Uniwersytet Jagielloński
Instytut Psychologii
„Psychologia poznawcza”
Wykład 3
Pojęcia i schematy
Jarosław Orzechowski
Pojęcia
W jaki sposób rozpoznajemy konkretny obiekt (kategoryzujemy) np. jako krzesło, a widzianą twarz jako twarz przyjaciela, pomimo iż:
- istnieje (potencjalnie) nieskończenie wiele krzeseł albo twarzy?
- owo krzesło jest nietypowe i nigdy do tej poty takiego nie widzieliśmy?
- owa twarz jest zamazana albo zniekształcona (np. na fotografii) czy po prostu źle widoczna (np. przy słabym oświetleniu)?
Pojęcia - definicja
Pojęcie to poznawcza reprezentacja zbioru obiektów, na przykład kategorii naturalnych, sztucznych lub hipotetycznych.
NOS, 2006
Pojęcie to reprezentacja umysłowa, która zawiera opis istotnych właściwości pewnej klasy obiektów (kategorii).
Właściwości istotne to:
- właściwości wspólne, charakteryzujące wszystkie egzemplarze należące do danej klasy
- właściwości charakteryzujące egzemplarze najbardziej typowe dla danej klasy
- właściwości charakteryzujące jeden (kilka) konkretny egzemplarz należący do danej klasy
Pojęcia - funkcje
Funkcje pojęć:
- ekonomiczna: redukcja różnorodności (a zatem ilości przetwarzanej informacji)
każdy egzemplarz ma wszystkie właściwości wspólne dla swojej kategorii
zalety: odciążenie od każdorazowej analizy wszystkich cech obiektu, wnioskowanie o cechach ukrytych
wady: możliwość popełnienia błędu uproszczenia np. stereotypy etniczne
- eksplanacyjna: rozumienie i wyjaśnianie (przyczyn) zjawisk
dzięki znajomości niejawnych cech egzemplarzy danej kategorii
zalety: możliwość wyjaśniania i przewidywania wystąpienia zjawisk np. reakcji różnych osób w danej sytuacji
wady: możliwość popełnienia błędu uproszczenia np. stereotypy seksistowskie
- interioryzacyjna: uwewnętrznienie operacji wykonywanych na obiektach
operacje w świecie realnym mogą być testowane w świecie reprezentacji pojęciowych
zalety: bezpieczne i swobodne planowanie i testowanie przyszłych działań
wady: możliwość popełnienia błędu uproszczenia np. pominięcie czynników wpływających na ostateczny wynik działania
- komunikacyjna: porozumiewanie się z użyciem pojęć języka
dzięki wspólnemu dla grupy ludzi rozumieniu pojęć (oraz zakresu desygnatów pojęcia) możliwe jest porozumiewanie się
zalety: podwaliny dla języka
wady: możliwość pojawienia się nieporozumień związanych z różnicami indywidualnymi w zakresie pojęć np. tego co dobre, albo ładne…, albo amarantowe
Twórcza kategoryzacja
Pojęcia - matrycowe i naturalne
Pojęcia matrycowe są jasno określone (zdefiniowane).
Stanowią poznawczą reprezentację skończonej liczby cech wspólnych wszystkim desygnatom
Cechy wspólne w jednakowym stopniu przysługują wszystkim egzemplarzom pojęcia
Pojęcia naturalne są mniej precyzyjnie określone i w związku z tym mogą mieć bardziej indywidualny charakter
Wprawdzie stanowią także poznawczą reprezentację skończonej liczby cech, jednak cechy te w różny sposób przysługują poszczególnym desygnatom pojęcia
Pojęcia - ogólne i jednostkowe
Pojęcia ogólne stanowią reprezentację całych klas obiektów lub procesów
np. pojęcie drzewa, rośliny, dojrzewania, życia
O przydzieleniu obiektu do danej kategorii decyduje kryterium równoważności (wygląd, funkcja, pochodzenie, itd.)
Pojęcia jednostkowe mają tylko jeden egzemplarz, są bardziej konkretne (można ten egzemplarz wskazać)
np. pojęcie „moja dziewczyna”, „samochód ojca”, „ja”, itd.
O przydzieleniu obiektu do danej kategorii decyduje obiektywna albo subiektywna niepowtarzalność obiektu
Pojęcia - pogląd klasyczny
Lewicki, 1968;
Definicja: Pojęcie jest reprezentacją klasy, która obejmuje wszystkie istotne właściwości tej klasy
Właściwość istotna to cecha charakteryzująca wszystkie obiekty danej klasy
Wystąpienie cech istotnych stanowi warunek konieczny i wystarczający poprawnej kategoryzacji obiektów
Kategoryzacja polega na sprawdzeniu zgodności cech egzemplarza z listą cech definiujących (istotnych dla przynależności kategorialnej)
Nabywanie pojęć odbywa się na drodze uczenia się
Abstrakcja negatywna - proces nabywania pojęć polegający na pomijaniu cech nieistotnych np. dla pojęcia stół - liczba nóg (w pewnym zakresie), materiał z którego jest wykonany, miejsce w którym można go spotkać, itd.
Abstrakcja pozytywna - proces nabywania pojęć polegający na wyodrębnianiu istotnych spośród wszystkich cech obiektu np. dla pojęcia wujek - cecha pokrewieństwa, a nie obcości w ogóle (różnicowanie pojęć wujek, sąsiad, pan)
Zalety:
- możliwość określenia ostrych granic pojęć
- łatwe określenie relacji pomiędzy pojęciami np. na podstawie podobieństwa albo różnic w zakresie cech istotnych
- łatwość werbalizacji pojęć i komunikacji z użyciem pojęć
Wady (1):
- pogląd klasyczny nie wyjaśnia efektu typowości, czyli różnej siły przynależności do kategorii np. wróbla i pelikana do kategorii ptaków
- pojęcia naturalne mają charakter nieostry np. stół może nie posiadać nóg, ale spełnia określoną funkcję; rosiczka jest rośliną, ale odżywia się jak zwierzę i to drapieżne; euglena wytwarza chlorofil (jak rośliny), ale porusza się swobodnie (jak zwierzęta)
Wady (2):
- nie zawsze jesteśmy w stanie wskazać istotne cechy kategorii pojęciowej np. dla pojęcia gra
- ograniczenie cech definicyjnych (istotnych) do atrybutów percepcyjnych
Pojęcia - pogląd probabilistyczny/ teoria prototypów
Rosch, 1978
Założenia:
Egzemplarze przynależą do kategorii z pewnym prawdopodobieństwem
Cechy kategorii charakteryzujące jej egzemplarze przynależą im z pewnym prawdopodobieństwem
Definicja: Pojęcie jest sumarycznym opisem pewnej klasy i nie jest sprowadzalne do zbioru cech koniecznych i wystarczających do kategoryzacji
Reprezentacja pojęć uosabiana jest przez prototypy, jako najczystsze przypadki przynależności kategorialnej
Prototypem jest najbardziej typowy egzemplarz kategorii (w zależności od kultury) np. jabłko to prototyp owocu w kulturze europejskiej, jeleń - prototyp zwierzęcia, stół - prototyp mebla, itd.
Ale kto jest prototypem idealnej kobiety czy idealnego mężczyzny?
Prototyp może być obiektem realnym
np. jabłko w kategorii owoców,
albo abstrakcyjną reprezentacją umysłową (średnia arytmetyczna albo modalna z napotkanych dotychczas egzemplarzy),
np. kobieta, mężczyzna, prawdziwy Polak, pracownik akademicki
Pojęcia - teoria prototypów
Neuman, 1977
wartość średniej arytmetycznej ma znaczenie dla cech ilościowych, np. wielkość dla jabłka (ok. 8 cm średnicy jest wartością średnią)
wartość modalna w tworzeniu prototypu ma znaczenie dla cech jakościowych, np. kolor dla jabłka (czerwony jest najczęstszy)
Tsujimoto, 1978
fałszywe rozpoznanie obiektów prototypowych dla eksponowanej wcześniej kategorii
Rosch, 1978
Nabywanie pojęć jest wynikiem kontaktu z pewną klasą obiektów (im częściej tym prototyp jest bardziej wyrazisty); mechanizmy tworzenia prototypu są wrodzone
Kategoryzacja polega na porównaniu obiektu do prototypu; im większe podobieństwo, tym większe prawdopodobieństwo, że obiekt należy do kategorii
Zalety:
- wyjaśnia posługiwanie się kategoriami, kiedy ich granice są nieostre (nie potrafimy podać kryteriów definicyjnych)
- wyjaśnia operowanie kategoriami naturalnymi
- upraszcza opis procesu kategoryzacji
Wady:
- trudno wyjaśnić pojęcia złożone np. zwierzę domowe (zwierzę = jeleń, sprzęt domowy = stół; zwierze domowe = pies, który nie jest skrzyżowaniem jelenia ze stołem), nie mówiąc już o ślepej uliczce
- prototypy nie muszą mieć nic wspólnego z miarami tendencji centralnej (np. żywność dietetyczna)
- nie opisuje precyzyjnie procesu porównywania egzemplarza z prototypem
Pojęcia - pogląd egzemplarzowy
Reed, 1972; Brooks, 1978
Pojęcia stanowią reprezentacje jednego, albo kilku egzemplarzy danej klasy
- nie istnieją cechy definicyjne dla każdego egzemplarza klasy, ani też egzemplarze zajmujące centralna pozycję w klasie
- nie musimy dokonywać abstrakcji, bo w pamięci przechowywana jest informacja o obiektach rzeczywistych
Obiekty typowe są bardziej podobne do znanych egzemplarzy, więc rozpoznawane są szybciej (wyjaśnia to też efekt Tsujimoto)
Egzemplarze nietypowe są klasyfikowane trudniej (wolniej, z większą liczbą błędów), gdyż są podobne do znanych obiektów z różnych kategorii
Generalizacja i abstrakcja występuje w fazie odtwarzania informacji, a nie w fazie jej nabywania
Proces kategoryzacji polega na ocenie podobieństwa obiektu do znanego albo znanych egzemplarzy
Przechowywane są reprezentacje konkretnych egzemplarzy - najczęściej pierwszego napotkanego (efekt pierwszeństwa) albo najlepszych egzemplarzy
Zalety:
- względnie dobre tłumaczenie procesu kategoryzacji
- uproszczenie procesu kategoryzacji (nie ma konieczności odwoływania się do skomplikowanych reguł różnicowania kategorii, przechowywania ich, określania relacji między nimi)
- obchodzi się bez pojęcia reprezentacji kategorii oraz pojęcia abstrakcji w trakcie jej tworzenia
- zachowanie pełnej puli informacji
Wady:
- niska ekonomiczność (w skrajnej wersji trzeba przechowywać wszystkie egzemplarze kategorii)
- podobieństwo jako reguła kategoryzacji ma niską wartość wyjaśniającą
- kategoryzacja i tak wymaga procesu abstrakcji
- trudność w wyjaśnieniu posługiwania się pojęciami abstrakcyjnymi
Pojęcia - podsumowanie
NOS
Schematy poznawcze
Schemat poznawczy
to złożona forma reprezentacji umysłowej, obejmująca zarówno sens typowej sytuacji (obiad w restauracji), jak i znaczenie typowych form zachowania (jedzenie, płacenie), jakie powinny być wygenerowane w reakcji na tę typową sytuację.
NOS, 2006
to moduł systemu poznawczego służący do budowania percepcyjnych i pamięciowych reprezentacji danej klasy obiektów lub zdarzeń
Najder, 1997
Schematy poznawcze - założenia:
konstrukcjonizm
argument ubóstwa bodźców
hipoteza wykorzystywania
stereotypizacja pamięci
łagodna degradacja wyniku
oszczędność poznawcza
Teoria skryptów, planów i tematów (Schank i Abelson, 1977)
skrypt - schemat budujący reprezentacje często powtarzających się zdarzeń (punkt widzenia każdego z uczestników, możliwe następstwa kolejnych „scen”), np. zachowania się w restauracji, podczas wizyty u lekarza
plan - schemat reprezentujący cele jakie posiadają „aktorzy” sytuacji społecznej opisywanej tego typu schematem, np. zaspokojenia głodu, leczenia się
temat - nadrzędny schemat określający jakie typowe cele mają „aktorzy” w różnych sytuacjach społecznych, np. student - wykładowca, lekarz - pacjent
1