Andrzej Radzimiński

Instytut Historii i Archiwistyki UMK, Toruń

Uwagi na temat pogaństwa Prusów

w późniejszym średniowieczu

P

unktem wyjścia moich rozważań jest książka niemieckiego historyka
Michaela Brauera, która ukazała się w renomowanej serii pt. Europa
im Mittelalter

1

. Napisałem jej obszerną recenzję, która ukaże się

w jednym z najbliższych zeszytów Zapisek Historycznych

2

. Obecnie, pre-

zentując najważniejsze tezy wspomnianej pracy oraz wyniki swoich analiz
źródłowych, chciałbym pokazać kwestię pogaństwa późnośredniowiecz-
nych Prusów na podstawie mandatu biskupa sambijskiego Michała Junge
z 1425 r., zatytułowanego Articuli per Prutenos tenendi et erronei contra
fi dem abiiciendi, a także jeszcze kilku innych źródeł

3

.

Zacznijmy jednak od metodologii, którą Michael Brauer zastosował

podczas analizy różnych typów źródeł zawierających informacje na temat
pogaństwa Prusów. Posłużył się on bowiem metodologią, która jest nazy-
wana krytyczną analizą dyskursu i stanowi subdyscyplinę językoznawstwa,
zajmującą się społecznym aspektem funkcjonowania języka

4

. Krytyczna ana-

liza dyskursu jest dyscypliną stosunkowo młodą, zapoczątkowaną w pierw-
szej połowie lat 90. XX w. przez holenderskiego językoznawcę Teuna A. van
Dijka. Swój programowy artykuł opublikował on w 1993 r.

5

Badania

nad krytyczną analizą dyskursu prowadzone są od pewnego czasu również

1

M. B r a u e r, Die Entdeckung des ’Heidentums

‘ in Preussen. Die Prussen in den

Reformdiskursen des Spätmittelalters und der Reformation, w: Europa im Mittelalter, t. 1,
17, wyd. M. Borgolte, W. Huschner, Berlin 2011.

2

ZapHist 89, 2014, z. 3 (w druku).

3

H. F. J a c o b s o n, Geschichte der Quellen des katholischen Kirchenrechts der Pro-

vinzen Preussen und Posen mit Urkunden und Regesten, Königsberg 1837, s. (126)-(128),
nr XXXII. Zob. też tłumaczenie na język polski tego źródła: A. R a d z i m i ń s k i, Chry-
stianizacja i ewangelizacja Prusów. Historia i źródła, Toruń 2011, s. 97-100.

4

M. B r a u e r, Die Entdeckung, s. 31-40.

5

T. A. van D i j k, Principles of Critical Discourse Analisis, Discourse & Society 4,

1993, s. 249-283. Zob. też z nowszych prac t e g o ż : Society and Discourse. How social
contexts controll text and talk, Cambridge 2008.

Uwagi na temat pogaństwa Prusów w późniejszym średniowieczu

369

w Polsce

6

. Michael Brauer zarówno w omawianej książce na temat tzw.

odkrycia pogaństwa Prusów w późnym średniowieczu i w okresie reformacji,
ale także w wydanej dla studentów książce poświęconej interpretacji źró-
deł historycznych pokazał, w jaki sposób posługuje się metodologią analizy
dyskursu podczas objaśniania krytyki interpretacji średniowiecznych źródeł.
Według niego jej istota polega na tym, że ludzie w określonym historycznie
czasie nie mogą w pełni swobodnie i indywidualnie wypowiadać się na dany
temat. Powodem jest fakt, iż to językowe i niejęzykowe (społeczne) dyskursy
regulują, co należy na temat określonych zagadnień myśleć, mówić i pisać.
Inaczej mówiąc, do źródeł historycznych należy podchodzić z dużym dystan-
sem, zastanawiając się bardziej nad tym, dlaczego takie, a nie inne treści
zostały w nich zawarte, a dopiero później wyciągać stosowne wnioski

7

. Pod-

stawą jego analiz stanie się kluczowe pytanie badawcze skierowane do źródeł,
które już wcześniej zostało postawione przez Michela Foucaulta, wybitnego
francuskiego fi lozofa, historyka i socjologa, zwykle łączonego z poststruk-
turalizmem i postmodernizmem. Brzmiało ono następująco: „Wie kommt
es, dass eine bestimmte Aussage erschienen ist und keine andere an ihrer
Stelle?“

8

W tym kontekście Michael Brauer postawił sobie za cel uzyska-

nie odpowiedzi na dwa zasadnicze pytania: 1. „Gab es im 15. Jahrhundert
noch heidnische Prussen?“; 2. „Wie, wann und vor allem: warum ist Wis-
sen über die Prussen und ihr ‘Heidentum’ in den Quellen entstanden?“

9

Oczywiście dopiero analiza źródeł i uzyskanie szeregu odpowiedzi na dru-
gie pytanie pozwoliły mu sformułować tezę, że w XV w. w Prusach nie
było już pogańskich Prusów. Podstawą analiz dokonanych przez Michaela
Brauera, prowadzonych zgodnie z postawionym sobie drugim pytaniem,
stało się więc przede wszystkim – inne od dotychczasowych – spojrzenie
na interpretowane już wielokrotnie wcześniej źródła. Taki sposób pracy ze
źródłami doprowadził go do zasadniczej weryfi kacji poglądów wcześniejszej
historiografi i odnoszących się do istnienia w późnym średniowieczu pogań-
skich Prusów

10

. W konsekwencji spowodował postawienie wspomnianej już

tezy, że pogaństwa w Prusach w XV i początkach XVI w. już w ogóle nie

6

Zob. np. A. D u s z y ń s k a, N. F a i r c l o u g h, Krytyczna analiza dyskursu. Inter-

dyscy plinarne podejście do komunikacji społecznej, Kraków 2008.

7

M. B r a u e r, Quellen des Mittelalters. w: Mittelalters, Historische Quellen Inter-

pretieren, wyd. B. Ziemann, Paderborn 2013, s. 149 – w załączonym na końcu słowniku
pojęć możemy przeczytać pod hasłem: Diskurs, Diskursanalyse – „Grundannahme der
Diskursanalyse ist, dass Menschen zu einer bestimmten Zeit keine völlig freien und indi-
viduellen Aussagen über ein Tema trefen können. Sprachliche und nichtsprachliche Diskurse
regulieren, was man über bestimmte Gegenstände denken, sagen und schreiben kann”.

8

M. F o u c a u l t, Archäologie des Wissens, Frankfurt am Main 1995, s. 42.

9

M. B r a u e r, Die Entdeckung, s. 31.

10

Zob. tylko dla przykładu Ł. O k u l i c z - K o z a r y n, Dzieje Prusów, Wrocław 1997.

370

Andrzej Radzimiński

było. Co więcej, że informacje na temat pogaństwa, występujące w źró-
dłach pochodzących z tego okresu, zostały po prostu wymyślone, względ-
nie opisywały nie istniejącą już wówczas rzeczywistość. Autor zauważa, tym
razem jednak niewątpliwie słusznie, że w stuleciu następującym po okresie
podboju Prusów, czyli w wieku XIV, praktycznie brakuje – poza Kroniką
Piotra z Dusburga – informacji źródłowych na temat pogaństwa Prusów.
Dostrzega również, że w XV w. wyraźnie wzrosła liczba źródeł zawierają-
cych informacje na ten temat. Michael Brauer poprzez swoje nowe inter-
pretacje źródeł stara się udowodnić, że to nie ludność pruska wróciła do
pogaństwa, lecz władza terytorialna i kościelna, z powodu podjęcia reform
społecznych wobec kryzysu państwa, zwróciła baczniejszą uwagę na różne
grupy społeczne, w tym także na Prusów. Próbowała też prawnie wpływać
na zmianę ich sposobu życia, również w zakresie religijności. W ten spo-
sób to władza miała odkryć pogaństwo Prusów. Michael Brauer uważa jed-
nak, że odkryte zostało tzw. pogaństwo, czyli pogaństwo, którego w ogóle
w Prusach wówczas nie było

11

. Dostrzega ponadto, że niewłaściwe były

dotychczasowe interpretacje źródeł przez historyków, którzy źródłową fi k-
cję prawną (w źródłach prawnych) oraz fi kcję historiografi czną (w źródłach
historiografi cznych) traktowali – jak przystało na historiografi ę pozytywi-
styczną – jako średniowieczną rzeczywistość.

Podstawą analizy dokonanej przez Michaela Brauera były następujące

typy źródeł zawierających informacje na temat pogaństwa Prusów: przepisy
prawa krajowego wielkich mistrzów (Landesordnungen), przepisy prawa
kościelnego (statuty prowincjonalne, synodalne i diecezjalne oraz zarządze-
nia biskupów), a także dziejopisarstwo

12

.

W dalszej części tego artykułu zajmę się pogaństwem Prusów przede

wszystkim na podstawie analizy kilku przykładowych źródeł proweniencji
kościelnej, skupiając się przy tym głównie ma wspomnianym mandacie
Michała Junge z 1425 r. Warto podkreślić, że po dokonaniu interpretacji
różnych statutów synodalnych z pierwszej połowy XV w. Michael Brauer
stwierdził, że przez długi czas nie było w nich mowy o pogańskich Prusach.
Możemy tam jednak znaleźć całkiem sporo informacji o Prusach w ogóle,
co zdaje się wskazywać na duszpasterską troskę biskupów wobec tej grupy
etnicznej

13

. Prusowie występują mianowicie np. w statutach diecezjalnych

11

Zob. M. B r a u e r, Die Entdeckung, s. 84-108 (rozdział poświęcony religijności

Prusów).

12

M. B r a u e r, Die Entdeckung, s. 32 (autor omawia analizowane przez siebie typy

źródeł już w rozdziale wprowadzającym do książki).

13

Na temat ustawodawstwa synodalnego w Prusach zob. A. R a d z i m i ń s k i, Die

Kirche im Deutschordensstaat in Preussen (1243-1525), Prussia Sacra, t. 4, red. K. Milit-
zer, Toruń 2014, s. 157-182; zob. A. M e n t z e l - R e u t e r s, Preussische Diözesanstatuten

Uwagi na temat pogaństwa Prusów w późniejszym średniowieczu

371

biskupów warmińskich: drugim statucie Henryka Sorboma z końca XIV w.
(pkt 1)

14

, statucie biskupa Franciszka Kuhschmalza z 1449 r. (np. pkt 29)

15

,

statucie Łukasza Watzenrode z 1497 r. (np. pkt 19, 34)

16

oraz statutach

biskupa sambijskiego Michała Junge z 1427 r. (np. pkt 28)

17

. Natomiast

informacje na temat pogańskich zachowań Prusów znalazły się we wspo-
mnianym już rozporządzeniu biskupa Michała Junge z 1425 r.

18

O Pru-

sach informują ponadto postanowienia statutów prowincjonalnych ryskich
z 1428 r., wydane przez arcybiskupa Henryka Scharpenberga (pkt XXII)

19

.

Michael Brauer twierdzi jednak, że statuty te były adresowane do plebanów,
a nie bezpośrednio do Prusów, co jednak – w moim przekonaniu – nie
ma większego znaczenia interpretacyjnego. Owszem, były one kierowane
do plebanów, gdyż tylko oni potrafi li je przeczytać. Jednak w swojej treści
zawierały informacje na temat pogańskich Prusów. Poza tym, wbrew temu,
co pisze Michael Brauer, interesujące nas rozporządzenie Michała Junge
było skierowane właśnie do Prusów. Czytamy bowiem w tym dokumencie
takie zdanie: de mandato ipsius [Michała Junge – A.R.] per districtum suum
a pruthenis utriusque sexus fi rmiter sub penis annexis obseruandi

20

. Jednak

zdaniem Michaela Brauera w ustawodawstwie synodalnym chodziło przede
wszystkim o reformy w Kościele, także te związane z działalnością duszpa-
sterską. Uważa on ponadto, że informacje na temat zwyczajów pogańskich
zawarte we wspomnianym rozporządzeniu biskupa sambijskiego są mocno
podejrzane i raczej niewiarygodne. Twierdzi wręcz, że to reformatorskie
spojrzenie biskupa sambijskiego skłoniło go do wprowadzenia do tekstu
informacji na temat zwyczajów pogańskich Prusów, które albo miały nie-
wiele wspólnego z rzeczywistością, albo też niektóre naturalne zachowania
pogańskich Prusów zostały w statutach zinterpretowane jako pogańskie (np.
zwyczaj zmywania chrztu zapisany w rozporządzeniu można – zdaniem
Michaela Brauera – interpretować jako np. ochłodzenie się w rzece!)

21

.

Trudno zgodzić się z takim sposobem myślenia. Przede wszystkim dlatego,

und Reformen im Deutschen Orden, w: Von der Ordnung zur Norm: Statuten im Mit-
telalter und Früher Neuzeit, wyd. G. Drosbach, Paderborn 2010, s. 55-70.

14

Geschichte und Statuten der Ermländischen Diözesansynoden, wyd. Franz Hipler,

Pastoralblatt für Diözese Ermland [dalej: PDE] 27, 1895, Nr. 7, s. 77. Na ten temat będzie
jeszcze mowa w dalszej części artykułu.

15

Tamże, nr 8, s. 90.

16

Tamże, nr 9, s. 101 (De offi

cio patrinorum), s. 102 (De praedicatione verbi Dei).

17

Die sämlandischen Diöcesansynoden, wyd. F. Hipler, PDE 29, 1897, Nr. 9, s. 111.

18

Zob. wyżej, przypis 3.

19

Die Provinzialsynoden von Elbing und Riga gehalten 1427 und 1428, wyd. F. Hipler,

PDE 30, 1898, Nr. 7, s. 86 (De sepulturis).

20

H. F. J a c o b s o n, Geschichte der Quellen, s. (126).

21

M. B r a u e r, Die Entdeckung, s. 186-194.

372

Andrzej Radzimiński

że jest to tylko pomysł, interpretacja, oparta na szczególnej metodologii.
Dla jego uzasadnienia brak – w moim przekonaniu – jakichkolwiek prze-
słanek. W 22. postanowieniach wspomnianego mandatu biskupa sambij-
skiego możemy znaleźć trzy rodzaje informacji odnoszących się do Prusów.
Pierwsza kategoria to polecenia biskupie. Mowa jest w nich o obowiązku
mszalnym: znajomości podstawowych modlitw (Credo i Ojcze nasz) i spo-
wiadaniu się przynajmniej raz w roku. Druga kategoria informacji odnosi
się do różnych nakazów i zakazów. Dotyczą one m.in. zakazu sprzedawa-
nia Prusom piwa w karczmach przed uroczystymi mszami, łamania przez
nich postów, prześladowania chrześcijan oraz nakazu terminowego płace-
nia plebanom dziesięcin i ofertoriów, ogradzania cmentarzy, obchodzenia
świąt kościelnych, ograniczonego picia alkoholu na weselach. Zauważmy,
że kilkanaście wspomnianych punktów mandatu biskupiego traktuje rze-
czywiście Prusów jako chrześcijan, którym jednak należy przypominać,
podobnie jak innym chrześcijanom – poprzez ich plebanów – o różnych
obowiązkach religijnych

22

. Bliżej jednak należy się przyjrzeć siedmiu punk-

tom mandatu biskupa Michała Junge w sposób nie budzący wątpliwości
wspominających o istnieniu wśród Prusów pogańskich zwyczajów, które
biskup sambijski napiętnował w swoim mandacie, określając równocześnie
kary za trwanie przy nich. Dotyczą one następujących kwestii: 1. Zakazu
świętowania w gajach i lasach oraz czczenia własnych bóstw – pod karą
pozbawienia chrześcijańskiego pogrzebu

23

; 2. Zakazu zmywania chrztu

w rzekach po jego dokonaniu przez plebanów oraz nadawania dzieciom
imion innych, niż na chrzcie – pod karą trzech kamieni wosku lub kary
chłosty

24

; 3. Zakazu wykonywania jakichkolwiek rytów pogańskich wokół

zmarłych, odbywania uczt ofi arnych na cmentarzach – pod karą pozbawie-
nia chrześcijańskiego pogrzebu

25

; 4. Zakazu zabijania zwierząt i ofi arowy-

wania ich demonom – pod surową karą

26

; 5. Zakazu wróżenia z piwa lub

22

H. F. J a c o b s o n, Geschichte der Quellen, s. (126)-(128).

23

Tamże, s. (127): Item ut de cetero in siluis aut nemoribus nullas faciant congregaciones

seu celebritates contra statuta sancte matris ecclesie et eorum Kresze amplius non celebrent sub
pena rigide correctionis et priuacionis ecclesiastice sepulture.

24

Tamże, s. (127): Item ut pueros suos per eorum plebanos baptisatos nec in fl uminibus

nec alias rebaptisent aut alia nomina imponant quam eis in baptismo sunt imposita sub pena
trium lapidum cere uel rigide fl agellacionis.

25

Tamże, s. (127): Item ut omnes abusus abusiones seu ritus gentilium circa mortuos suos

quos quibusuis modis exercent penitus aboleant postergant et dimittat et presertim inuocacionem
demonum in nemoribus et siluis vel domibus ac victimas seu conuiuia inibi nullo modo faciant
sub pena priuacionis ecclesiastice sepulture.

26

Tamże, s. (127): Item ut cetero nullum animal in secreto uel eciam publico occidatur

nec demoniis in eorum contuberniis ymoletur et ut nec alii eis aliam vendant pena sub correc-
tionis rigide.

Uwagi na temat pogaństwa Prusów w późniejszym średniowieczu

373

kur – pod karą pozbawienia chrześcijańskiego pogrzebu lub przekazania
sądowi świeckiemu

27

; 6. Zakazu dokonywania pogańskich występków przez

Prusów wobec chrześcijan – pod karą biczowania i trzech grzywien

28

;

7.  Zakazu opłakiwania i zawodzenia przy grobach zmarłych zwyczajem
pogańskim – pod karą strasznego biczowania i trzech grzywien

29

.

Jeśliby przyjąć interpretacje tych zapisów źródłowych dokonane przez

Michaela Brauera, to należałoby założyć, że ówczesne duchowieństwo sam-
bijskie, które z pewnością dokonywało wizytacji diecezji przed powstaniem
mandatu biskupiego, nadal zupełnie nie rozumiało zachowań i gestów
pogańskich i błędnie je interpretowało. Dlatego zwykła kąpiel w rzece
mogłaby zostać potraktowana przez duchownych jako zmywanie chrztu.
W takim duchu jednak nie można traktować informacji na temat nadawania
dzieciom po chrzcie innych (pogańskich) imion. Nie mamy tutaj bowiem
do czynienia z interpretacją zachowań i gestów, lecz z prostą informacją,
która musiała mieć swoje źródło. Przy okazji warto postawić kwestię, jak
należy oceniać znajomość społeczeństwa wiejskiego w Prusach (w tym przy-
padku w diecezji sambijskiej) przez ówczesne duchowieństwo? Oczywiście
mam świadomość, że w początkach procesów chrystianizacyjnych chrześci-
jańscy misjonarze mieli prawo nie rozumieć gestów, zachowań, zwyczajów
i praw pogańskich barbarzyńców. Często ich rzeczywiście nie rozumieli

30

.

Czy jednak byłoby to możliwe w Prusach po blisko dwustu latach
nawet słabej ewangelizacji? Idąc tą drogą myślenia można by powiedzieć,

27

Tamże, s. (128): Item omnino prohibeatur eis ne cantaciones uel diuinaciones in ceru-

isia uel pullis uel aliis quibuscunque modis exerceant sub pena priuacionis ecclesiastice sepulture
et si in hoc fuerint incorrigibiles dentur iudicio seculari fi nali sentencia puniendi. Zwyczaje
wróżenia z piwa przez Staroprusów w okresie wiosennym, przed rozpoczęciem orki, opisują:
J. M a l e c k i, De sacrifi ciis et idolatria veterum Borussorum, Livonum aliarumque vicina-
rum gentium, Masovia 8, 1902, s. 185-186; H. M a l e c k i, Wahrhaftige Beschreibung der
Sudawen auff Samlandt, sambt iren Bock heiligen und Ceremonien, Masovia 8, 1902,
s. 200-201. Szerzej na temat Staroprusów w okresie reformacji zob. J. M a ł ł e k, Ludność
staropruska a reformacja, w: t e g o ż, Opera selecta, t. IV: Reformacja i protestantyzm
w Polsce i Prusach (XVI-XX w.), Toruń 2012, s. 348-364.

28

Tamże; H. F. J a c o b s o n, Geschichte der Quellen, s. (128): Item ut nullus pruthe-

nus vir aut mulier in siluis quoscunque abusus aut abhominaciones de cetero exerceat iuxta
ritus paganorum, cum ipsi christiani sint eff ecti, presertim iuxta tumulos et sepultura eorum,
qui uel que Geten uel Cappyn iuxta ydeomata eorum nuncupantur, in potacionibus commes-
sacionibus seu quibusuis aliis conuiuiis sub pena strictissime fl agellacionis et pena III marc.
Ecclesie et iudici.

29

Tamże, s. (128): Item de cetero nullus vir aut mulier ritus pauoris exerceat post mortem

defunctorum amicorum seu proximorum in cimiteriis circa sepulcra fl endo aut ululando sicuti
usque modo facere consueuerunt sub penis dire fl agellacionis et III marc. Ecclesie et iudici.

30

Zob. np. znakomite analizy w tym zakresie dokonane przez K. M o d z e l e w s k i e g o,

Barbarzyńska Europa, Warszawa 2004.

374

Andrzej Radzimiński

że np. Prusowie zabijali zwierzęta i zjadali ich mięso, zaś zwykłe posiłki,
w trakcie których to się działo, były błędnie interpretowane przez duchow-
nych jako uczty ofi arne na rzecz demonów. Co więcej, spotkania Prusów
w gajach lub lasach i sprawowane tam obrzędy mogłyby być po prostu
radosną zabawą, piknikiem, która znów błędnie została zinterpretowana
przez kler. Można jeszcze zadać inne pytanie: jak zinterpretować dziwne
ryty sprawowane przez Prusów podczas pogrzebów? Przecież duchowni,
nawet tylko elementarnie wykształceni, z pewnością potrafi li ocenić, czy
pogrzeb ma charakter chrześcijański, czy też towarzyszą mu inne, a więc
bez wątpienia pogańskie obrzędy. Chyba że pójdziemy drogą analizy dys-
kursu i uznamy, że omawiany mandat biskupa sambijskiego wpisuje się
w program reform społecznych, podjętych również przez duchowieństwo.
Ma pokazać, że ono też dostrzegało potrzebę zmian, jednak w tym celu
tworzyło akty prawne, które nie odzwierciedlały społecznej rzeczywistości,
lecz społeczną fi kcję. Nasuwa się jednak od razu pytanie: w jakim celu?

W moim przekonaniu pogańscy Prusowie naprawdę istnieli. Dokonajmy

obecnie jedynie interpretacji drugiego statutu synodalnego biskupa warmiń-
skiego Henryka Sorboma z końca XIV w. W punkcie pierwszym czytamy:
Ut omnes et singuli Pruteni et alii neophiti nostrae dioecesis ad ecclesiam sicut
alii christiani venire teneantur

31

. Powstaje zatem pytanie nie tyle o to, kim

byli owi Prusowie, lecz przede wszystkim, co oznaczało użycie w tym źró-
dle pojęcia neophiti? Przecież biskup warmiński zobowiązywał zarówno
Prusów, jak również neofi tów do przychodzenia do kościoła, jak to czynią
inni chrześcijanie? Zrównał przy okazji Prusów z neofi tami, stawiając im
za wzór chrześcijan. Neofi ta to bez wątpienia człowiek nowo ochrzczony

32

.

Jednak wspomniani w statutach synodalnych neofi ci nie mogli być prze-
cież małymi dziećmi, ochrzczonymi zaraz po urodzeniu, gdyż wówczas
nie można by nakładać na nich obowiązku udziału w mszach świętych,
tak jak to uczynił w stosunku do nich biskup warmiński. Zatem mogły
to być osoby dorosłe, które według średniowiecznych standardów musiały
mieć co najmniej 12 lat

33

. Powstaje pytanie, czy biskup mógł określać takie

osoby i starsze mianem neofi tów? Czy po kilkunastu latach od chrztu nadal
jest się neofi tą? A jeśli nie, to oznacza, że mamy do czynienia z dorosłymi

31

Geschichte und Statuten der Ermländischen Diözesansynoden, s. 77.

32

Zob. hasło Neofi ta, oprac. Cz. K r a k o w i a k, Encyklopedia katolicka, t. 13, Lublin

2009, kol. 903.

33

Na temat takiego wieku możemy przeczytać w mandacie biskupa sambijskiego

Michała Junge z 1425 r.; zob. H. F. J a c o b s o n, Geschichte der Quellen, s. (126): Inpri-
mis ut omnis homo utriusque sexus in annis discrecionis seu debite etatis constitutus videlicet
XII annorum diebus festiuis et presertim dominicis suam parochialem frequentet ecclesiam inibi
diuina usque ad fi nem misse audiendo et huiusmodi festa celebrando.

Uwagi na temat pogaństwa Prusów w późniejszym średniowieczu

375

neofi tami, którzy dopiero niedawno przyjęli chrzest. Wcześniej byli oczy-
wiście poganami. Wydaje mi się, że omawiane statuty synodalne wyraźnie
sugerują stopniową chrystianizację i ewangelizację pogańskich Prusów, któ-
rzy w związku z tym jeszcze wówczas musieli istnieć. I podobnie rozporzą-
dzenie biskupa sambijskiego Michała Junge pokazuje procesy odchodzenia
od chrześcijaństwa świeżo nawróconych i zapewne ciągle jeszcze nie prze-
konanych do nowej wiary Prusów.

W kontekście reform społecznych Michael Brauer podniósł ponownie

kwestię wiary Prusów, analizując tym razem dzieło Henryka Beringera pt.
Ermahnung des Kartäusers

34

. I znów twierdzi, w kontekście zawartych w nim

informacji na temat pogańskich Prusów, że mamy do czynienia z kolejną
fi kcją historyczną, bowiem autor tego Napomnienia kartuza wybrał do
opisu właśnie Prusów i skonstruował sztucznie ich pogaństwo, aby tym
drastyczniej pokazać problemy społeczne w państwie zakonu krzyżackiego
w Prusach. Oczywiście przyczyną takiej prezentacji miało być zmuszenie
władzy terytorialnej do szybkiego podjęcia reform społecznych w Prusach,
a także dokonania głębokich zmian w zakresie życia religijnego ludności

35

.

Znów jednak nasuwa się proste pytanie,: dlaczego w celu mobilizacji władzy
terytorialnej do przeprowadzenia reform społecznych duchowni, doskonale
znający sytuację społeczną w Prusach w pierwszej połowie XV w., mieliby
tworzyć w swoich dziełach fi kcję akurat w stosunku do Prusów? Przecież
w anonimowym kazaniu wygłoszonym na synodzie w Elblągu w 1427 r.
jego autor również podkreślał, że Prusowie, powołani do wiary chrześcijań-
skiej, nie przyjmują chrześcijańskich nauk

36

. Dodawał ponadto, że po przy-

jęciu chrztu w niewielkim stopniu byli dalej nauczani o wierze

37

. Wreszcie,

czy również jako fi kcyjne należy traktować te fragmenty dzieła gdańskiego
plebana Andreasa Slommow z 1418 r., w którym pisał on o sukcesach
zakonu krzyżackiego w walce z pogaństwem Prusów. Napisał wówczas zna-
mienne słowa: et expulse sunt gentes servientes demonibus, colentes Patollu,
Natrimpe et alia ignominiosa fantasmata

38

.

34

Die Ermahnung des Carthäusers, wyd. Th

. Hirsch, Scriptores rerum Prussicarum,

t. 4, hrsg. von T. Hirsch, M. Töppen, E. Strehlke, Leipzig 1870, s. 450-465; O. G ü n -
t h e r, Eine Predigt vom preussischen Provinzialkonzil in Elbing 1427 und die „Ermahnung
des Carthäusers”, Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtsverein 59, 1919, s. 69-111.
W polskiej historiografi i źródła te szczegółowo analizował S. K w i a t k o w s k i, Klimat
religijny w diecezji pomezańskiej u schyłku XIV i w pierwszych dziesięcioleciach XV w.,
Toruń 1990, s. 178-179.

35

M. B r a u e r, Die Entdeckung, s. 95-107.

36

O. G ü n t h e r, Eine Predigt vom preussischen Provinzialkonzil in Elbing, s. 108

(Pruteni, qui vocati sunt ad fi dem Christianam, non utuntur lege Christiana).

37

Tamże, s. 108 (Pruteni post baptismum minime in fi de instruuntur).

38

GStAPK, XX. HA, Ordensfoliant 14, k. 72r (s. 155).

376

Andrzej Radzimiński

Podsumowując dotychczasowe rozważania, należy zadać pytanie, czy

rzeczywiście Michael Brauer, stosując do analizy źródeł metodologię analizy
dyskursu, udowodnił swoją główną tezę, iż w XV w. nie było już pogań-
skich Prusów? W moim przekonaniu nie udowodnił, co nie oznacza, że
w swojej książce nie zawarł wielu ważnych i ciekawych wniosków. Można
mianowicie zgodzić się z jego poglądem, iż rzeczywiście władza świecka
i kościelna w państwie zakonu krzyżackiego w Prusach w XV w. odkryła
pogańskich Prusów. Wynikało to bowiem z głębokiego kryzysu społeczno-
-politycznego i religijnego, który wystąpił na tym obszarze po wojnach
z Polską i Litwą. W moim jednak przekonaniu było to odkrycie prawdzi-
wego zjawiska pogaństwa, czy też neopogaństwa Prusów, nie zaś pogaństwa
iluzorycznego, które miałoby wynikać ze swoiście interpretowanych źródeł.