W maju 2000 w Krakowie odbyły się uroczystości sześćsetlecia odnowienia Uniwersytetu

Jagiellońskiego z zapisu Królowej Jadwigi.

Autor poniższego eseju, teatrolog, Profesor Dr. Emil Orzechowski jest Dziekanem Wydziału Zarządzania i
Komunikacji Społecznej Uniwersytetu Jagiellońskiego.

5 kwietnia 2000 na University of Alberta, Edmonton, Alberta, Canada, w ramach Tygodnia Kultury Polskiej
wygłosił on wykład oparty na poniższym eseju. Dziękujemy Profesorowi Orzechowskiemu za przysłanie z
Krakowa tego tekstu dla Zwojów. (AMK)

HISTORIA UNIWERSYTETU JAGIELLOŃSKIEGO

- SYNTEZĄ DZIEJÓW EUROPY WSCHODNIEJ

EMIL ORZECHOWSKI

Podobno na początku wieku mawiano w Wiedniu, że "wszyscy, tak czy inaczej,

pochodzimy z Galicji." Powiedzenie to można trawestować na formułę: wszystko, co

związane z polską nauką i nauczaniem akademickim wywodzi się z Almae Mater

Jagiellonica. Zaś z kolei wszystko, co związane z naszą - wschodnią częścią Europy -

dotyczy, tak czy inaczej, Polski i Polaków. Zanim to uzasadnię, wypada wcześniej

przywołać ogólniejsze tło.

Zacznijmy od tego, że niezwykle trafnie nazwał autor najpoczytniejszej historii Polski -
Norman Davies, swoją książkę ?God's Playground" - ?Boże igrzysko". Zaistne, ziemie polskie
były przez wieki terenem gladiatorskich zapasów, najczęściej zresztą prowadzonych w
konwecji nie fair. Igrzysko ma to do siebie, że role się w nim odmieniają: raz się wygrywa, raz
przegrywa. Uczestnik tej gry - Polska - doświadczył owej zmienności losu w sposób
szczególny. Pytanie tylko - kto o tym pamięta, oraz - jak się o tym pamięta. Przy czym nie
chodzi tu o megalomańskie, polonofilskie patrzenie na dzieje, ale o fakty spełniające się w
naszej części Europy. Inna była sytuacja wielkiego narodu ukraińskiego, który dopiero
ostatnio wybił się na niepodległość, inna sytuacja Litwinów wchodzących poprzez Polskę we
wspólnotę cywilizacji zachodnioeuropejskiej, chrześcijańskiej, jeszcze inna jest - do dziś -
sytuacja Białorusinów.

Czesław Miłosz pisał prawie pół wieku temu w Waszyngtonie, że "poeta pamięta." Po co
poeta pamięta? Odpowiadał autor, że po to, by "czyny i słowa były policzone." Gdzie indziej
powiedziano "Pamięć jest naszą siłą." Jaka pamięć, o czym, po co pamiętać? O Holocauście -

tak, o Katyniu, o nazizmie, o Stalinie i o komunizmie - tak: ku przestrodze. I o czym jeszcze?
W dzisiejszej Polsce, od 10 lat kraju demokratycznym, o nowej ekonomii z wolnym rynkiem,
mamy sytuację jakby zaprojektowaną przez Miłosza - słowa i czyny pragnie się policzyć. Tyle
tylko, że jest to na inny użytek niż przewidywał poeta, bo inne są czasy i sytuacje. I tak, mamy
do czynienia z bardzo trudną próbą rozliczenia się z przeszłością i oderwania się od niej.
Oderwania się od rządów monopartyjnych, od centralizmu w gospodarce i w administracji.
Mamy do czynienia z próbą rozliczenia winnych wielu bolesnych krzywd i zwykłych
nieprawości. To bardzo trudny proces i musi on potrwać jeszcze przez jakiś czas.

Dlaczego w ogóle o tym mówię? Po prostu dlatego, by może nieco nieudolnie powiedzieć, iż
takie procesy - uzdrawiania kraju i społeczeństwa, zmiany psychiki ludzkiej trwają latami. I że
takiej szansy jak teraz - dojścia do normalności - Polacy przez wiele pokoleń nie mieli. W
sytuacji zniewolenia poeta musiał pamiętać i rozpamiętywać, musiał być ambasadorem swego
narodu bez państwa, musiał pisać ?ku pokrzepieniu serc", musiał malować Grunwaldy i
Hołdy pruskie, czy inne obrazy dawnej świetnej przeszłości, zamiast "piękne kobiety w
niebieskich sukniach na zielonej trawie."

W sytuacji rozbiorów, zaborów, okupacji najpierw jednej, a zaraz potem drugiej, w
szczególny sposób liczyło się trwanie fizyczne, trwanie pamięci i więzi budujących i
podtrzymujących tożsamość narodową. W sytuacji opisanej specjalnie ważna była obecność w
życiu społecznym tych instytucji, które były symbolem i wartością trwałą i ponadczasową.

W XIX i w XX wieku, czasach dla Polski i dla całej wschodniej Europy szczególnie
burzliwych i tragicznych, były to, upraszczając, nade wszystko trzy instytucje: Kościół, teatr i
Uniwersytet Jagielloński. (do roku 1818 najpierw Studium Generale, potem Akademia
Krakowska, następnie Szkoła Główna Koronna). Sprowadzając ich znaczenie przede
wszystkim do kategorii polskości sam jakbym zaprzeczał szerszemu wymiarowi
zapowiedzianemu w tytule tego występu. Ale tak jest tylko pozornie. Bo polskość, jej obrona
w XIX i w XX wieku, to była również obrona prawa Czechów, Słowaków, Litwinów,
Ukraińców do podobnego myślenia i podobnego zachowania. To była również obrona
zamieszkujących te ziemie Żydów, czy Romów, po prostu ich prawa do istnienia. Że nie
działały te nacje wspólnie, że zaistniało pomiędzy nimi wiele konfliktów, to już dziedzictwo
historii, a nade wszystko intrygi władz zaborczych. Dość powiedzieć, że cenzura rosyjska nie
dopuszczała na scenę adaptacji dzieł, które mówiły o asymilacji Żydów, o przykładach
dobrych polsko-żydowskich stosunków. Podobne jątrzenia były na styku polsko-ukraińskim,
czy polsko-litewskim. Nie bez winy, rzecz jasna, były też i wymienione strony. Dziś warto o
tym pamiętać, ale nie warto li tylko rozpamiętywać rachunków krzywd, bo - jak słusznie
powiedział niedawno w Auli Uniwersytetu Jagiellońskiego znakomity polityk - Szymon Peres
- czas dla nowych pokoleń budować wspólne szanse i perspektywy.

W takim kontekście, na takim tle, spójrzmy nieco głębiej w historię, próbując w niej dostrzec
to, co łączy, a nie to co dzieli. Uniwersytet Jagielloński jest tu szczególnie wdzięcznym polem
dla takiej refleksji. Ma on ponad 650 lat., a w roku bieżącym obchodzi wielki jubileusz
odnowienia go przez króla Jagiełłę, który wypełnił skrupulatnie testament swej zmarłej
małżonki - Jadwigi, dziś świętej kościoła katolickiego. I nie kryję, że to właśnie refleksja nad

tą jubileuszową okazją sprawiła, że tak, a nie inaczej sformułowałem temat moich rozważań.

Akt odnowienia Uniwersytetu Jagiellońskiego z dnia 15 lipca 1400 roku.

"My Władysław, Król Polski, Najwyższe Książę Litewskie, widzimy, jak Paryż uczonym zgromadzeniem

opromienia i uczcigodnia, jak Bolonia i Padwa wzmacnia i zdobi, jak Praga oświeca i wynosi, jak Oxford

objaśnia i użyźnia. Dlatego zaiste dostąpiliśmy panowania i Królestwa Polskiego, otrzymaliśmy Koronę,

abyśmy je blaskiem uczonych mężów oświecili, ich naukami cienie niedostatków usunęli

i z innymi krajami je zrównali..."

Chodzi przecież o fenomen niezwykły. Litwin wypełnia

ostatnią wolę Węgierki ku pożytkowi polskiej instytucji.

Litwin i Węgierka - wielcy polscy królowie. Ale czy

istotnie chodziło o polską, i tylko polską instytucję? Pora

na pewne fakty.

Gdy Kazimierz Wielki fundował w Krakowie, w roku 1364
Studium Generale, czynił to, arcymądry król, który
rozsądzał spory europejskie, bo potrzeba mu było w
państwie, jakie budował po okresie rozdrobnienia
dzielnicowego, rozumnej administracji. Administracji
zdolnej do stanowienia praw, do reprezentowania Polski
wobec innych państw, zdolnej do przeprowadzenia reformy
skarbu, zdolnej do wykształcenia liczących się w Europie
ośrodków kultury. Charakterystyczne, że ustanowiono
wtedy aż osiem katedr prawa, dwie medycyny i tylko jedną

filozofii - wszystkie nieźle uposażone w nadane im dobra i przywileje, w tym przywilej
autonomii, co będzie już na zawsze częścią tradycji akademickiej.

Jakie owa decyzja Kazimierza Wielkiego miała znaczenie dla Europy Wschodniej? A potem -
dlaczego (póżniejsza św.) Jadwiga i jej mąż Jagiełło zadbali o odnowienie i dalszy rozwój
Akademii? Dlaczego wyposażyli ją w dalsze dobra i przywileje?

A oto fakty. Już za czasów kazimierzowskich spora część studentów pochodziła z
oddzielonych od Polski dzielnic, w tym Śląska i Pomorza. Losy tych ziem zależały w dużym
stopniu od tego, w którą stronę orientować się będzie ich elita. A oto dane statystyczne za
wiek XV i XVI. Aż 44 % ówczesnych studentów Akademii rekrutowało się z zagranicy:
najwięcej z Węgier, Chorwacji, Litwy, ale także z Niemiec, Włoch, nawet Szwajcarii. To
procent wręcz niewiarygodny. Z kolei los Akademii, gdy podupadła, mocno związał się z
Uniwersytetem w Pradze. Aż trzy fale profesorów powróciły stamtąd do Krakowa, gdy
Jagiełło uczelnię odnowił. A zatem swoje przetrwanie Kraków zawdzięcza Pradze, dając jej z
kolei, jak i wielu innym ośrodkom naukowym, wielu swoich profesorów, o czym jeszcze
będzie mowa. W okresie odnowy otwarto w Krakowie Bursę Hungarorum i Bursę
Germanorum; Litwini nie musieli też już jeżdzić na studia do Pragi czy jeszcze dalej.

Taki zasięg działania Akademii jasno ilustruje jej funkcję, dziś powiedzielibyśmy - misję.
Trzeba było dostarczyć wielu mądrych, dobrze wykształconych ludzi, obeznanych z językami
i systemem prawa europejskiego. Takie były potrzeby Rzeczypospolitej Obojga Narodów, na
Litwie dodatkowo związane z koniecznością tworzenia sieci szkół. Tylko tacy ludzie mogli
Rzeczpospolitą reprezentować w Europie.

Wiązało się to w wcześniejszym przygotowaniem uniwersyteckim. I znów interesujące

fakty. Do roku 1500 w Bolonii była tak wielka liczba studentów wywodzących się z

Krakowa, że z ich grona aż dwanaście razy obierany był studenckim rektorem Polak,

między nimi Jan Zamoyski, poźniejszy wielki Kanclerz. Ciekawostką jest to, że Polacy (w

tym jeden późniejszy arcybiskup) stali na czele studenckich buntów w Bolonii. W tym

samym uniwersytecie, jednym z najlepszych w Europie, aż siedmiu Polaków obejmowało

katedrę matematyki. W tym kontekście nie dziwią kolejne miejsca studiów

Kochanowskiego, czy Kopernika. Ale ich początek był w Krakowie.

Podobnie, jak Polacy uczyli zagranicą, tak Włosi, Niemcy bywali profesorami Akademii
Krakowskiej, dzięki czemu np. renesans dotarł nad Wisłę stosunkowo wcześnie.

I wreszcie kwestia bodaj najważniejsza - to udział profesorów i wychowanków Akademii
Krakowskiej w najistotniejszych debatach ówczesnego parlamentu europejskiego, czyli w
soborach: w Pizie (1409), w Konstancji (1414-1418), w Bazylei (1431-1449). Tam
rozstrzygały się kwestie najważniejsze dla państw i narodów. Polacy zaś reprezentowali na
nich interes nie tylko polski, ale i litewski, i wszystkich narodów i grup etnicznych
wchodzących w skład Rzeczpospolitej Obojga (a de facto wielu) Narodów. Przypomnijmy, że
wkładem tych uczonych mężów były głęboko uargumentowane, wielokrotnie
przedrukowywane w całej Europie traktaty: O wojnach sprawiedliwych, O prawach narodów,
O tolerancji wyznaniowej. Ich znaczenie trudno przecenić, nie mówiąc już o tym, że w wielu
wypadkach wyprzedzały one znacznie decyzje przyjęte później w świecie.

O dalszych latach i wiekach całych, znacznie trudniejszych, a nawet ciemnych, nie będę
mówił, poza przywołaniem paru przykładów. Jednym z nich jest fakt zwycięskiego oporu
Akademii przeciwko zakusom jezuitów dążących do przejęcia szkolnictwa wyższego w swoje
ręce; w wielu krajach to im się udało, w Krakowie nie. Z końcem XVIII wieku wielką reformę
edukacji, w tym Akademii, zaplanował Kołłątaj. Przyszły jednak czasy rozbiorów i próby
intensywnej germanizacji uniwersytetu. I stała się rzecz zdumiewająca. Nasyłani przez
Wiedeń profesorowie często polonizowali się, ba - z nich wzięły się wielkie rody uczonych:
Estreicherów, Zollów.

Jakby symbolicznym zaznaczeniem faktu, że krakowska uczelnia wcale nie ciążyła ku
Wiedniowi, było nadanie jej nazwy Uniwersytet Jagielloński. Zabawna sytuacja miała
miejsce, gdy z okazji wizyty Najjaśniejszego Pana mieli profesorowie krakowscy wystąpić w
służbowych austriackich uniformach. Przypomniano sobie wówczas o togach - i tak to już
pozostało po dziś dzień. W okresie zaborów w Krakowie studiowało wielu późniejszych
znakomitych tłumaczy polskiej literatury z różnych krajów słowiańskich; rozwinęły się tu
studia historyczne i slawistyczne - taka była potrzeba całej Słowiańszczyzny dla obrony przed
germanizacją i rusyfikacją w azjatyckim stylu.

W latach międzywojennych Uniwersytet Jagielloński uległ znacznemu osłabieniu, a to
dlatego, że z jego profesorów złożona była kadra nowych polskich uniwersytetów: w Wilnie,
we Lwowie, w dużej części także i w Warszawie.

Podczas II wojny światowej Uniwersytet doświadczył wszelkich okrucieństw, jakim były
poddane wszystkie niegermańskie narody. 6 listopada 1939 roku Niemcy podstępnie
aresztowali blisko 200 profesorów UJ i Akademii Górniczo-Hutniczej; wielu z nich zmarło w
obozach w Sachsenchausen i Dachau.

Po wojnie Uniwersytet znów musiał dzielić los wszystkich instytucji w krajach podległych
sowieckiemu imperium i urządzanych na nowo według moskiewskich wzorów. Zanim jednak
został zreorganizowany na model radziecki, najpierw oddał część swoich profesorów dla
nowych uniwersytetów: np. we Wrocławiu, wiele lat później w Katowicach, jeszcze później w
Opolu, Białymstoku, i innych. Dla władz był on jednak stale instytucją nazbyt potężną i
nazbyt autonomiczną. Został zatem podzielony na szereg osobnych uczelni o równorzędnym
statusie akademickim. Do dziś jest to problem, z którym nie bardzo wiadomo jak sobie
poradzić.

Odzielono medycynę, nauki rolne, handlowe, wreszcie teologię, której obecność w
strukturach uniwersytetu drażniła władze najbardziej. Dlaczego o tym mówię, choć to
pozornie problem nawet nie polski, a czysto uniwersytecki? Mówię o tym dlatego, że los
Uniwersytetu Jagiellońskiego był losem wspólnym dla wszystkich uczelni wyższych Europy
Wschodniej. Być może uderzenie w UJ było najmocniejsze, bo też UJ i Kraków uznawane
były przez władze za ostoję konserwatyzmu, a to naprawdę oznaczało tylko obronę tradycji i
wolności nauki. W najgorszych latach okupacji niemieckiej trwało tu tajne nauczanie, w
ponurych latach najsurowszej kontroli cenzury, gdy nie wolno było wymieniać nawet w
przypisach niektórych nazwisk, w Uniwersytecie Jagiellońskim czytano i analizowano np.
twórczość Miłosza, w Bibliotece Jagiellońskiej zawsze jakoś można było dotrzeć do Kultury
paryskiej i innych zakazanych druków. Jest to fakt o ogromnym znaczeniu - doniosły
odtworzeniem elit intelektualnych po zbrodniach hitlerowskich i stalinowskich, procentujący
po latach, i nie tylko w Polsce.

I wreszcie jeden przykład, za to najwymowniejszy, najpotężniejszy. Studentem i profesorem
Uniwersytetu Jagiellońskiego na jego wydziale Teologicznym zdążył być Karol Wojtyła.
Przez jego postać, jego naukę, doniosłość jego inicjatyw dla całego świata, a nie tylko
Kościoła, wracamy jakby do punktu wyjścia: do działalności Ostrorogów, Włodkowiców,
Frycza Modrzewskiego. upominających się na soborach i w swoich publikacjach o
poszanowanie praw narodów, o tolerancję. Dziwnie się wypowiada te słowa po niedawnej
wizycie Papieża w Ziemi Świętej i po tym, gdy poznaliśmy przesłanie tej Jego wizyty, reakcje
na nią, tak Żydów, jak i Palestyńczyków, choć jeszcze nie jej owoce. Nie boję się powiedzieć,
że w Jego dziele, że w Jego nauce jest jakaś cząstka przywołanej tu tradycji. A już i wcześniej
niewątpliwie cząstka tej tradycji była w przesłaniu i wielkich skutkach wizyty Papieża w
Polsce, gdy swoją obecnością, słowem niezależnym, umacniał ducha "Solidarności." Jakie to
miało znaczenie dla całej Europy Wschodniej - nie trzeba przypominać.

Za niewiele dni wiele znakomitych osobistości odbierze w Uniwersytecie Jagiellońskim
dyplomy doktora h.c. Jest wśród nich przyjaciel Polaków, wielka postać dla Litwinów -
Tomasz Venclova, jest Zbigniew Brzeziński, Jan Nowak-Jeziorański, Gustaw Herling-
Grudziński i inni, którzy dla wyzwolenia Europy Wschodniej z systemu totalitarnego zrobili
wiele, bardzo wiele. A dziś napomijają Polaków i sąsiednie narody, by pozbyły się resztek
ksenofobii, by sąsiedzi byli dla nich partnerami, a nie młodszymi, czy starszymi braćmi.
Honorując Ich właśnie, Uniwersytet Jagielloński powraca tym samym do swej
najwcześniejszej misji - chce być Uniwersytetem, której pracownie, sale, biblioteki i archiwa
są otwarte dla wszystkich, a już szczególnie dla najbliższych sąsiadów.

To nie są tylko słowa, to są już fakty. Bardzo bliskie więzy znów łączą Uniwersytet
Jagielloński z uniwersytetami w Wilnie i w Kijowie, w Krakowie tworzy się naturalne
zaplecze, przygotowujące dla Ukrainy programy niezbędne dla wprowadzenia tam reform na
wzór polskich. Jest też jedna jeszcze inicjatywa, być może najdonioślejsza. Jest to ostatnio
utworzony w Uniwersytecie Jagiellońskim z inicjatywy jej Rektora - Fundusz Stypendialny
im. św. Królowej Jadwigi. Składają się nań wpłaty samego Uniwersytetu, Prezydenta III RP,
Ministra Spraw Zagranicznych i wielu innych partnerów. Fundusz ma służyć wyłącznie dla
udzielania stypendiów dla doktorantów i pracowników nauki z krajów dawnego ZSRR, którzy
swe studia i badania chcą prowadzić w Polsce. Sądzę, że jest to inicjatywa nie tylko ważna,
ale jakby naturalna. Wszak w Uniwersytecie Jagiellońskim wszyscy pamiętamy z
wdzięcznością, czym był dla nas kontakt ze światem dzięki stypendiom z krajów bogatszych
od nas, w tym od instytucji polonijnych. Dziś przyzwoitość nakazuje odwdzięczyć się tym
samym wobec innych.

I na zakończenie jeszcze jedna refleksja, znów nawracająca do początków. To wielka radość z
powodu dostępności dla wielu naszych studentów różnych międzynarodowych programów.
Dzięki temu udziałowi możemy jakby powrócić do czasów Kopernika: kilka lat studiowania
w Krakowie, kilka we Włoszech, albo gdziekolwiek indziej - to ubogaca. Jest i drugi sens tej
radości. To obecność w Uniwersytecie Jagiellońskim kilkuset studentów, np. medycyny, z
krajów skandynawskich, z USA i z Kanady. To już nie kursy, a regularne studia - na
znakomitym poziomie, w dodatku znacznie tańsze niż na Zachodzie. Myślę, że wolno
zakończyć stwierdzeniem, że wzięta z antyku dewiza Uniwersytetu Jagiellońskiego sprawdza
się dzisiaj i warta jest upowszechniania. A brzmi ona: ?Plus ratio quam vis". Potwierdza ją
mądrość wieków.

I ostatni już pakiet informacji - rodzaj symboli, ściśle związanych w tytułem tego rozważań.
Kilka miesięcy temu rektorem Uniwersytetu w Sofii został absolwent polonistyki
Uniwersytetu Jagiellońskiego. Z kolei najmłodszy Wydział UJ - Zarządzania i Komunikacji
Społecznej, nawiązuje swoją misją do samych prapoczątków Almae Mater - podjął
kształcenie kadr dla potrzeb nowej administracji reformowanego państwa. Czyni to na różne
sposoby, m.in. poprzez współkreowaniu w Goerlitz, na pograniczu polsko-niemieckim,
szkoły, w której wspólnie studiują Czesi, Węgrzy, Niemcy, Polacy, Łotysze. Studenci
Wydziału, podobnie jak ich poprzednicy w wiekach XV czy XVI, po kilku latach studiów w
Krakowie, wyruszają w świat, by u najlepszych dopełnić swoje wykształcenie; w Krakowie
zaś uczą się wspólnie z kolegami z Kazachstanu, z Ukrainy, Jugosławii, Litwy, etc. etc.,
przyjmują całe grupy studentów z Niemiec, z Francji, Szwecji, Norwegii i wielu innych
krajów. Podobnie jest na innych Wydziałach UJ i w całym akademickim środowisku. I tak oto
historia akademicka sprzęgła się (tym razem optymistycznie) z dziejami wschodniej części
Europy i dziejami świata. I właśnie to najbardziej pozwala patrzeć optymistycznie w
przyszłość.

Kraków, kwiecień 2000

Copyright © 1997-2000

Zwoje