1

JAN CZEKANOWSKI (1882–1965)

Jan Czekanowski urodził się w rodzinie ziemiańskiej 6 października 1882 roku

w Głuchowie pod Grójcem na Mazowszu. Ojciec Wincenty był właścicielem dóbr

Głuchów i Kośmin koło Grójca. Matka Amelia von Guthke była Niemką.

W czerwcu 1901 roku zdał maturę w Libawie na Łotwie. 1 września 1901 roku

jako ochotnik wstąpił do wojska. Przez niedopatrzenie został przyjęty jako katolik do

artylerii fortecznej w Libawie. Nie mogąc jako szeregowiec bez Najwyższego

Rozporządzenia zostać przeniesionym do innego oddziału i nie mogąc jako katolik

pozostawać w artylerii fortecznej, 6 grudnia 1901 roku został zwolniony z wojska

jako niezdatny z powodu sforsowania serca. Po podróży do Włoch, wiosną 1902 roku

został przyjęty na sekcję matematyczno-przyrodniczą Wydziału Filozoficznego

Uniwersytetu Kantonalnego w Zurychu. Podjął tam studia antropologiczne u

znakomitego antropologa Rudolfa Martina, anatomiczne u Georga Rugego oraz

matematyczne u Heinricha Burghardta. Tym przedmiotom poświęcił swe pracowite

życie. Czekanowski patrzył na człowieka jako na twór charakteryzujący się wielką

liczbą powiązanych i skorelowanych cech.

W początkach ubiegłego stulecia, kiedy Czekanowski studiował w Zurychu,

wielocechowa analiza człowieka nie była wykonalna. Angielska szkoła statystyczna

(Pearson, Yule, Fisher, Student) dopiero rozpoczynała swoją działalność. Czekanowski

szybko docenił rolę tej nowej dyscypliny dla antropologii i nauk empirycznych. Stał

się jej adeptem i pionierem.

Startem naukowym Jana Czekanowskiego był drobny przyczynek statystyczny,

napisany w drugim semestrze studiów uniwersyteckich. Demonstruje on zastosowanie

2

2

współczynnika korelacji Pearsona do oceny wartości różnych metod mierzenia

wysokości czaszki. Zauważmy, że był to rok 1902, a Karol Pearson współczynnik

korelacji wprowadził w roku 1901. Z tą pierwszą pracą Czekanowski udaje się w roku

1903 na kongres antropologów niemieckich w Wormacji, towarzysząc swojemu

profesorowi Rudolfowi Martinowi. Z powodu zbyt późnego zgłoszenia nie znalazł się

co prawda na liście prelegentów, jednakże wykazanie się sumienną znajomością

najnowocześniejszych metod angielskiej statystyki matematycznej, podówczas jeszcze

nieznanych antropologom niemieckim, robi tak wielkie wrażenie, że Feliks von

Luschan, dyrektor działów afrykanistycznego i oceanistycznego Królewskiego

Muzeum Ludoznawczego w Berlinie, proponuje mu asystenturę połączoną z

perspektywą wysłania go do Afryki lub Oceanii. Czekanowski zgodził się na objęcie

asystentury, ale dopiero po ukończeniu studiów w Zurychu. Ten tak ważny dla

późniejszych losów Czekanowskiego przyczynek ukazuje się drukiem w roku 1904 w

„Archiv für Anthropologie”.

W lipcu 1906 roku kończy sekcję matematyczno-przyrodniczą ze stopniem

doktora filozofii Uniwersytetu w Zurychu ( dyplom doktorski wydany z datą 1907 r.).

Wstęp jego rozprawy doktorskiej opublikowanej w roku 1907 w Archiv für

Anthropologie, będący zarysem metod statystycznych, wszedł z niewielkimi

zmianami do klasycznego podręcznika antropologii Rudolfa Martina wydanego w

roku 1914.

W następnym semestrze zimowym Czekanowski uzupełnił swoje wykształcenie

studiami matematycznymi na Uniwersytecie Berlińskim. Jako świeżo upieczony

absolwent uniwersytetu w Zurychu, od 1 listopada 1906 roku, Jan Czekanowski

uzyskał stanowisko młodszego asystenta w Królewskim Muzeum Ludoznawczym w

Berlinie. Młody Czekanowski został zaproszony przez księcia Adolfa Fryderyka

Meklemburskiego do wzięcia udziału w ekspedycji naukowej do Afryki Środkowej w

międzyrzecze Nil–Kongo. Przebywał w tej ekspedycji ponad dwa lata i zebrał

ogromne, a czasem jedyne materiały z nieznanych jeszcze wówczas zupełnie terenów

3

3

Afryki. Publikował je przez długie lata. Pierwszych pięć tomów wydano w latach

1911–1927 w Lipsku, w postaci ogromnej monografii pt. Badania w międzyrzeczu

Nilu i Kongo. Pierwsza część Dziennika Wyprawy do Afryki Środkowej w języku

polskim wydana została przez Polskie Towarzystwo Ludoznawcze w roku 1958 i

nosiła tytuł „W głąb lasów Aruwimi”.

Za wyniki uzyskane w ekspedycji afrykańskiej został udekorowany orderami

Korony Belgijskiej i Gryfa Meklemburskiego.

Najważniejsze wyniki osiągnął Czekanowski w dziedzinie badań nad

systematyką rasową i strukturą populacji. Przewrót, którego dokonał w

antroposystematyce polegał przede wszystkim na wprowadzeniu do analizy rasowej

nowej metody taksonomicznej. Powstała ona w roku 1909 jako metoda diagraficzna

różnic i podobieństw. Była to pierwsza metoda analizy skupień w świecie.

Interesujące jest to, że diagram Czekanowskiego został najwidoczniej odkryty

ponownie przez Sokala i Sneatha w roku 1963, w ponad pięćdziesiąt lat po jego

wynalezieniu. W książce „Principles of Numerical Taxonomy” opisali oni technikę

różnicowego cieniowania bez jakiejkolwiek wzmianki o Czekanowskim, mimo że

metoda ta stosowana była w pracach publikowanych w czasopismach o

międzynarodowej renomie.

2 marca 1910 roku Jan Czekanowski ożenił się z Elizawietą (Elżbietą)

Sergijewską, córką prawosławnego proboszcza w Tule. Młodzi poznali się w Zurychu,

gdzie Elżbieta studiowała medycynę i uzyskała doktorat nauk medycznych. Z tego

związku zrodziły się dwie córki: Zofia i Anna .

Od 1 października 1910 roku Jan Czekanowski zamianowany został kustoszem

Muzeum Antropologii i Etnografii Cesarskiej Akademii Nauk w Petersburgu. Do

Petersburga przeniósł się z początkiem roku 1911, nie zarzucając pracy w Berlinie, i

pozostawał na tym stanowisku do końca września 1913. Żartował, „iż był to swoisty

rekord łączenia dwóch etatów na geograficznie skrajnych odległościach”. W

Petersburgu, Jan Czekanowski napisał książkę pt. Zarys metod statystycznych w

4

4

zastosowaniu do antropologii. Została ona wydana drukiem w Warszawie w roku

1913 przez Towarzystwo Naukowe Warszawskie. Był to pierwszy podręcznik

statystyki matematycznej w języku polskim traktujący o współczesnych metodach

opracowywania danych empirycznych i należytej interpretacji wyników.

Wydrukowany zaledwie w dwa lata po pierwszym podręczniku współczesnej

statystyki matematycznej, jaki pojawił się na świecie, An introduction to the theory of

statistics George’a Yule’a, odegrał wybitną rolę w rozpowszechnianiu biometrii wśród

uczonych polskich przed I wojną światową i w okresie międzywojennym. Ten na

wskroś nowoczesny i precyzyjny podręcznik, obok statystyki opisowej, zawiera:

wnioskowanie oparte na współczynniku korelacji, regresję wieloraką z policzonymi

przykładami, a także taksonomiczną metodę diagraficzną Czekanowskiego. Autorów

podejmujących pracę nad współczesnym podręcznikiem statystyki zachęcam do

przestudiowania podręcznika Czekanowskiego sprzed blisko stu lat.

Na podstawie zasług, bez habilitacji, pismem c.k. Ministerstwa Wyznań i

Oświecenia w Wiedniu z dnia 11 sierpnia 1913 roku, z datą ważności od 1

października 1913 roku, został mianowany profesorem nadzwyczajnym antropologii i

etnologii na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu we Lwowie i z początkiem roku

akademickiego 1913/1914 rozpoczął wykłady, spędzając we Lwowie najdłuższy okres

swego życia, do roku 1944. Obok wykładów zajął się również organizowaniem

Zakładu Antropologiczno-Etnologicznego i badaniami nad antropologią krajową.

W roku 1918 Komitet Narodowy Konferencji Pokojowej w Wersalu powołał go

na konsultanta naukowego dla ustalenia granic odrodzonej Polski. 10 grudnia, przez

Warszawę i Pragę, Czekanowski wyjechał do Paryża. Prezydentowi Wilsonowi

przedstawił koncepcję poprowadzenia granicy wschodniej tak, żeby po stronie polskiej

było tyle samo prawosławnych, co katolików po stronie rosyjskiej.

Postanowieniem z 9 kwietnia 1920 roku Naczelnik Państwa zamianował Jana

Czekanowskiego profesorem zwyczajnym etnologii i antropologii Uniwersytetu Jana

5

5

Kazimierza we Lwowie, z ważnością od 1 stycznia 1920 roku. Po powrocie do Lwowa

Jan Czekanowski rozpoczął, od 15 kwietnia 1920, ponownie wykładać na

uniwersytecie.

Ogromny wkład Czekanowskiego do statystyki jest niezaprzeczalny. Ten

wybitny uczony jak nikt inny przyczynił się także do rozkwitu polskiej antropologii

oraz spowodował jej szerokie uznanie na świecie. Profesor Czekanowski był twórcą

Lwowskiej Szkoły Antropologicznej, która przez wiele lat nadawała ton wszystkim

badaniom w Polsce. Stąd mówi się też o Polskiej Szkole Antropologicznej, którą

wyróżniało całkowicie oryginalne ujęcie w zakresie indywidualnej taksonomii

wewnątrz populacyjnej człowieka.

Profesor Jan Czekanowski w latach 1923-24 był prezesem Polskiego

Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika. W latach 1917-1926 był wiceprezesem, a

w latach 1926-39 prezesem Towarzystwa Ludoznawczego. W latach 1937-39 był

wiceprezesem Polskiego Towarzystwa Statystycznego.

W latach 1925-26 był dziekanem Wydziału Humanistycznego, a w latach 1934–

1936 był rektorem Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie.

Po zajęciu Lwowa przez wojska radzieckie w 1939 roku uruchomiono

Uniwersytet i mimo zmian personalnych Zakład Antropologii funkcjonował.

Po wkroczeniu wojsk niemieckich do Lwowa 30 czerwca 1941 roku

Uniwersytet zamknięto i Jan Czekanowski pozbawiony został możności pracy w

swoim ulubionym Zakładzie Antropologii. Ukraińskiemu doktorantowi zawdzięczał

skreślenie z listy profesorów lwowskich rozstrzelanych przez Niemców 4 lipca 1941

roku. Przed dalszymi represjami chronił go Książę Adolf Fryderyk Meklemburski.

Formalnie przed Arbeitsamtem zabezpieczył się objęciem administracji majątku

Kośmin koło Grójca, na podstawie notarialnego pełnomocnictwa. To umożliwiło mu

dojeżdżanie do Warszawy gdzie uczestniczył w tajnym nauczaniu. Warto wspomnieć,

że w tym czasie właścicielem majątku Kośmin był starszy brat Jana Czekanowskiego,

Stanisław.

6

6

Ze względu na bombardowania związane ze zbliżającym się frontem, 8 maja

1944 roku Jan Czekanowski wraz z rodziną, opuścił Lwów i do 14 września tegoż

roku korzystał z gościnności prof. Jerzego Führicha w Broniszowie pod Ropczycami,

w dzisiejszym województwie podkarpackim. Później, wykorzystując zmianę sytuacji

spowodowanej przesunięciem się wojsk radzieckich na linię Wisłoki, przeniósł się do

wsi Cmolas pod Kolbuszową i uczył w gimnazjum w Kolbuszowej do końca kwietnia

1945 roku. Warto zauważyć, że Szkoła Podstawowa w Cmolasie nosi imię Jana

Czekanowskiego. Następnie przeniósł się do Lublina, gdzie objął wykłady

antropologii na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, przez który został powołany

jeszcze w listopadzie 1944 roku, lecz dokąd nie mógł się aż do tego czasu przenieść z

braku środków komunikacyjnych. W czasie pracy na KUL-u wyjaśnił problemy ruchu

ludnościowego w Polsce od 1937 do 1946 roku, prezentując opracowanie

przygotowane na potrzeby Rady Narodowej Ziem Odzyskanych, której był członkiem.

Na wniosek prof. Adama Wrzoska, pismem Prezydenta Krajowej Rady

Narodowej Bolesława Bieruta z dnia 28 lutego 1946 roku został mianowany

profesorem zwyczajnym antropologii na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu

Poznańskiego. Obowiązki profesora i Katedrę Antropologii objął 1 marca 1946 roku.

Kierując Katedrą w Poznaniu, wykładał nadal w KUL do 31 sierpnia 1949 roku, tj. do

momentu, gdy Ministerstwo nie zgodziło się, by pracował w dwóch uniwersytetach.

W roku 1960 Jan Czekanowski został, ze względu na wiek, przeniesiony na

emeryturę. Jednak nadal prowadził seminarium antropologiczne dla specjalizujących

się w tym kierunku magistrantów.

Działalność naukowa prof. Jana Czekanowskiego była niezwykle rozległa. Pełna

bibliografia prac Czekanowskiego z lat 1903-1963, licząca 279 tytułów, zawarta jest w

Księdze pamiątkowej dla uczczenia 60 lat pracy naukowej Jana Czekanowskiego (Adam

Wanke, red.), PWN, Wrocław 1964, 33-49. Wykształcił wielu wybitnych uczonych,

doktoryzował 22 osoby,7 spośród nich się habilitowało.

7

7

Polska uznała jego zasługi. Był członkiem Polskiej Akademii Umiejętności a

następnie członkiem rzeczywistym PAN. Pełnił funkcję przewodniczącego Komitetu

Antropologii PAN. Dwa uniwersytety – wrocławski w roku 1959 i poznański w roku

1962 obdarzyły go najwyższym tytułem, jakim dysponowały, tj. doktoratem honoris

causa. Władze państwowe odznaczyły go Krzyżem Komandorskim Orderu

Odrodzenia Polski i Orderem Sztandaru Pracy I Klasy.

Był członkiem honorowym Polskiego Towarzystwa Antropologicznego, a także

członkiem honorowym Towarzystw Antropologicznych w Brnie Morawskim i

Zurychu oraz członkiem korespondentem Paryskiego Towarzystwa Antropologicznego

i Królewskiego Instytutu Antropologicznego Wielkiej Brytanii i Irlandii. Był

członkiem założycielem i przewodniczącym Rady Naukowej Polskiego Towarzystwa

Biometrycznego, od momentu powstania PTB w roku 1961 do swojej śmierci.

Zmarł 20 lipca 1965 roku w Szczecinie. Pochowany jest na warszawskich

Powązkach.

Na skutek starań środowiska antropologów poznańskich jedna z ulic naszego miasta

nosi imię Jana Czekanowskiego.

Tak piszą o nim Tadeusz Bielicki, Tadeusz Krupiński i Jan Strzałko, autorzy

artykułu zatytułowanego: Historia antropologii w Polsce zamieszczonego w

„Przeglądzie Antropologicznym” 1987, 53(1-2), s.3-28:

Czekanowski był uczonym w dawnym, wielkim, profesorskim stylu; mędrcem

uwielbianym przez niektórych, podziwianym przez wielu i niecierpianym przez kilku.

Ten wysoki, okazale zbudowany mężczyzna o przenikliwym spojrzeniu

bladoniebieskich oczu, z nieodłącznym papierosem przyklejonym do kącika ust, bywał

zwodniczo uprzejmy i „miękki” w obejściu, ale jednocześnie cięty w języku i zjadliwy

w polemikach i dyskusjach. Był poliglotą, władającym oprócz ojczystej polszczyzny,

nieskazitelnym niemieckim, francuskim i rosyjskim, umiejącym też swobodnie

konwersować po angielsku, włosku i czesku. Z pochodzenia ziemianin, typ światowca,

był spoufalony z tuzinem europejskich księżnych i książąt i, jak głosi legenda, nawet z

8

8

jedną koronowaną głową. W towarzystwie był czarujący, a na starość lubił delektować

słuchaczy pikantnymi anegdotami, np. o przyjęciach wydawanych w prywatnych

basenach kąpielowych w Zurychu w początku stulecia, albo o hulankach oficerów

kawalerii rosyjskiej stacjonującej w Kaliszu, ówczesnym mieście granicznym

carskiego imperium. Był erudytą, który w swoim czasie, mógł dyskutować

autorytatywnie o problemach antropologii, genetyki , językoznawstwa słowiańskiego,

etnografii słowiańskiej i afrykańskiej i statystyce matematycznej.

Niech Ten Wspaniały Uczony i Wielki Polak będzie dla nas wszystkich wzorem do

naśladowania, a szczególnie dla naszej młodzieży, bowiem: „Verba docent, exempla

trahunt” ( Słowa pouczają a przykłady pociągają).

Źródła:

Archiwum Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.

Chodzidło T., Wspomnienie pośmiertne. Śp. prof. Jan Czekanowski(1882–1965). „Zeszyty

Naukowe KUL” 1966, 9(3), s. 91-94.

Ćwirko-Godycki M., Profesor Jan Czekanowski. „Przegląd Antropologiczny” 1965,

XXXI(2), s. 211-233.

Gajek J., Jan Czekanowski. Sylwetka uczonego. „Nauka Polska” 1958, 6(2), s. 118-127.

Krzyśko M., Jan Czekanowski anthropologist and statistician, Acta Universitatis Lodziensis.
FoliaOeconomica228(2009),21-32.
Krzyśko M., Jan Czekanowski-antropolog i statystyk, Kwartalnik Statystyczny XII(4), 2010,
31-37.
Krzyśko M., Czekanowski Jan (1882-1965), w: Krzyśko M. i inni (red.), Statystycy polscy,
Główny Urząd Statystyczny i Polskie Towarzystwo Statystyczne, Warszawa 2012, 74-82.

Krzyśko M., Jan Czekanowski (1882-1965), Statistics in Transition-new series 13(1),

2012, 61-68.

Malinowski A., Życie i działalność Jana Czekanowskiego, w: J. Piontek i in. (red.), Teoria i

empiria w polskiej szkole antropologicznej. W 100-lecie urodzin Jana Czekanowskiego.

Poznań 1985, 71-77.

Oderfeld

J.,

Historia

życia

cz.

II

–

Petroniusz

i

Ursus.

<

http://www.absolwenci.sieniu.czest.pl/index.php?show=art&which=1468

>.

9

9

Perkal J., Jan Czekanowski(1882–1965). „Listy Biometryczne” 1965, 9-11, s. III-IV.

Szeląg Z., Grójeckie we wspomnieniach. Seria IV, Towarzystwo Literackie im. Adama

Mickiewicza, Oddział w Grójcu, 2004.

Wanke A., Sześćdziesiąt lat pracy naukowej Jana Czekanowskiego. „Materiały i Prace

Antropologiczne” 1964, 70, s. 7-27.

Wokroj F., 50-lecie promocji doktorskiej prof. dra Jana Czekanowskiego, 1906–1956. „Życie

Szkoły Wyższej” 1957, 7/8, s. 93-96.

Mirosław Krzyśko