykonawczej. Interpretacja art. 126 Konstytucji
RP. Wybór Prezydenta RP
2. Odpowiedzialność konstytucyjna Prezydenta RP
3. Kontrasygnata. Prerogatywy
4. Relacje Prezydent a
- Sejm i Senat
- Rada Ministrów (kompetencje Prezydenta w zakresie stosunków zewnętrznych)
- władza sądownicza
VIII. RADA MINISTRÓW I ADMINISTRACJA RZĄDOWA
1. Pozycja ustrojowa Rady Ministrów. Pozycja ustrojowa prezesa Rady Ministrów
2. Procedura powoływania Rady Ministrów
3. Dymisja Rady Ministrów
4. Dokonywanie zmian w składzie Rady Ministrów
5. Odpowiedzialność polityczna RM i jej członków
- solidarna - konstruktywne votum nieufności
- indywidualna - votum nieufności
6. Odpowiedzialność konstytucyjna prezesa Rady Ministrów i jej członków
7. Struktura i skład RM. Urzędy centralne i pełnomocnicy rządu
6. Zakres działania Rady Ministrów
7. Stanowienie prawa przez Radę Ministrów
8. Dualistyczny charakter urzędu ministra
9. Ministerstwo
IX. WŁADZA SĄDOWNICZA
1. Struktura sądownictwa powszechnego. Sądy szczególne. Sąd Najwyższy
2. Krajowa Rada Sądownictwa
3. Zasada niezawisłości sędziowskiej i jej gwarancje
4. Pozycja ustrojowa i funkcje Trybunału Konstytucyjnego
5. Kontrola konstytucyjności norm (kontrola abstrakcyjna, konkretna, skarga konstytucyjna)
6. Charakterystyka instytucji skargi konstytucyjnej - modele
7. Materialne i formalne przesłanki wniesienia skargi konstytucyjnej
8. Zakres podmiotowy i przedmiotowy skargi konstytucyjnej
9. Rozstrzyganie sporów kompetencyjnych przez TK
10. Kontrola zgodności celów i działalności partii politycznych z Konstytucją
11. Pojęcie odpowiedzialności konstytucyjnej
12. Zakres podmiotowy odpowiedzialności konstytucyjnej
13. Zakres przedmiotowy odpowiedzialności konstytucyjnej (delikt konstytucyjny)
14. Skład i organizacja Trybunału Stanu. Postępowanie przed Trybunałem Stanu
X. RZECZNIK PRAW OBYWATELSKICH
1. Geneza i koncepcja urzędu ombudsmana
2. Pozycja ustrojowa i zadania Rzecznika Praw Obywatelskich
3. Zakres i formy działania Rzecznika Praw Obywatelskich
XI. RADIOFONIA I TELEWIZJA, KONTROLA PAŃSTWOWA
1. Pozycja ustrojowa i kompetencje Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji
2. Pozycja ustrojowa Najwyższej Izby Kontroli. Zakres kontrolnych kompetencji Najwyższej Izby Kontroli.
Obowiązki Najwyższej Izby Kontroli wobec Sejmu
XII. STANY NADZWYCZAJNE
1. Pojecie stanu nadzwyczajnego. Stan wojenny, stan wyjątkowy, stan klęski żywiołowej
2. Stan nadzwyczajny a ograniczenie praw i wolności jednostki
PRZYKŁADOWE PYTANIA EGZAMINACYJNE Z PRZEDMIOTU
PRAWO KONSTYTUCYJNE
dr hab. Mariusz Jagielski / dr Anna Chorążewska
I PODSTAWOWE WIADOMOŚCI O KONSTYTUCJI
1. Wymień znane Ci rodzaje konstytucji.
2. Wskaż kryterium rozróżnienia na konstytucje:
- pisane i niepisane
- sztywne i elastyczne
- jednolite i złożone
- stabilne i zmienne
3. Wskaż cechę charakteryzującą konstytucje:
- sztywną
- elastyczną
- jednolitą
- złożoną
- pełna
- stabilną
- zmienną
Podaj przykład takiej konstytucji
4. Dlaczego konstytucję określa się mianem ustawy zasadniczej państwa. Podaj cechy ją charakteryzujące.
5. Na czym polega:
- szczególna treść konstytucji
- szczególna forma konstytucji
- szczególny tryb uchwalenia i zmiany konstytucji
- szczególna moc konstytucji
6. Wskaż konsekwencje szczególnej mocy prawnej konstytucji
7. Wymień rodzaje norm konstytucji i krótko je scharakteryzuj.
8. Co to jest peambuła do konstytucji.
9. W jakim celu ustrojodawca posługuje się preambułą do konstytucji.
10. Jaki charakter przyznaje się preambule do konstytucji (normatywny, deklaratoryjny, programowy).
Wyjaśnij dlaczego.
11. Wymień i krótko wyjaśnij co to jest tożsamość konstytucyjna i co ją określa.
12. Jaką postać może przybrać sądowe stosowanie konstytucji.
13. Na czym polega zdekoncetrowany model kontroli konstytucyjności prawa. Podaj kraj, w którym taki
model występuje.
14. Na czym polega skoncentrowany model kontroli konstytucyjności prawa. Podaj kraj, w którym taki model
występuje.
15. Co to jest zwyczaj konstytucyjny. Podaj przykład.
16. Co to jest precedens (konstytucyjny). Podaj przykład.
17. Wyjaśnij pojęcie prawa zwyczajowego. Podaj przykład.
18. Co to jest ustawa konstytucyjna.
19. Podaj funkcje ustawy konstytucyjnej.
II ZASADY USTROJU RP
1. Wyjaśnij pojęcie zasada ustroju (zasada naczelna).
2. Wyjaśnij, w jakim celu ustrojodawca posługuje się zasadą konstytucyjną.
3. Co oznacza zasada suwerenności Narodu.
4. W jaki sposób suweren (naród) wykonuje przysługującą mu władze.
5. Zdefiniuj pojecie demokracja bezpośrednia/pośrednia. Podaj przykłady jej form.
6. Jakiemu celowi służy zasada pomocniczości (subsydiarności).
7. Wyjaśnij aspekt przedmiotowy/podmiotowy zasady podziału władz.
8. Na czym polega koncepcja domniemań kompetencyjnych.
9. Na czym polega koncepcja istoty poszczególnych władz.
10. Wskaż cechy systemu:
- parlamentarno-gabinetowego
- prezydenckiego
- prezydencko-parlamentarnego
11. Na czym polega racjonalizacja systemu parlamentarnego.
12. Wyjaśnij znaczenie kategorii „państwo prawne” zawartej w formule zasady demokratycznego państwa
prawnego.
13. Jaki aspekt akcentuje pojęcie demokracja w formule zasady demokratycznego państwa prawnego.
14. Zdefiniuj zasadę ochrony zaufania obywatela do państwa.
15. Wymień zasady przyzwoitej legislacji. Krótko scharakteryzuj każdą z nich.
16. Wymień zasady stanowienia prawa, które TK uznał za niezbędne w demokratycznym państwie
prawnym.
17. Wskaż konsekwencje hierarchicznej budowy norm prawnych.
18. Wymień podstawy społecznej gospodarki rynkowej.
19. Wyjaśnij na czym polega zasada wolności działalności gospodarczej. Czy jest dopuszczalne jej
ograniczenie? Jeśli tak, to na jakich zasada.
III ŹRÓDŁA PRAWA
1. Dualistyczny charakter systemu źródeł prawa w Polsce oznacza, że ……
2. Wymień źródła prawa powszechnie obowiązującego.
3. Wyjaśnij na czym polega zamknięty charakter systemu źródeł prawa powszechnie obowiązującego (w
aspekcie podmiotowym i przedmiotowym).
4. Wymień cechy ustawy.
5. Wymień, co najmniej trzy przypadki, gdy ratyfikacja umowy międzynarodowej wymaga uprzedniej zgody
wyrażonej w ustawie.
6. Wskaż charakter prawny i miejsce w hierarchii źródeł prawa umów międzynarodowych, którymi związała
się Polska uwzględniając ich klasyfikacje.
7. Wymień cechy rozporządzenia wykonawczego do ustawy.
8. Wyjaśnij na czym polega otwarty charakter systemu aktów prawa wewnętrznego.
9. Wskaż istotę aktów prawa wewnętrznego.
10. Wymień wymagania przewidziane dla aktów prawa wewnętrznego.
IV WOLNOŚCI I PRAWA JEDNOSTKI
1. Jakie znaczenie zasadzie godności człowieka nadał polski ustrojodawca.
2. Na czym polega zasada wolności człowieka.
3. Jakie znaczenie zasadzie równości nadał polski ustrojodawca.
4. Wskaż podmioty konstytucyjnych praw i wolności jednostki.
5. Na czym polega wertykalne obowiązywanie praw i wolności.
6. Na czym polega horyzontalne obowiązywanie praw i wolności.
7. Wskaż adresata konstytucyjnych praw i wolności jednostki.
8. Wyjaśnij aspekt formalny ustanawiania ograniczeń w zakresie korzystania
z konstytucyjnych wolności i praw (art. 31 ust. 3 konstytucji).
9. Wyjaśnij aspekt materialny ustanawiania ograniczeń w zakresie korzystania
z konstytucyjnych wolności i praw (art. 31 ust. 3 konstytucji).
10. Wymień wartości stanowiące materialną podstawę ograniczeń praw i wolności (art. 31 ust. 3 konstytucji).
11. Wyjaśnij, na czym polega zasada proporcjonalności (art. 2 i art. 31 ust. 3 konstytucji).
12. Wyjaśnij pojęcie „istota wolności i prawa”.
13. Wymień przesłanki warunkujące możliwość ustanawiania ograniczeń w zakresie korzystania z
konstytucyjnych wolności i praw (art. 31 ust. 3 konstytucji).
14. Na czym polega dwuwarstwowe pojmowanie norm o prawach jednostki.
15. Podaj przykłady wolności i praw osobistych/politycznych/ekonomicznych, socjalnych i kulturalnych.
Krótko scharakteryzuj wybrane prawo lub wolność.
16. Wymień środki ochrony konstytucyjnych wolności i praw.
V PRAWO WYBORCZE I REFERENDUM
1. Scharakteryzuj pojęcie podstawowe zasady prawa wyborczego.
2. Wymień przesłanki czynnego prawa wyborczego.
3. Wymień gwarancje powszechności prawa wyborczego.
4. Co to jest rejestr wyborców.
5. Co to jest spis wyborców.
6. Wymień i krótko scharakteryzuj środki ochrony przysługujące wyborcy w sytuacji pominięcia go w
rejestrze wyborców.
7. Wymień i krótko scharakteryzuj środki ochrony przysługujące wyborcy w sytuacji pominięcia go w spisie
wyborców.
8. Określ podmiot i podstawę protestu wyborczego w wyborach parlamentarnych (w Polsce).
9. Określ podmiot i podstawę protestu wyborczego w wyborach prezydenckich (w Polsce).
10. Wymień i wyjaśnij rodzaje równości w prawie wyborczym.
11. Wymień i wyjaśnij metody służące zapewnieniu materialnej równości prawa wyborczego.
12. Scharakteryzuj zasadę bezpośredniości wyborów.
13. Wyjaśnij, na czym polega zasada tajności prawa wyborczego (w Polsce).
14. Na czym polega metoda d’Hondta i w jakich wyborach jest stosowana.
15. Na czym polega metoda St. Laguë. Czy i kiedy oraz w jakich wyborach była stosowana w Polsce.
16. Na czym polega system większości względnej i w jakich wyborach jest stosowany.
17. Na czym polega system większości bezwzględnej i w jakich wyborach jest stosowany.
18. Na czym polega instytucja progu wyborczego. Jak została ukształtowana w polskim prawie wyborczym.
19. Wymień rodzaje obwodów głosowania i krótko opisz zasady ich tworzenia.
20. Co to jest okręg wyborczy.
21. Wyjaśnij pojęcie gerrymandering.
22. Wymień zasady, które nie pozwalają na manewrowanie geografią granic okręgów wyborczych.
23. Wymień i krótko opisz etapy zgłaszania kandydatów w wyborach prezydenckich.
24. Wymień i krótko opisz etapy zgłaszania kandydatów w wyborach do Sejmu.
25. Wymień i krótko opisz etapy zgłaszania kandydatów w wyborach do Senatu.
26. Wymień i krótko opisz zadania Państwowej Komisji Wyborczej związane z wyborami.
27. Przedstaw przedmiot referendum ogólnokrajowego (w Polsce).
28. Kto może zarządzić referendum ogólnokrajowe (w Polsce).
29. Wyjaśnij, kiedy referendum ogólnokrajowe jest ważne, a jego wynik jest wiążący (w Polsce).
30. Wyjaśnij kiedy wynik referendum ma charakter sugerująco-konsultacyjny (w Polsce).
VI SEJM I SENAT
1. Na czym polega zasada autonomii parlamentu.
2. Wymień funkcje parlamentu.
3. Wymień i wyjaśnij, jaka zasada reguluje stosunki Sejm-Senat.
4. Określ charakter ustrojowy Zgromadzenia Narodowego.
5. Wymień kompetencje Zgromadzenia Narodowego.
6. Wymień (krótko charakteryzując) dwa sposoby obliczania kadencji parlamentu.
7. Kiedy w Polsce może nastąpić skrócenie kadencji Sejmu.
8. Kto i na jakich zasadach może rozwiązać Sejm.
9. Wyjaśnij, co oznacza zasada dyskontynuacji w prawie polskim.
10. Wymień wyjątki od zasady dyskontynuacji prac parlamentarnych.
11. Na czym polega zasada sesyjności.
12. Na czym polega zasada permanencji.
13. Podaj klasyfikację organów wewnętrznych Sejmu i wymień, do którego rodzaju należą konkretne organy
Sejmu.
14. Wymień tzw. kompetencje zewnętrzne Marszałka Sejmu.
15. Wymień skład i kompetencje Prezydium Sejmu.
16. Wymień skład i funkcje Konwentu Seniorów.
17. Wyjaśnij, co to jest stała komisja sejmowa i jakie ma zadania.
18. W oparciu o jaką zasadę tworzy się kluby, koła i zespoły poselskie.
11. Wymień i wyjaśnij cechy mandatu parlamentarnego.
19. Wymień i krótko wyjaśnij cechy immunitetu formalnego.
20. Wymień i krótko wyjaśnij cechy immunitetu materialnego.
21. Wyjaśnij zasadę niepołączalności formalnej.
22. Wyjaśnij zasadę niepołączalności materialnej.
23. Wymień uprawnienia i obowiązki związane z wykonywaniem mandatu parlamentarnego.
24. Co to jest inicjatywa ustawodawcza i komu przysługuje (w Polsce).
25. W jaki sposób z prawa inicjatywy ustawodawczej może skorzystać grupa 100 000 obywateli (w Polsce).
26. Wyjaśnij pojęcie tzw. wnioski mniejszości.
27. Krótko omów problematykę zakresu dopuszczalnych poprawek do ustawy w trakcie rozpatrywania jej
przez Sejm.
28. Krótko omów problematykę zakresu dopuszczalnych poprawek do ustawy w trakcie rozpatrywania jej
przez Senat.
29. Na czym polega udział Prezydenta RP w procesie legislacyjnym. Wymień przysługujące głowie państwa
uprawnienia.
30. Wymień instrumenty kontroli wykonywanej przez Senat.
31. Wyjaśnij, na czym polega złożenie interpelacji poselskiej. Przedstaw jej cechy.
32. Wyjaśnij, na czym polega złożenie zapytania poselskie. Przedstaw jego cechy.
33. Wyjaśnij, co to jest informacja bieżąca. Przedstaw jej cechy.
34. Co to jest pytanie w sprawach bieżących. Przedstaw jego cechy.
35. Wyjaśnij, na czym polega prawo żądania wysłuchania.
36. Wyjaśnij, na czym polega prawo żądania obecności.
37. Wyjaśnij, na czym polega prawo żądania informacji.
38. Przedstaw cechy dezyderatu komisji sejmowej.
39. Przedstaw cechy opinii komisji sejmowej.
VII WŁADZA WYKONAWCZA
1. Wymień funkcje ustrojowe Prezydenta RP.
2. Krótko omów zasady ponoszenia odpowiedzialności przez urzędującego prezydenta.
3. Co to jest prerogatywa.
4. Co to jest kontrasygnata i kto jej udziela.
5. Krótko scharakteryzuj instytucję Rady Gabinetowej.
6. Wymień, jakich materii nie może dotyczyć weto ustawodawcze prezydenta RP.
7. Wymień cechy weta prezydenckiego.
8. Czy Prezydent RP korzysta z uprawnień domniemywanych. Uzasadnij odpowiedź.
9. Jaka jest struktura Rady Ministrów. Uzasadnij.
10. Wymień rodzaje i cechy ministrów.
11. Wymień przypadki obligatoryjnej dymisji Prezesa Rady Ministrów.
IX WŁADZA SĄDOWNICZA, RZECZNIK PRAW OBYWATELSKICH
1. Scharakteryzuj zasadę niezawisłości sędziowskiej.
2. Wymień gwarancje zasady niezawisłości sędziowskiej.
3. Wymień kompetencje Trybunału Konstytucyjnego.
4. Przedstaw przedmiot kontroli Trybunału Konstytucyjnego.
5. Na czym polega uprzednia (prewencyjna) kontrola konstytucyjności norm prawnych. Kto ją może
inicjować.
6. Na czym polega następcza kontrola konstytucyjności norm prawnych. Kto ją może inicjować.
7. Czym różni się abstrakcyjna kontrola konstytucyjności norm prawnych od konkretnej kontroli
konstytucyjności norm prawnych.
8. Wskaż podmioty legitymowane generalnie do inicjowania kontroli konstytucyjności norm prawnych.
9. Wskaż podmioty legitymowane indywidualnie do inicjowania kontroli konstytucyjności norm prawnych.
10. Czy różni się legitymacja generalna od legitymacji indywidualnej do inicjowania kontroli norm prawnych
przed Trybunałem Konstytucyjnym.
11. Scharakteryzuj instytucję pytania prawnego.
12. Na czym polega wymóg relewantności pytania prawnego.
13. Wyjaśnij na czym polega orzekanie o zgodności z Konstytucją celów i działalności partii politycznych.
14. Wskaż wzorce kontroli, stanowiące dla Trybunału Konstytucyjnego podstawę do orzekania o zgodności z
Konstytucją celów i działalności partii politycznych.
15. Wyjaśnij na czym polega rozpatrywanie przez Trybunał Konstytucyjny sporów kompetencyjnych
pomiędzy centralnymi konstytucyjnymi organami państwa.
16. Wyjaśnij pojęcie spór kompetencyjny pozytywny/negatywny.
17. Wyjaśnij pojęcie delikt konstytucyjny.
18. Jaki charakter ma odpowiedzialność Prezydenta przez Trybunałem Stanu.
19. Jaki charakter ma odpowiedzialność członków Rady Ministrów przed Trybunałem Stanu.
20. Krótko przedstaw charakter odpowiedzialności posłów i senatorów przez Trybunałem Stanu.
21. Krótko przedstaw zadania Rzecznika Praw Obywatelskich.
22. Wymień formy działania Rzecznika Praw Obywatelskich.
X PRZYKŁADY PYTAŃ PROBLEMOWYCH
1. Scharakteryzuj pozycję ustrojową Rady Ministrów.
2. Scharakteryzuj pozycję ustrojową prezesa Rady Ministrów.
3. Przedstaw zasady tworzenia Rady Ministrów i dokonywania zmian w jej składzie.
4. Przedstaw zasady odpowiedzialności politycznej rządu i jego członków.
5. Przedstaw charakterystykę współczesnego mandatu parlamentarnego.
6. Przestaw udział Prezydenta RP w procesie legislacyjnym.
7. Przedstaw rolę Prezydenta w kształtowania polityki państwa.
8. Scharakteryzuj konstytucyjną zasadę równości wobec prawa w odwołaniu do poglądów wyrażanych w
doktrynie i orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego.
9. Scharakteryzuj konstytucyjną zasadę społecznej gospodarki rynkowej.
10. Scharakteryzuj prewencyjną kontrolę konstytucyjności prawa.
11. Przedstaw rolę Senatu w procesie ustawodawczym.
12. Skarga konstytucyjna jako środek ochrony wolności i praw.
ZAGADNIENIA
EGZAMINACYJNE
Z PRZEDMIOTU
PRAWO
KONSTYTUCYJNE
1. Przedmiot prawa konstytucyjnego
System prawa to ogół norm prawnych obowiązujących na danym terytorium w danym czasie. Dzieli się on na
dziedziny prawa. Prawo konstytucyjne to ogół norm prawnych odnoszących się do norm prawnych
ustrojowych, gospodarczych, społecznych. Prawo konstytucyjne określa system wartości państwa (jego
aksjologię). Prawa konstytucyjnego nie można tylko odnosić do treści konstytucji. Należy odnosić je również
do innych aktów, w tym między innymi, do aktów prawa międzynarodowego. W przeszłości prawo
konstytucyjne nazywane było prawem politycznym, a nawet państwowym. Prawo polityczne stosowane było w
okresie międzywojennym – jego głównym przedmiotem był ustrój polityczny państwa. Prawo państwowe
natomiast stosowane było w okresie PRL – w nim podkreślano wartość samego państwa, które to stanowiło
główny przedmiot zainteresowań. Prawo konstytucyjne odnosi się do nazwy ustawy zasadniczej, jednak się do
niej nie ogranicza. Przedmiotem prawa konstytucyjnego i prawa międzynarodowego publicznego są prawa
człowieka, a także prawo wyborcze oraz prawo parlamentarne, czyli reguły prawne odnoszące się do
funkcjonowania izb parlamentu oraz ich członków.
2. Źródła prawa konstytucyjnego
Do źródeł prawa konstytucyjnego należy zaliczyć:
a) Konstytucję – czyli akt prawa pisanego o najwyższej mocy prawnej w systemie prawnym danego państwa,
który określa podstawowe zasady jego ustroju. Ponadto konstytucja reguluje ustrój naczelnych organów
państwa, zakres ich kompetencji oraz wzajemne relacje między nimi. Zawiera ona również podstawowe
prawa, wolności i obowiązki jednostki. Warto również wspomnieć, o procedurze wprowadzenia lub zmiany
konstytucji, która jest trudniejsza od procedury uchwalania czy zmieniania ustaw zwykłych.
b) Ustawy konstytucyjne – pod względem mocy prawnej równe z konstytucją. Uchwalane muszą być w takim
samym trybie, jak wymagany do zmiany konstytucji. Pod względem zakresu przedmiotowego regulują one
jednak tylko określone zagadnienie, czy zagadnienia i tym różnią się od konstytucji, której przedmiot regulacji
jest uniwersalny.
c) Precedens konstytucyjny – jednorazowe, świadome rozstrzygnięcie w jakiejś sprawie dokonane z nadzieją,
że w przyszłości, w podobnej sytuacji, postąpi się podobnie.
d) Zwyczaj konstytucyjny – jest to sytuacja w której nawiązuje się do tego rozstrzygnięcia kilkukrotnie w
wyniku czego staje się on zwyczajem konstytucyjnym. Jest to praktyka długotrwała i powtarzalna mimo że
przepisy pozostawiają kilka możliwości postępowania w tej sytuacji.
e) Norma prawa zwyczajowego konstytucyjnego – powstaje wówczas, gdy dochodzimy do wniosku, że dany
zwyczaj konstytucyjny, to jedyny właściwy sposób postępowania. W wyniku tego staje się on normą prawa
zwyczajowego konstytucyjnego.
Precedens konstytucyjny, zwyczaj konstytucyjny i norma prawa zwyczajowego konstytucyjnego to elementy
prawa zwyczajowego. Przykładami norm prawa zwyczajowego konstytucyjnego mogą być: Zasada
dyskontynuacji prac parlamentu; veto ustawodawcze; wotum nieufności i konstruktywne wotum nieufności
(które w praktyce jest zwróceniem uwagi suwerena na pewne sytuacje, problemy).
Do źródeł prawa konstytucyjnego nie można zaliczyć orzecznictwa sądów, gdyż w polskim systemie prawa
sądy go nie stanowią. Doktryna również nie jest źródłem prawa konstytucyjnego, bo nie ma mocy prawnie
wiążącej.
3. Zwyczaj i precedens konstytucyjny
Omówione w punkcie 2 (podpunkt c i d)
4. Pojęcie konstytucji, jej treść i cechy szczególne
Konstytucja (łac. constitutio – urządzenie, układ, organizacja). Początkowo stanowiła element ograniczenia
władzy monarszej. Od XVIII wieku zaczęto używać tego pojęcia w znaczeniu aktu określającego podstawy
ustrojowe państwa. Kwestią sporną było początkowo, czy konstytucja ma regulować prawa i wolności
obywateli, jednak stopniowo przewagę zyskiwało przekonanie, że te prawa i wolności stanowią jej integralny
element. Jeżeli chodzi o treść, to zakres materii regulowanych przez konstytucję ma charakter uniwersalny.
Treść konstytucji budowana jest wokół trzech zagadnień: określenia ogólnych zasad ustroju państwowego;
określenia ustroju naczelnych organów państwa, zakresu ich kompetencji i relacji wzajemnych; a także
określenie podstawowych praw, wolności i obowiązków jednostki. Konstytucja jest ustawą (uchwalaną przez
parlament jako najwyższego ustawodawcę), która oprócz ogólnych cech ustawy posiada też pewne cechy
specyficzne, pozwalające na odróżnieniu ją od ustaw zwykłych i nazwaniu „ustawą zasadniczą”.
Cechami tymi są:
- Szczególna treść – polega na zakresie regulowanych materii i na sposobie regulowania tych materii. Nie
powinno być żadnej treści ustrojowej, która pozostawałaby nieuregulowana konstytucyjnie. Zarówno zasady
ustroju, aparat centralny oraz sytuacja jednostki stanowią podstawę uregulowań konstytucyjnych. Konstytucja
z 02.04. 1997 roku składa się ze wstępu (preambuły) oraz 243 artykułów ujętych w 13 rozdziałów.
- Szczególna forma – polega na jej szczególnej nazwie, bowiem tylko ten akt nosi nazwę konstytucja. Istotną
rolę odgrywa również specyfika trybu powstawania konstytucji oraz jej zmiany. Szczególny tryb zmiany
konstytucji jest podstawową przesłanką jej sztywności. Zmiana konstytucji nie może być dokonana w drodze
ustawy zwykłej. Odrębność proceduralna zmian konstytucji wyrażona jest w ustanowieniu szczególnych
wymogów dotyczących większości i kworum (np. kwalifikowana większość głosów); ustanowieniu kilku
procedur zmiany konstytucji (np. rewizja konstytucji, czyli zmiana o charakterze całościowym) oraz
ustanowieniu zakazu zmiany konstytucji w określonych okresach (przykładowo w czasie trwania stanu
wojennego lub wyjątkowego)
- Szczególna moc prawna – polega na przyznaniu jej najwyższego miejsca w systemie prawa stanowionego.
Konstytucja nie tylko wyznacza rodzaje innych aktów normatywnych lecz także ich zakres przedmiotowy oraz
samoistny bądź wykonawczy charakter. Wszystkie inne akty normatywne muszą być z nią zgodne i spójne,
aby umożliwić realizację postanowień konstytucyjnych. Konstytucja może również ustanawiać instytucje i
procedury pozwalające na pozbawienie skuteczności prawnej regulacji i działań naruszających jej najwyższą
moc prawną.
5. Klasyfikacje konstytucji
Współczesny konstytucjonalizm na wiele rodzajów konstytucji. Można je podzielić na:
a) Konstytucje pisane (ujęte w formę aktu lub aktów normatywnych) i niepisane (oparte na prawie
zwyczajowym, konwenansach konstytucyjnych i precedensach sądowych).
b) Konstytucje sztywne (czyli takie, które mają moc prawną wyższą od ustaw zwykłych, w wyniku czego
ustawy nie mogą zmieniać konstytucji i muszą być z nią zgodne) oraz konstytucje elastyczne (czyli takie,
które zmienia się w takim trybie jak ustawy).
c) Konstytucje jednolite (ujmujące całą materię konstytucyjną w jednym akcie) oraz złożone (składające się z
kilku aktów, z których każdy reguluje pewien wycinek materii konstytucyjnej).
d) Konstytucje stabilne (ciągłość istnienia aktu konstytucyjnego) oraz zmienne (częsta zmiana aktów
konstytucyjnych).
6. Geneza konstytucji pisanej
Postulat tego rodzaju konstytucji po raz pierwszy został wysunięty przez ideologów burżuazji, w okresie walki
burżuazji o wadzę polityczną. Jedną z najstarszych, do dziś zresztą obowiązującą (z pewnymi poprawkami),
jest republikańska konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki z 1787 r. (weszła w życie w 1789 r.). Do
najstarszych konstytucji europejskich należała polska Konstytucja 3 Maja z 1791 r., następnie również
monarchistyczna konstytucja francuska z 1791 r. oraz republikańska konstytucja francuska z 1793 r. (tzw.
konstytucja jakobińska). Gównie też pod wpływem francuskim i amerykańskim idea konstytucji pisanej
przejęta została przez inne państwa, w których umacnia się ustrój kapitalistyczny. Dziś konstytucja pisana jest
zjawiskiem powszechnym na całym świecie. Weszła ona na trwale do kultury politycznej różnych
społeczeństw. Wyjątek stanowią tu Wielka Brytania i Nowa Zelandia.
7. Stosowanie konstytucji
Jako ustawa konstytucja musi być stosowana przez wszystkie organy władzy publicznej i inne podmioty, które
są adresatami zawartych w niej norm i zasad. Stosowanie to musi się opierać na poszanowaniu aksjologicznej
tożsamości konstytucji. Stosowanie konstytucji to coś więcej, niż jej przestrzeganie. Polega ono nie tylko na
zakazie podejmowania działań czy unormowań sprzecznych z konstytucją oraz na obowiązku podejmowaniu
działań i unormowań służących realizacji jej postanowień. Jest to bowiem także stała praktyka powoływania
norm i zasad konstytucji jako bezpośredniej podstawy do działań, rozstrzygnięć, czy unormowań, gdzie tylko
jest to możliwe. Zasada bezpośredniego stosowania konstytucji głosi bowiem, że w tych wszystkich
przypadkach, gdy postanowienia konstytucyjne są sformułowane w sposób na tyle precyzyjny i jednoznaczny,
by możliwe było ich odniesienie do konkretnych sytuacji zachodzących w rzeczywistości prawnej, podmiot
stosujący prawo powinien oprzeć swoje działania bezpośrednio na takim postanowieniu konstytucyjnym.
8. Ustawa konstytucyjna
Ustawy konstytucyjne – pod względem mocy prawnej równe z konstytucją. Uchwalane muszą być w takim
samym trybie, jak wymagany do zmiany konstytucji. Pod względem zakresu przedmiotowego regulują one
jednak tylko określone zagadnienie, czy zagadnienia i tym różnią się od konstytucji, której przedmiot regulacji
jest uniwersalny. Ustawa konstytucyjna może pełnić następujące funkcje:
- W formie ustawy konstytucyjnej dokonywane są zmiany konstytucji
- Ustawa konstytucyjna może również uzupełniać obowiązującą konstytucję. Polega to na tym, że obok
konstytucji uchwala się ustawę konstytucyjną, która reguluje kwestie, których nie obejmuje sama konstytucja.
- Mogą zastępować konstytucję w sytuacji, gdy nie doszło jeszcze do jej uchwalenia.
- Ustawy konstytucyjne mogą jednorazowo zawieszać postanowienia obowiązującej konstytucji.
9. Modele kontroli konstytucyjności prawa
Model I - Kontrola rozproszona (zdekoncentrowana) – model ten pojawił się na przełomie XVIII i XIX wieku w
Stanach Zjednoczonych. Polegał on na tym, że kompetencja orzekania o zgodności ustaw z konstytucją
przysługuje wszystkim sądom i nie jest skoncentrowana w jednym tylko organie sądowym. Każdy sąd może w
ramach swojej właściwości orzekać o konstytucyjności ustaw. Orzekanie to ma charakter incydentalny – może
być dokonywane tylko w ramach konkretnej sprawy, jeżeli jedna ze stron podniesie argument dowodzący, że
przepis ustawy będący podstawą rozstrzygnięcia jest sprzeczny z konstytucją. Orzeczenie o
niekonstytucyjności oznacza, że sąd odmawia zastosowania takiej ustawy przy rozstrzyganiu zawisłej przed
nim sprawy, nie ma on jednak prawa uchylić ustawy i wyprowadzić jej z systemu obowiązującego prawa.
Model II - Kontrola skoncentrowana – podstawową cechą tego modelu jest istnienie szczególnego sądowego
organu , który jest wyłącznie właściwy do orzekania o zgodności ustaw z konstytucją (np. Trybunał
Konstytucyjny). Pozostałe sądy mogą zwracać się z prośbą o rozstrzygnięcie, jednak same nie mogą takich
postanowień wydawać. Dokonywana jest nie tylko przy rozpatrywaniu spraw indywidualnych, ale także z
inicjatywy niektórych organów państwowych. Orzeczenie o niekonstytucyjności ustawy powoduje jej usunięcie
z systemu prawa
10. Pojęcie zasad ustroju RP
Każda konstytucja określa pewne zasady i wartości podstawowe, które rozstrzygają o charakterze ustrojowym
państwa i określają panujący w nim system władzy. Ich suma składa się na tożsamość konstytucyjną państwa.
Zasady ustroju wskazują do kogo należy władza w państwie (określają suwerena), ustanawiają podstawowe
formy wykonywania tej władzy i rodzaje organów państwowych do tego powołanych. Zasady te określają
również podstawowe sposoby i treści wykonywania władzy, wskazując idee i cele, jakie powinny być
urzeczywistniane. Konstytucja z 02.04.1997 pomieszcza najważniejsze zasady ustrojowe w rozdziale I,
zatytułowanym „Rzeczpospolita”. Nie wszystkie jednak artykuły składające się na ten rozdział stanowią zasady
ustrojowe. Do najważniejszych zaliczyć można: zasadę suwerenności narodu; zasadę niepodległości i
suwerenności państwa; zasadę demokratycznego państwa prawnego; zasadę społeczeństwa obywatelskiego;
zasadę podziału władz; zasadę społecznej gospodarki rynkowej; oraz zasadę przyrodzonej godności
człowieka.
11. Zasada suwerenności Narodu
Zasada ta określa suwerena, a więc wskazuje do kogo należy władza w państwie. Zgodnie z art. 4 ust. 1
Konstytucji: „Władza zwierzchnia w Rzeczypospolitej Polskiej należy do Narodu”. Pojęcie „naród” należy
odnosić do wspólnoty wszystkich obywateli obywateli RP. Nie może być tym samym kategorii obywateli, które
mogłyby zostać postawione poza pojęciem „naród – suweren”. Władza przez naród może być sprawowana
przez jego przedstawicieli (demokracja pośrednia – np. przez organ przedstawicielski - parlament) lub
bezpośrednio (demokracja bezpośrednia – np. w referendach).
12. Zasada suwerenności a akcesja RP do Unii Europejskiej
Niepodległość oznacza odrębny byt państwowy RP. Suwerenność natomiast jest zdolnością państwa do
samodzielnego decydowania o wszystkich dotyczących go sprawach i samodzielnego podejmowania
wszystkich dotyczących go decyzji. Suwerenność Polski w stosunkach międzynarodowych nie oznacza jednak
wyłączenia jej podporządkowania prawu międzynarodowemu oraz prawu Unii Europejskiej, a także
zobowiązaniom i ograniczeniom wynikającym z tych praw. Ograniczenie suwerenności może nastąpić tylko na
podstawie wyraźnej i szczególnej regulacji konstytucyjnej, a zakres przekazania kompetencji jest ograniczony.
Dotyczyć może bowiem tylko niektórych spraw. Umowa międzynarodowa przewidująca przekazanie
kompetencji ma złożony tryb dochodzenia do skutku, zwłaszcza jeśli chodzi o sposób ratyfikacji. Ponadto,
zmiany zakresu przekazania takich kompetencji, a zwłaszcza ich rozszerzenie, możliwe jest tylko przez
zawarcie nowej umowy międzynarodowej. Polska ma również możliwość wystąpienia z Unii Europejskiej.
Obecność RP w Unii Europejskiej nie oznacza przekreślenia suwerenności międzynarodowej państwa
polskiego. Oznacza ono jej ograniczenie, ale przynosi jednocześnie efekt kompensacyjny, polegający na
możliwości działania w płaszczyźnie międzynarodowej.
13. Zasada pomocniczości (subsydiarności)
Zasada pomocniczości opiera się na założeniu, że zadania, które mogą być realizowane przez jednostkę nie
powinny być realizowane przez państwo. Organy państwowe niższego rzędu mogą być wyręczone przez
organy nadrzędne, tylko jeśli nie są w stanie same wywiązywać się ze swoich obowiązków. Ponadto organy
wyższego rzędu mogą je zastąpić, jeśli są w stanie wykonać działanie efektywniej. Zasada pomocniczości
odnosi się do: państwa, samorządu terytorialnego, kościołów, organizacji charytatywnych, czy też
przedsiębiorstw. Państwo nie może zastępować działań poszczególnych osób, czy instytucji państwowych.
Pomagać może, jeśli nie są one w stanie zrealizować określonych zadań. Należy pamiętać, że pomoc ma
polegać na wspieraniu, nie powinno się natomiast wyręczać. Złożeniem pomocy jest nie ingerowanie w
sprawy, z którymi poszczególne jednostki są w stanie poradzić sobie same, a jedynie wsparcie tam gdzie
pomoc jest niezbędna.
14. Zasada republikańskiej formy państwa
Zgodnie z tą zasadą państwo jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli. Państwo wedle niej rozumiane jest
jako zrzeszenie obywateli, którego członkowie stanowią swoistą wspólnotę obywatelską, co zostaje
przeciwstawione zasadzie państwa jako własności króla. Wynikają z tego konkretne postulaty. Po pierwsze
fakt, iż państwo identyfikowane jest nie ze swoimi organami władzy czy realizowanymi przez nie funkcjami, ale
z ogółem jej obywateli (naród w rozumieniu politycznym). Po drugie w świetle tej zasady członkowie wspólnoty
(a zatem wszyscy obywatele Rzeczypospolitej), uprawnieni są do korzystania ze wszelkich dostępnych im
praw i wolności, a także zobowiązani do realizacji wszelkich obowiązków służących do utrwalania jej
powszechnego dobra. Po trzecie każdy obywatel może korzystać ze wszystkich instytucji i urządzeń
działających w imieniu Rzeczpospolitej, a także przyczyniać się do trwania tychże instytucji, ich rozwoju i
właściwego funkcjonowania. I wreszcie po czwarte – zasada ta ustanawia jako głowę państwa instytucję
obieralną i kadencyjną, noszącą tytuł prezydenta.
15. Zasada podziału władz oraz istota systemu parlamentarnego i prezydenckiego
Jest to jedna z najstarszych zasad, towarzysząca rozwojowi myśli ustrojowej już od czasów Arystotelesa.
Rozwinięta w XVII i XVIII wieku przez Johna Locke’a i Charles’a Montesquieu znalazła miejsce niemal we
wszystkich demokratycznych konstytucjach współczesnego świata. Zasada podziału władz wymaga zatem
odrębnego istnienia organów władzy ustawodawczej, organów władzy wykonawczej i organów władzy
sądowniczej. Klasycznym elementem zasady podziału władzy jest tzw. system hamulców i równowagi.
Zgodnie z nim każda władza powinna mieć pewne instrumenty, które pozwalają jej powstrzymywać, hamować
działanie pozostałych władz. Zasada podziału władz nie ma charakteru absolutnego. Jej podstawową treścią
jest odrzucenie możliwości skupienia całej władzy w rękach jednego podmiotu. To przecinanie się nie może
jednak iść zbyt daleko. Koncepcja domniemań kompetencyjnych zakłada, że kompetencje, które można
jednoznacznie określić ze względu na ich treść, można na zasadzie domniemań kompetencyjnych
przyporządkować poszczególnym władzom. Nie należy jednak zapominać o koncepcji istoty poszczególnych
władz, mówiącej o tym, że każdej władzy powinno przypadać minimum kompetencyjne, odpowiadające jej
istocie. Wyróżnić należy 2 zasadnicze modele stosunków między władzą ustawodawczą, a wykonawczą.
Określa się je jako system parlamentarny i system prezydencki.
Istotą systemu parlamentarnego jest dualizm egzekutywy, czyli wyodrębnienie w ramach władzy wykonawczej
głowy państwa oraz rządu z premierem na czele. Zadania i kompetencje obu tych ciał są ściśle rozgraniczone.
Władza głowy państwa ma charakter ograniczony. Rzeczywiste kierowanie sprawami państwowymi należy do
rządu,w którym eksponowana jest pozycja premiera. Prezydent powoływany jest przez parlament lub przy
decydującym udziale parlamentu, nie występuje zaś wybór prezydenta przez naród. Rząd pochodzi z
parlamentu, co oznacza, że dla utworzenia rządu konieczne jest poparcie większości parlamentarnej.
Ponadto, rząd ponosi odpowiedzialność polityczną wobec parlamentu i może zostać zmuszony do dymisji
(tzw. wotum nieufności). W porozumieniu z głową państwa, rząd może rozwiązać parlament.
Istotą systemu prezydenckiego jest natomiast jednolitość egzekutywy. Prezydent jest zarazem głową państwa
i szefem rządu, nie ma wyodrębnionego urzędu premiera. Głowa państwa jest wybierana przez naród. System
prezydencki nie zna odpowiedzialności parlamentarnej rządu (ministrów). Nie występuje w tym systemie
również możliwość rozwiązania parlamentu. Prezydent ponosi odpowiedzialność tylko za naruszenie prawa.
Wówczas kongres w procedurze impreachmentu może go usunąć ze stanowiska.
16. Zasada demokratycznego państwa prawnego oraz wynikające z niej zasady przyzwoitej legislacji i
zasada hierarchicznej budowy systemu źródeł prawa.
Zgodnie z artykułem 2 Konstytucji RP: „Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym
urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej”. Zasada ta wskazuje, że w państwie prawnym,
prawo powinno być przestrzegane przez wszystkich jego adresatów, ale przede wszystkim przez organy
państwowe. Pozycję prawną obywatela kształtuje zasada, w myśl której każdy obywatel może czynić to, co nie
jest zabronione i nie utrudnia innym korzystania z ich praw. W przypadku organów państwowych jest
odwrotnie – to, co nie jest dozwolone, jest zabronione. Nieodzownym elementem zasady demokratycznego
państwa prawnego są reguły stanowienia prawa określone jako zasady przyzwoitej legislacji. Punktem wyjścia
jest zasada ochrony zaufania obywatela do państwa zgodnie z którą organ państwowy powinien traktować
obywateli z zachowaniem minimalnych reguł uczciwości – a zatem nie zastawiać na nich pułapek prawnych,
czy też składać obietnic bez pokrycia. W demokratycznym państwie prawnym powinny być również
przestrzegane następujące zasady dotyczące stanowienia prawa:
- Zakaz działania prawa wstecz – co oznacza zakaz stanowienia przepisów, które obowiązywałyby z mocą
wsteczną. Kategoryczność tego zakazu zależy od dziedziny prawa – ma on bezwzględny charakter w prawie
karnym.
- Nakaz zachowania odpowiedniego okresu dostosowawczego przy wprowadzaniu nowych norm prawnych w
życie – tzw. vacatio legis, wynoszące w przypadku do ustawy zwykle 14 dni od dnia ogłoszenia.
- Zasada ochrony praw nabytych – mówiącą, że uzyskane raz prawo nie może być odebrane lub w
niekorzystny sposób zmodyfikowane, chyba, że prawa te zostały nabyte w sposób niesłuszny.
- Zasada określoności prawa – wskazuje, że przepisy prawne muszą być formułowane w sposób na tyle jasny,
aby adresat mógł określić prawne konsekwencje swego postępowania.
- Zasada proporcjonalności – polegająca na zakazie nadmiernej ingerencji. Nakazuje, aby środki stosowane
do osiągnięcia założonego przez prawodawcę celu były do tego celu proporcjonalne.
- Zasada ne bis in idem – odnosząca się do zakazu podwójnego karania za ten sam czyn.
Odrębnym elementem koncepcji demokratycznego państwa prawnego jest oparcie systemu źródeł prawa na
zasadzie hierarchicznej budowy oraz usytuowaniu aktów stanowionych przez parlament – konstytucji i ustaw –
na szczycie tej hierarchii.
Należy również wyróżnić 3 istotne zasady ustrojowe:
1) Zasadę nadrzędności konstytucji – z której wynika bezwzględny nakaz przestrzegania konstytucji przez
wszystkie organy władzy publicznej.
2) Zasadę zwierzchnictwa ustawy – rozumianą jako podporządkowanie ustawie całokształtu prawodawstwa
pochodzącego od organów władzy wykonawczej.
3) Wykonawczego charakteru regulacji przyjmowanych przez organy rządowe
17. Zasada społeczeństwa obywatelskiego
Konstytucja z 1997 roku nigdzie nie używa pojęcia „społeczeństwo obywatelskie”, ale w wielu
sformułowaniach daje wyraz podstawowym elementom tej idei. Przejawia się to przez istnienie zasady
pluralizmu politycznego, której jądrem jest swoboda tworzenia i działania partii politycznych. Ponadto, istnienie
tej zasady pozwala na działanie różnego rodzaju innych organizacji zrzeszających obywateli. Konstytucja
ogranicza się do ogólnej gwarancji wolności zrzeszania się. W płaszczyźnie stosunków pracowniczych,
zasada społeczeństwa obywatelskiego pozwala na tworzenie związków zawodowych jako organizacji
zrzeszających pracowników i reprezentujące ich interesy zarówno wobec pracodawców jak i wobec władz
publicznych. Podmiotowość obywatela jako mieszkańca gwarantuje natomiast istnienie samorządu
terytorialnego, dla którego wydziela się z obszaru władzy państwa pewien zakres spraw o charakterze
lokalnym i powierza ich samodzielne rozwiązywanie tej grupie społecznej, której sprawy te przede wszystkim
dotyczą. Szczególne znaczenie w kształtowaniu społeczeństwa obywatelskiego odgrywają również środki
masowego przekazu oraz kościoły i związki wyznaniowe. Bez wolności wyznania, czy też wolności środków
masowego przekazu trudno byłoby mówić o społeczeństwie obywatelskim.
18. Zasada pluralizmu politycznego
Zasada pluralizmu politycznego opiera się na swobodzie tworzenia i działania partii politycznych, która
zapewnia wielość tychże partii, dzięki czemu nie istnieje w państwie demokratycznym monopol tylko jednej
partii politycznej. Partie polityczne to zorganizowane struktury jednoczące obywateli dla formułowania,
wyrażania i realizowania ich celów politycznych, dążące do zdobycia władzy politycznej w państwie. Jedyne
ograniczenia w tworzeniu partii politycznych dotyczą: odwoływania się w programach partii do totalitarnych
metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu; dopuszczanie nienawiści rasowej i
narodowościowej; czy też dopuszczanie stosowania przemocy w celu zdobycia władzy lub wpływu na politykę
państwa. Ponadto, struktury partii nie mogą być tajne.
19. Zasada społecznej gospodarki rynkowej
Zasada ta dokonuje najbardziej ogólnej charakterystyki ustroju gospodarczego Rzeczypospolitej.
Podstawowymi komponentami tej gospodarki są: wolność działalności gospodarczej (oznaczająca swobodę
podejmowania działalności gospodarczej oraz swobodę jej prowadzenia przez wszystkie podmioty), własność
prywatna (należy ją rozumieć jako wszelką własność należącą do podmiotów autonomicznych w stosunku do
państwa i sektora jego własności gospodarczej oraz solidarność, dialog i współpraca partnerów społecznych
(dające wyraz idei negocjacyjnego załatwiania spraw spornych, której odrębny zapis można znaleźć w
artykule 59 Konstytucji).
20. Pojęcie źródeł prawa powszechnie obowiązującego
„Źródło prawa” jest pojęciem wieloznacznym. Z jednej strony można je rozumieć bowiem jako czynniki
wpływające na treść prawa, a więc np. wolę narodu czy prawodawcy; z drugiej strony – różne formy przekazu
norm prawnych, ustanowionych bądź uznanych, a więc np. dokumenty, teksty czy inne przedmioty będące
nośnikami tych informacji (treści). Istotą przepisów prawa powszechnie obowiązującego jest zakres
obowiązywania – mogą one bowiem wiązać wszystkie podmioty w państwie. Przepisy takie kształtują sytuację
prawną obywateli, osób prawnych prawa gospodarczego, stowarzyszeń, organizacji, partii politycznych, a
także poszczególnych segmentów aparatu władzy publicznej zarówno na szczeblu centralnym jak i
terenowym. Na źródła prawa powszechnie obowiązującego w myśl art. 87 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej
z 1997 roku składają się: Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe,rozporządzenia, a także
akty prawa miejscowego.
21. Pojęcie zamkniętego systemu źródeł prawa powszechnie obowiązującego
Przepisy prawa powszechnie obowiązującego z mocy art. 87 Konstytucji zostały ujęte w zamknięty system
źródeł prawa. Zamknięcie systemu źródeł prawa powszechnie obowiązującego nastąpiło w dwóch aspektach:
przedmiotowym i podmiotowym. W aspekcie przedmiotowym oznacza to, że Konstytucja wyczerpująco
wymieniła formy aktów, w jakich mogą być zawierane normy o powszechnie obowiązującym charakterze.
Oznacza to, że unormowanie konstytucyjne ma charakter enumeratywny, a ustawy zwykłe nie mogą go
rozszerzać i przewidywać dodatkowych, nieznanych Konstytucji, aktów prawa powszechnie obowiązującego.
W aspekcie przedmiotowym zamknięcie systemu źródeł powszechnie obowiązującego prawa oznacza, że
Konstytucja wymieniła w sposób wyczerpujący katalog organów upoważnionych – na szczeblu centralnym –
do stanowienia powszechnie obowiązującego prawa.
22. Akty prawa wewnętrznego
Istotą aktów prawa wewnętrznego jest ograniczony zakres ich obowiązywania, bo zgodnie z artykułem 93 ust.
1 Konstytucji mogą być one kierowane tylko do jednostek organizacyjnie podległych organowi wydającemu te
akty. Artykuł 93, mówiąc o tych aktach, wymienia tylko uchwały Rady Ministrów oraz zarządzenia Prezesa
Rady Ministrów i ministrów. Wyliczenia tego nie należy jednak traktować jako zamknięte, gdyż system aktów
prawa wewnętrznego ma charakter systemu otwartego. Akty prawa wewnętrznego może wydawać każdy
organ władzy publicznej o ile istnieją jednostki organizacyjne mu podporządkowane i o ile kompetencja do
wydawania takich aktów jest przewidziana w ustawie. Akty prawa wewnętrznego nie mogą w żaden sposób
kolidować z unormowaniami prawa powszechnie obowiązującego.
23. Zasada przychylności polskiego porządku prawnego wobec norm prawa międzynarodowego
Art. 9 Konstytucji, stanowiąc, że „Rzeczpospolita Polska przestrzega wiążącego ją prawa międzynarodowego”,
zawiera generalną zasadę przychylności polskiego systemu prawnego wobec prawa międzynarodowego. Jest
to zasada o charakterze ogólnym i należy ją odnieść do wszystkich źródeł prawa międzynarodowego, a więc
nie tylko do umów międzynarodowych, ale także do powszechnie uznanych zasad prawa międzynarodowego
oraz do zwyczaju międzynarodowego. Prawną konsekwencją artykułu 9 Konstytucji jest konstytucyjne
założenie, że obok przepisów stanowionych przez krajowego legislatora, na terytorium Rzeczpospolitej,
obowiązują również unormowania kreowane poza systemem krajowych organów prawodawczych.
Przychylność przejawia się między innymi przez wyższe miejsce w hierarchii nad ustawą, umowy
międzynarodowej ratyfikowanej za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie.
24. Konstytucja jako źródło
Konstytucja w hierarchii źródeł prawa powszechnie obowiązującego jest aktem normatywnym najwyższej
rangi – jest ustawą zasadniczą. Przepisy Konstytucji stosuje się bezpośrednio, chyba że Konstytucja stanowi
inaczej. Wszystkie pozostałe źródła prawa powszechnie obowiązującego lub wewnętrznego muszą być
zgodne z Konstytucją. Konstytucja określa hierarchiczny podział źródeł prawa powszechnie obowiązującego,
ustala podstawowe wolności oraz prawa i obowiązki człowieka i obywatela, określa zasady funkcjonowania
państwa oraz zasady działania państwa w sytuacjach szczególnych zagrożeń, regulując podstawy regulacji
trzech stanów: wojennego, wyjątkowego i klęski żywiołowej. Określona ona również kompetencje naczelnych
organów władzy państwowej.
25. Umowa międzynarodowa jako źródło prawa
Umowy międzynarodowe możemy podzielić na umowy ratyfikowane i umowy nieratyfikowane. Decyduje to o
skuteczności prawnej umów w wewnętrznym porządku prawnym, jednak należy pamiętać, że z punktu
widzenia prawa międzynarodowego, każda umowa międzynarodowa, którą związało się państwo ma dla niego
charakter wiążący. Ratyfikacja umowy międzynarodowej to akt – z reguły dokonywany przez głowę państwa –
ostatecznego potwierdzenia woli państwa związania się umową międzynarodową. W myśl artykułu 89 ust. 1
Konstytucji ratyfikacja najważniejszych umów międzynarodowych może nastąpić tylko na podstawie uprzednio
uchwalonej ustawy, wyrażającej zgodę na dokonanie ratyfikacji – tzw. ustawy akceptującej. Wymóg ten odnosi
się do umów dotyczących: pokoju, sojuszy układów politycznych lub układów wojskowych; wolności, praw lub
obowiązków obywatelskich określonych w Konstytucji; członkostwa Rzeczpospolitej w organizacji
międzynarodowej; znacznego obciążenia państwa pod względem finansowym; spraw uregulowanych w
ustawie lub w których Konstytucja wymaga ustawy. Umowy takie mają pierwszeństwo przez ustawami.
Wszystkie umowy międzynarodowe muszą jednak być zgodne z Konstytucją. Nie ma przeszkód
konstytucyjnych do zawierania umów międzynarodowych bez poddawania ich procedurze ratyfikacji. Umowy
nieratyfikowane nie mogą być źródłem powszechnie obowiązującego prawa – mogą wiązać tylko jednostki
organizacyjne podporządkowane organowi, który zawarł umowę międzynarodową. Natomiast umowy
ratyfikowane bez uprzedniego wydania ustawy akceptującej mogą wprawdzie stanowić źródło powszechnie
obowiązującego prawa, ale umieszczać je należy na poziomie aktów podustawowych.
26. Ustawa jako źródło prawa
Ustawa to akt parlamentu o charakterze normatywnym, zajmujący najwyższe miejsce w systemie źródeł
prawa powszechnie obowiązującego (podporządkowany jednak Konstytucji), którego zakres przedmiotowy ma
charakter nieograniczony, bowiem reguluje różne materie w drodze ustawy lub jej wyraźnego upoważnienia.
Charakter ustawy jako aktu parlamentu oznacza, że żaden inny organ państwowy nie może stanowić ustaw.
Ustawa ma samoistnie moc powszechnie obowiązującą. Może być zmieniona, uchylona lub zawieszona tylko
przez inną normę ustawową. Ustawa może ponadto zmieniać, uchylać lub zawieszać każdą inną normę
prawną prawa krajowego. Wydawanie innych aktów normatywnych prawa krajowego, jeżeli mają być one
źródłem prawa powszechnie obowiązującego, dopuszczalne jest tylko na podstawie szczegółowego
upoważnienia zawartego w ustawie i w celu jej wykonania.
27. Rozporządzenie jako źródło prawa
Najniższy szczebel w systemie powszechnie obowiązującego prawa tworzą na poziomie ogólnokrajowym
rozporządzenia. Rozporządzenia wydawane są przez: prezydenta, radę ministrów, prezesa rady ministrów,
ministrów kierujących działami administracji rządowej, przewodniczących komitetów oraz Krajową Radę
Radiofonii i Telewizji. Rozporządzenia są źródłem prawa powszechnie obowiązującego. Mogą być wydawane
tylko na podstawie ustawy. Punktem wyjścia musi być zamieszczenie w ustawie przepisu ustalającego
kompetencję danego organu do wydania rozporządzenia – tzw. upoważnienie. Regulacja rozporządzenia musi
być utrzymana w ramach wskazanych przez upoważnienie. Jego treść i cel muszą być zdeterminowane przez
cel ustawy, którą rozporządzenie to ma wykonywać. Oczywiście, nie może być ono sprzeczne z
unormowaniami o randze ustawowej.
28. Akty prawa miejscowego jako źródło prawa
Na szczeblu terenowym przepisy prawa powszechnie obowiązującego przybierają postać prawa miejscowego.
Akty prawa miejscowego mogą być stanowione zarówno przez organy samorządu terytorialnego jak i przez
terenowe organy administracji rządowej. Akty prawa miejscowego mają ograniczony terytorialnie zakres
obowiązywania. Zarazem przepisy te mają charakter powszechnie obowiązujący, mogą być więc adresowane
do wszelkich lokalnych podmiotów, ustalając ich prawa i obowiązki. Akty prawa miejscowego są wydawane na
podstawie i w granicach upoważnień zawartych w ustawie. Można wyróżnić 2 typy aktów prawa miejscowego
o powszechnie obowiązującym charakterze: przepisy wykonawcze do odrębnych ustaw oraz przepisy
porządkowe.
29. Indywidualistyczna a kolektywistyczna koncepcja praw jednostki
Indywidualistyczna koncepcja praw jednostki opiera się głównie na dwóch założeniach. Pierwszym z nich jest
przyjęcie jednostki ludzkiej, pojmowanej jako byt autonomiczny i indywidualny, za podstawę (podmiot)
koncepcji organizacji społeczeństwa zgodnie z którą uznaje się godność człowieka za jedną z najwyższych
wartości. Drugim założeniem jest uznanie ograniczonego zakresu w jakim jednostka może być
podporządkowana państwu. Kolektywistyczna koncepcja praw jednostki jest natomiast charakterystyczna dla
państw realnego socjalizmu , w których to uznawano totalny prymat interesów i celów zbiorowości, czyli
państwa, nad interesem jednostki.
30. Generacje praw człowieka
Pierwsze dokumenty konstytucyjne odnoszące się do praw jednostki pojawiły się w średniowiecznej Anglii –
przykładem Wielka Karta Swobód z 1215 roku.
W 1948 roku ogłoszono Powszechna Deklarację Praw
Człowieka,
zaś w 1966 roku Organizacja Narodów Zjednoczonych opublikowała kolejne dwa ważne
dokumenty:
Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Międzynarodowy Pakt Praw
Gospodarczych, Socjalnych i Kulturalnych, w których wyodrębniono rodzaje praw człowieka.
Karel Vasak
francuski prawnik pod koniec lat siedemdziesiątych zaproponował wyodrębnienie praw człowieka i podział ich
na trzy generacje (kategorie).
Prawa I generacji to podstawowe (fundamentalne), wynikające z natury ludzkiej,
niezależne od stanu prawnego obowiązującego w państwie. Źródła tych praw można odnaleźć w filozofii
oświecenia oraz ideologii liberalnej. Współcześnie zapisane są w każdej konstytucji państwa
demokratycznego.
Zalicza się do nich: Prawo do życia, prawo do wolności osobistej, prawo do wolności od
tortur, wolność wyrażania poglądów, wolność wyznania, wolność sumienia, czy też prawo do własności.
Istotna była również równość wobec prawna.
Prawa II generacji to prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne,
zapewniają jednostce rozwój fizyczny i duchowy i bezpieczeństwo socjalne. Nakładają na państwo obowiązki
ekonomiczne i socjalne wobec obywatela. Źródłem praw II generacji jest min. Międzynarodowy Pakt Praw
Gospodarczych, Socjalnych i Kulturalnych z 1966roku.
Do praw II generacji można zaliczyć: prawo do pracy,
prawo do wynagrodzenia, prawo do świadczeń socjalnych i ubezpieczeń, prawo do wypoczynku, prawo do
ochrony zdrowia, prawo do uczestnictwa w życiu kulturalnym.
Prawa III generacji to prawa kolektywne,
solidarnościowe, czyli uprawnienia przysługujące grupom, zbiorowością, narodom, odnoszące się do jakości
ich życia np. prawo do pokoju, prawo do demokracji, prawo do rozwoju, prawo narodów do samostanowienia,
czy też prawo do zachowania własnej tożsamości i praw etnicznych.
31. Podmioty konstytucyjnych wolności i praw
Podmiotami konstytucyjnych wolności i praw są człowiek i obywatel, na co wskazuje między innymi tytuł
rozdziału II Konstytucji „Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela”. Poszczególne prawa i wolności
są więc adresowane albo do człowieka, każdego, wszystkich, albo wyraźnie adresowane tylko do obywateli.
Większość zawartych w rozdziale II Konstytucji praw i wolności nie jest ograniczona wymogiem posiadania
obywatelstwa. Konstytucja odnosi tylko do obywateli pewne prawa i wolności o charakterze politycznym
(przede wszystkim prawa związane z uczestnictwem w życiu publicznym). Status osób nieposiadających
obywatelstwa polskiego (cudzoziemców) jest ujęty konstytucyjnie w taki sposób, że są oni podmiotami tych
wszystkich praw i wolności (oraz obowiązków), które nie zostały zastrzeżone przez przepisy konstytucyjne
zastrzeżone wyłącznie dla obywateli. Dziecko, tak jak każda osoba fizyczna również jest podmiotem
wszystkich praw i wolności konstytucyjnych, chyba, że przepisy wymagają osiągnięcia określonego wieku.
Podmiotami konstytucyjnych praw i wolności mogą być również osoby prawne, chociaż w ograniczonym
zakresie – Konstytucja określa bowiem pewne prawa i wolności odnoszące się do podmiotów zbiorowych
(partii politycznych, związków zawodowych itp.)
32. Adresaci konstytucyjnych praw i wolności człowieka – wertykalne i horyzontalne działanie praw
człowieka
Adresatem zawartych w Konstytucji praw i wolności jednostki są władze publiczne, tzn. wszelkie podmioty,
organy i instytucje – o państwowym lub samorządowym charakterze – które sprawują kompetencje władcze
bądź w sprawowaniu tych kompetencji uczestniczą. Obowiązki po stronie władz publicznych mogą przybierać
charakter pozytywny (gdy władze publiczne muszą podjąć odpowiednie przedsięwzięcia) lub charakter
negatywny (gdy władze publiczne mają obowiązek powstrzymania się od działań przeszkadzających
jednostce w korzystaniu z przysługujących jej wolności).
Horyzontalne działanie konstytucyjnych praw i wolności polega na możliwości bezpośredniego powołania
przepisu konstytucyjnego jako podstawy żądania określonego zachowania się od innej osoby fizycznej lub
prawnej – nie będącej organem władzy publicznej. Polska Konstytucja nie daje wyraźnej podstawy do takiego
rozszerzania bezpośredniej skuteczności praw i wolności w niej zagwarantowanych, ale też jej nie odrzuca.
Wertykalne działanie praw i wolności człowieka - prawa człowieka regulują stosunki między jednostką a
państwem, jego organami i funkcjonariuszami sprawującymi władzę na różnych szczeblach – jest to zatem
pionowe działanie tych praw.
33. Zasada przyrodzonej godności człowieka
Zarówno artykuł 30 Konstytucji jak i postanowienia jej wstępu wskazują przyrodzoną i niezbywalną godność
człowieka jako źródło wolności i praw człowieka. Przyznają one godności człowieka atrybut nienaruszalności,
a władzom publicznym nakazują jej poszanowanie i ochronę. Zasada godności człowieka jest więc nie tylko
podstawową regulacją w systemie przepisów dotyczących praw i wolności jednostki, ale także należy ją uznać
za jedną z podstawowych zasad ustroju RP. Źródłem godności człowieka jest prawo naturalne, a nie
stanowione, a zatem zasada godności człowieka ma rangę supra-konstytucyjną, bo unormowania prawa
pozytywnego muszą szanować tę zasadę i być z nią zgodne. Zasada ta jest nienaruszalna, zatem nie może jej
się zrzec sam zainteresowany. Nie można jej też ograniczyć. Godność przysługuje każdemu człowiekowi w
jednakowym stopniu i jest to norma podstawowa konstytucyjnego porządku prawnego. Godność człowieka
oznacza również zakaz poddawania człowieka takim sytuacjom czy takiemu traktowaniu, które mogą tę
godność przekreślić np. tortury.
34. Godność osobowa a godność osobista
Godność osobowa – jest należna każdemu człowiekowi z samego faktu bycia człowiekiem. Godność osobista
natomiast jest zależna od podjętego przez daną osobę trudu, dokonań jakie dana osoba osiągnęła
35. Zasada wolności człowieka
Zasada wolności człowieka została wymieniona we Wstępie do Konstytucji. Artykuł 31 ust. 1 i 2 określają
pojęcie „wolność” jako zakaz zmuszania kogokolwiek do czynienia tego, czego prawo mu nie nakazuje. Artykuł
ten gwarantuje poddanie wolności człowieka ochronie prawnej oraz zobowiązuje, aby każdy szanował
wolności i prawa innych. Zasada wolności ma ograniczony charakter – swoboda działań człowieka musi
uwzględniać zarówno nakazy interesu publicznego jak i konieczność poszanowania wolności innych ludzi.
Zasadę wolności należy rozpatrywać w dwóch aspektach. W znaczeniu pozytywnym oznacza ona swobodę
czynienia wszystkiego, co nie jest przez prawo zakazane. W znaczeniu negatywnym natomiast zasada
wolności oznacza, że nałożenie na jednostkę nakazu podjęcia określonego działania może nastąpić jedynie
wtedy, gdy prawo to przewiduje.
36. Zasada równości
Zasada równości oznacza w tym samym stopniu równość wobec prawa (tzn. nakaz równego traktowania
przez organy władzy publicznej w procesie stosowania prawa), co i równość w prawie (tzn. nakaz
uwzględniania zasady równości przy kształtowaniu treści obowiązującego prawa). Zasada równości oznacza
nakaz jednakowego traktowania podmiotów i sytuacji identycznych tudzież podobnych. Należy sobie jednak
zadać pytanie, czy takie podobieństwo rzeczywiście zachodzi. Pojawia się tutaj pojęcie cechy relewantnej,
czyli cechy, której występowanie ma przesądzać o spełnieniu przesłanki podobieństwa. Zasada równości
odnosi się do sytuacji prawnej adresata – nie oznacza więc zakazu istnienia socjalno-ekonomicznych
nierówności w społeczeństwie. Państwo może jednak w pewnych sytuacjach stwarzać pewne przywileje dla
grup o słabszej pozycji społecznej (np. kobietom) w celu wyrównania istniejącej nierówności, co nazywane jest
tzw. dyskryminacją pozytywną lub uprzywilejowaniem wyrównawczym. Zasada równości nie ma charakteru
bezwzględnego. W pewnych sytuacjach można więc różnicować sytuację prawną podmiotów podobnych –
musi to być jednak uzasadnione. Zasada równości musi być rozpatrywana w ścisłym związku z zasadą
sprawiedliwości społecznej, aby nie prowadziła do dyskryminacji.
37. Ustanawianie ograniczeń w zakresie korzystania z konstytucyjnych praw i wolności
Artykuł 31 ust. 3 Konstytucji dopuszcza ustanawianie ograniczeń w zakresie korzystania z konstytucyjnych
praw i wolności. W aspekcie formalnym ograniczenia te mogą być ustanawiane tylko w ustawie; co łączy się z
ogólną zasadą w myśl której tylko w drodze ustawy (lub z jej upoważnienia) można ustanawiać przepisy prawa
powszechnie obowiązującego i z zasadą tzw. wyłączności ustawy dla regulowania sytuacji prawnej jednostki w
państwie. W aspekcie materialnym ograniczenia te mogą być ustanowione tylko dla ochrony jednej z sześciu
następujących wartości: bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego, środowiska, zdrowia publicznego,
moralności publicznej; a także wolności i praw innych osób. Każda ustawa wprowadzająca ograniczenia praw i
wolności jednostki musi więc służyć ochronie interesu publicznego. Przytoczone określenia mają jednak
charakter ogólny, stąd znaczenie mają ograniczenia ograniczeń, wyznaczające granice, poza którymi
ograniczenia nie są w żadnym wypadku dopuszczalne. Należy tu wymienić zasadę proporcjonalności –
stanowiącą, że ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych praw i wolności mogą być ustanawiane
tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie, nie mogą przekraczać natomiast zakresu
niezbędnego. Koncepcja istoty poszczególnych praw i wolności zakłada natomiast, że w ramach konkretnego
prawa i wolności można wyodrębnić pewne elementy podstawowe, bez których takie prawo czy wolność nie
będzie mogła istnieć oraz pewne elementy dodatkowe, które można ograniczać i modyfikować. Ustalenie
zakresu dopuszczalnych ograniczeń praw i wolności obraca się wokół techniki harmonizowania i
balansowania kolidujących ze sobą interesów – z jednej strony interesów jednostki,z drugiej strony interesu
publicznego. Technika harmonizowania kolidujących interesów musi za punkt wyjścia przyjmować ustalenie
ich rangi. Stosowanie takiej techniki musi opierać się na kryteriach i argumentach aksjologicznych, których
należy poszukiwać w postanowieniach konstytucyjnych. Poszczególne prawa i wolności jednostki mają
zróżnicowaną rangę i znaczenie, bo zróżnicowany jest ich stopień związku ze wskazanymi zasadami
naczelnymi. Zgodnie z tą techniką pewnych wskazówek należy szukać w sposobie konstytucyjnego
zredagowania poszczególnych praw i wolności.
38. Charakterystyka konstytucyjnych wolności i praw osobistych
Prawa i wolności osobiste ujęte są w zasadzie jako prawa człowieka – podmiotem ich jest więc każdy
znajdujący się pod władzą państwa polskiego. Do katalogu tych praw i wolności zalicza się:
- Prawo do życia – jego podmiotem jest każdy człowiek, a obowiązkiem państwa jest zapewnienie każdemu
prawnej ochrony życia.
- Nietykalność osobista – obejmująca zakaz poddawania eksperymentom naukowych, w tym medycznym, bez
dobrowolnie wyrażonej zgody; zakaz poddawania torturom i okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu
traktowaniu; zakaz innych form naruszania integralności fizycznej jednostki; zakaz pozbawiania wolności (z
wyjątkiem przypadków określonych ustawowo); nienaruszalność mieszkania (przeszukanie mieszkania,
pomieszczenia lub pojazdu może nastąpić jedynie w przypadkach wskazanych w ustawie i w sposób w niej
określony)
- Prawo do rzetelnej procedury sądowej – w szczególności: prawo do sądu i prawo do obrony. Wiąże się z tym
zasada nullum crimen sine lege i nulla poena sine lege oraz zasada domniemania niewinności, a także
wyłączenie przedawnienia wobec zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości
- Prawo do ochrony prywatności – obejmujące prawo do ochrony życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego
imienia, a także prawo do decydowania o swoim życiu osobistym.
- Wolność przemieszczania się – obejmującą zarówno swobodę przemieszczania się po terytorium
Rzeczpospolitej; swobodę wyboru miejsca zamieszkania i pobytu; a także swobodę opuszczenia terytorium
Rzeczpospolitej (prawo do paszportu).
- Wolność sumienia i religii – polegającą na swobodzie uzewnętrzniania religii, swobodę posiadania świątyń i
innych miejsc kultu, czy też wolność wyznawania lub przyjmowania religii według własnego wyboru.
- Wolność wyrażania poglądów i opinii – obejmująca wolność środków masowego przekazu, zakaz cenzury
prewencyjnej, wolność pozyskiwania i rozpowszechniania informacji.
- Prawo do uzyskania w Rzeczpospolitej azylu lub statusu uchodźcy – podmiotami są jedynie cudzoziemcy
39. Charakterystyka konstytucyjnych wolności i praw politycznych
Prawa i wolności polityczne mają pod względem podmiotowym bardziej zróżnicowany charakter. Część z nich
pojmowana jest jako prawa człowieka, ale prawa związane z udziałem w życiu publicznym przyznane zostały
tylko obywatelom polskim. Oto katalog tych praw i wolności:
- Prawa związane z udziałem w życiu publicznym:
a) Prawo głosowania w wyborach i referendach
b) Prawo kandydowania w wyborach
c) Prawo inicjatywy ustawodawczej
d) Prawo dostępu do służby publicznej
e) Prawo do uzyskiwania informacji o działalności organów władzy publicznej oraz osób pełniących funkcje
publiczne
f) Prawo składania petycji, wniosków i skarg zarówno w interesie publicznym jak i własnym bądź osób
trzecich.
- Wolność zgromadzeń – obejmuje swobodę organizowania zgromadzeń, a także swobodę uczestniczenia w
nich, warunkiem jest pokojowy charakter zgromadzenia.
- Wolność zrzeszania się – dotyczy swobody zakładania zrzeszeń (np. w formie związków zawodowych,
stowarzyszeń)
40. Charakterystyka wolności i praw ekonomicznych, socjalnych i kulturalnych
Jeżeli chodzi o katalog praw i wolności ekonomicznych, socjalnych i kulturalnych to w trakcie prac
konstytucyjnych były one przedmiotem sporów. Ostatecznie do katalogu tego zaliczyć można następujące
prawa i wolności:
- Prawo własności – związana z nim jest ochrona prawa własności polegająca na przyznaniu każdemu prawa
do wynagrodzenia szkody, która została mu wyrządzona przez niezgodne z prawem działanie organu władzy
publicznej. Zasada własności jest jedną z podstaw społecznej gospodarki rynkowej.
- Swoboda działalności gospodarczej
- Uprawnienia pracownicze – pewne zasady polityki państwowej, a w szczególności nakaz zmierzania do
pełnego zatrudnienia, realizacji programów zwalczania bezrobocia, organizowania szkolenia zawodowego
oraz robót publicznych, prawo do minimalnego wynagrodzenia, prawo do bezpiecznych i higienicznych
warunków pracy
- Prawo do zabezpieczenia społecznego – dotyczące tylko obywateli i odnoszące się do sytuacji niezdolności
do pracy ze względu na ciężką chorobę lub inwalidztwo. Konstytucja ustanawia prawo do szczególnej pomocy
ze strony władz publicznych dla rodzin znajdujących się w trudnej sytuacji materialnej i społecznej.
- Prawo do ochrony zdrowia – przysługujące każdemu
- Prawo do nauki – które do 18 roku życia jest połączone z obowiązkiem nauki. Nauka w szkołach publicznych
musi mieć bezpłatny charakter. Istnieje wolność wyboru szkoły, wolność nauczania i tworzenia szkół
niepublicznych.
- Prawo do informacji o stanie i ochronie środowiska – przejawiająca się zapewnieniem bezpieczeństwa
ekologicznego.
41. Konstytucyjne obowiązki jednostki
W wielu konstytucjach unormowane są nie tylko prawa i wolności, lecz także obowiązki jednostki. Daje to
wyraz wzajemnej zależności korzystania z praw i wywiązywania się z obowiązków, bez której żadne państwo
istnieć nie może. Nałożenie konkretnego obowiązku na jednostkę może nastąpić tylko podstawie ustawy.
Katalog podstawowych obowiązków obejmuje:
- Obowiązek wierności Rzeczypospolitej, w którym kryje się też obowiązek troski o dobro wspólne; szczególną
postacią tego obowiązku jest obrona Ojczyzny i wynikający z niej obowiązek służby wojskowej – dopuszczalne
jest przy tym odbywanie służby zastępczej w przypadkach motywowanych względami religii lub sumienia;
podmiotami tych obowiązków są tylko obywatele polscy
- Obowiązek przestrzegania prawa Rzeczypospolitej, ciążący na każdym pozostającym w obszarze
obowiązywania tego prawa.
- Obowiązek ponoszenia ciężarów i świadczeń publicznych, w tym podatków, też odnoszący się do
wszystkich, a nie tylko do obywateli.
- Obowiązek dbałości o stan środowiska, z czym łączy się ustanowienia procedur odpowiedzialności za
spowodowanie szkody w tym stanie.
42. Ochrona konstytucyjnych wolności i praw
Podstawowym środkiem ochrony praw i wolności jest droga sądowa, bo tylko w tej procedurze możliwe jest
ich dochodzenie przez jednostkę. Wynika to z ogólnej zasady prawa do sądu. Konstytucja podkreśla zasadę
cywilnej odpowiedzialności państwa (samorządu) za niezgodne z prawem działania funkcjonariuszy.
Ustanawia też dwie dalsze procedury służące ochronie konstytucyjnych wolności i praw: skargę konstytucyjną
(którą każdy może wnieść bezpośrednio do Trybunału Konstytucyjnego w razie naruszenia jego
konstytucyjnych praw i wolności przez orzeczenie wydane przez sąd lub organ administracji publicznej),
wniosek do Rzecznika Praw Obywatelskich (z którym każdy może wystąpić o pomoc w ochronie swych
wolności i praw naruszonych przez organy władzy publicznej).
43. Pojęcia : prawo wyborcze, system wyborczy
Pojęcie „prawo wyborcze” jest używane w dwóch znaczeniach: w znaczeniu podmiotowym i przedmiotowym.
W znaczeniu podmiotowym oznacza ono jedno z praw obywatela. W znaczeniu przedmiotowym jest to
natomiast gałąź prawa regulująca kwestie przygotowania, przeprowadzenia i ustalenia wyników wyborów, jest
więc to zarazem jedna z dziedzin prawa konstytucyjnego. Od pojęcia „prawo wyborcze” w znaczeniu
przedmiotowym należy odróżnić pojęcie „system wyborczy”. System wyborczy jest to bowiem całokształt
prawnych i pozaprawnych reguł określających sposób przygotowania, przeprowadzenia i ustalenia wyniku
wyborów. Prawo wyborcze jest zawsze elementem (i to podstawowym) systemu wyborczego; poza normami
prawnymi na system wyborczy składają się też różnego rodzaju normy, zasady i zwyczaje o charakterze
pozaprawnym; zwłaszcza pewne zasady i zwyczaje polityczne.
44. Podstawowe zasady prawa wyborczego
Podstawowe zasady prawa wyborczego określa się tradycyjnie mianem „przymiotniki wyborcze”, które
odnoszą się do praw wyborczych obywatela i sposobu głosowania. Mówi się więc, że wybory są powszechne,
równe i bezpośrednie, a głosowanie tajne. Piąty przymiotnik – proporcjonalność – odnosi się do sposobu
ustalania wyniku wyborów.
Zasada powszechności określa krąg podmiotów, którym przysługują prawa wyborcze, i wymaga, aby
wszystkim, w zasadzie dorosłym obywatelom państwa przysługiwało co najmniej czynne prawo wyborcze.
Zasada ta zakłada, że wszelkie podmiotowe ograniczenia praw wyborczych mogą mieć jedynie charakter
naturalny, natomiast wyklucza takie ograniczenia, które mają charakter polityczny. Przesłankami czynnego
prawa wyborczego są: posiadanie obywatelstwa polskiego; ukończenie 18 roku życia; posiadanie pełni praw
publicznych; posiadanie pełnej zdolności do czynności prawnych; w wyborach lokalnych – cenzus domicylu.
Przesłanką biernego prawa wyborczego jest posiadanie czynnego prawa wyborczego oraz określonego wieku,
w zależności od rodzaju wyborów: wybory do samorządu terytorialnego – 18 lat; wybory do Sejmu – 21 lat;
wybory do Senatu – 30 lat; wybory prezydenckie – 35 lat; wybory do Parlamentu Europejskiego – 21 lat;
wybory na wójta, burmistrza, prezydenta – 25 lat. Gwarancjami zasady powszechności są: nakaz wyznaczania
wyborów na dzień wolny od pracy; zasady tworzenia obwodów głosowania (obwód głosowania to jednostka
terytorialna w ramach której oddaje głosy określona grupa wyborców); instytucja rejestrów i spisów wyborców;
instytucja zaświadczeń o prawie do głosowania oraz procedura protestu wyborczego (polegająca na tym, że
wyborca bezprawnie niedopuszczony do oddania głosu może wnieść protest kwestionujący ważność wyborów
– konieczne jest jednak, by to naruszenie prawa mogło mieć wpływ na wynik wyborów).
Zasada równości wyborów – w aspekcie formalnym zasadę równości można sprowadzić do reguły: „Jeden
człowiek – jeden głos”. W znaczeniu materialnym zasada równości wymaga, by głos każdego wyborcy miał tę
samą siłę, a więc by wpływał na wynik wyborów w tym samym mniej więcej stopniu.
Zasada bezpośredniości wyborów – oznacza, że wyborca oddaje swój głos na osobę lub osoby, które mają
zostać wybrane, a więc objąć mandat obsadzany w drodze danego głosowania. Tym samym wyborca
decyduje bezpośrednio o składzie organu przedstawicielskiego.
Zasada tajności głosowania – oznacza zagwarantowanie każdemu wyborcy, że treść jego decyzji wyborczej
nie będzie mogła być ustalona i ujawniona. Ma ona charakter bezwzględny. Gwarancjami zasady tajności
może być: jednakowość wszystkich kart do głosowania; zapewnienie kabin do głosowania.
45. Metody ustalania wyników wyborów
Zasada proporcjonalności wymieniona powyżej odnosi się do sposobu ustalania wyniku głosowania i
występuje alternatywnie do zasady większości. Zasada większości stanowi najprostszy sposób ustalania
wyników, oznacza, że wybranym został ten, kto uzyskał największą liczbę głosów. Jeżeli ten warunek jest
wystarczający, to mówimy o zasadzie większości względnej: aby zostać wybranym, należy uzyskać więcej
głosów niż inni kandydaci. Zasada większości bezwzględnej narzuca natomiast wymóg uzyskania nie tylko
największej liczby głosów, ale określa również, że aby zostać wybranym, konieczne jest uzyskanie ponad
połowy oddanych głosów – jeśli to nie nastąpi to przeprowadzona jest druga tura głosowania w której
pozostają dwaj kandydaci, którzy uzyskali największą liczbę głosów. Warto zaznaczyć, że wadą systemu
większościowego jest to, że w głosowaniu pozostaje duża grupa głosów niewykorzystanych – istnieje duża
grupa wyborców, których głosy (w związku z tym, ze zostały oddane nie na zwycięskich kandydatów) się po
prostu nie liczą. Prowadzi to do braku pełnej reprezentatywności np. parlamentu. Zaletą jest natomiast fakt, że
efektem stosowania systemu większościowego jest wzmocnienie silnych ugrupowań, przekładające się często
na stabilność rządów. System proporcjonalny natomiast jest jednoznaczny z przeprowadzeniem jednej tury
wyborów, bo zawsze możliwe jest odpowiednie rozdzielenie mandatów. Sposób tego rozdzielenia wymaga
jednak operacji matematycznych. W polskich wyborach parlamentarnych stosowano dotąd przemiennie
system d’Hondta i system St. Laguë. System d’Hondta przyjmuje obecne unormowanie w wyborach do Sejmu,
do samorządu terytorialnego, a także do Parlamentu Europejskiego. Polega on na tym że liczby głosów
oddanych na poszczególne listy w okręgu wyborczym porządkuje się w ciąg liczb: od największej do
najmniejszej, a następnie liczby dzieli się przez kolejne liczby całkowite. Jest on korzystny dla partii silnych.
System St. Laguë też polega na budowie ciągu ilorazów, z tym jednak, że jako kolejne dzielniki stosuje się
liczby nieparzyste. Metoda ta jest korzystniejsza dla mniejszych ugrupowań. System proporcjonalny ma wiele
zalet, choć nie jest także wolny od wad. Koniecznie trzeba podkreślić, że pozwala on uzyskać reprezentację
bardziej odpowiadającą faktycznemu poparciu społecznemu, może jednak prowadzić także do zbyt dużego
rozbicia parlamentu, a przez to – do mniej stabilnej władzy.
46. Deformacja woli elektoratu – klauzule zaporowe
Próg wyborczy, zwany też klauzulą zaporową służy wyeliminowaniu z parlamentu partii najmniejszych. Jest on
więc ułatwieniem przy budowaniu stabilnej koalicji politycznej w parlamencie i przeciwdziała nadmiernemu
rozdrobnieniu izby. Progi wyborcze dotyczą wyborów do Sejmu i oznaczają konieczność uzyskania w skali
kraju: 5% ogólnej liczby ważnie oddanych głosów dla uzyskania mandatów z list zgłoszonych przez
pojedyncze partie, ugrupowania, czy też grupy wyborców; 8% dla uzyskania mandatów z list zgłoszonych
przez koalicyjne komitety wyborcze. Próg pięcioprocentowy (liczony w skali kraju) znajduje też zastosowanie
w wyborach do Parlamentu Europejskiego.
System proporcjonalny jest czasem uzupełniany instytucją tzw. listy państwowej, która nosiła u nas nazwę listy
ogólnopolskiej, a polega na tym, że nie wszystkie mandaty obsadza się na poziomie okręgów wyborczych,
pewną zaś liczbę mandatów obsadza się w skali kraju, stosownie do rezultatów głosowania obliczonych dla
całego kraju.
47. Okręgi wyborcze i obwody głosowania
Okręg wyborczy to jednostka terytorialna, w ramach której dokonywane jest obsadzenie określonej liczby
mandatów, a więc wybór określonej liczby posłów, czy senatorów. Obwód głosowania to jednostka terytorialna,
w ramach której oddaje głosy określona grupa wyborców. W skład każdego okręgu wchodzi więc pewna liczba
obwodów – w obwodach tych jest jednakowa lista kandydatów, ale każdy obwód obejmuje inną grupę
wyborców uprawnionych do głosowania. Dla przeprowadzenia wyborów konieczne jest dokonanie podziału
terytorium państwa na okręgi wyborcze i obwody głosowania. Obwody terytorialne są tworzone jednolicie dla
wszystkich wyborów przez rady gmin działające na wniosek wójta lub burmistrza (prezydenta) miasta.
Okręgiem wyborczym w wyborach do Sejmu jest województwo lub jego część (co oznacza, że granice
okręgów w żadnym razie nie mogą przecinać granic województw), w praktyce utworzono jednak 41 okręgów
wyborczych, aby mniejsze ugrupowania również miały szansę. W wyborach do Senatu wprowadzono zasadę
jednomandatowych okręgów wyborczych. Załącznik do Kodeksu wyborczego określa granice 100
jednomandatowych okręgów wyborczych. W wyborach prezydenckich natomiast istnieje jeden okrąg wyborczy
obejmujący cale terytorium kraju.
48. Komisje wyborcze
Komisje wyborcze są to szczególne organy państwowe, tworzone w celu zorganizowania i przeprowadzenia
wyborów. Istnieją 3 szczeble komisji wyborczych. W skali centralnej istnieje Państwowa Komisja Wyborcza –
właściwa do wszystkich procedur wyborczych i referendalnych. Składa się z 9 członków, a jej zadania określa
Kodeks wyborczy – zaliczyć można do nich zadania nadzorczo-organizacyjne wobec niższych komisji
wyborczych oraz zadania dokonywane przez Państwową Komisję Wyborczą, które zależą od rodzaju
wyborów. Państwowa Komisja Wyborcza dokonuje rejestracji kandydatów, ogłasza wyniki wyborów. Wydaje
wiążące wytyczne dla niższych komisji wyborczych. Państwowa Komisja wyborcza ma charakter stały.
Kolejny szczebel tworzą komisje okręgowe, które charakteru stałego nie mają i są tworzone odrębnie dla
poszczególnych wyborów. Składają się z sędziów,ale na ich czele stoi komisarz wyborczy. Powołuje ich na
stanowisko Państwowa Komisja Wyborcza. W wyborach do Senatu ich podstawowym zadaniem jest
dokonywanie rejestracji kandydatów lub okręgowych list kandydatów (w przypadku wyborów do Sejmu) oraz
ustalanie wyników głosowania i przekazanie danych do Państwowej Komisji Wyborczej. Szczebel najniższy
tworzą obwodowe komisje wyborcze, powoływane odrębnie dla każdych wyborów, czy referendum.
Powoływane są spośród wyborców przez wójtów (burmistrzów, prezydentów miast). Podstawowym zadaniem
komisji obwodowej jest przeprowadzenie głosowania w obwodzie, ustalenie jego wyników, przekazanie ich do
wyższej komisji wyborczej oraz podanie ich do publicznej wiadomości.
49. Rejestracja kandydatów
Rejestracja kandydatów jest najważniejszym politycznym momentem każdej procedury wyborczej. Zgodnie z
Konstytucją kandydatów na posłów i senatorów mogą zgłaszać partie polityczne oraz wyborcy, a kandydatów
na prezydenta może zgłaszać co najmniej 100 tysięcy wyborców. W praktyce jednak trudno wyobrazić sobie
szanse wyboru kandydata, który nie został wysunięty lub poparty przez istniejące partie czy ugrupowania
polityczne; w wyborach do Sejmu – organizowanych na zasadzie proporcjonalności i przy stosowaniu progów
wyborczych byłoby to niemożliwe. W wyborach prezydenckich procedura zgłaszania kandydatów obejmuje 3
etapy. W pierwszym zostaje zawiązany komitet wyborczy popierający określonego kandydata – może to
uczynić wyłącznie 15 obywateli, pod warunkiem zgromadzenia tysiąca podpisów. Kandydat musi złożyć
pisemne oświadczenie o wyrażeniu zgody na kandydowanie w wyborach, musi też złożyć oświadczenie
lustracyjne. Na tej podstawie Państwowa Komisja Wyborcza rejestruje komitet wyborczy. W drugim etapie
komitet musi zdobyć 100 tysięcy podpisów osób popierających danego kandydata. Po zgromadzeniu
odpowiedniej liczby podpisów pełnomocnik komitetu wyborczego formalnie zgłasza kandydata na Prezydenta,
a Państwowa Komisja Wyborcza dokonuje jego rejestracji. W trzecim etapie Państwowa Komisja Wyborcza
sporządza i ogłasza listę kandydatów i rozpoczyna się kampania wyborcza. Podobny jest schemat zgłaszania
kandydatów do Senatu. Prawo zgłaszania przysługuje partiom politycznym, koalicjom tych partii i wyborcom.
Do Senatu można kandydować tylko w jednym okręgu wyborczym, nie można równocześnie kandydować do
Sejmu. Kandydat musi wyrazić pisemną zgodę na kandydowanie i złożyć oświadczenie lustracyjne, którego
prawdziwość zostanie sprawdzona po wyborach. Zgłoszenie kandydatury na senatora musi być poparte
podpisami co najmniej 2000 wyborców stale zamieszkałych w danym okręgu wyborczym. W wyborach do
Sejmu procedura zgłaszania jest bardziej skomplikowana, bo konieczne jest zawsze zgłoszenie listy
kandydatów. Prawo zgłaszania list przysługuje komitetom wyborczym, które mogą być tworzone przez partie
polityczne, koalicje tych partii oraz przez wyborców. Wyborcy (w liczbie przynajmniej 15) muszą najpierw
utworzyć komitet wyborczy, a następnie zebrać 1000 podpisów wyborców popierających utworzenie komitetu.
Stosowanie progów wyborczych wyklucza możliwość tworzenia list tylko w ramach jednego regionu, wszystkie
komitety wyborcze muszą więc być obecne na całym terytorium państwa. Kodeks wyborczy wprowadził
zasadę parytetu w wyborach do Sejmu zgodnie z którą na każdej liście kandydatów musi znajdować się po
minimum 35 procent kandydatów każdej z płci.
50. Ustalanie wyników głosowania i wyników wyborów
W pierwszym etapie ustala się wyniki głosowania w poszczególnych obwodach głosowania. Ustala się
najpierw liczbę osób uprawnionych do głosowania, liczbę osób którym wydano karty do głosowania i liczbę
kart do głosowania, które znalazły się w urnie (frekwencja wyborcza). Potem ustala się liczbę głosów
nieważnych. W wyborach prezydenckich i senackich ustala się potem liczbę głosów oddanych na konkretnych
kandydatów. W wyborach sejmowych ustala się liczbę głosów oddanych na każdą z okręgowych list
wyborczych oraz liczbę głosów oddanych na kandydata z danej listy. Wyniki głosowania podaje się
niezwłocznie do publicznej wiadomości oraz przekazuje do wyższej komisji wyborczej. W wyborach do Sejmu
jest nią okręgowa komisja wyborcza, która sumuje dane o wynikach głosowania w poszczególnych obwodach
i przekazuje je do Państwowej Komisji Wyborczej. Państwowa Komisja Wyborcza sumuje wyniki głosowania w
skali kraju i ustala, które komitety wyborcze przekroczyły progi wyborcze. Na tej podstawie metodą d’Hondta
okręgowe komisje wyborcze dokonują proporcjonalnego rozdziału mandatów między listy okręgowe oraz
przydzielają te mandaty kandydatom z poszczególnych list. Po zakończeniu wszystkich praw Państwowa
Komisja Wyborcza podaje do publicznej wiadomości wyniki wyborów do Sejmu. Jeżeli chodzi o wybory do
Senatu, to proces ustalania ich wyników kończy się w okręgowych komisjach wyborczych. W przypadku
wyborów prezydenckich okręgowe komisje wyborcze dokonują zbiorczego liczenia głosów ze swego terenu, a
wynik głosowania zostaje ustalony dopiero przez Państwową Komisję Wyborczą.
51. Weryfikacja ważności wyborów (protest wyborczy, stwierdzenie ważności wyborów)
Obecne przepisy nie określają żadnych formalnych przesłanek ważności wyborów; nie wymagają więc, aby
np. w wyborach wziął udział określony odsetek uprawnionych do głosowania. Konieczną przesłanką ważności
wyborów jest ich zgodny przebieg z prawem. Badanie ważności wyborów należy obecnie niepodzielnie do
władzy sądowniczej. Procedura badania jest rozłożona na 2 stadia: najpierw orzeka się o protestach
wyborczych (jeśli są wniesione), potem (zawsze) o ważności wyborów.
Protest wyborczy – to skierowany do sądu wniosek wyborcy, wskazujący określone uchybienie w
przeprowadzeniu wyborów i domagający się unieważnienia wyborów w całości lub części. Prawo wniesienia
protestu ma każdy wyborca, a także przewodniczący właściwej komisji wyborczej oraz pełnomocnik każdego
komitetu wyborczego. Podstawą protestu może być dopuszczenie się przestępstwa przeciwko głosowaniu lub
naruszenie przepisów Kodeksu wyborczego.
Jeżeli chodzi o ważność wyborów, to rolę zasadniczą odgrywa Sąd Najwyższy. W składzie Izby Pracy,
Ubezpieczeń i Spraw Publicznych rozpatruje on sprawozdanie Państwowej Komisji Wyborczej z wyborów oraz
opinie swoich składów orzekających o poszczególnych protestach i na tej podstawie rozstrzyga o ważności
wyborów. Ma 90 dni na podjęcie rozstrzygnięcia. W wyborach prezydenckich stosuje się analogiczną
procedurę, tyle że Sąd Najwyższy ma tylko 30 dni na stwierdzenie ważności wyborów.
52. Uzupełnianie składu Sejmu i Senatu
Problem uzupełnienia składu pojawia się wtedy, jeżeli w trakcie kadencji wygaśnie mandat posła lub senatora,
co następuje w razie: odmowy złożenia ślubowania, śmierci, utraty prawa wybieralności (co następuje w
wyniku skazania przez sąd na karę pozbawienia wolności za przestępstwo umyślne ścigane z oskarżenia
publicznego lub skazania na karę pozbawienia praw publicznych); zrzeczenia się mandatu; naruszenia
przepisów o incompatibilitas; orzeczenia sądu o złożeniu fałszywego oświadczenia lustracyjnego; pozbawienia
mandatu prawomocnego orzeczeniem Trybunału Stanu. Wygaśnięcie mandatu stwierdza odpowiednio
Marszałek Sejmu lub Marszałek Senatu. Jeżeli wygaśnie mandat senatora, jedyną możliwością są wybory
uzupełniające. W przypadku wygaśnięcia mandatu posła stosuje się technikę wstąpienia następnego z listy.
53. Demokracja bezpośrednia i jej instytucje
Demokracja bezpośrednia to sposób sprawowania władzy, w którym decyzje podejmowane są bezpośrednio
przez ogół wyborców, bez pośrednictwa jakichkolwiek organów państwowych. Podstawowe formy demokracji
bezpośredniej to ogólnie zgromadzenie wyborców oraz referendum. Należy też wymienić inicjatywę ludową
(uprawnienie określonej grupy wyborców do wniesienia projektu ustawy do parlamentu lub do poddania
określonej sprawy pod referendum) oraz veto ludowe (uprawnienie określonej grupy wyborców do poddania
pod referendum ustawy parlamentu, która budzi ich sprzeciw). Inicjatywa i weto rodzą wiążące skutki tylko w
aspekcie proceduralnym i tym różnią się od referendum, które pozwala na podejmowanie rozstrzygnięć o
charakterze merytorycznym.
54. Charakterystyka instytucji referendum. Klasyfikacje referendów
Referendum to jedna z instytucji demokracji bezpośredniej polegająca na głosowaniu ogółu wyborców, którego
przedmiotem jest podjęcie decyzji w określonej sprawie lub sprawach. Referendum pozwala na podejmowanie
rozstrzygnięć o charakterze merytorycznym. W zależności od tego, czy wraz z wystąpieniem danej sytuacji
przepisy prawa nakładają na organy państwowe obowiązek przeprowadzenia referendum, czy też dają im
tylko taką możliwość i pozostawiają wybór, wyróżniamy referendum obligatoryjne i fakultatywne. Ze względu
na zasięg referendum, dzielimy je na referenda lokalne i referenda ogólnokrajowe. Kolejny podział, który
można przedstawić, to podział ze względu na skutek referendum – na referendum opiniodawcze i wiążące.
Wiążący charakter referendum polega na tym, że organ decydujący się na jego rozpisanie, musi postąpić
zgodnie z jego wynikiem. Referendum opiniodawcze stanowi dla organów wytyczną, ale nie są one
zobowiązane postąpić zgodnie z jego wynikiem. Referendum ogólnokrajowe ma charakter wiążący, jeżeli
frekwencja wyniosła powyżej 50% uprawnionych do głosowania
55. Rozwiązania polskie dotyczące referendum
Konstytucja przewiduje 4 rodzaje referendów:
a) Referendum ogólnokrajowe – w sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa - W sprawach o
szczególnym znaczeniu dla państwa referendum ma prawo zarządzić: Sejm, uchwałą podjętą bezwzględną
większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów, lub Prezydent
Rzeczypospolitej, za zgodą Senatu wyrażoną bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej
połowy ustawowej liczby senatorów.
b) Referendum w sprawie wyrażenia zgody na ratyfikację umowy międzynarodowej przewidującej przekazanie
organizacji lub organowi międzynarodowemu kompetencji organów władzy państwowej w niektórych
sprawach. Referendum w sprawie wyrażenia zgody na ratyfikację umowy międzynarodowej może zarządzić
Sejm lub Prezydent Rzeczypospolitej za zgodą Senatu
c) Referendum w sprawie zatwierdzenia zmiany Konstytucji dotyczącej postanowień zawartych w rozdziałach
I, II i XII - Z wnioskiem do Marszałka Sejmu o przeprowadzenie referendum, mogą wystąpić:
1) co najmniej 1/5 ustawowej liczby posłów;
2) Senat;
3) Prezydent Rzeczypospolitej.
2. Wniosek, o którym mowa w ust. 1, składa się w terminie 45 dni od dnia uchwalenia przez Senat ustawy o
zmianie Konstytucji.
3. Marszałek Sejmu niezwłocznie podejmuje postanowienie o zarządzeniu referendum, o którym mowa w ust.
1. Do postanowienia przepisy art. 65 uchwała Sejmu lub postanowienie Prezydenta RP o zarządzeniu
referendum, ust. 1-3 stosuje się odpowiednio.
4. Marszałek Sejmu wyznacza datę przeprowadzenia referendum, o którym mowa w ust. 1, na dzień wolny od
pracy, przypadający w ciągu 60 dni od dnia złożenia wniosku.
d) Referendum lokalne - Referendum lokalne może być przeprowadzane na terytorium gminy , powiatu bądź
województwa w różnych kwestiach . W takim referendum mogą brać udział tylko osoby ,"które stale
zamieszkują na terenie danej jednostki samorządu terytorialnego i posiadają czynne prawo wyborcze do
organu stanowiącego tej jednostki".
Inicjatorami referendum lokalnego na wszystkich szczeblach samorządowych mogą być bądź odpowiednio
organy stanowiące i kontrolne , bądź mieszkańcy poprzez struktury partii politycznej działającej na terenie
danej jednostki ,bądź przez organizacje społeczne - one wówczas są nazwane inicjatorami .Wniosek
mieszkańców wymaga poparcia co najmniej 10% uprawnionych do głosowania w powiecie i gminie i co
najmniej 5% w województwie.
e) Referendum akcesyjne - referendum ogólnokrajowe w sprawie przystąpienia Polski do Unii Europejskiej i
ratyfikacji traktatu ateńskiego, tzw. referendum akcesyjne, trwało dwa dni –7 i 8 czerwca 2003 roku.
Referendum akcesyjne to referendum przeprowadzane w celu wyrażenia opinii przez obywateli na temat
przystąpienia państwa do danej organizacji międzynarodowej.
f) Referendum ważne to referendum, które zostało przeprowadzone zgodnie z prawem, co każdorazowo
stwierdza Sąd Najwyższy. Ważność nie zależy wobec tego od liczby głosujących oraz od tego, czy oddali
swoje głosy poprawnie (zgodnie z instrukcją zamieszczoną na kartach do głosowania).
56. Istota parlamentu.
Istnienie parlamentu, rozumianego jako naczelny organ państwowy złożony z demokratycznie wybieranych
przedstawicieli narodu, realizujący władzę ustawodawczą i sprawujący kontrolę nad wykonywaniem władzy
wykonawczej, jest cechą wspólną dla wszystkich demokratycznych systemów ustrojowych. Istotą parlamentu
jest jego ukształtowanie jako organu reprezentacji narodu (organu przedstawicielskiego) – parlament jest
jedynym organem państwowym powoływanym w taki sposób, że jego skład odzwierciedla podstawowe
orientacje i preferencje polityczne ogółu wyborców. Przedstawicielski charakter parlamentu oznacza, że
wszyscy jego członkowie pochodzą z wyborów, choć w tym zakresie zarysowują się odrębności w sposobie
wyłaniania poszczególnych izb. Z reguły jest tak, że bezwzględny wymóg demokratycznej legitymacji
wyborczej odnosi się tylko do pierwszej izby parlamentu (Sejmu), natomiast druga izba wyłaniana bywa w inny
sposób. Przedstawicielski charakter pierwszej izby ustanawia też zasadę jednakowej sytuacji prawnej jej
członków. Oznacza to między innymi zakaz ustanawiania różnych kategorii posłów o odmiennym statusie
prawnym.
57. Zasada dwuizbowości nierównorzędnej (koncepcja Senatu)
W przeważającej części większych państw współczesnego świata parlament ma strukturę złożoną – z reguły
składa się z dwóch izb – przykładem Zgromadzenie Narodowe i Senat we Francji; Izba Reprezentantów i
Senat w USA. Powszechność dwuizbowości nie ma charakteru absolutnego. Geneza dwuizbowości w
poszczególnych krajach była różna. Klasyczny jej rodowód to tzw. mieszczańsko – feudalny kompromis, który
dokonał się w XVII- XIX wieku. Jedna z izb parlamentu reprezentowała wówczas arystokrację – izba wyższa;
izba niższa natomiast reprezentowała stan trzeci – mieszczan. W tradycji polskiej typowe było nadanie
parlamentowi struktury dwuizbowej. Dwuizbowość to nie tylko złożona struktura parlamentu; z istnieniem
dwóch członów parlamentu związane jest określenie ich wzajemnych relacji oraz podziału kompetencji.
Konstytucja z 02.04.1997 roku określa Sejm i Senat jako organy władzy ustawodawczej. Sejm składa się z
460 posłów wybieranych w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich i proporcjonalnych w
głosowaniu tajnym. Senat składa się ze 100 senatorów. Konstytucja z 02.04.1997 roku nie przyjęła zasady
równouprawnienia izb; nigdy zresztą w polskiej tradycji ono nie występowało. Pozycja izby silniejszej jest
przyznana Sejmowi – przejawia się to sprawowaniem kontroli nad działalnością rządu wyłącznie przez Sejm.
Kompetencje Senatu mieszczą się w modelu tzw. izby refleksji. Kompetencje Senatu koncentrują się na
udziale w ustawodawstwie, przy czym jednak Sejm – o ile jest w stanie zbudować odpowiednią większość –
może narzucić Senatowi swoje stanowisko. Byt Senatu jest uzależniony od losów Sejmu, bo kadencje tych
organów są wyznaczane okresem kadencji Sejmu, a rozwiązanie Sejmu powoduje też rozwiązanie Senatu.
58. Zasada autonomii parlamentu
Organizacja i sposób funkcjonowania parlamentu ukształtowane są w nawiązaniu do zasady autonomii
parlamentu, a raczej jego izb. Zasada ta polega na uznaniu wyłącznej właściwości parlamentu (jego izb) do
podejmowania pewnych rozstrzygnięć, dotyczących zwłaszcza jego wewnętrznej organizacji i sposobu
działania. W aspekcie formalnym znajduje to wyraz przede wszystkim w autonomii regulaminowej – każda
izba ma wyłączne prawo do uchwalania swojego regulaminu, który w ramach ogólnej regulacji konstytucyjnej
normuje wewnętrzną organizację izby, rolę posłów (senatorów) w pracach izby, postępowanie w realizacji
poszczególnych zadań i kompetencji przypisanych izbie. Zastrzeżenie normowania tych materii w regulaminie
oznacza, że nie mogą być one normowane w innych aktach, zwłaszcza w ustawach. W aspekcie materialnym
zasada autonomii znajduje zastosowanie nie tylko do ustalania wewnętrznej organizacji czy procedury
parlamentarnej, lecz wymaga też stworzenia parlamentowi (jego izbom) niezbędnych gwarancji swobodnego
wykonywania ich zadań konstytucyjnych, a parlamentarzystom swobodnego wykonywania ich mandatu.
59. Pojęcie kadencji, jej skrócenie i przedłużenie
Kadencja to okres na jaki wyborcy udzielają organowi wybieralnemu pełnomocnictw i w jakim realizuje on swe
zadania, funkcjonując w chwilowym składzie pochodzącym z jednych wyborów. Kadencyjność jest koniecznym
elementem przedstawicielskiego charakteru Sejmu. Na treść tej zasady składają się 3 elementy: nakaz
nadania pełnomocnictwom danego organu z góry oznaczonych ram czasowych; ramy te nie mogą
przekraczać rozsądnych granic; kadencyjność oznacza nakaz ustanowienia regulacji prawnych, które
zapewnią ukonstytuowanie się nowo wybranego organu tak, aby mógł on rozpocząć wykonywanie swoich
funkcji bez nadmiernej zwłoki. Kadencja Senatu jest podporządkowana kadencji Sejmu. Sejm i Senat są
wybierane na 4 letnie kadencje. Kadencja Sejmu i Senatu kończy się w dniu poprzedzającym dzień zebrania
się Sejmu następnej kadencji. Przedłużenie kadencji Sejmu nie jest w zasadzie możliwe na gruncie
obowiązującej Konstytucji – jedyny wyjątek następuje w razie wprowadzenia jednego ze stanów
nadzwyczajnych. W okresie obowiązywania stanu nadzwyczajnego i 90 dni po jego zakończeniu zakazane
jest przeprowadzanie wyborów – a więc gdyby akurat przypadał koniec kadencji, następuje wówczas jej
wydłużenie. Skrócenie kadencji może nastąpić z zastosowaniem dwóch procedur. Może ono wynikać z
własnej decyzji Sejmu i wówczas mówimy o samorozwiązaniu. Sejm musi uchwałę taką podjąć większością co
najmniej dwóch trzecich głosów ustawowej liczby posłów. Uchwała taka może być podjęta w każdym czasie i z
każdego powodu, jedynym wyjątkiem jest obowiązywanie stanu nadzwyczajnego. Skrócenie kadencji może
również nastąpić mocą zarządzenia Prezydenta, wówczas jest mowa o rozwiązaniu Sejmu. W obecnym stanie
prawnym rozwiązanie Sejmu może nastąpić w dwóch przypadkach: obligatoryjnie w procesie tworzenia rządu
– w razie niezdolności Sejmu do wyrażenia wotum zaufania rządowi powołanemu przez Prezydenta bądź
niezdolności do wybrania własnego składu rządu; fakultatywnie – w procesie uchwalania ustawy budżetowej –
w razie niezdolności izb do jej przyjęcia w okresie 4 miesięcy. Konstytucja nie stwarza Prezydentowi żadnej
innej możliwości rozwiązania Sejmu. Skutki prawne skrócenia kadencji polegają na przedterminowym
zarządzeniu i przeprowadzeniu wyborów do Sejmu i do Senatu. Zarazem Sejm i Senat trwają nadal, bo ich
kadencja trwać musi do dnia poprzedzającego pierwsze posiedzenie Sejmu nowej kadencji.
60. Zasada dyskontynuacji prac parlamentarnych
Z upływem kadencji Sejmu i Senatu – niezależnie od tego, czy pełnej, czy skróconej, wiąże się tzw. zasada
dyskontynuacji prac parlamentarnych. Upływ kadencji oznacza nie tylko przerwanie personalnej ciągłości
parlamentu, ale i przerwanie materialnej ciągłości jego prac. Innymi słowy, wszelkie sprawy, wnioski i
przedłożenia niezakończone w Sejmie czy w Senacie traktuje się jako ostatecznie załatwione w sensie
niedojścia do skutku. Nie są więc w żadnej formie przekazywane nowemu parlamentowi. Wyjątki – wyraźnie
przewidziane w przepisach prawa – obejmują przejęcie przez Sejm następnej kadencji: projektu ustawy z
inicjatywy obywatelskiej; sprawozdania sejmowej komisji śledczej, którego nie zdążono rozpatrzyć na
posiedzeniu Sejmu; niezakończonego w Sejmie postępowania w sprawie pociągnięcia do odpowiedzialności
konstytucyjnej; a także niezakończonego postępowania w sejmowej Komisji do Spraw Unii Europejskiej. W
praktyce parlamentarnej zasada dyskontynuacji ma największe znaczenie dla prac ustawodawczych. Jeżeli
ustawa nie została jeszcze przyjęta przez izby, to nie dochodzi do skutku, a proces ustawodawczy ulega
zamknięciu. W nowej kadencji cała procedura rusza wówczas od początku.
61. Zasada sesyjności a zasada permanencji
Sposób funkcjonowania parlamentu odpowiada współcześnie jednej z dwóch zasad: sesyjności lub
permanencji. Zasada sesyjności polega na tym, że w ramach kadencji parlamentu wyodrębnia się krótsze (z
reguły kilkumiesięczne) odcinki czasowe – tzw. sesje, w ramach których izby mogą zbierać się na posiedzenia
plenarne. W okresie międzysesyjnym nie ma natomiast możliwości zwołania izby, chyba, że zostanie zwołana
tzw. sesja nadzwyczajna. Prawo zwoływania sesji przysługuje zwykle głowie państwa, dopiero w ramach sesji
możliwe jest zwoływanie posiedzeń izby przez jej prezydium lub przewodniczącego. System sesyjny
występuje obecnie w większości państw, stosowany był też w Polsce do 1989 roku.
Zasada permanencji polega na tym, że kadencja parlamentu ma – z punktu widzenia funkcjonowania jego izb
– charakter jednolity, a tym samym nie istnieje jej podział na okresy sesji i okresy międzysesyjne. W całym
okresie kadencji przewodniczący izby lub jej prezydium może zwołać jej posiedzenia, a więc wyeliminowany
zostaje wpływ głowy państwa na tok prac izby. Zasada permanencji została wprowadzona w Polsce nowelą
kwietniową z 1989 roku, a obecnie daje jej wyraz art. 109 Konstytucji, który stanowi „Sejm i Senat obradują na
posiedzeniach”. Posiedzenie Sejmu jest do zgromadzenie pełnego składu izby w celu obradowania nad
sprawami objętymi porządkiem dziennym. Porządek dzienny ustala Marszałek Sejmu po wysłuchaniu opinii
Konwentu Seniorów.
62. Zgromadzenie Narodowe (kompetencje)
Określenie charakteru ustrojowego Zgromadzenia Narodowego nie zostało dokonane w Konstytucji. Artykuł
114 ust. 1 stanowi jedynie, że „Sejm i Senat, obradując wspólnie (…), działają jako Zgromadzenie Narodowe”.
Zgromadzenie ma pewne kompetencje własne, a przy ich wykonywaniu działa jako jedno ciało parlamentarne,
bez rozróżniania Sejmu (posłów) i Senatu (senatorów). Organizacja wewnętrzna i tryb funkcjonowania
Zgromadzenia Narodowego są ukształtowane w sposób właściwy ciałom parlamentarnym. Artykuł 114
przesądza 2 zasady: Zgromadzeniu przewodniczy Marszałek Sejmu lub w jego zastępstwie Marszałek
Senatu; formą działania Zgromadzenia są wspólne obrady pełnego składu obu izb. Jest to nakaz traktowania
Zgromadzenia jako ciała jednolitego – obliczanie kworum i większości następuje w odniesieniu do ogólnej
(560) liczby członków Zgromadzenia. Zgromadzenie Narodowe działa w przypadkach określonych w
Konstytucji. Konstytucja pozostawiła Zgromadzeniu kompetencje związane jedynie z osobą Prezydenta
Rzeczypospolitej Polskiej, a mianowicie:
- Przyjmowanie przysięgi od nowo wybranego Prezydenta (przysięga jest warunkiem objęcia urzędu)
- Wysłuchiwanie orędzia Prezydenta
- Stawianie Prezydenta w stan oskarżenia przed Trybunałem Stanu
- Stwierdzanie trwałej niezdolności Prezydenta do sprawowania urzędu ze względu na stan zdrowia; nie
dotyczy to jednak sytuacji, gdy niezdolność do sprawowania urzędu ma charakter przejściowy.
63. Organizacja wewnętrzna Sejmu i Senatu – organy kierownicze i pomocnicze oraz ich funkcje.
Organy kierownicze Sejmu to Marszałek Sejmu i Prezydium. Marszałek Sejmu wybierany jest przez Sejm z
grona posłów, a wybór ten dokonywany jest na pierwszym posiedzeniu nowego Sejmu. Marszałek Sejmu jest
jednoosobowym organem kierowniczym izby. Przysługuje mu wiele kompetencji, w tym między innymi:
reprezentowanie Sejmu; kierowanie pracami Prezydium Sejmu; czuwanie nad tokiem i terminowością prac
Sejmu; udzielanie posłom niezbędnej pomocy w ich pracy; prowadzenie spraw z zakresu stosunków Sejmu z
instytucjami oraz innymi organami Unii Europejskiej; administrowanie Sejmem (sprawowanie pieczy nad
spokojem i porządkiem na obszarze Sejmu). Jeżeli chodzi natomiast o zewnętrzne zadania konstytucyjne, to
Marszałek Sejmu: jest przewodniczącym Zgromadzenia Narodowego; zarządza wybory prezydenckie;
sprawuje zastępstwo Prezydenta, gdy ten nie jest w stanie sprawować urzędu.
Prezydium Sejmu – jego podstawą istnienia jest regulamin Sejmu. Prezydium składa się z Marszałka i
wicemarszałków. To organ kolegialny reprezentujący najważniejsze ugrupowania polityczne Sejmu.
Kompetencje Prezydium określa zbiorczo artykuł 12 regulaminu Sejmu. Zadania Prezydium można ująć w
następujące kategorie: związane z organizacją prac Sejmu (ustalenie planu prac Sejmu, terminów odbywania
się posiedzeń Sejmu); związane z pracami organów Sejmu (organizowanie współpracy między komisjami
sejmowymi); związane z tokiem prac sejmowych (opiniowanie skierowania przez Marszałka projektu ustawy);
związane z sytuacją prawną posłów (stosowanie kar z tytułu odpowiedzialności regulaminowej)
Konwent Seniorów jest organem zapewniającym współdziałanie klubów w sprawach związanych z
działalnością i tokiem prac sejmowych. To organ polityczny, w ramach którego zapadają najważniejsze
ustalenia dotyczące funkcjonowania Sejmu. Konwent Seniorów składa się z: Marszałka, wicemarszałków
Sejmu, przewodniczących lub wiceprzewodniczących klubów poselskich; przedstawicieli porozumień
liczących co najmniej 15 posłów oraz przedstawicieli kół parlamentarnych, które w dniu rozpoczęcia kadencji
Sejmu reprezentowały osobną listę wyborczą. Formalnie rzecz biorąc, Konwent jest tylko organem doradczym
wobec Prezydium Sejmu.
Komisje sejmowe są wyspecjalizowanymi organami wewnętrznymi Sejmu, zajmującymi się rozpatrywaniem,
opiniowaniem i przygotowaniem spraw stanowiących przedmiot obrad Sejmu. Są organami pomocniczymi
Sejmu. Artykuł 110 ust. 3 Konstytucji wyróżnia komisje stałe i nadzwyczajne. Komisje stale to komisje, których
utworzenie przewiduje regulamin Sejmu. Komisje nadzwyczajne natomiast to komisje, które tworzone są przez
Sejm doraźnie, dla zajęcia się określoną sprawą lub sprawami. Sejm określa cel, zasady i tryb działania
komisji nadzwyczajnych. Komisje sejmowe mogą składać się wyłącznie z posłów. Skład osobowy
poszczególnych komisji jest wybierany przez Sejm, na wniosek Prezydium Sejmu, po zasięgnięciu opinii
Konwentu Seniorów. Pracami komisji kieruje jej prezydium, wybierane przez samą komisję.
Formami politycznej organizacji posłów i senatorów są kluby, koła lub zespoły poselskie bądź senatorskie.
Kluby i koła muszą być zorganizowane na zasadzie politycznej. Oznacza to, że klub bądź koło muszą
grupować członków prezentujących określoną orientację polityczną. Różnica między klubem, a kołem ma
charakter ilościowy. Dla zorganizowania klubu wymagana jest liczba co najmniej 15 posłów bądź 7 senatorów.
Jeżeli dane ugrupowanie, czy orientacja polityczna ma mniej reprezentantów, może zorganizować tylko koło
poselskie bądź senatorskie. Rolą klubów i kół jest stworzenie politycznych przesłanek funkcjonowania izby i
podejmowania przez nią aktów i rozstrzygnięć.
Zespoły poselskie (senatorskie) są formą organizowania się posłów (senatorów) według kryterium wspólnych
zainteresowań o pozapolitycznym charakterze. Mają one charakter otwarty, jest ich obecnie ponad 100 i każdy
poseł ma prawo przystąpienia do każdego zespołu, który mu odpowiada. Zespoły nie mają żadnych
kompetencji wobec organów państwowych czy władz publicznych.
64. Rezolucja, Deklaracja, Apel, Oświadczenie Sejmu oraz dezyderat i opinia komisji
W trybie przewidzianym dla uchwał Sejm może podejmować:
- Rezolucje - zawierające wezwanie określonego organu państwowego do podjęcia wskazanego w rezolucji
jednorazowego działania,
- Deklaracje - zawierające zobowiązanie do określonego postępowania,
- Apele - zawierające wezwanie do określonego zachowania się, podjęcia inicjatywy lub zadania,
- Oświadczenia - zawierające stanowisko w określonej sprawie.
65. Pojęcie mandatu parlamentarnego
Do określenia statusu prawnego posłów i senatorów używa się pojęcia „mandatu parlamentarnego”. Pojęcie to
jest wieloznaczne, należy je rozpatrywać w przynajmniej 3 znaczeniach: jako wynikające z wyborów
pełnomocnictwo udzielone członkowi parlamentu przez wyborców; jako całokształt praw i obowiązków
parlamentarzysty oraz jako określenie funkcji członka parlamentu. Punktem wyjścia dla uzyskania mandatu są
wybory – pierwsze uprawnienia wynikające z mandatu poseł (senator) uzyskuje już w dniu ogłoszenia
wyników wyborów, ale pełnia jego praw i obowiązków pojawia się dopiero po przystąpieniu do wykonywania
mandatu po złożeniu ślubowania, na pierwszym posiedzeniu izby. Mandat trwa przez całą kadencję i wygasa
wraz z jej zakończeniem. Wyjątkowo może wygasnąć w trakcie kadencji, jeżeli: poseł odmówił złożenia
ślubowania; utracił prawo wybieralności; zmarł; został uznany za winnego złożenia fałszywego oświadczenia
lustracyjnego; naruszył zakaz prowadzenia działalności gospodarczej z osiąganiem korzyści z majątku Skarbu
Państwa lub samorządu terytorialnego albo zakaz nabywania takiego majątku.
66. Pojęcie mandatu wolnego i mandatu imperatywnego
Dla określenia charakteru mandatu znaczenie podstawowe ma określenie stosunku przedstawiciela do swoich
wyborców. Z tego punktu widzenia wyróżnia się mandat wolny i mandat imperatywny. Mandat imperatywny
sytuuje posła na pozycji reprezentanta (przedstawiciela) tych (i tylko tych), którzy go wybrali, a więc swojego
okręgu wyborczego. Tym samym pojawia się węzeł prawnej zależności między posłem, a jego wyborcami:
poseł jest prawnie związany wolą swych wyborców oraz ponosi przed nimi odpowiedzialność za swoje
działania. Mandat wolny natomiast ukształtował się jako pochodna koncepcji zwierzchnictwa narodu. Opiera
się na założeniu, w myśl którego poseł reprezentuje cały, zbiorowy podmiot suwerenności (korpus wyborczy,
naród), a nie jest przedstawicielem tych tylko, którzy go wybrali. Nie istnieje tym samym prawna zależność
posła od swoich wyborców, niedopuszczalne są nakazy czy instrukcje wyborców, nie ma też możliwości
odwołania posła przez wyborców. Przeciwnie, status posła jest uformowany w sposób zapewniający mu
maksymalną niezależność i swobodę działania. Taką koncepcję mandatu przyjmuje się dzisiaj we wszystkich
właściwie państwach demokratycznych. Z konstrukcji mandatu wolnego można wydobyć 3 trzy bardziej
szczegółowe cechy tego mandatu: uniwersalność (poseł reprezentuje cały naród – a nie poszczególne grupy
wyborców, bądź ich organizacje); niezależność (ani wyborcy, ani ich organizacje nie mają prawnej możliwości
narzucenia posłowi sposobu działania, zwłaszcza głosowania w izbie); nieodwołalność (ani wyborcy, ani ich
organizacje nie mogą doprowadzić do przedterminowego wygaśnięcia mandatu posła).
67. Immunitet materialny i formalny
Immunitet stanowi jedną z najstarszych instytucji parlamentarnych. Rozumiany jest jako wykluczenie bądź
ograniczenie odpowiedzialności deputowanego za naruszenie prawa, pełni dwie podstawowe funkcje: ochrony
niezależności członków parlamentu i zagwarantowania im swobody wykonywania mandatu; a także ochrony
niezależności i autonomii parlamentu jako takiego. Prawo konstytucyjne wyróżnia dwie postaci immunitetu:
immunitet materialny – tzn. wyłączenie karalności określonych czynów (czyn będący przestępstwem, jeśli
popełni go zwykły obywatel; przestaje być przestępstwem, gdy popełni go poseł lub senator); immunitet
formalny, czyli ograniczenie dopuszczalności ścigania za czyny będące według materialnego prawa karnego
przestępstwem lub innym czynem karalnym (czyn popełniony przez posła czy senatora jest przestępstwem,
ale ograniczeniu lub wyłączeniu ulega możliwość prowadzenia postępowania karnego – łączy się z tym zwykle
przywilej nietykalności, ograniczający możliwość aresztowania deputowanego). Immunitet materialny ma
charakter częściowy, bo obejmuje tylko działalność wchodzącą w zakres sprawowania mandatu poselskiego,
pod warunkiem jednak, że nie dochodzi przy tym do naruszenia praw osób trzecich. Ma on charakter
bezwzględny (nienaruszalny), bo nie ma procedury, która mogłaby go uchylić. Immunitet formalny natomiast
ma charakter zupełny, bo odnosi się do wszelkich czynów, które mogłyby podlegać odpowiedzialności karnej,
popełnionych przez posła, niezależnie od ich związku z wykonywaniem mandatu. Immunitet formalny ma
charakter względny, bo może zostać uchylony. Przepisy konstytucyjne przewidują dwie formy uchylenia tego
immunitetu:
- wyrażenie zgody przez zainteresowanego posła – wówczas żadne inne działanie proceduralne nie jest
potrzebne.
- uchylenie na mocy uchwały Sejmu (lub odpowiednio – Senatu) – od 2003 roku przyjęto dla uchylenia
immunitetu większość bezwzględną ustawowej liczby posłów lub senatorów, czyli 231 głosów w Sejmie lub 51
w Senacie.
68. Niepołączalność formalna i niepołączalność materialna
Kolejny element niezależności parlamentarzystów stanowi zasadę niepołączalności, którą należy rozpatrywać
w dwóch aspektach: formalnym – jako zakaz łączenia mandatu z innymi funkcjami lub stanowiskami
państwowymi; materialnym – jako zakaz podejmowania lub wykonywania określonych rodzajów działalności
zawodowej lub podobnej. Niepołączalność formalna oznacza wykluczenie możliwości równoczesnego
piastowania mandatu posła i sprawowania innego urzędu, zajmowania stanowiska i innego zatrudnienia.
Należy odróżnić od niej niewybieralność, która oznacza wykluczenie zdolności określonej osoby do
kandydowania w wyborach i objęcia mandatu ze względu na inny pełniony urząd, funkcję, czy stanowisko.
Niepołączalność materialna natomiast oznacza zakaz podejmowania pewnych typów działalności w okresie
sprawowania mandatu: zakaz prowadzenia działalności gospodarczej, w ramach której osiągane są korzyści z
majątku Skarbu Państwa lub samorządu terytorialnego; czy też zakaz dotyczący członkostwa we władzach
podmiotów gospodarczych z udziałem Skarbu Państwa lub mienia komunalnego.
69. Odpowiedzialność posłów i senatorów
Jeśli chodzi o odpowiedzialność posłów i senatorów, to ulega ona na płaszczyźnie karnoprawnej istotnemu
ograniczeniu ze względu na instytucję immunitetu. W zakresie nieobjętym jednak immunitetem ponoszą oni
odpowiedzialność cywilną, pracowniczą, zawodową, czy dyscyplinarną, tak jak wszyscy obywatele. Posłowie i
senatorowie nie ponoszą również prawnej odpowiedzialności przed swoimi wyborcami, ani przed swoim
ugrupowaniem politycznym, czy też parlamentem. Jedynym wyjątkiem jest tu możliwość pozbawienia mandatu
na podstawie orzeczenia Trybunału Stanu, jeżeli poseł czy senator naruszy antykorupcyjne zakazy. Poseł
(senator) utraci też mandat w razie prawomocnego skazania na karę pozbawienia praw publicznych, a także w
razie skazania za przestępstwo umyślne, ścigane z oskarżenia publicznego. Za działalność parlamentarną i
związaną z wykonywaniem mandatu, posłowie i senatorowie podlegają odpowiedzialności przez Sejmem
(Senatem). Dotyczy to w szczególności działań do których odnosi się immunitet materialny. Regulamin Sejmu
precyzuje procedurę tzw. odpowiedzialności regulaminowej posłów. Odnosi się ona do sytuacji, jeśli poseł nie
wykonuje swoich obowiązków poselskich lub zachowuje się w sposób nieodpowiadający godności posła, a
także jeśli naruszy on lub nie dopełni odpowiednich obowiązków nałożonych na niego przez ustawę o
wykonywaniu mandatu posła i senatora. Prezydium Sejmu lub Komisja Regulaminowa i Spraw Poselskich
mogą wówczas – po wysłuchaniu zainteresowanego – zwrócić posłowi uwagę, udzielić mu upomnienia lub
nagany. Nieusprawiedliwiona nieobecność na posiedzeniach powoduje zaś obniżenie uposażenia i diety
poselskiej.
70. Parlament. Funkcje
A. Funkcja ustawodawcza parlamentu należy do jego podstawowych zadań. Parlament posiada na jej mocy
prawo do stanowienia ustaw, które są podstawowymi aktami prawnymi, powszechnie obowiązującymi w
Polsce.
Inicjatywa ustawodawcza to uprawnienie konstytucyjnie określonych podmiotów (grupa co najmniej 15 posłów,
Prezydent, Rada Ministrów, grupa co najmniej 100 tysięcy obywateli, Senat) do wnoszenia projektów ustaw do
Sejmu, które skutkuje obowiązkiem rozpatrzenia przez Sejm wniesionych projektów w szczególnej
procedurze. Projekt ustawy musi być zaopatrzony w uzasadnienie, które przedstawia między innymi skutki
finansowe wykonania ustawy. Projekty ustaw składa się Marszałkowi Sejmu. Projekty ustaw Sejm uchwala w
trzech czytaniach. Do końca drugiego czytania wnioskodawca ma prawo wycofać projekt. Zasadą jest, że
pierwsze czytanie odbywa się na posiedzeniu właściwej komisji. Przedstawiciel autorów projektu
(wnioskodawców) prezentuje projekt na forum komisji, która przystępuje do jego szczegółowej analizy. Ważne
projekty ustaw, dotyczące między innymi zmian ustrojowych w państwie, praw i wolności obywateli, prawa
wyborczego, kodeksów oraz podatków i finansów, muszą być zaprezentowane przez wnioskodawcę najpierw
Sejmowi. Wnioskodawca przedstawia komisji lub izbie uzasadnienie konieczności uchwalenia ustawy oraz
oświadczenie o jej zgodności z prawem Unii Europejskiej, po czym projekt staje się przedmiotem ogólnej
debaty dotyczącej jego założeń. Jeżeli projekt był przedmiotem debaty w Sejmie, zostaje przekazany do
szczegółowej analizy właściwym komisjom sejmowym. Komisje mogą poprawiać bądź całkowicie zmieniać
poszczególne artykuły ustawy. W pracach komisji często uczestniczą eksperci, to znaczy osoby będące
specjalistami w dziedzinie, której ustawa dotyczy. Posiedzenia komisji są otwarte dla przedstawicieli mediów.
Po zakończeniu pierwszego czytania projektu ustawy komisja wybiera sprawozdawcę, który przedstawia na
posiedzeniu plenarnym izby sprawozdanie komisji, czyli uzgodnione stanowisko w sprawie danej inicjatywy
ustawodawczej. Rozpoczyna się następnie procedura drugiego czytania, która obejmuje możliwość zgłaszania
przez posłów, Radę Ministrów lub wnioskodawców dodatkowych poprawek do przedstawionego
sprawozdania. Jeżeli w trakcie drugiego czytania zgłoszone zostaną poprawki i wnioski, co do których
wcześniej komisja nie zajęła stanowiska, projekt zostaje ponownie przekazany do tej komisji w celu
rozpatrzenia nowych propozycji. Komisja ocenia zgłoszone w czasie drugiego czytania projektu propozycje i
wnioski przy udziale ich autorów oraz opracowuje tak zwane dodatkowe sprawozdanie. Poseł sprawozdawca
referuje stanowisko komisji na posiedzeniu plenarnym, po czym Sejm przystępuje do głosowania. Jest to tak
zwane trzecie czytanie projektu ustawy. Izba głosuje nad każdym zgłoszonym wnioskiem, odrzucając go bądź
przyjmując. Sejm uchwala ustawy zwykłą większością głosów (więcej głosów jest za niż przeciw) w obecności
co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Uchwalona przez Sejm ustawa jest przekazywana do Senatu.
Tryb postępowania z ustawą w Senacie, podobnie jak w Sejmie, określa Konstytucja RP i Regulamin Senatu
RP. Ustawa przesyłana jest do właściwej komisji senackiej(jednej lub kilku), która w terminie nie dłuższym niż
18 dni opracowuje swoje stanowisko i przedstawia je na forum Senatu w formie sprawozdanie. Następnie
ustawa jest przedmiotem obrad Senatu, który ma trzy możliwości decydowania o kształcie ustawy:
1.Senat może odrzucić ustawę w całości; wtedy ustawa jest przekazywana sejmowi z zaznaczeniem, iż
Senat nie wyraża zgody na daną ustawę.
2.Senat może przyjąć ustawę bez zmian; wtedy marszałek sejmu przekazuje ustawę prezydentowi do
podpisu.
3.Senat może wnieść poprawki do ustawy; wtedy ustawa ponownie trafia do Sejmu, by ten rozpatrzył
poprawki wniesione przez senat.
Jeżeli Senat w ciągu 30 dni od dnia przekazania ustawy nie ustosunkuje się do niej, ustawę uznaje się za
uchwaloną w brzmieniu przyjętym przez Sejm. Ostateczna decyzja co do kształtu ustawy należy do Sejmu,
który może bezwzględną większością głosów (liczba głosów za jest większa niż suma głosów przeciw i
wstrzymujących się) odrzucić proponowane poprawki lub uchwałę Senatu odrzucającą ustawę w całości.
Jeżeli jednak Sejm nie odrzuci poprawek Senatu do ustawy, uważa się je za przyjęte. Również sprzeciw
Senatu co do całości ustawy staje się skuteczny, jeżeli Sejm nie odrzuci go bezwzględną większością głosów .
W takim wypadku postępowanie nad ustawą zostaje zamknięte i prace nad nią mogą ewentualnie toczyć się
od początku. Po uchwaleniu ustawy, to znaczy rozpatrzeniu jej przez Sejm i Senat, Marszałek Sejmu
przekazuje ją do podpisu Prezydentowi RP. Prezydent podpisuje ustawę jeżeli nie budzi ona jego zastrzeżeń i
zarządza publikację w "Dzienniku Ustaw". Ustawa wchodzi w życie po 14 dniach od jej opublikowania, chyba
że jest określony inny termin jej wejścia w życie. Zgodnie z konstytucją prezydent może odmówić podpisania
ustawy i w ciągu 21 dni przekazać ją Sejmowi z umotywowanym wnioskiem o ponowne rozpatrzenie (prawo
weta) albo zwrócić się do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o stwierdzenie zgodności jej postanowień z
konstytucją. W sytuacji gdy Trybunał Konstytucyjny orzeknie o zgodności ustawy z konstytucją, prezydent nie
może odmówić podpisania ustawy. Jeśli jednak Trybunał Konstytucyjny uzna ustawę za niezgodną z
konstytucją, prezydent odmawia podpisania ustawy. Jeśli Trybunał Konstytucyjny uzna za niezgodne z
konstytucją tylko poszczególne przepisy ustawy i nie orzeknie, że są one nierozerwalnie związane z ustawą,
wyjątkowo prezydent podpisuje ustawę z pominięciem przepisów uznanych za niezgodne albo zwraca
ustawę Sejmowi w celu usunięcia niezgodności. Jeśli prezydent występuje z wetem, ostateczna decyzja co do
kształtu ustawy należy do Sejmu, który może odrzucić stanowisko Prezydenta (uchwalając ustawę ponownie
większością 3/5 głosów). Nieodrzucenie przez Sejm weta prezydenta powoduje zamknięcie procesu
ustawodawczego. Odrzucenie weta prezydenta oznacza, że Sejm nie zgadza się ze zgłaszanymi
zastrzeżeniami i domaga się podpisania ustawy. W takim wypadku Prezydent jest zobowiązany ustawę
podpisać.
Proces powstawania ustawy jest, jak widać, bardzo skomplikowany i z reguły długotrwały. Ponieważ w wielu
sprawach decyzje trzeba podejmować bardzo szybko, do procedury uchwalania ustaw została wprowadzona
instytucja pilnego projektu ustawy, tak zwana szybka ścieżka legislacyjna. Jej zadaniem jest przyspieszenie i
ułatwienie procesu powstawania ustaw. Jeżeli rządowi zależy na szybkim uchwaleniu jego projektu ustawy,
może skierować go do Sejmu z zastrzeżeniem, że jest to projekt pilny. Sejm ma obowiązek rozpatrzyć projekt
pilny w pierwszej kolejności, Senat musi ustosunkować się do ustawy w ciągu 14 dni, a Prezydent może
zgłosić zastrzeżenia do ustawy w terminie 7 dni. Na podstawie art. 221 „Inicjatywa ustawodawcza w zakresie
ustawy budżetowej, ustawy o prowizorium budżetowym, zmiany ustawy budżetowej, ustawy o zaciąganiu
długu publicznego oraz ustawy o udzielaniu gwarancji finansowych przez państwo przysługuje wyłącznie
Radzie Ministrów”. Rada Ministrów uchwala projekt ustawy budżetowej i wraz z uzasadnieniem przedkłada go
Sejmowi w terminie do dnia 30 września roku poprzedzającego rok budżetowy. Jeżeli chodzi o procedurę
rozpatrywania projektu przez Sejm przebiega ona w trzech czytaniach. Pierwsze czytanie musi się odbyć na
posiedzeniu Sejmu, następnie projekt jest w całości kierowany do Komisji Finansów Publicznych, a
poszczególne jego części do pozostałych komisji sejmowych, odpowiednio do zakresu ich działania. Komisje
te przedkładają swoje propozycje poprawek Komisji Finansów Publicznych, a ta opracowuje sprawozdanie i
przedstawia je Sejmowi, który po szerokiej debacie politycznej uchwala ustawę budżetową. W procedurze
rozpatrywania ustawy budżetowej przez Senat ulega skróceniu do 20 dni termin, w którym może on zająć
stanowisko. Senat nie ma możliwości zaproponowania odrzucenia ustawy – może tylko uchwalać poprawki,
które podlegają rozpatrzeniu przez Sejm. Prezydent ma 7 dni na podpisanie ustawy budżetowej.
Konstytucja przewiduje dwie dalsze szczególne procedury ustawodawcze:
- Procedurę zmiany Konstytucji – art. 235 Konstytucji RP
- Procedurę uchwalenia ustawy wyrażającej zgodę na ratyfikację umowy międzynarodowej, przekazującej
organizacji międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu kompetencje organów władzy państwowej w
niektórych sprawach – art. 90 Konstytucji.
Szczegóły dotyczące procedury zmiany Konstytucji znajdują się w artykule 235 Konstytucji RP i należy się z
nimi zapoznać.
B. Funkcja kontrolna. Pojęciu kontroli parlamentarnej można nadawać szerokie lub wąskie znaczenie. W
znaczeniu szerokim kontrola parlamentarna rozumiana jest jako parlamentarny proces nadzoru i decydowania
(względnie wpływania) o sposobie zachowania się innych organów, a w szczególności rządu i administracji
przy możliwości bezpośredniego (większość parlamentarna) lub pośredniego (opozycja) stosowania
określonych środków i sankcji w stosunku do tego zachowania się. Wąskie określenie kontroli parlamentarnej
natomiast obejmuje te działania parlamentu, które służą uzyskiwaniu informacji o działalności podmiotów
kontrolowanych oraz przekazywaniu tym podmiotom poglądów, opinii i sugestii parlamentu. Podstawowym
instrumentem kontroli sejmowej jest prawo żądania informacji, które znajduje ogólną podstawę prawną w art.
153 ust. 1 regulaminu Sejmu, w odniesieniu do komisji sejmowych. Przepis ten ustala, że ministrowie,
kierownicy naczelnych organów administracji rządowej oraz kierownicy innych urzędów i instytucji
państwowych są zobowiązani do: przedstawiania sprawozdań, udzielania informacji i uczestniczenia w
posiedzeniach komisji. Prawo żądania wysłuchania przyjmuje na szczeblu komisji sejmowych postać
dezyderatów i opinii. Dezyderat to uchwała komisji zawierająca postulaty w określonej sprawie, kierowana do
Rady Ministrów, poszczególnych jej członków, Prezesa NIK, Prezesa NBP oraz Głównego Inspektora Pracy.
Nie jest on wiążący dla adresatów, ale w ciągu 30 dni muszą się oni do niego ustosunkować. Opinia zawiera
stanowisko komisji w określonej
sprawie. Można ją kierować do wszystkich centralnych organów i instytucji w
systemie administracji rządowej: na żądanie komisji adresat musi zająć stanowisko w terminie 30 dni. W
szczególności, komisja parlamentarna ma prawo żądania obecności ministrów na jej posiedzeniach,
wysłuchania ministrów, kierowania do nich zapytań, przedstawiania swych uwag a nawet zaleceń,
monitorowania działań rządu. Każda komisja sejmowa ma prawo żądania informacji i zgromadzenia
wiadomości o działalności organów rządowych. Wyjaśnienie niektórych spraw wymaga powołania komisji
śledczych, tworzonych wtedy, gdy zbadanie określonej sprawy wymaga szczególnie wnikliwego ustalenia
stanu faktycznego. W praktyce powoływanie komisji śledczych powinno się wiązać ze sprawą o wymiarze
skandalu publicznego. Komisję śledczą powołuje Sejm, który jednocześnie ustala zakres działania komisji –
może on obejmować każdą sprawę. Musi być ona oznaczona co do zakresu przedmiotowego i czasowego, a
przedmiot dochodzeń musi się mieścić w zakresie objętym kontrolną funkcją Sejmu. W skład komisji śledczej
może wchodzić do 11 członków. Każda osoba wezwana przez komisję śledczą ma obowiązek stawić się przed
nią i złożyć zeznanie. Na zakończenie komisja śledcza przedstawia sprawozdanie ze swojej działalności
Marszałkowi Sejmu – powinno być ono udostępnione posłom i stać się przedmiotem debaty plenarnej.
Procedury interpelacji i zapytań są tradycyjnymi instrumentami kontroli parlamentarnej. Są to indywidualne
wystąpienia poselskie, zawierające pytania na tle określonego stanu faktycznego, które mogą być kierowane
do premiera jak i do poszczególnych członków Rady Ministrów i które rodzą obowiązek udzielenia odpowiedzi
w przewidzianym prawem terminie. Interpelacje – są składane w sprawach o zasadniczym charakterze i
odnoszących się do problemów związanych z polityką państwa. Składane są na piśmie i przekazywana przez
Marszałka Sejmu członkowi rządu, który jest jej adresatem. Odpowiedź musi zostać udzielona w ciągu 21 dni,
także na piśmie, a Sejm jest informowany przez Marszałka o jej treści. Zapytania poselskie mają na celu
uzyskanie pewnych konkretnych informacji dotyczących jednostkowych spraw bieżącej polityki rządu.
Szczególnie dotyczą one (art. 195 ust.1.) prowadzonej przez rząd polityki wewnętrznej i zagranicznej, a także
zadań publicznych, jakie realizowane są przez administrację rządową (poruszają sprawy mniejszej rangi niż
sprawy podejmowane w przypadku interpolacji). Zapytania mogą być skierowane zarówno do premiera, jak i
do poszczególnych ministrów, a także do prezesa Najwyższej Izby Kontroli oraz prezesa Narodowego Banku
Polskiego. Z zapytaniem w formie pisemnej dany poseł powinien zwrócić się najpierw do Marszałka Sejmu,
który niezwłocznie przekazuje zapytanie osobie pytanej. Zapytanie to, prócz samego pytania powinno
zawierać także opis faktycznego stanu sytuacji obecnej - czyli powinno obrazować tło zadanego pytania. W
przypadku, jeśli zapytanie zawiera w sobie treści niezgodne z etyką poselską, Marszałek może zażądać ich
skreślenia.
Osoba, do której wystosowane było pytanie, ma 21 dni na dokonanie odpowiedzi. Zapytywany powinien
dostarczyć swoją odpowiedź Marszałkowi Sejmu z dołączeniem dwóch odpisów, czyli razem w 3
egzemplarzach. Odpowiedź na zapytanie poselskie może także nastąpić w formie ustnej - zapytanie wtedy
musi być złożone Marszałkowi Sejmu i przekazane zapytywanemu przynajmniej 12 godzin przed
posiedzeniem Sejmu, na którym planowane jest zadanie pytania i uzyskanie odpowiedzi.
Wykonanie ustawy budżetowej jest corocznie poddawane specjalnemu postępowaniu kontrolnemu w Sejmie.
Rada Ministrów ma obowiązek przedłożyć Sejmowi w ciągu 5 miesięcy od zakończenia roku budżetowego
sprawozdanie z wykonania ustawy budżetowej wraz z informacją o stanie zadłużenia państwa. Sejm powinien
je rozpatrzyć w terminie 90 dni – rolę wiodącą odgrywa tu Komisja Finansów Publicznych. Wraz ze
sprawozdaniem rządu do Sejmu wpływają też 2 dokumenty NIK: analiza wykonania budżetu państwa i
założeń polityki pieniężnej oraz opinia w przedmiocie absolutorium dla Rady Ministrów. Na tej podstawie i w
oparciu o stanowisko Komisji Finansów Publicznych Sejm podejmuje uchwałę w przedmiocie absolutorium dla
rządu. Absolutorium jest to pozytywne skwitowanie wykonania przez Radę Ministrów ustawy budżetowej w
minionym roku budżetowym.
Instrumenty kontroli sprawowane przez Senat - Wiele ustaw ustanawiających obowiązek rządu lub
poszczególnych ministrów do przedstawiania sprawozdań i informacji w określonych sprawach nakazuje ich
kierowanie nie tylko do Sejmu, lecz także do Senatu. Daje to drugiej izbie możliwość prowadzenia debat nad
działalnością rządu. Art. 49 regulaminu Senatu wprowadza ponadto procedurę tzw. oświadczeń senatorskich,
które mogą dotyczyć wszystkich kwestii związanych z wykonywaniem mandatu – mogą też zawierać wnioski i
uwagi kierowane między innymi do członków Rady Ministrów. W takim wypadku są one kierowane do
adresata, który ma udzielić pisemnej odpowiedzi w terminie 30 dni. Artykuł 60 ust. 3 regulaminu Senatu
przyznaje komisjom senackim prawo żądania od przedstawicieli Rady Ministrów (oraz innych licznych
podmiotów) przedstawiania informacji, wyjaśnień i opinii, przekazywania materiałów oraz czynnego udziału w
posiedzeniach komisji.
C. Funkcja kreacyjna polega na powoływaniu członków, wchodzących w skład organów państwowych. Sejm
wyznacza członków Trybunału Stanu i Trybunału Konstytucyjnego. Za zgodą Senatu, wskazuje kandydata na
prezesa Najwyższej Izby Kontroli, Rzecznika Praw Obywatelskich, prezesa Narodowego Banku Polskiego
oraz prezesa Instytutu Pamięci Narodowej.
Sejm i Senat wspólnie wyznaczają kandydatów Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji (2 osoby – Sejm, 2 osoby
– prezydent, 1 osoba – Senat), członków Krajowej Rady Sądownictwa (4 osoby – Sejm, 2 osoby – Senat) oraz
członków Rady Polityki Pieniężnej (3 osoby – Sejm, 3 osoby – Senat).
71. Pozycja ustrojowa Prezydenta. Zasada dualizmu władzy wykonawczej. Interpretacja art. 126
Konstytucji RP. Wybór Prezydenta RP.
Ustrojową pozycję Prezydenta RP określa zasada podziału władz. Artykuł 10 ust. 2 wymienia urząd
Prezydenta jako jedno z dwóch podstawowych ogniw władzy wykonawczej. Zgodnie z istotą systemu
parlamentarnego organizacja władzy wykonawczej jest oparta na zasadzie dualizmu, czyli odrębnego
funkcjonowania Prezydenta oraz rządu z premierem na czele. Domniemanie kompetencji w sprawach polityki
państwa działa na rzecz Rady Ministrów, a nie Prezydenta. Prezydent pełni funkcję arbitra – czuwa nad
konstytucyjną ciągłością państwa i interweniuje w razie zakłócenia normalnego obrazu stosunków między
Sejmem, a rządem. Ustrojową pozycję Prezydenta należy widzieć w ścisłym powiązaniu z jego zadaniami,
które w najbardziej ogólnym wymiarze wyznacza art. 126 Konstytucji. Określa ona Prezydenta mianem
najwyższego przedstawiciela RP, stwierdza, że jest on gwarantem ciągłości państwa oraz powierza mu misję
czuwania nad przestrzeganiem Konstytucji i stania na straży suwerenności i bezpieczeństwa państwa oraz
nienaruszalności i niepodzielności jego terytorium. Owe sformułowania określają najistotniejsze cele i
wartości, których ochronie i realizacji Prezydent powinien poświęcać uwagę szczególną. Zadania Prezydenta
wiążą się z ochroną najbardziej podstawowych wartości państwa, którymi są suwerenność, integralność
terytorialna oraz bezpieczeństwo zewnętrzne i wewnętrzne. Wartości te, zgodnie z art. 126 ust. 1 i 2 należy
rozumieć jako wartości o randze konstytucyjnej, zaś Prezydent ponosi szczególną odpowiedzialność za
ochronę wskazanych w tym artykule wartości.
Prezydent RP jest wybierany przez naród. Wybory prezydenckie mają charakter czteroprzymiotnikowy – są:
powszechne, równe, bezpośrednie i przeprowadzone w głosowaniu tajnym. Organizację wyborów określa
szczegółowo Kodeks wyborczy. Zarządza je Marszałek Sejmu. Pierwsza tura musi się odbyć w dniu
przypadającym nie wcześniej niż 100 dni i nie później niż 75 dni przed upływem kadencji urzędującego
Prezydenta. Ich ważność rozstrzyga Sąd Najwyższy. Jeżeli wybory są zarządzane w sytuacji
przedterminowego opróżnienia urzędu Prezydenta, to zarządzenie musi nastąpić nie później niż na 14 dni po
opróżnieniu urzędu, a wybory nie później niż 60 dni po ich zarządzeniu. Na urząd Prezydenta może
kandydować każdy obywatel mający pełnię praw wyborczych oraz – najpóźniej w dniu wyborów – ukończone
35 lat. Wybór dokonywany jest zgodnie z zasadą większości bezwzględnej – na Prezydenta zostaje wybrany
kandydat, który otrzymał więcej niż połowę ważnie oddanych głosów. Objęcie urzędu przez nowo wybranego
Prezydenta następuje po złożeniu przysięgi przed Zgromadzeniem Narodowym, ostatniego dnia przez
upływem kadencji poprzedniego Prezydenta.
72. Odpowiedzialność konstytucyjna Prezydenta RP
Prezydentowi przysługuje szczególna ochrona prawna, bo za popełnione przestępstwa może być pociągnięty
do odpowiedzialności tylko przed Trybunałem Stanu. Za działalność urzędową Prezydent nie ponosi
odpowiedzialności parlamentarnej, natomiast w razie naruszenia Konstytucji lub ustawy może zostać
pociągnięty do odpowiedzialności konstytucyjnej. Odpowiedzialność konstytucyjna to odpowiedzialność za
naruszenie prawa (w Polsce Konstytucji bądź ustawy), realizowana z inicjatywy parlamentu przez organ
władzy sądowniczej (w Polsce Trybunał Stanu). Podlega jej Prezydent. Ponoszona jest ona przez Prezydenta
za czyny, którymi Prezydent w zakresie swojego urzędowania lub w związku z zajmowanym urzędem naruszył
Konstytucję lub inną ustawę. Wstępny wniosek o postawienie Prezydenta w stan oskarżenia może złożyć tylko
grupa posłów i senatorów licząca co najmniej 140 osób. Wniosek jest rozpatrywany przez Komisję
Odpowiedzialności Konstytucyjnej Sejmu, która następnie przedstawia Zgromadzeniu Narodowemu stosowny
wniosek. Do postawienia Prezydenta w stan oskarżenia konieczne jest podjęcie uchwały Zgromadzenia
Narodowego większością co najmniej dwóch trzecich głosów ustawowej liczby jego członków. Podjęcie takiej
uchwały spowoduje zawieszenie sprawowania urzędu przez Prezydenta, a jego obowiązki przejmie wówczas
Marszałek Sejmu. Jeżeli Trybunał Stanu stwierdzi winę Prezydenta, to po przeprowadzonym postępowaniu
postanawia o złożeniu go z urzędu. Przeprowadza się wówczas nowe wybory.
73. Kontrasygnata. Prerogatywy
Jednym z podstawowych rozwiązań charakteryzujących system parlamentarny jest instytucja kontrasygnaty,
polegająca na uzależnieniu ważności aktów podejmowanych przez głowę państwa od ich zaakceptowania
przez premiera. Kontrasygnata pełni dwie funkcje ustrojowe: oznacza przejęcie odpowiedzialności politycznej
przez premiera przed parlamentem za akt, pod którym złożył kontrasygnatę; a ponadto jest to forma
ograniczenia pozycji głowy państwa i wymuszenia tego, aby oba segmenty władzy wykonawczej zajmowały
jednolite stanowisko. Uzyskanie kontrasygnaty jest warunkiem ważności aktów urzędowych Prezydenta.
Wymóg uzyskania kontrasygnaty jest zasadą, a jej odstępstwa są wyrażone w artykule 144 ust. 3 Konstytucji,
w którym w 30 punktach wymienione są akty urzędowe Prezydenta, które mogą być wydawane bez
kontrasygnaty (tzw. prerogatywy). Pozwalają one głowie państwa na samodzielne podejmowanie danego aktu,
nawet wbrew stanowisku rządu. Do prerogatyw zalicza się między innymi: prawo łaski, prezydencka inicjatywa
ustawodawcza, zarządzenie ogólnokrajowego referendum, przyznawanie orderów i odznaczeń.
74. Relacje Prezydenta z pozostałymi władzami
Stosunki Prezydenta z parlamentem wyznaczone są przez ogólne zasady systemu parlamentarnego, w formie
nadanej mu przez Konstytucję z 1997 roku. Parlament nie ma wpływu na proces wyboru Prezydenta, a wobec
urzędującego Prezydenta dysponuje jedynie możliwością pociągnięcia go do odpowiedzialności przed
Trybunałem Stanu. Uprawnienia Prezydenta wobec Parlamentu można podzielić na:
- Organizacyjne – zalicza się do nich zarządzanie wyborów, zwoływanie pierwszych posiedzeń izb (tu
Prezydent jest podporządkowany terminom ściśle wyznaczonym przez Konstytucję)
- Inicjatywne – zarządzenie referendum (co wymaga zgody Senatu) oraz inicjatywa ustawodawcza.
- Hamujące – weto ustawodawcze, kwestionowanie ustaw przez Trybunałem Konstytucyjnym, w procedurze
kontroli prewencyjnej bądź następczej, a także rozwiązanie Sejmu (w enumeratywnie wskazanych
sytuacjach).
Stosunki Prezydenta z rządem mają zróżnicowany charakter. Prezydentowi przysługują poważne kompetencje
w procesie powoływania Rady Ministrów (desygnowanie nowego premiera, powołanie rządu w
zaproponowanym przez premiera składzie, przyjmowanie dymisji Rady Ministrów). Istotne są kompetencje
Prezydenta związane z dokonywaniem zmian w składzie urzędującego gabinetu (musi on jednak działać na
wniosek premiera). Nie posiada on jednak żadnych kompetencji pozwalających na egzekwowanie
odpowiedzialności rządu lub ministrów. Może jedynie zwrócić się do Sejmu z wnioskiem o pociągnięcie do
odpowiedzialności konstytucyjnej premiera lub ministra. Prezydent może zwołać w sprawach szczególnej wagi
posiedzenie Rady Ministrów pod swoim przewodnictwem – Radę Gabinetową. Do Prezydenta należy również
podejmowanie pewnych decyzji dotyczących polityki zagranicznej czy obronności.
Stosunki Prezydenta z władzą sądowniczą mają charakter specyficzny, gdyż musi on respektować zasadę
niezależności tej władzy i niezawisłą pozycję sędziów. Prezydent nie ma zatem i nie może mieć żadnych
instrumentów wpływania na orzecznictwo sądów i trybunałów. Jedynym wyjątkiem jest prawo łaski,
pozwalające Prezydentowi na darowanie lub złagodzenie kary każdej osobie skazanej prawomocnym
wyrokiem sądu karnego, z wyłączeniem możliwości ułaskawienia osoby skazanej przez Trybunał Stanu. Akt
łaski ma zawsze wymiar indywidualny, dotycząc konkretnej osoby. Prezydentowi przysługują poważne
kompetencje związane z organizacją władzy sądowniczej. Powołuje sędziów (z wyjątkiem sędziów Trybunału
Konstytucyjnego i Trybunału Stanu), musi tu jednak działać na wniosek Krajowej Rady Sadownictwa (do której
powołuje jednego przedstawiciela). Konstytucja przewiduje, że Prezydent powołuje Prezesa i wiceprezesa
Trybunału Konstytucyjnego, Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego oraz Prezesa Naczelnego Sądu
Administracyjnego. W tych wszystkich decyzjach może on jednak dokonać powołania tylko spośród
kandydatów przedstawionych mu przez zgromadzenie ogólne Trybunału Konstytucyjnego, Sądu Najwyższego
i Naczelnego Sądu Administracyjnego.
75. Pozycja ustrojowa Rady Ministrów. Pozycja ustrojowa prezesa Rady Ministrów
Rada Ministrów jest drugim – obok Prezydenta – segmentem władzy wykonawczej. Rada Ministrów to
naczelny organ konstytucyjny państwa, którego skład, tryb powoływania oraz sposób i zakres działania
określają postanowienia konstytucyjne i regulacje niższego rzędu. Pozycję ustrojową Rady Ministrów można
określić 5 cechami podstawowymi:
- Rada Ministrów jest jednym z dwóch podstawowych organów władzy wykonawczej – istnieje obok
Prezydenta jako równorzędny organ konstytucyjny i nie można mówić o jej podporządkowaniu głowie
państwa. Jest jednak związana z Sejmem, bowiem jest w znacznym stopniu złożona z posłów oraz powinna
się cieszyć ciągłym zaufaniem większości sejmowej.
- Rada Ministrów i jej poszczególni członkowie ponoszą za swoją działalność odpowiedzialność polityczną
wobec Sejmu, a także indywidualną odpowiedzialność konstytucyjną przez Trybunałem Stanu.
- Jest organem kolegialnym, a większość jej członków to jednoosobowe organy konstytucyjne o własnym
zakresie kompetencyjnym.
- Jako organ władzy wykonawczej skupia w swej kompetencji najważniejsze rozstrzygnięcia dotyczące
prowadzenia polityki państwa.
- Kieruje całym systemem administracji rządowej, jest więc jej podporządkowany rozległy i skomplikowany
układ organizacyjny, zbudowany na zasadzie hierarchicznego podporządkowania. Przez swojego Prezesa
sprawuje nadzór nad działalnością samorządu terytorialnego.
Prezesa Rady Ministrów można określić mianem szefa rządu. Premier skupia w swoich rękach wiele
istotnych kompetencji:
- Proces tworzenia rządu i dokonywania w nim zmian – bez wniosku premiera nie może nastąpić powołanie
nikogo do Rady Ministrów, a premier w każdym czasie może odwoływać ministrów z którymi nie jest w stanie
współpracować.
- Premierowi przysługuje tzw. władza organizacyjna, bo określa on szczegółowy zakres działania każdego
ministra.
- Premier kieruje pracami Rady Ministrów, zapewnia wykonywanie polityki rządu i określa sposoby jej
wykonywania, a także koordynuje i kontroluje pracę członków rządu.
- Powołuje i odwołuje wojewodów (na wniosek ministra właściwego do spraw administracji) oraz
wicewojewodów (na wniosek wojewody).
- Premier jest także zwierzchnikiem służbowym pracowników administracji rządowej oraz zwierzchnikiem
korpusu służby cywilnej.
- Nadzoruje legalność działalności samorządu terytorialnego w granicach i formach określonych w Konstytucji
lub ustawach.
- W zakresie stanowienia prawa Prezes Rady Ministrów może wydawać rozporządzenia i zarządzenia.
76. Procedura powoływania Rady Ministrów
Etap pierwszy procedury powoływania Rady Ministrów obejmuje trzy zasadnicze stadia: desygnowanie
premiera, powoływanie Rady Ministrów i uzyskanie przez nią sejmowego wotum zaufania. Desygnowanie
premiera jest dokonywane przed Prezydenta i powinno nastąpić po przyjęciu dymisji dawnej Rady Ministrów.
Powołanie Rady Ministrów musi się zamknąć w 14 dniach od dnia przyjęcia dymisji poprzedniego premiera.
Zadaniem desygnowanego premiera jest skompletowanie składu nowego gabinetu. Premier przedstawia
Prezydentowi skład nowej Rady Ministrów – jest to wyłączne prawo premiera – Prezydentowi pozostaje
powołać proponowany rząd lub odmówić powołania tego rządu. Powołanie nowego rządu musi nastąpić w
terminie 14 dni od przyjęcia dymisji poprzedniej Rady Ministrów, a jeśli to nie nastąpi, pierwszy etap procedury
ulega zamknięciu,nie przynosząc żadnego skutku. Powołanie Rady Ministrów oznacza kres istnienia dawnego
gabinetu. W terminie 14 dni od dnia powołania nowego rządu przez Prezydenta, premier zobowiązany jest
przedstawić Sejmowi program działania Rady Ministrów wraz z wnioskiem o udzielenie jej wotum zaufania. Na
posiedzeniu Sejmu premier wygłasza expose i przestawia skład swojego gabinetu. Następnie przeprowadza
się głosowanie nad wnioskiem o wotum zaufania – jego przyjęcie wymaga bezwzględnej większości głosów
przy co najmniej połowie ustawowej liczby posłów. Jeżeli większości zabraknie, wniosek uznaje się za
odrzucony. Odrzucenie wniosku rodzi obowiązek premiera do złożenia dymisji Rady Ministrów, a Prezydent
ma obowiązek przyjąć tę dymisję i powierzyć rządowi dalsze sprawowanie obowiązków. Jeżeli pierwszy etap
tworzenia rządu nie przyniesie rezultatu, otwiera się etap drugi, w którym może dojść do utworzenia rządu
parlamentarnego. W terminie 14 dni od zamknięcia pierwszego etapu Sejm może samodzielnie dokonać
wyboru nowego premiera oraz zaproponowanego przezeń składu rządu. Postępowanie to obejmuje 2 stadia:
- W pierwszym dochodzi do wyboru premiera (kandydatury składane na wniosek co najmniej 46 posłów)
- Wybrany premier przedstawia Sejmowi program działania oraz skład nowego rządu.
Powołanie „sejmowej” Rady Ministrów przez Prezydenta kładzie ostateczny kres istnieniu dawnego gabinetu.
Jeżeli natomiast Sejm nie będzie w stanie w wymaganym terminie i wymaganą większością głosów dokonać
wyboru nowego rządu, dotychczasowa Rada Ministrów kontynuuje sprawowanie obowiązków, a postępowanie
wchodzi w ostatni, trzeci etap procedury. W tym trzecim etapie kompetencja do powołania rządu powraca do
Prezydenta. W terminie 14 dni powołuje on wówczas Prezesa Rady Ministrów i na jego wniosek pozostałych
członków rządu oraz odbiera od nich przysięgę. Powołanie nowej Rady Ministrów kładzie kres sprawowaniu
obowiązków przez dawny gabinet. Nowy rząd musi jednak uzyskać wotum zaufania od Sejmu w ciągu 14 dni
– głosowanie Sejmu jest poprzedzone wystąpieniem premiera i debatą poselską. Zmienia się natomiast
wymóg dotyczący większości, gdyż wystarczy zwykła większość. Jeżeli nowy rząd nie uzyska wotum zaufania,
premier ogłasza jego dymisję. Prezydent dymisję tę przyjmuje i powierza rządowi dalsze sprawowanie
obowiązków. Prezydent zobowiązany jest do skrócenia kadencji Sejmu i zarządzenia nowych wyborów.
77. Dymisja Rady Ministrów
Dymisja Rady Ministrów to oświadczenie Prezesa Rady Ministrów, dokonane w imieniu rządu, stwierdzające
wolę zakończenia urzędowania i otwierające procedurę tworzenia nowego rządu. Prezes Rady Ministrów ma
obowiązek złożenia dymisji w następujących przypadkach:
- Ukonstytuowania się nowego Sejmu po wyborach – wówczas dymisja składana jest na pierwszym
posiedzeniu nowo wybranego Sejmu i musi zostać przyjęta przez Prezydenta.
- Nieuchwalenia przez Sejm wotum zaufania dla Rady Ministrów – co łączy się z: niepowodzeniem w
uzyskaniu akceptacji sejmowej dla nowo tworzonego gabinetu – oznacza to przejście do dalszych etapów tej
procedury; niepowodzeniem istniejącego już gabinetu w uzyskaniu potwierdzenie sejmowego poparcia dla
swojej działalności – uruchomienie tej procedury należy do Prezesa Rady Ministrów.
- Wyrażenia Radzie Ministrów wotum nieufności przez Sejm – oznacza to pociągnięcie gabinetu do
odpowiedzialności parlamentarnej – może dojść do skutku tylko w szczególnej procedurze konstruktywnego
wotum nieufności.
- Złożenie rezygnacji przez Prezesa Rady Ministrów – premier bowiem w każdym czasie może złożyć
rezygnację.
Złożenie dymisji i jej przyjęcie przez Prezydenta nie kładzie natychmiastowego kresu istnieniu i
funkcjonowaniu dotychczasowej Rady Ministrów – sprawuje ona obowiązki do czasu powołania nowej Rady
Ministrów.
78. Dokonywanie zmian w składzie Rady Ministrów
Prezydent dokonuje zmian w składzie Rady Ministrów. Nie może tego jednak uczynić z własnej inicjatywy, lecz
na wniosek Prezesa Rady Ministrów. Sejm może jedynie mieć wpływ na dokonywanie zmian w składzie Rady
Ministrów poprzez wyrażenie ministrowi wotum nieufności. W takiej sytuacji Prezydent musi dymisję ministra
przyjąć i powołać na wniosek premiera - nowego ministra. Członek rządu może z różnych powodów złożyć
rezygnację z pełnienia funkcji.
79. Odpowiedzialność polityczna Rady Ministrów i jej członków
Rząd ponosi za swoją działalność odpowiedzialność polityczną przed Sejmem, tzn. premier może być
zmuszony do złożenia dymisji swego gabinetu, jeżeli Sejm negatywnie oceni jego działalność i da temu wyraz
w formie uchwały o wotum nieufności. Odpowiedzialność polityczna może przybierać formę odpowiedzialności
solidarnej, gdy odnosi się do całej Rady Ministrów, bądź indywidualnej, jeśli odnosi się do poszczególnych jej
członków. W polskich rozwiązaniach konstytucyjnych istnieje procedura konstruktywnego votum nieufności.
Oznacza to, że jedyną drogą wyrażenia wotum nieufności jest jednoczesne dokonanie wyboru nowego
premiera. Procedura wyrażenia wotum nieufności Radzie Ministrów jest poddana ścisłym rygorom formalnym
– wniosek może być złożony przez co najmniej 46 posłów oraz musi być wskazany kandydat na nowego
premiera. Za wnioskiem musi się opowiedzieć co najmniej 231 posłów. Indywidualna odpowiedzialność
polityczna odnosi się do członków Rady Ministrów – ponoszą ją oni przed Sejmem za sprawy należące do ich
kompetencji bądź powierzone im przez Prezesa Rady Ministrów. W aspekcie podmiotowym odpowiedzialność
ta nie obejmuje premiera, bo jedyną formą pociągnięcia premiera do odpowiedzialności jest wyrażenie
całemu rządowi konstruktywnego wotum nieufności. Wniosek o wyrażenie ministrowi lub innemu członkowi
rządu wotum nieufności musi pochodzić od grupy co najmniej 69 posłów. Jeżeli zostanie on przyjęty przez
Sejm większością głosów ustawowej liczby posłów (tzn. 231) Prezydent jest obowiązany odwołać ministra.
Członkowie Rady Ministrów ponoszą też odpowiedzialność przed premierem, który może w każdym czasie
żądać od nich złożenia rezygnacji ze stanowiska.
80. Odpowiedzialność konstytucyjna prezesa Rady Ministrów i jej członków
Premier i pozostali członkowie Rady Ministrów ponoszą też za swoją działalność odpowiedzialność
konstytucyjną jeżeli dopuszczą się naruszenia Konstytucji lub ustaw bądź popełnią przestępstwo w związku z
zajmowanym stanowiskiem. O pociągnięciu do odpowiedzialności konstytucyjnej rozstrzyga Sejm, a wniosek
w tej sprawie może złożyć Prezydent, bądź grupa co najmniej 115 posłów. Uchwała Sejmu musi zapaść
większością trzech piątych ustawowej liczby posłów (276 głosami). Sprawę rozstrzyga wówczas Trybunał
Stanu.
81. Struktura i skład Rady Ministrów. Urzędy centralne i pełnomocnicy rządu.
Rada Ministrów jest organem kolegialnym – jej skład ma charakter wieloosobowy, a podstawową formą
działania są posiedzenia. Rada Ministrów zawsze musi składać się z Prezesa Rady Ministrów i ministrów.
Jeżeli chodzi o ministrów, to można wyróżnić ministrów kierujących określonymi działami administracji
rządowej oraz ministrów wypełniających zadania zlecone im przez Prezesa Rady Ministrów. Ministrowie
resortowi stoją więc na czele resortów (działów administracji rządowej), kierując podległemu im systemowi
organów resortowych – ma więc charakter jednoosobowego naczelnego organu administracji. Ministrowie bez
teki nie przypisuje się charakteru jednoosobowego naczelnego organu administracji, bo nie stał on na czele
wyodrębnionego resortu, lecz wypełniał jedynie zadania powierzone mu przez premiera. W składzie rządu
mogą się też znaleźć wiceprezesi Rady Ministrów oraz przewodniczący komitetów określonych w ustawach.
Udział w rządzie przewodniczących określonych w ustawach komitetów musi wynikać z ustaw szczegółowych,
zaś udział wicepremierów zależy od premiera i politycznych uzgodnień wykonywanych w ramach koalicji.
Skład Rady Ministrów ma charakter zamknięty. Poza składem Rady Ministrów pozostaje kilka ważnych
kategorii piastunów urzędów w administracji rządowej. Przede wszystkim są to kierownicy urzędów
centralnych, a więc organów administracji rządowej, które mają wyodrębniony resortowo charakter, obejmując
swym zakresem działania całe terytorium kraju, ale nie są kierowane ani przez ministra, ani przez komitet
zaliczony przez ustawę do naczelnych organów administracji. Organów takich jest wiele, a jeżeli chodzi o
podległe premierowi, to zalicza się do nich: Agencję Wywiadu, Główny Urząd Statystyczny, Urząd Ochrony
Konkurencji i Konsumentów. Urzędy centralne działają w ramach własnego zakresu resortowej kompetencji, w
zasadzie wyznaczanego ustawowo. Należy od nich odróżnić pełnomocników rządu, którzy działają w ramach
zadań Rady Ministrów i zajmują się określonymi sprawami o charakterze czasowym, których przekazanie
członkom Rady Ministrów nie jest celowe. Nie mają oni własnej ustawowo wyznaczonej kompetencji, a
działają w imieniu rządu lub premiera na określonym odcinku spraw. Nie mogą też kierować resortami.
Struktura Rady Ministrów nie ma jednolitego charakteru.
82. Zakres działania Rady Ministrów
Rada Ministrów jest konstytucyjnym organem władzy wykonawczej, prowadzi ona politykę wewnętrzną i
zagraniczną Polski, a także kieruje administracją rządową. Do najważniejszych zadań Rady Ministrów należy
(Konstytucja RP, art. 146 ust. 4):
- Zapewnienie wykonania ustaw,
- Wydawanie rozporządzeń,
- Koordynowanie prac organów administracji rządowej i ich kontrolowanie,
- Ochrona interesów Skarbu Państwa,
- Uchwalanie projektu budżetu państwa,
- Kierowanie wykonaniem budżetu państwa oraz uchwalanie zamknięcia rachunków państwowych i
sprawozdania z wykonania budżetu,
- Zapewnienie bezpieczeństwa wewnętrznego państwa oraz porządku publicznego,
- Zapewnienie bezpieczeństwa zewnętrznego państwa,
- Sprawowanie ogólnego kierownictwa w dziedzinie stosunków z innymi państwami i organizacjami
międzynarodowymi,
- Zawieranie umów międzynarodowych wymagających ratyfikacji oraz zatwierdzanie i wypowiadanie innych
umów międzynarodowych,
- Sprawowanie ogólnego kierownictwa w dziedzinie obronności kraju.
83. Stanowienie prawa przez Radę Ministrów
Charakter szczególny mają kompetencje Rady Ministrów w zakresie stanowienia prawa. Aktywność
prawodawcza rządu ma zawsze charakter podustawowy, co między innymi oznacza, że musi ona pozostawać
w ramach obowiązującego ustawodawstwa. Gdy chodzi o przepisy prawa powszechnie obowiązującego, to
art. 146 ust. 4 pkt 2 daje Radzie Ministrów kompetencję do stanowienia rozporządzeń. Rozporządzenie jest
podustawowym aktem wykonawczym wydawanym na podstawie szczegółowego upoważnienia zawartego w
ustawie i w celu jej wykonania. Rada Ministrów może więc wydawać rozporządzenia tylko w zakresie, w jakim
zostanie do tego upoważniona przez obowiązujące ustawy. Rozporządzenie ma charakter aktu powszechnie
obowiązującego. Gdy chodzi natomiast o akty prawa wewnętrznego, to art. 93 ust. 1 Konstytucji wyraźnie
przyznaje Radzie Ministrów kompetencję do stanowienia uchwał. Uchwały te mogą być adresowane jedynie
do jednostek organizacyjnie podległych Radzie Ministrów. Uchwały Rady Ministrów nie muszą być wydawane
na podstawie ustawy. Muszą jednak pozostawać w zgodzie z ustawami i rozporządzeniami, nie mogą być
adresowane do organów pozostających poza systemem administracji rządowej oraz nie mogą samoistnie
tworzyć obowiązków, czy uprawnień obywateli.
84. Dualistyczny charakter urzędu ministra
Ministrowie tworzą podstawową i najliczniejszą grupę członków rządu. Dzielą się oni na ministrów kierujących
określonymi działami administracji rządowej i ministrów wypełniających zadania wyznaczone im przez
premiera. Ustrojowa pozycja ministra ma charakter dwoisty. Z jednej strony jest on członkiem Rady Ministrów,
a więc przynależy do kolegialnego organu o własnych kompetencjach. Z drugiej strony jest jednoosobowym
zwierzchnikiem swojego resortu, a więc odrębnym organem administracji rządowej. W charakterze
jednoosobowego organu administracji rządowej występują przede wszystkim ministrowie resortowi. Mogą oni
wydawać akty normatywne – rozporządzenia i zarządzenia. Urząd ministra ma charakter polityczny, bo o
powołaniu na to stanowisko, niezależnie od kwalifikacji merytorycznych, przesądzają względy polityczne, a
więc osobista pozycja danego kandydata.
85. Ministerstwo
Ministrowi resortowemu podlega ministerstwo, tzn. zorganizowana struktura urzędnicza powołana do
bezpośredniej realizacji zadań należących do danego ministra. Ministerstwo, tworzy, znosi lub przekształca
Rada Ministrów, w drodze rozporządzenia, ustalając przy tym podstawową strukturę ministerstwa. Należy
rozróżnić strukturę polityczną (kierowniczą) i administracyjną ministerstwa. Kierownictwo ministerstwa, poza
samym ministrem, to sekretarz stanu i podsekretarze stanu (wiceministrowie). Powołuje ich premier na
wniosek ministra, a odwołuje premier na wniosek ministra lub z własnej inicjatywy.
Struktura administracyjna (merytoryczna) ministerstwa obejmuje następujące komórki organizacyjne:
- departamenty – realizujące merytoryczne zadania ministerstwa
- biura – do realizacji zadań w zakresie obsługi ministerstwa
- sekretariaty – obsługujące ministra oraz komitety, rady i zespoły
- wydziały, referaty i zespoły – jako komórki organizacyjne wewnątrz departamentów, biur i sekretariatów.
86. Struktura sądownictwa powszechnego. Sądy szczególne. Sąd Najwyższy.
Zasada podziału władz nakazuje nadanie władzy sądowniczej pozycji odrębnej. Artykuł 175 Konstytucji
określa rodzaje sądów jakie mogą istnieć w Rzeczypospolitej. Obok Sądu Najwyższego istnieją sądy
powszechne oraz dwa typy sądów szczególnych: sądy administracyjne i wojskowe. Katalog ten ma charakter
zamknięty. Sądy powszechne to sądy o właściwości generalnej – sprawują one wymiar sprawiedliwości we
wszystkich sprawach, z wyjątkiem spraw ustawowo zastrzeżonych dla właściwości innych sądów.
Domniemanie kompetencji przemawia więc na rzecz sądów powszechnych, a ograniczenie ich właściwości
jest dopuszczalne tylko na podstawie wyraźnego przepisu ustawy. Konstytucja nie określa struktury sądów
powszechnych, ale przez wprowadzenie wymogu dwuinstancyjności zakłada, że struktura ta musi obejmować
przynajmniej dwa szczeble. Prawo o ustroju sądów powszechnych idzie dalej i nadaje sądownictwu
powszechnemu trójszczeblowy charakter. Sądami powszechnymi są: sądy rejonowe, sądy okręgowe i sądy
apelacyjne. Sąd rejonowy tworzy się dla jednej lub większej liczby gmin lub dla części gminy. Sąd rejonowy
jest przede wszystkim sądem I instancji, a jego właściwość obejmuje – na zasadzie domniemania kompetencji
– sprawy karne i cywilne. Sąd okręgowy jest sądem wyższego stopnia. Nie pozostaje obecnie w żadnym
związku z podziałem na województwa. Istnieje 45 sądów okręgowych. Właściwość sądu okręgowego ma
charakter mieszany: z jednej strony jest on sądem odwoławczym w sprawach rozstrzyganych w I instancji
przez sądy rejonowe; z drugiej strony rozpoznaje w pierwszej instancji sprawy poważniejsze lub o charakterze
bardziej skomplikowanym, określone przez ustawę. Sądy apelacyjne, których jest obecnie 11, tworzone są dla
obszaru obejmującego kilka okręgów sądowych. Pełnią one zadania sądu II instancji, bo rozpatrują apelacje
od orzeczeń sądów okręgowych działających jako I instancja. Sądy powszechne tworzą złożoną strukturę
przyporządkowaną zasadzie instancyjności. Organami sądów powszechnych są: prezes oraz – na szczeblu
sądów okręgowych i sądów apelacyjnych – organy samorządu sędziowskiego tj. zgromadzenie ogólne i
kolegia. Zwierzchni nadzór nad administracją sądów powszechnych sprawuje Minister Sprawiedliwości.
Sądy szczególne to sądy o właściwości obejmującej określoną grupę spraw i usytuowane poza systemem
sądów powszechnych. Obecnie Konstytucja wymienia 2 typy sądów szczególnych: sądy wojskowe i sądy
administracyjne. Sądy wojskowe to wojskowe sądy garnizonowe i wojskowe sądy okręgowe. Są to sądy karne,
właściwe w sprawach o przestępstwa popełnione przez żołnierzy w czynnej służbie wojskowej, a także w
sprawach o niektóre przestępstwa popełnione przez cywilnych pracowników wojska oraz żołnierzy sił
zbrojnych państw obcych. Sądy garnizonowe orzekają w I instancji, zaś środki odwoławcze od ich orzeczeń
rozpoznają sądy okręgowe. Sądami administracyjnymi są Naczelny Sąd Administracyjny oraz wojewódzkie
sądy administracyjne, które mogą być tworzone dla obszaru jednego lub kilku województw. Podstawowym
zadaniem sądów administracyjnych jest kontrola działalności administracji publicznej, zarówno rządowej jak i
samorządowej. Oznacza to orzekanie w trzech podstawowych typach spraw: w sprawach skarg na decyzje
administracyjne i inne postanowienia wydane w postępowaniu administracyjnym, egzekucyjnym i
zabezpieczającym; orzekanie w sprawie skarg na akty prawa miejscowego, stanowionego przez organy
samorządu terytorialnego oraz przez terenowe organy administracji rządowej; rozstrzyganie sporów o
właściwość między organami jednostek samorządu terytorialnego i samorządowymi kolegiami odwoławczymi,
a także sporów kompetencyjnych między organami jednostek samorządu terytorialnego, a organami
administracji rządowej. Naczelny Sąd administracyjny sprawuje nadzór nad działalnością sądów
administracyjnych w zakresie orzekania, a poprzez swego prezesa, zapewnia też organizacyjne warunki
działania tych sądów. Nadzór orzeczniczy Naczelnego Sądu Administracyjnego nad działalnością sądów
administracyjnych jest sprawowany przez rozpoznawanie skarg kasacyjnych od orzeczeń wojewódzkich
sądów administracyjnych.
Sąd Najwyższy – stał tradycyjnie ponad systemem sądów powszechnych i szczególnych. Podstawowym
zadaniem Sądu Najwyższego jest sprawowanie nadzoru orzeczniczego nad działalnością sądów
powszechnych i wojskowych, co ma na celu między innymi zapewnienie zgodności z prawem oraz jednolitości
orzecznictwa tych sądów. Sąd Najwyższy wykonuje swoje funkcje w dwóch podstawowych formach. Pierwszą
jest rozpoznawanie środków odwoławczych od orzeczeń sądowych – w przypadku sądów powszechnych są to
kasacje, natomiast w sprawach wojskowych Sąd Najwyższy orzeka także w charakterze sądu II instancji.
Drugą formą działalności Sądu Najwyższego jest podejmowanie uchwał rozstrzygających zagadnienia prawne
budzące wątpliwości bądź rozbieżności w orzecznictwie Sądu Najwyższego, sądów powszechnych lub sądów
wojskowych. Sąd Najwyższy dzieli się na 4 izby: Cywilną; Karną; Wojskową; oraz Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych. Na czele każdej izby stoi Prezes Sądu Najwyższego powoływany na
wniosek Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego przez Prezydenta na 6 letnią kadencję. Na czele Sądu
Najwyższego stoi natomiast Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, powoływany na 6 letnią kadencję przez
Prezydenta spośród kandydatów przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne Sądu Najwyższego będącego
organem samorządu sędziowskiego (wraz z Kolegium Sądu Najwyższego).
87. Krajowa Rada Sądownictwa
Konstytucja ukształtowała Krajową Radę Sądownictwa jako organ kolegialny o szczególnym charakterze,
uplasowany między trzema władzami. W jej skład mają wchodzić przedstawiciele wszystkich trzech władz, a
jej zadaniem jest pośredniczenie w podejmowaniu przez egzekutywę i legislatywę najważniejszych decyzji
dotyczących sądownictwa, reprezentowanie interesów władzy sądowniczej, a przede wszystkim ochrona
niezawisłości sędziów i niezależności sądów. Podstawowe kompetencje Rady są związane ze sprawami
personalnymi sądownictwa: Rada przedstawia Prezydentowi wnioski w sprawie powołania sędziów, rozstrzyga
o przeniesieniu sędziego na inne miejsce służbowe ze względu na powagę stanowiska sędziowskiego i
podejmuje wiele innych decyzji dotyczących sytuacji sędziego. Wyraża ona również opinię co do propozycji
zmian ustroju sądów oraz wynagrodzeń sędziowskich. Krajowa Rada Sądownictwa składa się zgodnie z art.
187 ust. 1 Konstytucji z 4 posłów i 2 senatorów wybieranych przez izby na okres czterech lat; z Pierwszego
Prezesa Sądu Najwyższego i Prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego; z 15 członków wybranych
spośród sędziów Sądu Najwyższego, sądów administracyjnych, sądów apelacyjnych, sądów okręgowych i
sądów wojskowych na czteroletnią kadencję.
88. Zasada niezawisłości sędziowskiej i jej gwarancje
Niezawisłość oznacza stworzenie sędziemu pozycji umożliwiającej sprawowanie urzędu (orzekanie) w sposób
zgodny z własnym sumieniem, w sposób wolny od jakichkolwiek możliwości bezpośrednich i pośrednich
nacisków zewnętrznych. Jedną z podstawowych przesłanek niezawisłości sędziowskiej jest stworzenie takich
warunków sprawowania urzędu, aby sędzia nie był poddawany naciskom. Oznacza to zakaz podejmowania
jakichkolwiek pozaprocesowych oddziaływań na decyzje sędziego zarówno przez strony postępowania jak i
przez przełożonych. Gwarancje niezawisłości sędziowskiej należy rozpatrywać w aspektach personalnym i
merytorycznym. Aspekt personalny odnosi się do praw i obowiązków sędziego. W tym zakresie są to:
- Stabilizacja urzędu sędziego - sędziowie są bowiem powoływani na czas nieoznaczony)
- Nieusuwalność sędziego – sędzia może być złożony z urzędu jedynie w sytuacjach wyjątkowych, tylko na
mocy orzeczenia sądu
- Nieprzenaszalność sędziego – wbrew woli sędzia nie może zostać przeniesiony do innego sądu lub na inne
stanowisko, chyba, że na mocy orzeczenia sądu dyscyplinarnego
- Immunitet sędziowski – sędzia może być pociągnięty do odpowiedzialności karnej lub pozbawiony wolności
tylko za uprzednią zgodą sądu określonego w ustawie; nie może być też zatrzymany lub aresztowany, chyba,
że zostanie ujęty na gorącym uczynku.
- Odpowiedzialność dyscyplinarna – za naruszenie obowiązków sędziowskich sędzia ponosi wyłącznie
odpowiedzialność przed sądami dyscyplinarnymi.
- Niepołączalność – sędzia nie może zajmować innych urzędów i funkcji państwowych
- Apolityczność – sędzia nie może należeć do partii politycznej, związku zawodowego ani prowadzić
działalności publicznej niedającej się pogodzić z zasadami niezależności sądów i niezawisłości sędziów.
- Status materialny i zasady wynagradzania – nakazuje zapewnienie sędziemu warunków pracy i
wynagrodzenia odpowiadającego godności urzędu oraz zakresowi ich obowiązków.
Aspekt merytoryczny niezawisłości oznacza, że sędzia – poza podległością prawu – może być w
rozstrzyganiu sprawy poddany tylko wskazówkom sformułowanym w orzeczeniu sądu wyższego, zgodnie z
przepisami obowiązujących procedur.
89. Pozycja ustrojowa i funkcje Trybunału Konstytucyjnego
Trybunał Konstytucyjny jest organem władzy sądowniczej, choć nie jest sądem w rozumieniu art. 175
Konstytucji, a tym samym działalność Trybunału Konstytucyjnego nie może być określana jako sprawowanie
wymiaru sprawiedliwości, bo jest to funkcja właściwa tylko dla sądów. Pozycję ustrojową Trybunału
Konstytucyjnego charakteryzuje zasada niezależności. Konstytucja nakazuje, aby Trybunał, jako organ władzy
sądowniczej, pozostawał w swej działalności niezależny od władzy ustawodawczej i władzy wykonawczej.
Niezależność Trybunału znajduje dalsze potwierdzenie w wyraźnym stwierdzeniu Konstytucji, że „orzeczenia
Trybunału Konstytucyjnego mają moc powszechnie obowiązującą i są ostateczne”. Dla pozycji i sposobu
funkcjonowania Trybunału zasadnicze znaczenie ma również, że powinien składać się on z niezawisłych
sędziów. W skład Trybunału Konstytucyjnego wchodzi 15 sędziów, wybieranych przez Sejm na
dziewięcioletnią kadencję. Organami Trybunału Konstytucyjnego są Zgromadzenie Ogólne oraz Prezes
Trybunału. Kadencja Prezesa (i wiceprezesa) trwa 6 lat, chyba, że wcześniej upłynie ich mandat sędziego
Trybunału. Prezesa i wiceprezesa Trybunału powołuje Prezydent spośród kandydatów przedstawionych przez
Zgromadzenie Ogólne Trybunału (w którego skład wchodzą wszyscy sędziowie Trybunału). Polski Trybunał
Konstytucyjny realizuje wiele funkcji o ujęciu typowym dla współczesnego sądu konstytucyjnego. Artykuł 188
Konstytucji wskazuje:
- Orzekanie o skargach konstytucyjnych
- Orzekanie o zgodności z Konstytucją celów lub działalności partii politycznych
- Kontrolę norm tzn. orzekanie o zgodności aktów normatywnych z aktami wyższego rzędu
- Rozstrzyganie sporów kompetencyjnych między centralnymi konstytucyjnymi organami państwa
- Rozstrzyganie o zaistnieniu tymczasowej przeszkody w sprawowaniu urzędu przez Prezydenta.
90. Kontrola konstytucyjności norm (kontrola abstrakcyjna, konkretna, skarga konstytucyjna)
Istota kontroli norm polega na orzekaniu o hierarchicznej (pionowej) zgodności aktów normatywnych (norm
prawnych) niższego rzędu z aktami normatywnymi (normami prawnymi) wyższego rzędu i na eliminowaniu
tych pierwszych z systemu obowiązującego prawa w razie stwierdzenia braku zgodności. Kontrola norm ma
charakter następczy (może dotyczyć tylko norm, które zostały już ustanowione i albo nabrały już mocy
powszechnie obowiązującej, albo znajdują się jeszcze w okresie vacatio legis). Wyjątkowo kontrola norm
może przybrać charakter prewencyjny – jedynym podmiotem uprawnionym do jej inicjowania jest Prezydent,
rozstrzygnięcie zaś wydaje pełny skład Trybunału Konstytucyjnego. Inicjatywa kontroli może przybierać dwie
formy proceduralne: inicjatywy konkretnej (pytań prawnych) oraz inicjatywy abstrakcyjnej (wniosków).
Szczególną procedurę stanowi rozpoznawanie skarg konstytucyjnych.
Inicjatywa konkretna musi być zawsze związana z konkretną sprawą zawisłą przed sądami. Jeżeli w trakcie
rozprawy pojawi się wątpliwość co do zgodności z Konstytucją przepisu prawnego, który ma się stać podstawą
rozstrzygnięcia sądowego, wówczas sąd może przedstawić Trybunałowi Konstytucyjnemu odpowiednie
pytanie prawne. To uprawnienie przysługuje każdemu sądowi, na każdym etapie postępowania sądowego.
Należy ono wyłącznie do sądu. Inicjatywa abstrakcyjna (wnioski) podejmowana jest w oderwaniu od
konkretnych przypadków stosowania kwestionowanego aktu, czy normy – jej wykonywanie wynika więc z
ogólnej troski o stan praworządności w państwie lub z ogólnego interesu wnioskodawcy. Krąg podmiotów
ograniczonych do występowania z wnioskami jest ograniczony. Mamy tu do czynienia z legitymacją ogólną
(prawo do zakwestionowania każdego aktu niezależnie od tego, na ile treść tego aktu dotyczy zakresu
działania wnioskodawcy. Przysługuje: Prezydentowi, Marszałkom Sejmu i Senatu, premierowi, Pierwszemu
Prezesowi Sądu Najwyższego, Prezesowi Naczelnego Sądu Administracyjnego, Prokuratorowi Generalnemu,
Prezesowi Najwyższej Izby Kontroli i Rzecznikowi Praw Obywatelskich) oraz legitymacją szczególną – która
oznacza kwestionowania tylko takich norm, które dotyczą spraw objętych zakresem działania wnioskodawcy.
Przysługuje ona Krajowej Radzie Sądownictwa, organom stanowiącym jednostek samorządu terytorialnego,
ogólnokrajowym organom związków zawodowych oraz ogólnokrajowym władzom organizacji pracodawców i
organizacji zawodowych, a także Kościołom i związkom wyznaniowym.
Istotą skargi konstytucyjnej jest bezpośrednie powiązanie tej procedury z ochroną praw jednostki. Jest do
szczególny środek prawny pozwalający jednostce (innym podmiotom praw i wolności konstytucyjnych) na
zwrócenie się do sądu konstytucyjnego o zweryfikowanie ostatecznych rozstrzygnięć władz publicznych, o ile
rozstrzygnięcia te naruszają konstytucyjnie zagwarantowane prawa bądź wolności skarżącego. Istotne są tu 4
elementy:
- Incydentalny charakter skargi: legitymacja do jej wniesienia musi być związana z konkretnym przypadkiem
naruszenia praw i wolności skarżącego w innym postępowaniu;
- Ograniczenie podstawy skargi tylko do naruszeń praw i wolności o konstytucyjnym charakterze
- Subsydiarny charakter skargi pozwalający na jej wniesienie dopiero po bezskutecznym wyczerpaniu innych
środków prawnych;
- Przyznanie prawa rozpoznawania skarg organom sądownictwa konstytucyjnego, których rozstrzygnięcia
wiążą wszystkie organy państwowe.
91. Charakterystyka instytucji skargi konstytucyjnej – modele
Model skargi konstytucyjnej wyrażony jest w oparciu o różne kryteria:
-Skarga o uniwersalnym zakresie podmiotowym i przedmiotowym – co oznacza, że ze skargą może wystąpić
każdy bez jakichkolwiek ograniczeń w zakresie jakiegokolwiek naruszenia konstytucyjnie określonych
wolności i praw
- Skarga o wąskim zakresie przedmiotowym to taka której przedmiotem mogą być naruszenia tylko
określonych odpowiednio wyodrębnionych wolności praw jednostki (występuje w Hiszpanii). W wypadku tego
rodzaju skarg kwestionowane mogą być naruszenia tylko praw podstawowych.
- Skargi które dotyczyć mogą wyłącznie rozstrzygnięć indywidualnych przyjmujących postać decyzji, wyroków
(Węgry)
92. Materialne i formalne przesłanki wniesienia skargi konstytucyjnej
W doktrynie prawniczej powstał dychotomiczny podział przesłanek skargi konstytucyjnej na materialne oraz
formalne. Do materialnych przesłanek skargi konstytucyjnej zalicza się:
- Istnienie tzw. interesu osobistego skarżącego, tj. powinien on być osobiście zainteresowany usunięciem
naruszenia przysługujących mu praw i wolności konstytucyjnych,
- Istnienie tzw. interesu prawnego- oznacza to, iż naruszenie, które stało się podstawą do napisania skargi
konstytucyjnej powinno dotyczyć pozycji prawnej skarżącego,
- Naruszenie owych praw i wolności konstytucyjnych skarżącego musi być realne.
- Zasada subsydiarności- oznacza to, że ze skargą konstytucyjną można wystąpić wtedy i tylko wtedy, gdy
zostanie wyczerpany cały przysługujący danej osobie zbiór jej środków ochrony (przewód sądowy)
Formalne przesłanki skargi konstytucyjnej są następujące:
- Termin wystąpienia ze skargą konstytucyjną - może być ona wniesiona po wyczerpaniu drogi prawnej, w
okresie 3 miesięcy od doręczenia prawomocnego wyroku/ ostatecznej decyzji/ innego ostatecznego
rozstrzygnięcia,
- Forma pisma procesowego- mowa tu o 4 niezbędnych wymogach do których zaliczamy: dokładne określenie
ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł
ostatecznie o prawach, wolnościach lub obowiązkach określonych w Konstytucji i w stosunku do którego
skarżący domaga się stwierdzenia niezgodności z Konstytucją; wskazanie, które prawa i wolności
konstytucyjne zostały naruszone; uzasadnienie skargi wraz z podaniem dokładnego stanu faktycznego;
załączenie do skargi wydanego na podstawie zakwestionowanego aktu normatywnego wyroku, decyzji lub
innego rozstrzygnięcia, z podaniem daty doręczenia,
- Przymus adwokacki- oznacza to, iż skarga konstytucyjna powinna być sporządzona przez adwokata lub
radcę prawnego; wyjątkiem od tej reguły są osoby uprawiające takie zawody jak: sędzia, prokurator, notariusz,
profesor lub doktor habilitowany nauk prawnych.
93. Zakres podmiotowy i przedmiotowy skargi konstytucyjnej
Podmiotem uprawnionym do wystąpienia ze skargą konstytucyjnym jest: „Każdy, czyje konstytucyjne wolności
i prawa zostały naruszone”. Prawo do skargi konstytucyjnej przysługuje więc każdemu podmiotowi praw i
wolności konstytucyjnych. Odnosi się to do wszystkich osób fizycznych, a nie zaś tylko do obywateli. Jeżeli
chodzi o zakres przedmiotowy skargi konstytucyjnej polega na tym, że owa skarga dotyczyć
może ,,ustawy lub innego aktu normatywnego”. Przedmiotem skargi nie może być bezczynność
organów władzy publicznej oraz brak regulacji prawnej.
94. Rozstrzyganie sporów kompetencyjnych przez TK
Istotą sporu kompetencyjnego jest rozbieżność stanowisk, co do zakresu kompetencji stron tego sporu –
zawsze więc jest to postępowanie polegające na rozsądzaniu sprzecznych stanowisk zajmowanych przez
strony. Spór kompetencyjny może dotyczyć tylko rozbieżności stanowisk co do kompetencji centralnych
konstytucyjnych organów państwa. Nie można rozsądzać w tej procedurze sporów między organami
centralnymi, a lokalnymi (tzw. spory pionowe), ani sporów między organami centralnymi, które nie mają
charakteru organów konstytucyjnych. Spór ten może mieć charakter pozytywny – gdy dwa, lub więcej,
centralne organy konstytucyjne państwa uznają się za właściwe do rozstrzygnięcia tej samej sprawy; lub
charakter negatywny, gdy dwa centralne organy konstytucyjne uznają się za niewłaściwe do rozstrzygnięcia
określonej sprawy. Inicjatywa postępowania w sprawie sporu kompetencyjnego należy do: Prezydenta,
Marszałków Sejmu i Senatu, premiera, Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego, Prezesa Naczelnego Sądu
Administracyjnego i Prezesa Najwyższej Izby Kontroli. Postępowanie toczy się zawsze przed pełnym składem
Trybunału, przeprowadzana jest rozprawa, a rozstrzygnięcie zapada w formie postanowienia. Wszczęcie
postępowań przed Trybunałem Konstytucyjnym powoduje zawieszenie postępowań przed organami, które
prowadzą spór kompetencyjny.
95. Kontrola zgodności celów i działalności partii politycznych z Konstytucją
W większości państw Europy kontynentalnej istnieją ograniczenia swobody tworzenia i działania partii
politycznych. Są one znane także polskiej Konstytucji – art. 11 wymaga, aby partie polityczne zrzeszały
obywateli na zasadach dobrowolności. Istotą omawianego postępowania jest ustalenie, czy cele lub
działalność partii politycznej są zgodne z Konstytucją. Konstytucja jest jedynym punktem odniesienia. Z
wnioskiem w sprawie zgodności z Konstytucją celów lub działalności partii politycznej mogą wystąpić te
podmioty, którym przysługuje generalne prawo inicjowania abstrakcyjnej kontroli norm. W myśl artykułu 13
partie polityczne nie mogą się odwoływać w swych programach do totalitarnych metod i praktyk działania
nazizmu, faszyzmu i komunizmu. Zakazana jest również działalność partii, której program zakłada lub
dopuszcza nienawiść rasową i narodowościową. Partie polityczne nie mogą ponadto dopuszczać stosowania
przemocy w celu zdobycia władzy lub wpływu na politykę państwa, zaś ich struktury powinny być jawne.
Widoczne jest więc, że kontrola zgodności celów i działalności partii politycznych będzie się odnosiła właśnie
do sprawdzenia, czy powyższe sytuacje nie zachodzą.
96. Pojęcie odpowiedzialności konstytucyjnej
Jest to rodzaj odpowiedzialności prawnej dotyczący osób, które są najwyższymi urzędnikami państwowymi,
ponoszonej za łamanie obowiązującego prawa (tj. Konstytucji lub ustaw), w związku z zajmowanym
stanowiskiem lub w zakresie swojego urzędowania. Należy przy tym podkreślić, że chodzi o naruszenie
Konstytucji lub ustaw w sposób zawiniony.Odpowiedzialność konstytucyjna odnosi się przede wszystkim do
organów władzy wykonawczej, ponieważ jest związana z realizowaniem przez parlament jego funkcji
kontrolnej. Nie może dotyczyć czynów mieszczących się w granicach prawa. Oznacza to, że nawet jeśli pod
kątem ekonomicznym działania określonego polityka są oceniane bardzo krytycznie, ale nie łamie on
przepisów Konstytucji lub ustaw, to nie można pociągnąć go do odpowiedzialności konstytucyjnej.
W Polsce organem orzekającym o odpowiedzialności konstytucyjnej jest Trybunał Stanu.
97. Zakres podmiotowy odpowiedzialności konstytucyjnej
Odpowiedzialność konstytucyjna ma ograniczony podmiotowo charakter i dotyczy wyliczonej przez przepisy
prawa grupy osób zajmujących najwyższe stanowiska w państwie. W obecnym stanie prawnym
odpowiedzialność ta obejmuje 3 grupy podmiotów. Do pierwszej grupy należy Prezydent RP (zakres
odpowiedzialności konstytucyjnej jest najszerszy i ma wyłączny charakter). Podobny zakres odpowiedzialności
przypisano Marszałkowi Sejmu bądź Senatu zastępującemu Prezydenta. Druga grupa obejmuje inne osoby
pełniące najwyższe stanowiska państwowe. Są nimi: Prezes oraz członkowie Rady Ministrów; osoby którym
premier powierzył kierowanie ministerstwem; Prezes Narodowego Banku Polskiego, Prezes Najwyższej Izby
Kontroli, członkowie Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji (co obejmuje również przewodniczącego) oraz
Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych. Trzecia grupa osób podlegających odpowiedzialności przed Trybunałem
Stanu obejmuje posłów i senatorów, ale zakres przedmiotowy tej odpowiedzialności jest bardzo wąski, bowiem
dotyczy naruszenia przepisów antykorupcyjnych.
98. Zakres przedmiotowy odpowiedzialności konstytucyjnej (delikt konstytucyjny)
Zakres przedmiotowy odpowiedzialności konstytucyjnej obejmuje odpowiedzialność za naruszenie Konstytucji
lub ustawy, popełnione w związku z zajmowanym stanowiskiem lub w zakresie swojego urzędowania przez
osobę podlegającą odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu. Przede wszystkim jest to odpowiedzialność
za popełnienie deliktu konstytucyjnego, czyli czynu, który nie stanowiąc przestępstwa polega: na naruszeniu
Konstytucji lub ustawy, a popełnienie czynu jest związane z wykonywaniem urzędu (zostaje on popełniony w
zakresie urzędowania danej osoby lub w związku z zajmowanym stanowiskiem). Obok odpowiedzialności za
delikty konstytucyjne możliwe jest oskarżenie przed Trybunałem Stanu z innych powodów, a w szczególności
z powodu popełnienia przestępstwa lub przestępstwa skarbowego. W odniesieniu do Prezydenta właściwość
Trybunału Stanu w sprawach przestępstw wynika z art. 145 ust. 1 i ma charakter zupełny i wyłączny. Zupełny,
bo obejmuje wszystkie przestępstwa, jakich Prezydent dopuścił się w okresie sprawowania urzędu, a
wyłączny, bo za popełnienie przestępstwa Prezydent może być pociągnięty do odpowiedzialności tylko przed
Trybunałem Stanu. W odniesieniu do członków Rady Ministrów odpowiedzialność przed Trybunałem może
dotyczyć tylko przestępstw popełnionych w związku z zajmowanym stanowiskiem. Za inne przestępstwa
osoba taka ponosi odpowiedzialność przed sądami powszechnymi. Zupełnie inny charakter ma
odpowiedzialność posłów i senatorów, bo dotyczy ona tylko naruszenia przez nich zakazu prowadzenia
działalności gospodarczej z osiąganiem korzyści z majątku Skarbu Państwa lub samorządu terytorialnego
oraz zakazu nabywania tego majątku.
99. Skład i organizacja Trybunału Stanu. Postępowanie przed Trybunałem Stanu
Odpowiedzialność konstytucyjna jest realizowana przed Trybunałem Stanu jako odrębnym organem władzy
sądowniczej. W skład Trybunału Stanu wchodzi przewodniczący, dwóch zastępców przewodniczącego i 16
członków. Przewodniczącym Trybunału Stanu jest z urzędu Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego. Konstytucja
wymaga, aby zastępcy przewodniczącego oraz co najmniej połowa pozostałych członków Trybunału Stanu
miała kwalifikacje wymagane do zajmowania stanowiska sędziego. Pozostali członkowie nie muszą ich mieć.
Procedura, w której realizowana jest odpowiedzialność konstytucyjna składa się z pięciu stadiów.
Pierwszym jest zgłoszenie wstępnego wniosku. Jest to inicjatywa zobowiązująca Sejm do rozpatrzenia
zasadności postawienia danej osoby w stan oskarżenia w oparciu o sformułowane we wniosku zarzuty. Prawo
wystąpienia z wnioskiem wstępnym przysługuje:
- W sprawach dotyczących Prezydenta – Zgromadzeniu Narodowemu w liczbie 140 członków.
- W sprawach dotyczących Rady Ministrów – Prezydentowi oraz grupie 115 posłów lub więcej
- W sprawach pozostałych osób (art. 111 Konstytucji) – Prezydentowi, grupie co najmniej 115 posłów oraz
komisji śledczej.
Drugim stadium tej procedury jest postępowanie w Komisji Odpowiedzialności Konstytucyjnej.
Przewodniczący Komisji przesyła osobie, której wniosek dotyczy, odpis wniosku i informuje go o prawie
złożenia pisemnych wyjaśnień i środków dowodowych. Następnie Komisja określa zakres i sposób
przeprowadzenia postępowania dowodowego. Komisja może wzywać i przesłuchiwać świadków i biegłych,
żądać akt i dokumentów. Na podstawie zgromadzonego materiału Komisja uchwala sprawozdanie wraz z
wnioskiem o postawienie danej osoby w stan oskarżenia, bądź o umorzenie postępowania.
Kolejnym krokiem jest postawienie w stan oskarżenia. W odniesieniu do Prezydenta następuje ono w
drodze podjęcia odpowiedniej uchwały przez Zgromadzenie Narodowe (konieczne uzyskanie przynajmniej
374 głosów). W odniesieniu do członka Rady Ministrów ma to miejsce w drodze odpowiedniej uchwały Sejmu
(konieczne uzyskanie co najmniej 276 głosów). W odniesieniu zaś do osób pozostałych ma to miejsce w
drodze uchwały Sejmu, do podjęcia której wystarczy bezwzględna większość głosów w obecności co najmniej
połowy ogólnej liczby posłów. Podjęcie uchwały o postawieniu w stan oskarżenia danej osoby, powoduje
zawieszenie danej osoby w sprawowaniu urzędu. Postępowanie przed Trybunałem Stanu ma charakter
dwuinstancyjny. W I instancji Trybunał orzeka w składzie pięcioosobowym, zaś w II orzeka w składzie
siedmioosobowym, przy czym wyłączeni są sędziowie orzekający w I instancji. Za czyny objęte
oskarżeniem Trybunał Stanu wymierza następujące kary, jeżeli czyn nie wypełnia znamion przestępstwa:
utratę biernego i czynnego prawa wyborczego (na okres od 2 do 10 lat); zakaz zajmowania kierowniczych
stanowisk lub pełnienia funkcji związanych ze szczególną odpowiedzialnością w organach państwowych lub
organizacjach społecznych; utratę wszystkich lub niektórych orderów, odznaczeń i tytułów honorowych. Jeżeli
natomiast czyn wypełnia znamiona przestępstwa, Trybunał wymierza kary przewidziane w ustawach karnych.
100. Geneza i koncepcja urzędu ombudsmana
Dla wielu państw współczesnych stało się charakterystyczne istnienie instytucji ombudsmana jako
szczególnego organu powiązanego z parlamentem i czuwającego nad prawidłowością postępowania
administracji publicznej wobec obywateli. Ojczyzną tej instytucji jest Szwecja, gdzie urząd ombudsmana
pojawił się w 1709 roku, a pełny kształt uzyskał w konstytucji 1809r. Początkowo działał jako funkcjonariusz
parlamentu, powołany do kontrolowania urzędników królewskich – na podstawie skarg wnoszonych przez
obywateli. Mógł prowadzić postępowanie wyjaśniające, a jeżeli uznał, że skarga jest uzasadniona,
przedstawiał odpowiednie sugestie właściwym organom administracyjnym. Szwedzki ombudsman stopniowo
zaczął odgrywać coraz większą rolę w ochronie praw i wolności obywateli. Od 1919 roku zaczął się pojawiać
w innych krajach (Finlandia); zaś po II wojnie światowej również w Norwegii (1952) i Danii (1953). Z
początkiem 1988 roku urząd Rzecznika Praw Obywatelskich w Polsce objęła prof. Ewa Łętowska.
101. Pozycja ustrojowa i zadania Rzecznika Praw Obywatelskich
Rzecznik Praw Obywatelskich jest samodzielnym organem konstytucyjnym. Dla pozycji ustrojowej Rzecznika
Praw Obywatelskich podstawowe znaczenie mają dwie zasady: zasada powiązania z Sejmem (Sejm za zgodą
Senatu dokonuje wyboru Rzecznika, zaś Rzecznik składa Sejmowi sprawozdania z działalności i ponosi przed
nim odpowiedzialność, na zasadach określonych w ustawie); zasada niezależności od pozostałych organów
państwa – inne organy bowiem nie dysponują wobec Rzecznika żadnymi kompetencjami pozwalającymi na
kierowanie jego działalnością, czy egzekwowanie jego odpowiedzialności. Rzecznik powoływany jest na 5
letnią kadencję. Posiada immunitet i nietykalność, a odwołać przed upływem kadencji można go tylko w
sytuacjach szczególnych takich jak trwała niezdolność do pełnienia obowiązków na skutek choroby, czy też
sprzeniewierzenie się złożonemu ślubowaniu. Podstawowym zadaniem Rzecznika jest stanie na straży
wolności i praw człowieka i obywatela określonych w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej i innych przepisach
prawa. Inne kompetencje Rzecznika Praw Obywatelskich to między innymi: rozpatrywanie indywidualnych
skarg obywateli dotyczących sytuacji naruszenia ich praw i wolności, a także podejmowanie odpowiednich
działań mających na celu usunięcie nadużyć; składanie wniosków do właściwych organów państwowych, by
zainicjowały odpowiednią inicjatywę ustawodawczą; oddziaływanie na kształt ustawodawstwa odnoszącego
się do kwestii praw i wolności człowieka; udzielanie informacji o stanie ochrony praw i wolności człowieka i
obywatela; wskazywanie na nieścisłości w aktach prawnych dotyczące kwestii praw człowieka i podejmowanie
działań na rzecz ich zniwelowania.
102. Zakres i formy działania Rzecznika Praw Obywatelskich
Podstawowym zadaniem Rzecznika jest stanie „na straży wolności i praw człowieka i obywatela
określonych w Konstytucji oraz w innych aktach normatywnych”. Art. 80 gwarantuje każdemu
dostęp do ochrony Rzecznika, co odróżnia ten organ od innych organów kontroli państwowej i
ochrony prawa. W aspekcie podmiotowym działalność Rzecznika dotyczy ochrony praw i wolności
zarówno obywateli jak i bezpaństwowców oraz cudzoziemców. W aspekcie przedmiotowym
natomiast działalność Rzecznika dotyczy ochrony praw i wolności człowieka i obywatela. Rzecznik
bada działania (zaniechania) wskazanych podmiotów pod kątem naruszenia prawa, a także
naruszenia zasad współżycia i sprawiedliwości społecznej. Realizacja omówionych zadań następuje
w dwóch formach: przez wystąpienia i interwencje w sprawach indywidualnych oraz przez
wystąpienia, inicjatywy i wnioski dotyczące ogólnych problemów ochrony praw i wolności
obywateli. Wystąpienia i interwencje w sprawach indywidualnych łączą działalność Rzecznika w
sposób bezpośredni z obywatelem. Punktem wyjścia dla podjęcia czynności przez Rzecznika jest
powzięcie informacji o konkretnym przypadku naruszenia praw lub wolności jednostki. Może on co
prawda działać z własnej inicjatywy, jednak regułą jest działanie na wniosek obywateli. Rzecznik
zapoznaje się z takim wnioskiem i może albo podjąć sprawę, albo poprzestać na wskazaniu
wnioskodawcy przysługujących mu środków działania lub też nie podjąć sprawy albo przekazać ją
według właściwości. Poza wystąpieniami, których adresatami są przede wszystkim organy
administracji, Rzecznik posiada również inne środki oddziaływania takie jak: żądanie wszczęcia
postępowania w sprawach cywilnych, jak również wzięcie udziału w każdym toczącym się
postępowaniu na prawach przysługujących prokuratorowi; wzięcie udziału w postępowaniu
toczącym się przed Trybunałem Konstytucyjnym, żądanie wszczęcia postępowania
przygotowawczego przez uprawnionego oskarżyciela w sprawach o przestępstwo ścigane z urzędu;
a nawet wnoszenie kasacji w postępowaniu cywilnym i karnym bądź sądowo-administracyjnym
103. Pozycja ustrojowa i kompetencje Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji
Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji to organ państwowy, którego zadaniem jest dbanie o wolność słowa,
prawo do informacji oraz troska o interes publiczny w radiu i telewizji. W skład Rady wchodzi 5 członków: Sejm
wybiera 2, Prezydent RP - 2, Senat - 1. Rada wyznacza ze swojego grona przewodniczącego i zastępcę.
Została powołana w 1992 na podstawie Ustawy o radiofonii i telewizji. Do głównych kompetencji zalicza się:
- stanie na straży wolności słowa,
- obronę prawa do informacji oraz interesu publicznego w radiofonii i telewizji;
- projektowanie kierunku polityki państwa w dziedzinie radiofonii i telewizji;
- określanie warunków działalności nadawców programów radiowych i telewizyjnych;
- rozpatrywanie wniosków i podejmowanie decyzji w sprawie koncesji radiowych i telewizyjnych
- kontrolę nad działaniem nadawców;
- badanie treści i odbioru programów radiowych i telewizyjnych;
- określanie wysokości opłat za koncesje oraz wpisy do rejestru;
- recenzowanie projektów ustaw oraz umów międzynarodowych dotyczących radiofonii i telewizji;
- współpracę z organizacjami i instytucjami w zakresie ochrony praw autorskich, praw wykonawców, praw
producentów oraz nadawców programów radiowych i telewizyjnych;
104. Pozycja ustrojowa Najwyższej Izby Kontroli. Zakres kontrolnych kompetencji Najwyższej Izby
Kontroli. Obowiązki Najwyższej Izby Kontroli wobec Sejmu
Najwyższa Izba Kontroli jest naczelnym organem kontroli państwowej i podlega Sejmowi. Podstawowym
zadaniem NIK jest kontrolowanie działalności organów administracji rządowej, Narodowego Banku Polskiego,
państwowych osób prawnych i innych państwowych jednostek organizacyjnych. Najwyższa Izba Kontroli może
kontrolować także w węższym zakresie działalność organów samorządu terytorialnego, komunalnych
jednostek organizacyjnych. Wreszcie inne jednostki organizacyjne i podmioty gospodarcze mogą być
kontrolowane w takim zakresie, w jakim wykonują zadania zlecone przez państwo, wykonują zamówienia
publiczne na rzecz państwa lub samorządu terytorialnego, organizują prace interwencyjne, roboty publiczne,
rozporządzają mieniem państwowym, korzystają z pomocy państwa oraz wywiązują się ze zobowiązań
finansowych, przede wszystkim podatkowych wobec państwa. NIK podejmuje kontrolę na zlecenie Sejmu lub
jego organów, na wniosek Prezydenta, Prezesa Rady Ministrów oraz z własnej inicjatywy. Jednostki
państwowe i działalność samorządu terytorialnego kontrolowane są pod względem legalności, gospodarności,
celowości i rzetelności. W odniesieniu do łych jednostek NIK sprawdza nie tylko to, czy prowadzą one
działalność zgodnie z przepisami, ale czy ich działalność jest prowadzona dobrze i celowo, czy osiągają
najlepsze wyniki kosztem możliwie małego nakładu sił i środków, czy właściwie wykorzystują przydzielone im
mienie i fundusze, czy eliminują ze swej działalności złą organizację, nieporządek, niegospodarność. Kontrola
działalności innych jednostek organizacyjnych i podmiotów gospodarczych, w szczególności prywatnych firm
przeprowadzana jest pod względem legalności i rzetelności. NIK przedkłada Sejmowi analizę wykonania
budżetu państwa i założeń polityki pieniężnej. Ma obowiązek przedstawić Sejmowi wynikające z kontroli
zarzuty, dotyczące działalności członków Rady Ministrów, kierowników urzędów centralnych, prezesa NBP i
osób kierujących instytucjami wskazanymi przez ustawę. Prezes Najwyższej Izby Kontroli może występować
do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskami o stwierdzenie zgodności ustawy z konstytucją, albo innego aktu
normatywnego z konstytucją lub ustawą. Najwyższa Izba Kontroli przedkłada Sejmowi: analizę wykonania
budżetu państwa i założeń polityki pieniężnej; opinię w przedmiocie absolutorium dla Rady Ministrów;
informacje o wynikach kontroli, wnioski i wystąpienia, określone w ustawie; a także coroczne sprawozdanie ze
swojej działalności. Według obecnych uregulowań prawnych NIK podlega Sejmowi, który za zgodą Senatu
powołuje Prezesa NIK na 6-letnią kadencję. Warto zauważyć, że kadencja prezesa Najwyższej Izby Kontroli
nie pokrywa się z kadencją parlamentu, co w praktyce uniemożliwia podporządkowanie tej instytucji jednej
tylko opcji politycznej. Prezesa NIK chroni też immunitet, podobny do immunitetu poselskiego - bez zgody
Sejmu nie można go aresztować lub postawić w stan oskarżenia.
105. Pojecie stanu nadzwyczajnego. Stan wojenny, stan wyjątkowy, stan klęski żywiołowej
Przez pojęcie „stan nadzwyczajny” należy rozumieć pojawienie się w państwie sytuacji szczególnego
zagrożenia, której rozwiązanie wymaga sięgnięcia do środków szczególnych, a więc do:
- Koncentracji władzy w rękach egzekutywy
- Ograniczeń praw i wolności obywateli
- Zmian w strukturze i zasadach funkcjonowania organów państwowych;
- Zmian w systemie stanowienia prawa
Innymi słowy, stan nadzwyczajny to taki stan w wewnętrznym porządku państwa, w którym część
obowiązujących regulacji konstytucyjnych zostaje zawieszona, a w ich miejsce wstępuje regulacja wyjątkowa.
Konstytucja rozróżnia trzy typy stanu nadzwyczajnego: stan wojenny, stan wyjątkowy oraz stan klęski
żywiołowej. Stan wojenny (art. 229 Konstytucji) może się wiązać z zagrożeniem istnienia państwa. Może on
zostać wprowadzony tylko w 3 sytuacjach: zewnętrznego zagrożenia państwa; zbrojnej napaści na terytorium
Rzeczypospolitej Polskiej oraz jeżeli z umowy międzynarodowej wynika zobowiązanie do wspólnej obrony
przeciwko agresji. Rozporządzenie o wprowadzeniu stanu wojennego wydaje Prezydent. Stan wojenny może
zostać wprowadzony na części lub na całym terytorium państwa, a wprowadzony jest na czas nieoznaczony.
Stan wyjątkowy (art. 230) ma najbardziej dramatyczny charakter, bo wynika z zaburzenia wewnętrznej sytuacji
w państwie. Może zostać wprowadzony w 3 sytuacjach: w razie zagrożenia konstytucyjnego ustroju państwa;
w razie zagrożenia bezpieczeństwa obywateli; a także w razie zagrożenia porządku publicznego.
Rozporządzenie o wprowadzeniu stanu wyjątkowego wydaje Prezydent RP, musi on jednak działać na
wniosek Rady Ministrów. Stan wyjątkowy może również zostać wprowadzony na części lub na całym
terytorium państwa. Musi być wprowadzony na czas oznaczony, co odróżnia go od stanu wojennego, nie
dłuższy niż 90 dni. Przedłużenie stanu wyjątkowego może nastąpić tylko raz, za zgodą Sejmu, na czas nie
dłuższy niż 60 dni. Zupełnie inny charakter ma stan klęski żywiołowej (art. 232), bo w odróżnieniu od stanu
wyjątkowego, który zakłada istnienie dramatycznego podziału wewnątrz społeczeństwa, nakierowany jest na
solidarne zwalczanie przeciwności natury. Stan klęski żywiołowej rozumiany jest jako katastrofa naturalna lub
awaria techniczna, których skutki zagrażają życiu lub zdrowiu dużej liczby osób, mieniu w wielkich rozmiarach
lub środowisku na znacznych obszarach, a pomoc i ochrona mogą być skutecznie podjęte tylko przy
zastosowaniu nadzwyczajnych środków. Katastrofą naturalną lub awarią techniczną może być też zdarzenie
wywołane działaniem terrorystycznym. Stan ten wprowadza Rada Ministrów, w drodze rozporządzenia, na
części lub całości terytorium państwa, na okres nie dłuższy niż 30 dni. Do przedłużenia tego stanu, zawsze na
czas określony, Rada Ministrów potrzebuje zgody Sejmu. Kierownictwo nad działaniami mającymi na celu
zapobieżenie lub usunięcie skutków klęski żywiołowej sprawują odpowiednie organy administracji lokalnej.
106. Stan nadzwyczajny a ograniczenie praw i wolności jednostki
Stan nadzwyczajny może zostać wprowadzony tylko w sytuacji szczególnego zagrożenia i tylko wtedy, jeżeli
zwykłe środki konstytucyjne są niewystarczające (zasada wyjątkowości). Może to nastąpić tylko na podstawie
ustawy i w formie rozporządzenia, a treść stanu nadzwyczajnego określa ustawa, zaś straty majątkowe
poniesione w czasie obowiązywania stanu nadzwyczajnego, wynikające z ograniczeń praw i wolności
jednostki, powinny zostać wyrównane przez państwo (zasada legalności). Jeżeli chodzi o ograniczenie praw i
wolności jednostki, to w przypadku stanu wojennego w szczególności dopuszczalne jest:
A. Wprowadzenie nakazu noszenia dowodu tożsamości, wprowadzenie zakazu zmiany miejsca pobytu
stałego lub czasowego bez odpowiedniego zezwolenia
B Zawieszenie prawa do organizowania strajków, zgromadzeń, imprez masowych i innych form protestu
C. Wprowadzenie reglamentacji towarów konsumpcyjnych
D. Zajęcie lub zarekwirowanie na potrzeby obronne środków transportu, wprowadzenie powszechnego
obowiązku wykonywania pracy
E. Wprowadzenie kontroli zawartości korespondencji pocztowej, telefonicznej i telekomunikacyjnej
F. Wprowadzenie cenzury prewencyjnej środków społecznego przekazu
G. Zawieszenie zajęć dydaktycznych wszelkiego rodzaju, z wyjątkiem szkół i seminariów duchownych
H. Nakazanie okresowego zawieszenia działalności gospodarczej określonego rodzaju lub uzależnienia jej
prowadzenia od uzyskania zezwolenia
I. Zawieszenie działalności tych zarejestrowanych stowarzyszeń, partii politycznych, związków zawodowych i
innych podobnych organizacji, których działalność może utrudnić realizację zadań obronnych
J. Objęcie militaryzacją jednostek organizacyjnych, które wykonują zadania szczególnie ważne dla obronności
lub bezpieczeństwa państwa.
W przypadku stanu wyjątkowego dopuszczalne jest:
- odosobnienie osób mających 18 lat (a w pewnych sytuacjach także 17), w stosunku do których zachodzi
podejrzenie, że pozostając na wolności, będą prowadziły działalność zagrażającą konstytucyjnemu ustrojowi
państwa, bezpieczeństwu obywateli lub porządkowi publicznemu, albo gdy odosobnienie jest konieczne dla
zapobieżenia popełnienia czynu karalnego.
- zawieszenie funkcjonowania transportu, systemów łączności, działalności telekomunikacyjnej i pocztowej,
wprowadzenie ograniczeń obrotu krajowymi i dewizowymi środkami płatniczymi.
Dodatkowo dopuszczalne są ograniczenia wymienione w punktach: A, B, C, E, F, G, H, I, J przy stanie
wojennym.
Jeżeli chodzi o stan klęski żywiołowej, to ograniczeniom mogą podlegać:
- Wolność działalności gospodarczej
- Wolność osobista
- Nienaruszalność mieszkania
- Wolność przemieszczania się i pobytu na terytorium RP
- Prawo własności
- Prawo do strajku
- Prawo do wypoczynku
- Prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy
- Wolność pracy
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
Prawo Konstytucyjne KOLOKWIUM OPRACOWANE ZAGADNIENIA
Prawo konstytucyjne - pytania egzaminacyjne WPiA UG, prawoznawstwo, polskie prawo konstytucyjne, pol
PRAWO KONSTYTUCYJNE - pytania egzaminacyjne, Prawo Konstytucyjne
Prawo pracy pytania, Opracowania PRAWO, Prawo Pracy
16. Konstytucja Angielska, ► OPRACOWANIE ZAGADNIEŃ [2013-14]
Prawo konkurencji, Pelne opracowanie zagadnien do egzaminu z podstaw prawa ustrojowego UE
prawo konstytucyjne-Wybór kilkudziesięciu zagadnień egzamina, INNE KIERUNKI, prawo
Prawo konstytucyjne - pytania zaliczeniowe u dr Uziębło, prawoznawstwo, polskie prawo konstytucyjne,
prawo konstytucyjne pytania dr wołowskiego, Administracja I rok, Konstytucyjny Sys Org Państwowych -
Prawo miedzynarodowe pytania[1][1][1] opracowane
zagadnienia z prawa konstytucyjnego - wszystkie pytania, Prawo, Prawo konstytucyjne
prawo konstytucyjne opracowane zaga
więcej podobnych podstron