Ze zbiorów

Zygmunta Adamczyka

S

S

T

T

A

A

N

N

I

I

S

S

Ł

Ł

A

A

W

W

L

L

E

E

S

S

Z

Z

C

C

Z

Z

Y

Y

Ń

Ń

S

S

K

K

I

I

G

G

Ł

Ł

O

O

S

S

W

W

O

O

L

L

N

N

Y

Y

W

W

O

O

L

L

N

N

O

O

Ś

Ś

Ć

Ć

U

U

B

B

E

E

Z

Z

P

P

I

I

E

E

C

C

Z

Z

A

A

J

J

Ą

Ą

C

C

Y

Y

W

W

Y

Y

B

B

Ó

Ó

R

R

T

T

E

E

K

K

S

S

T

T

Ó

Ó

W

W

E

E

D

D

Y

Y

C

C

J

J

A

A

K

K

O

O

M

M

P

P

U

U

T

T

E

E

R

R

O

O

W

W

A

A

:

:

W

W

W

W

W

W

.

.

Z

Z

R

R

O

O

D

D

L

L

A

A

.

.

H

H

I

I

S

S

T

T

O

O

R

R

Y

Y

C

C

Z

Z

N

N

E

E

.

.

P

P

R

R

V

V

.

.

P

P

L

L

M

M

A

A

I

I

L

L

:

:

H

H

I

I

S

S

T

T

O

O

R

R

I

I

A

A

N

N

@

@

Z

Z

.

.

P

P

L

L

M

M

M

M

I

I

V

V

©

©

OPRACOWANIE I WYBÓR TEKSTÓW:
STANISŁAW JEDYNAK
Lublin 1987

O PRAWDZIE

Prawda jest szacownym przymiotem, który po-

winien być zasadą postępowania rządu i każdego w
szczególności człowieka. Każdy czuje wewnętrznie
do niej przywiązanie, które zbyt się często wpraw-
dzie osłabia, lecz nigdy wygasnąć nie zdoła. Po-
winna być ona pieczęcią cechującą wszystkie nasze
działania; bez niej wszelkie mowy i czyny nie mia-
łyby ani wartości, ani zalety. Czyliż obłuda i kłam-
stwo były kiedy cenione?

Nie trzeba się dziwić, że zawsze w nas istnieje

żywa żądza poznania prawdy; lecz najbardziej nad-
zwyczajnym się wydaje, że przy tej żądzy poznania
i zręczności, z jaką umiemy odkryć ją w tych, któ-
rzy ją ukrywają, żeby nas oszukać, wzięliśmy sobie
za igraszkę, nawet za zasługę i powinność ukrywać
ją przed własnymi oczyma. Cóż przeto spodziewa-
my się zyskać? Zwykle tylko wstyd i hańba są tego
skutkiem. Jeżeli np. tchórz zechce się wsławić orę-
żem, pierwsza potyczka odkryje, czym jest w isto-
cie. Cóż by stąd wynikło, gdyby człowiek zamiast
postępowania według zasad prawdziwych i nie-
zmiennych, które utrzymują spokojność i porządek
między ludźmi, używał wykrętów i skrytości? Oto
publiczność pozna jego fałszywą politykę, utraci
zaufanie, a z nim i sławę wielkiego człowieka,
którą

zyskać pragnął. Cóż by myślano o urzędniku, który
nie mając zawsze przed oczyma prawdy, jako pra-
widła swoich wyroków, decydował o losie ludów
według swego uprzedzenia lub interesu? Jakby na-
reszcie uważano kupca, który by oszukiwał w in-
teresach handlowych? Straciłby cały swój kredyt i
ten obrzydły sposób, który go miał wzbogacić,
stałby się przyczyną jego upadku.

Z tego wszystkiego ten czynię wniosek, że fałsz i

kłamstwo, jedyna ucieczka dusz podłych i nik-
czemnych, prędzej czy później przyniosą więcej
szkody niż użytku i że na koniec każdy człowiek,
który sam siebie szanuje, powinien także szanować
prawdę i stale sobie za przewodniczkę ją obrać.

O NADZIEI

Dziwną jest rzeczą, że człowiek, najdoskonalsze

jestestwo na ziemi, tak wiele niedoskonałości po-
siada. Zdaje się, że zawsze mu czegoś braknie,
gdyż w każdej chwili czegoś jeszcze żąda. Wszyst-
ko, co widzi i słyszy, to nawet, co sobie wyobraża,
rodzi w jego sercu liczne żądze, których nic nie
potrafi przytłumić, a których mu prawie niepo-
dobna zaspokoić. Słabości, siły jego nie
odpowiadają żywości jego wyobraźni: ciągła
niespokojność go dręczy, a nadzieja może tylko ją
ułagodzić.

Człowiek, lubo często zawiedziony w swoich za-

miarach, przywiązuje się do nich z zapałem, a zły
ich skutek staje się nawet dla niego nową pobudką
do dalszego ich prowadzenia. Pragnienie to nie-
ustanne, którego ugasić nie może, żądze coraz
odradzające się, których zniszczenia nigdy nie jest
pewnym, stałyby się dla niego okropną męczarnią,
gdyby nie nadzieja szczęśliwego skutku, którego
się spodziewa, a ta zawsze przynajmniej w
oddaleniu wskazuje mu szczęście.

Nadzieja rzeczywiście prowadzi człowieka drogą

usłaną kwieciem aż do stanowiska, gdzie go opusz-
czać jest przymuszoną. Ona tylko posiada sztukę
zniweczenia w nim bolesnych obecnie uczuć i
wskazania mu w nagrodę umajoną przyszłość.
Jakkolwiek jest od nas oddalonym przedmiot
pożądany,

nadzieja go zbliża; cieszymy się ze szczęścia, póki
go się spodziewamy; jeśli nas ominie,
spodziewamy się jeszcze go na potem, mamy
nadzieję, że zawsze posiadać będziemy. Tak więc
w szczęściu i nieszczęściu nadzieja tylko zawsze
nas wspiera i zachęca.

Nadzieja jest dla nas jakby drugim życiem, które

osładza obecnego życia gorycze; jest ona nadto
duszą świata i najmocniejszą sprężyną utrzymującą
w nim konieczną harmonię. Jest to uczucie
wrodzone powszechnie, które wszystkie zarówno
klęski osładza; jest potrzebą duszy, zarodkiem
szczęścia, który łagodzi naszą niecierpliwość,
gorszą od przeciwności nawet. Wyższa nad rozum,
który w nieszczęściu często się miesza i waha;
wspiera nas wtedy, kiedy rozum opuszcza. Można
powiedzieć o nadziei to, co jeden autor angielski
powiedział o miłości, że jest ona kroplą kordiału,
którą niebo wmieszało do kielicha tego życia, dla
osłodzenia jego goryczy.

Hojna bez zamożności, jeśli nie nadaje szczęścia

zupełnego, przynajmniej ożywia odwagę, a ta od-
waga nie jestże już rodzajem szczęścia? Nadzieja
wtedy nas łudzi, kiedy jest bezzasadną; realizuje
ona szybko w umyśle złudzenia serca; a rozkosz,
którą sprawia, tym jest żywsza, że jej nie osłabiło
posiadanie. Cóż stąd, że ta rozkosz jest zwodniczą;
rozkosz w jakiej bądź postaci jest już rozkoszą,
skoro ją czujemy. Lecz któraż rozkosz nie jest ma-
rzeniem? Wszystko nim jest na tym świecie!

Droga, którą w życiu naszym przebiec musimy,

jest napełniona chwastem i cierniem; w naszej jest
mocy umaić ją gdzieniegdzie kwiatami, nadzieja
nam ich dostarcza i nigdy wyczerpać nie dozwoli.
Cały świat rządzi się za jej pomocą; na cóż by

się przydało stanowić prawa, gdybyśmy nie spo-
dziewali się ich skutecznego wpływu na stan towa-
rzyski. Widzieliżbyśmy poddanych posłusznych,
gdyby każdy z nich nie miał nadziei, że przez swą
uległość przyłoży się do dobra ojczyzny? Czyż by
były kunszta? Sądzonożby je użytecznymi, gdyby
nie nadzieja zbierania z nich obfitych owoców.
Nauki byłyby zaniedbane, talenta leżałyby odło-
giem, geniusz najwznioślejszy pozostałby dzikim,
gdyby nie pochlebna nadzieja rozszerzenia obrębu
wiadomości ludzkich.

Spytaj się wojownika, co go powoduje do naraże-

nia na los oręża, dni, które by mógł spędzić w po-
koju i szczęściu? Odpowie ci, że nadzieja sławy
milszą mu jest nad smutne słodycze ukrytego
życia. Kupiec przebywa dalekie morza, lecz jeśli
naraża się na niebezpieczeństwo i burze, czyni to w
nadziei nabycia bogactw, które by mogły kiedyś
wynagrodzić mu jego trudy. Rolnik schylony nad
pługiem skrapia ziemię swym potem, lecz ziemia ta
ma go żywić i pewnie by jej nie uprawiał, gdyby
się nie spodziewał prac swoich owocu.

Nadzieja więc jest pobudką wszystkich naszych

przedsięwzięć; przodkuje ona naszym
powodzeniom, a uciechy, które w nas rodzi, są
często tak żywe, że nieraz istotne szczęście
przewyższają.

Słowem nadzieja ma udział we wszystkich na-

szych czynnościach; dobrze robiąc spodziewamy
się nagrody, jeśliśmy w czym przestąpili, mamy
nadzieję otrzymać przebaczenie. Jeżeli ponieśliśmy
jaką stratę, spodziewamy się ją wynagrodzić.
Mogliżbyśmy używać spokojnie słodyczy życia,
gdybyśmy nie mieli nadziei, że dłużej jeszcze żyć
będziemy? Chory w najopłakańszym stanie
pozostający czyliż nie karmi się nadzieją
przyszłego życia

nawet w chwili, gdy już umiera? Nadzieję tę do-
broczynną, nadzieję, która nas utrzymuje w życiu i
przy śmierci, często unosimy aż z drugiej strony
globu, starając się unieśmiertelnić w pamięci ludz-
kiej. Ożywieni tą pochlebną i ostatnią nadzieją w
śmiertelnej godzinie, z mniejszym żalem zapusz-
czamy się bez powrotu w przepaść wieczności.

O SPOŁECZNOŚCI

Pewną jest rzeczą, że człowiek jest stworzony do

społeczności; lecz to nie jest równie niezawodnym,
żeby społeczność stanowiła zawsze szczęście czło-
wieka. Pragnęlibyśmy znaleźć w niej dowcip, gust,
wesołość i uprzejmość, a najtrudniej je razem po-
łączyć; wiele nawet z tych przymiotów jedne dru-
gim ustępują. Nieraz ludzie rozsądni nie są uprzej-
mi, a uprzejmym zbywa niekiedy rozsądku; ludzie
grzeczni są oziębli, ci zaś, którzy więcej mają ży-
wości, często są mniej grzeczni; niepodobną więc
jest rzeczą chcieć zgromadzić te różne od siebie
przymioty.

Stąd pochodzi, że to tylko towarzystwo jest przy-

jemne, gdzie się spotykają jednakowe skłonności
talenta i cnoty prawie podobne.

Pozwólmy, że te towarzystwa są najmilsze, gdzie

najwięcej jest zgodności w uczuciach, rozmaitość
niejaka nowego dodaje im wdzięku, lecz potrzeba,
aby ta słaba przeciwność w charakterach okazywa-
ła się, że tak powiem, nienormalnie; a wtedy staje
się ona nowym środkiem podobania się i zamiast
rozdzielenia, służy do mocniejszego serc zjedno-
czenia.

Bez wątpienia społeczność małżeńska powinna

być najsłodszą społecznością, na której nawet reli-

gia piętno swoje wyraża, żeby te węzły nierozer-
walnymi uczynić. Aż nadto jednak często widzimy,
iż osoby, które zdawało się, że żyć bez siebie nie
mogą, nienawidzą się wkrótce po zawartym mał-
żeństwie.

Ta jedność tak rzadka w małżeństwie, również

jest rzadką między rodzeństwem; krew nieraz jest
słabym węzłem, który niezgodzie wkradać się nie
przeszkadza. Aż nadto często spostrzegamy w ro-
dzeństwie nieprzyjaźń i wstręt wzajemny, który by
spomiędzy niego wytępione być powinno; często
nawet daleko są w nim gwałtowniejsze jak między
osobami, których krew nie łączy.

Wspomnę tu zgromadzenia powszechne narodu,

w którym wszyscy tytułują się braćmi, gdzie w
istocie najzupełniejsza panuje równość. Sądziłbym,
iż każdy człowiek zajęty jest tylko szczęściem i
chwałą ojczyzny. Zdają się być wszyscy jednym
przejęci duchem; cóż w nich przecie widzimy, oto
interes prywatny przemawia nad interesem publicz-
nym i obywatel gotów jest przelać krew swego
współobywatela.

Wszędzie, gdzie się ludzie zgromadzają,

niezgoda im towarzyszy i między nimi się mieści.
Znajdujemy ją nawet mniej lub więcej utajoną w
towarzystwach wielkiego świata, które nieczynność
i nudy sklejają, gdzie najwięcej obie okazują
uprzejmości, grzeczności i względów.

Towarzystwa takowe zdają się na pierwszy rzut

oka być ogniskiem gustu i dobrego tonu; lecz
czyliż poróżnienie nie ma w nich miejsca? Czyliż
uczucia, które tam wyjawiają się zawsze tym czym
być powinny; to jest: obrazem i wyrażeniem serca?
Czyliż w nich pycha nigdy się nie przebija; czyliż
potwarz nie ma do nich przystępu i czyliż naresz-

cię nie są niechybnymi ich skutkami: nienawiść,
zerwanie dawnych związków i nieporozumienia?
Na próżno byś się spodziewał w towarzystwach
wielkiego świata znaleźć przywiązanie szczere i
długotrwałe; związki, jakie się rodzą na tym
gruncie lekkim i niestałym, najczęściej mają za
podstawę interes i miłość własną i są zamianą
uciech, nie zaś uczuć.

W tych towarzystwach, gdzie najmocniejsze jest

panowanie kobiet, przyjaźń jest słabszą od miłości,
przyjaźń, córka rozwagi, ponieważ im nie przypi-
suje wdzięków, nie jest od nich pożądaną, chyba
wtedy, gdy już innego hołdu spodziewać się nie
mogą. Miłość wszelako, jakiegokolwiek jest rodza-
ju, nigdy nie jest wolną od niespokojności i trosk i
zwykle się kończy (gdyż wszystko ma swój koniec
na tym świecie) przez wymówki, żale, kłótnie i
niesnaski.

Jeżeli miłość jest gwałtowną, jest zarazem za-

zdrosną, a jakaż to jest męka, kiedy człowiek sądzi,
że nigdy nie jest dosyć kochanym, a chociaż nie
dowierza, zawsze jednak kocha; kiedy jeden
uśmiech czarujący, w jednej chwili cieszy go
nadzieją podobania się i w tejże chwili mu się ją
odbiera. Jeśli miłość jest spokojną i
nieprzymuszoną, staje się płochą i niestałą. Czeka
bez niecierpliwości na to szczęście, którego pomysł
nie dawno wzbudzał jego żądze, bierze ona
przyzwyczajenie za stałość, nie pragnie wprawdzie
zerwać swoich węzłów, lecz je zwolna i stopniowo
osłabia; aż nareszcie sama gaśnie zupełnie.
Wierzmy w tym względzie doświadczeniu tylu
wieków; miłość, z której na próżno zawsze starano
się utworzyć cnotę, jest tylko słabością,
szaleństwem, gorączką rozumu; jest nareszcie
namiętnością, która ze wszystkich najwięcej

zrządza w społeczności, więcej ona zatruje serc
niespokojnością, więcej ich rozdziera niż spaja.
Wszelako w tych towarzystwach, w których miłość
nie może być znaną, czyliż znajdziemy więcej
jedności i zgody? Przedrzyjmy się do tych świętych
schronień, gdzie ludzie sądzą, że nie będąc
wystawieni na troski i trudy światowe, mogą
bezpiecznego używać spokoju? Tam bez wątpienia,
jeden tylko przedmiot powinien wszystkich
zajmować; obietnica i nadzieja szczęścia
wiecznego, lecz cóż w nich pospolicie widzimy?
Oto ludzi, którzy równie jak wszyscy, wadami i
słabością wypłacać muszą dług ludzkości; ludzi,
którzy obciążeni więzami, jakie sami na siebie
włożyli, dźwigają je raczej niż noszą, których serce
skołatane przeciwnościami, z trudnością otwiera
się uczuciom przyjaźni i łatwiej przyjmuje
zazdrość, potwarz i nienawiść. Lecz nie wchodźmy
w większe szczegóły zgromadzenia, które w
całości uważane, zasługuje na poszanowanie i
względy.

Uważając ludzi w ogólności, dziwić się temu nie

należy, gdy bowiem człowiek każdy, z przyczyny
zmieniania się gustów i niestałości swego humoru,
sam ze sobą nie jest zgodny, społeczność tym bar-
dziej przedstawia nam ciągłą sprzeczność zdań i
uczuć. Podległa wtedy rodzącym się żądzom;
współubieganiu i ogniom gwałtownym
namiętności, podobną jest ona do tych meteorów,
które trafem w przestwór powietrzny puszczone,
zajmują się płomieniem na każde poruszenie
wiatru.

Człowiek przecież jest z przyrodzenia jedyną

istotą zdolna do towarzystwa; gdyby nie instynkt
do tego powodował, potrzeby przymusiłyby go do
wejścia w społeczność. Sam sobie zostawiony, nie
miałby współzawodników, ale by też nie miał po-

mocy; świat cały byłby dla niego straconym, gdyż
może tylko używać jego korzyści w wspólności z
innymi ludźmi, i pod pewnym rodzajem z obopól-
nego zapewnienia, które go zabezpiecza od prawa
mocniejszego (czyli co na jedno wychodzi), od pra-
wa zręczniejszego.

A tak każda społeczność winna swój początek

wzajemnym potrzebom, lecz nic tak dalece nie
zmniejsza ich korzyści i wdzięku, jak egoizm, nie-
nawistna skłonność, która pragnie wszystko do
siebie zagarnąć i nie chce ustąpić niczego, co sądzi
być zdolnym do czynienia sobie zadość.

Znam tylko jeden rodzaj ludzi, z którymi spo-

łeczność jest istotnie przyjemną. Są to ludzie
cnotliwi, których humor jest słodki i serce
dobroczynne, których usta wyrażają otwartość, a
fizjognomia naturalna prawdziwe uczucie, którzy
surowi bez mizantropii, uprzejmi bez podłości,
żywi bez uniesień, nie tak starają się jaśnieć swoim
dowcipem, jak raczej rozwinąć w innych dowcip,
który w nich dostrzegają, którzy nigdy nie chwalą
ani ganią z uprzedzenia lub kaprysu, którzy nie
gadają tylko dlatego, aby gadać, którzy okraszają
wszystkimi wdziękami skromności, zdania, które
po nich zaufanie i słuszność wyciąga; którzy
nareszcie znosząc słabości, jakich poprawić nie
mogą, nigdy się nie natrząsają z nierozsądku i
niesprawiedliwości. Nie ulegli sami zepsuciu,
cierpią oni złych w nadziei, że ich poprawić
zdołają. Tak słońce oświeca bagna nieczyste i
brudne nie tracąc przeto na swojej świetności i
blasku.

O SPRAWIEDLIWOŚCI ALBO O PRAWACH

CYWILNYCH I MORALNYCH

Istnieją w świecie dwa gatunki praw równie nie-

zbędnych: prawa cywilne i prawa moralne.
Źródłem pierwszych jest mądrość i wola
panującego; źródłem drugich są uczucia mędrców
wszystkich wieków i czasów. Pierwsze potępiają
występki, drugie zalecają same tylko cnoty. Prawa
cywilne, wsparte całą powagą praw moralnych
surowe na przestępców wymierzają kary. Prawa
zaś moralne same przez się ani karzą ani
nagradzają; całą ich nagrodę stanowi zaszczyt z ich
zachowania pochodzący; całą ich kara jest hańba,
żeśmy je zaniedbali. Pierwsze spisane są w
księgach prawodawczych, można ich przeto nie
znać; lecz prawa moralne we wszystkich sercach są
wyryte i pod żadnym pozorem spod nich
wyłamywać się nie można; pierwsze lubo powinny
być zawsze zgodne z rozumem, mogą być niekiedy
niezrozumiałe dla tych, dla których są przypisane;
drugie zaś są stosowane dla każdego charakteru,
wieku i stanu, równie dla małych jak i dla wielkich:
każdy powinien je wypełniać od czasu jak został
człowiekiem; a nawet nie może się ten nazwać
istotnie człowiekiem, kto im nie chce ulegać. Tak
jedne jak drugie przykładają się do dobra
społeczności, lecz pewniej i powszechniej dokazują

tego prawa moralne, gdyż wpływ ich rozciąga się
na wszystkie czynności człowieka tak dalece, że
urządzają nawet poruszenia duszy naszej.

Cycero uznawał powszechną sprawiedliwość.

Sprawiedliwość narodów była według niego
słabym jej tylko odbiciem; uważał ją za źródło
praw ludy obowiązujących i zapewne, gdyby
panowała na ziemi, sama już byłaby dostateczną do
rządzenia nami. Gdyby ta sprawiedliwość
przewodniczyła naszym narodom, czyliżby ich
rezultat nie był zawsze skuteczniejszym?
Gdybyśmy tylko na jej rozkaz walczyli, nie
byliżbyśmy pewniejsi zwycięstwa? W jakim stanie
byłby skarb narodu, gdyby nim według prawych
zasad zawiadywano? Gdyby ta powszechna
sprawiedliwość urządzała wszystkie nasze
czynności, czyliż byśmy potrzebowali naówczas
nadzoru? Jest ona węzłem jednoczącym poddanych
z ojczyzną, jest ona tą duszą, która wlewa w nich
uczucia patriotyzmu i czyni ich niezwyciężonymi
wszędzie, gdzie tylko idzie o obronę ojczyzny. Ona
hamuje ambicję, niszczy zazdrość i odstręcza ludzi
od podłego ubiegania się o łaskę wyższych, ona
wstrzymuje lub miarkuje wszystkie namiętności;
zgoła jest ona najmocniejszą podporą tronu i naj-
pewniejszym zakładem pomyślności państwa.

Oprócz tej pierwotnej sprawiedliwości, której za-

ród istnieje w duszy każdego, są jeszcze, jakośmy
mówili, prawa utworzone na tych zasadach, do któ-
rych powinniśmy stosować wszystkie nasze uczu-
cia. Jest to jakoby nowa sprawiedliwość, mniejszy
wprawdzie zakres mająca, ale też za to, obiecując
nagrody i grożąc karami, pewniej nas może nakło-
nić do wypełnienia tego wszystkiego, co pierwsza
nakazuje. Cóż przymusiło do użycia tak smutnego i
sromotnego środka? Jakoby sam wzgląd na szczę-

ście wypływający z jej wypełnienia lub przynaj-
mniej chęć uniknięcia zgryzot, dręczących serca
występnych, nie powinny dla nas być dostateczną
do cnót pobudką.

O PRAWDZIWEJ POLITYCE

Jedną z najważniejszych zasad dobrej polityki

jest ta: aby utrzymywać w najdokładniejszej rów-
nowadze stosunki, zachodzące między panującym
a poddanymi, i aby w ten sposób zarządzać naro-
dem, iżby poddani tyle przekonani byli o
słuszności i potrzebie tego, co im nakazujemy, ile
panujący powinni być przeświadczeni o gorliwości
i szybkości z jaką oni rozkazy ich wykonują.
Gdyby ta harmonia, której zasady moralne równie
są niezmienne, jak zasady fizycznego świata,
gdyby mówiąc, ta harmonia została nadwerężona,
wtedy rząd monarchiczny zamieniłby się na
despotyczny, a posłuszeństwo na niewolę.

Prawdziwa polityka powinna być opartą na

najskrupulatniejszej słuszności i poczciwości, na
wzajemnym zapewnieniu opieki i usług, na nie-
nadwyrężonym węźle wzajemnej pomocy między
panującym a poddanymi. Wymaga tego nie tylko
powinność, ale dobro jednych i drugich, a nawet
wspólne ich szczęście od tego jedynie zależy.

Wolność w państwie jakim na tym polega, że

władni jesteśmy czynić to wszystko, co prawo
dozwala; że przeciwnie nikt nie może przymusić do
robienia tego, czego toż prawo zabrania; taka to
wolność stanowi bezpieczeństwo obywateli, spra-

wuje, że się jedni drugich nie lękają, a taka właśnie
wolność w monarchicznych krajach ma miejsce;
ona to ustala kształt rządu i zapewnia spokojność
panującemu.

Myliłby się, kto by sądził, że wolność panującego

inną jest od wolności ludu. Panujący bowiem nie
może chcieć tego wszystkiego, co jest
niepodobnym, a w takim stanie rzeczy nie ma się
niczego lękać od poddanych, którzy go wtenczas
więcej kochają, niżeli się boją; z ufnością pośród
nich przebywa, jemu przyznaje naród swoje
szczęście, a prawo tylko wymierzania kary;
przekonany, że ten, co władze jego piastuje,
bardziej ją jeszcze ustalając, nie będzie się starał
rozszerzyć jej nad przepisany zakres; władza jego
będzie się opierała na powadze praw, a ich
wykonanie stanowi jego bezpieczeństwo i chwałę.

Jakoż wystawmy sobie króla kochającego rze-

czywiście poddanych, który przez swoją dobroć,
otwartość i sprawiedliwość, zyskał ich miłość i za-
ufanie; dość mu będzie na tej miłości, żeby go
szanowały sąsiednie mocarstwa.

Samo wyobrażenie, jakie mają wszyscy o jego

rzetelności, stanowi całą jego politykę; przez nią
łatwiej i prędzej wszystkiego dokazać może, jak
przez te przewrotne i ohydne wykręty, które są
istotą, a zarazem hańbą tego, co nazywamy
polityką.

ROZMOWA EUROPEJCZYKA

Z WYSPIARZEM Z KRÓLESTWA

DUMOCALA

Żałowałbym podróży mojej tak niebezpiecznej do

Indii, gdybym z niej nie odniósł jednej korzyści,
która wszystkie moje wynagrodziła cierpienia; na-
byłem bowiem nowych wiadomości, które, jak się
spodziewam, równie będą pożyteczne dla publicz-
ności, jak były dla mnie.

Zostawiając innym podróżnym zwyczaj opowia-

dania wszystkich przygód długiej i niebezpiecznej
podróży, powiem tu tylko: że kiedy znajdowaliśmy
się w wysokości 52° i 14° stopnia szerokości
południowej, wiatr gwałtowny i południowo-
wschodni spędził nasz okręt zupełnie z drogi i
zaniósłszy go do nieznanych brzegów rozbił o
skałę. Ja sam tylko uszedłem zatonienia, pasując
się czas jakiś z bałwanami morskimi dostałem się
szczęśliwie na ląd a spostrzegłszy w pewnym
oddaleniu dosyć porządną wieś poszedłem w tę
stronę w celu otrzymania pomocy i ratunku.

Wkrótce otoczyli mnie mieszkańcy przypatrując

mi się z niezmiernym podziwieniem, z którego
wniosłem, że wyspa ta była niedostępna dla cudzo-
ziemców, zaczęli do mnie wszyscy razem mówić;
nie mogąc im odpowiedzieć starałem się gestami
dać im poznać moje położenie, z których łatwo
wnieśli, że z odległych krajów przybywam, żem się
rozbił na morzu i że wreszcie proszę ich o po-

moc i przytułek. Zdawali się wszyscy użalać nad
moim nieszczęściem i wzrokiem litościwym zachę-
cając wzajemnie do dania mi pomocy, gdy wtem
zbliżył się do mnie ich naczelnik, a wziąwszy za
rękę zaprowadził do swego domu, gdzie mnie z
wszystkimi przyjęto względami i opatrzono w to
wszystko, co było potrzebnym do przywrócenia
zdrowia i wypocznienia po trudach.

Przepędziłem u nich cały miesiąc. Wieś ta stała w

przyjemnym bardzo położeniu, powietrze było
czyste i pogodne; widząc zaś jedność, jaka między
mieszkańcami panowała, można by sądzić, że
jedną tylko składali rodzinę. Dwie szczególnie
rzeczy zastanowiły mnie przez swą użyteczność.
Były to dwa gmachy, z których jeden służył za
skład zboża na przypadek nieurodzaju
zachowanego, w drugim zaś był szpital dla ubogich
miejscowych, utrzymywany kosztem gminy.

Uwielbiałem te dwa użyteczne zakłady, które za-

słaniały kraj od głodu i przeszkadzały żebractwu, a
następnie rozpuście i próżniactwu, nie wiele
kosztowały gminę, a ich korzyści nieskończenie
wynagradzały ciężar umiarkowany, jakim każdego
mieszkańca, stosownie do jego zamożności, doty-
kały.

Byłem w tym kraju tak nadzwyczajnym przed-

miotem, że przysłano rozkaz sprowadzenia mię do
stolicy, w której król przesiadywał. Przez całą
drogę widziałem grunta dobrze uprawiane, wszę-
dzie okazywała się zamożność, na wszystkich twa-
rzach widać było radość i swobodę; wszędzie po-
strzegałem otwartość i ludzkość, wszędzie okazy-
wała się rządność i porządek, będące oznaką
mądrości rządu oświeconego i stałego w przyjętych
raz zasadach.

Po trzytygodniowym tam pobycie przybyłem do

stolicy. Miasto to było ogromne, ulice w nim czy-
ste, szerokie i otwarte; domy prywatne wygodne
lecz proste, wspaniałość i okazałość jedynie dla
gmachów publicznych zostawioną była. Gmachy te
w odmiennym guście od naszej architektury, lecz w
prostszym i szlachetniejszym stawiane, wykazy-
wały wielkość geniuszu założyciela.

Jeden z tych gmachów przeznaczony był dla

młodzieży krajowej wszelkiego stanu. Rząd utrzy-
mywał w niej swoim kosztem biegłych nauczycieli
do nauk i kunsztów i ci uczniowie, którzy nie byli
w stanie płacić za siebie, byli wychowywani z rów-
nym staraniem jak ci, którzy płacili. Ta opłata
jednakże była tak niska, że rzadko kto uskutecznić
jej nie mógł.

Nie uczono w tej szkole żadnych cudzoziemskich

języków, te tylko nauki i kunszta były w niej
objęte, które mogą być użyteczne dla państwa; dla-
tego też wychodzili z niej zawsze obywatele,
zdolni z honorem służyć ojczyźnie i artyści
doskonali w swoim powołaniu. Nie było w
państwie nigdzie ludzi niezdatnych, na urzędach
lub rzemiosłach, którymi się trudnili, nie widać
było nigdzie ludzi nie użytecznych dla
społeczności przez swą niezdolność lub
nieczynność. Praca stała się miła przez nałóg,
ponieważ zaś każdy był wychowany w powołaniu,
jakie pełnił, każdy też z ochotą w nim pracował.
Rodzice nie mogli rozporządzać powołaniem
dzieci; zależało to od gustu ich samych, a do
czegóż nie doprowadzi gust dobrze kierowany?

Na trzeci dzień po moim przybyciu, przedsta-

wiono mnie poważnemu człowiekowi, który mi się
zdawał być braminem, ze znajomością i obowiąz-
kami prawa łączący obowiązki kapłańskie. Po-

strzegłem w nim wielką chęć do rozmawiania ze
mną, jakoż poruczył jednemu ze swoich przybocz-
nych, żeby mnie nauczył języka krajowego. Jest to
język najłatwiejszy do nauczania się, prosty, bez
ozdób i mało słów ma, które nadto, nie odmieniają
swego zakończenia, we trzy miesiące mogłem już
nim dostatecznie mówić. Bramin chciał mnie na-
przód obznajomić ze swoją religią i oświadczył, że
moja wiara nie jest mu obca. ,,Niedawno rzekł,
jeden z ofiarników waszej wiary, nie wiem jakim
sposobem, dostał się do naszej wyspy, chcąc w niej
rozsiewać waszą naukę. Tak rzadkie widowisko
uczyniło lud nasz bacznym na jego mowy, lubo je
zaledwie rozumiał. Człowiek ten otoczony zawsze
niezmierna liczbą ciekawych, których może brał za
zwolenników, przebiegał spokojnie nasze państwo,
aż nareszcie zaszedłszy do jednej jego części przez
dzikich zamieszkałej, nielitościwie został przez
nich zamordowany. Żałowałem bardzo, że mi się
nie zdarzyła sposobność rozmawiania z nim, gdyż
poznałem jego dogmata tylko z opowiadania tych,
co go słuchali. Według ich opowieści, religia wasza
zadziwia przez swą dawność, której początek od
stworzenia świata wyprowadzacie, przez ciągłe i
ustawowe postępy, przez czystość, surowość, uży-
teczność ,a nawet potrzebę swoich prawideł. Lecz
szkoda, żem się nie dowiedział o tajemnicach,
które w sobie zamyka?" Na tak otwarte i pochlebne
jego zdanie o godności mojej religii, uczułem żywą
chęć oświecić go więcej w tej mierze, lecz nie
posiadając dosyć zdolności, przy tym równie mu
nieznany, jak i wzmiankowany misjonarz,
musiałem zaniedbać tłumaczenia mu tych prawd, o
których możebym go nie zdołał gruntownie
objaśnić.
Tym łatwiej zaś odstąpiłem mego zamiaru, że nic

w jego uczuciach przeciwnego naszym nie widzia-
łem.

„Rozum, rzekł, dał mi pojąć, że świat sam ze

siebie stworzyć się nie mógł; Bóg tylko stworzył
go z niczego i nadał mu porządek, układ, ruch i
życie".

„Jako stworzenie tegoż Boga, staram się wypeł-

niać jego wolę, czuję, że chcąc mu podobać się,
powinienem unikać występków, a ćwiczyć się w
cnotach; że sprawiedliwość Jego musi za dobre
wynagradzać, a za złe karać; jako dzieło rąk Jego
winniśmy mu miłość, której szlachetniej mu do-
wieść nie możemy, jak kochając wzajemnie jedni
drugich. Takie jest główne naszej wiary prawidło z
niego to pochodzi, że jedność i pokój w państwie
naszym panują, oraz że panujący, dobrotliwie z
nami się obchodzą, kiedy my wzajemnie zupełną
mamy ufność w szlachetność powodów, które im
każą samowładnie nami rządzić".

Ponieważ miłość bliźniego, o której mówił mi

Bramin, jest także podstawą naszej religii, rzekłem
więc mu, że zasady jego nie różniłyby się prawie
od naszych. „Jeśli tak jest w istocie, rzekł Bramin,
skąd pochodzą między wami rozterki dręczące i
uciążające procesa, skąd zabójstwa, rozboje, te
mordy, które najwięcej uderzają w waszej historii,
jak gdyby sława wasza zależała od przelania ich
pamiątki potomności".

„Nie dziw się temu, dodał, że tak dokładnie znam

wasze obyczaje i zwyczaje; kiedym był jeszcze
młody, wpadła mi w ręce przypadkiem jedna z wa-
szych książek, kazałem ją sobie przetłumaczyć
Europejczykowi, który podobnym jak ty do nas
dostał się przypadkiem. Była to wasza historia po-
wszechna, zawierająca układ, rewolucję, prawa,
zwyczaje i rozmaite religie państw waszych. Prag-

nąc oświecić się, chciwie, to dzieło czytałem i
wkrótce mówiłem o nim królowi, który żądał,
abym z niego treść wyciągnął. Ponieważ geniusz
szczęśliwy ze wszystkiego korzystać umie, przeto
też i on potrafił wyczerpać z niego użyteczne za-
miary, które później w państwach swoich przypro-
wadził do skutku. Co do mnie wyznam otwarcie, że
książka ta o mało co nie zniszczyła wszystkich
uczuć przez wychowanie nabytych, a które szczę-
ściem dotąd jeszcze dochowałem. Znalazłem w niej
bowiem wzniosłe maksymy religii, które nieszczę-
ściem nie miały wpływu na umysły wyższych, ani
na postępowanie poddanych.

"O jak wielka, rzekłem różnica między tamtym

krajem a naszym, u nas bowiem religia jest naj-
mocniejszą podporą władzy najwyższej. Przez nią
to królowie nasi uważając siebie za obraz bóstwa,
biorą sobie za powinność karać występki, bronić
niewinności i nagradzać cnoty; przez nią to każdy z
nas uznając ich władzę za pochodzącą od Boga,
być im posłusznym za chwałę sobie poczytują".

Cóż miałem odpowiedzieć na tak słuszne zarzuty

Bramina, które jeszcze bardziej utwierdzał przez
tak sprawiedliwe porównanie. Rzekłem mu jednak
„lepiej byś trzymał o naszej religii i obyczajach,
gdyby kraj wasz miał jaki związek z naszym".

,,Broń Boże, przerwał mi Bramin, abym tak da-

lece szukał wyjaśnienia moich wątpliwości; żaden
z nas nie opuszcza swego kraju, ani nawet dla
miłości zysku, dla którego najniebezpieczniejsze
przedsiębierzecie żeglugi. Ludy nasze bowiem do-
statecznie znajdując bogactw w produktach własnej
ziemi i płodach swojej pracy, w pokoju są
przywiązani do rodzinnej ziemi.
„Szczególnie zaś dwie przyczyny wstrzymują nas

w granicach kraju; pierwsza, że uważamy za hań-
biące, a nawet nieużyteczne, te wszystkie wasze
starania w nabyciu bogactw, którymi pragniecie
wznieść się ponad resztą obywateli; więcej u nas
szacują nędzarza z zasługą, niż najbogatszego czło-
wieka bez talentów i cnoty. Dlatego też cała nasza
ambicja ogranicza się w tym, aby każdy był w
swoim stanie takim, jakim być powinien, żaden
blask obcy u nas nie łudzi, szukamy człowieka w
głębi jego serca, a nie sadzimy o nim z bogactwa
lub godności, które nie mogąc nigdy same przez się
uczuć jego moralnych naprawić, często bardziej je
psują.

„Drugą przyczyną jest położenie wyspy naszej

zewsząd nieprzystępnej; z której równie trudno wy-
dobyć się jak do niej się dostać, może bowiem bez
tej zawady nie słuchając mądrości, tylko za przy-
rodzoną idąc skłonnością, przebywaliśmy jak i wy
odległe morza i nazbierawszy nieużytecznych skar-
bów, przywieźlibyśmy z nimi razem te wszystkie
klęski, jakie miłość bogactw między wami rodzi".

Zgadzam się na to, rzekłem mu, że obyczaje na-

sze mniej czystsze i prostsze od waszych, zasługują
po większej części na naganę; ale też musisz
wiedzieć, że wady, jakie nam zarzucasz, są pod-
stawą pomyślności państw naszych, utrzymujących
się na wysokim szczeblu bogactw i wielkości.

„Znam, rzekł Bramin, stan waszych królestw i ich

pomyślności, jeśli tak można nazwać próżny blask,
który was w oczach własnych tak bardzo nad nas
wynosi. Przypominam sobie teraz wiele drobnych
szczegółów z waszej historii powszechnej, które mi
już nieco wyszły z pamięci. Podług niej macie dwa
rodzaje rządu: rząd monarchiczny i republikański".

„Rząd monarchiczny jest podług mnie najzdol-

niejszy uhamować nieugiętą próżność ludzi i
umiarkować ich niestałość i płochość. W takim
tylko państwie można spokojnie i bezpiecznie
używać swej szacownej wolności, która w
Rzplitych jest tylko źródłem nieszczęśliwych
rewolucji; wolność ta nade wszystko daje się czuć
pod rządem króla, który jest przeświadczonym, że
chwała jego i szczęście zależy jedynie od jego cnót
i miłości narodu. Takim jest nasz teraźniejszy
monarcha; ponieważ on nie oddziela interesu
swego od naszego, chciałby też, aby wszystkie jego
bogactwa były naszymi, sądzi, że wtedy tylko
prawdziwie korzystnie ich używa, kiedy je między
naród rozdaje i nie myli się wcale, ma on bowiem
w zamianę wdzięczność, która nas zawsze zniewala
do oddania mu tego w potrzebie, cośmy z rąk jego
otrzymali. Rzadki może jest podobny przykład
między wami".

Przerwałem w tym miejscu Braminowi mowę,

chcąc bronić chwały naszych monarchów. Są, rzek-
łem między nami tacy, co lubo celując odwagą i
męstwem, prowadzą jedynie wojnę dla przymu-
szenia nieprzyjaciół do pokoju, a stali w swoich
przedsięwzięciach wśród najwspanialszych tryum-
fów, zawsze go ofiarują. Przyjaciele własnych pod-
danych, ich tylko szczęście mają na celu i bardziej
uważają za podpory swojej władzy, aniżeli za pod-
ległych sobie ludzi.

„Wiem, jak wielką wagę przywiązujecie do wa-

szej polityki. Jest to wielka nauka, jedyna sprężyna
waszych działań, środek, którego używa wasza
duma i chciwość. Każdy ten u was, co bez zasługi
chce dojść zaszczytu lub bogactw, do niej się zwy-
kle ucieka. A tak uczycie się okazywać innymi, jak
w rzeczy samej jesteście, żeby uwieść tych, którym

wiele na tym zależy, aby was zgłębić mogli; nieraz
nawet u was poczciwy człowiek musi udawać
różne przywary i wady, dla podobania się człowie-
kowi rozwiązłemu i bezczestnemu, od którego
może się spodziewać jakiejś łaski i względów".

,,Zawsze do celów waszych krzywą postępujecie

drogą, żaden nie chce działać otwarcie, żeby się
sam nie zgubił; rugując zaś z społeczności dobrą
wiarę, wyłączyliście z niej razem słodycz i ufność;
nieszczęście wasze jest tak wysokie, że nie umiecie
rozróżniać cnoty od występku, a prawdy od fałszu;
a to ciągłe przekonanie, że każdy pragnie oszuki-
wać, niszczy między wami do szczętu otwartość i
zaufanie".

Poznałem z mowy Bramina, że nie był wcale po-

litykiem i życzyłem mu wewnętrznie mniej prosto-
ty obyczajów i naiwności, których śladów nawet w

krajach naszych nie przypuszczał.

Dziwno, mi, rzekłem, że czytając naszą historię

nie uważałeś w niej tych nadzwyczajnych czynów,
które nieraz świat zadziwiały, tych nagłych i nie-
przewidzianych wypadków, owych gwałtownych w
krajach wstrząśnień, co długo przygotowane, nagle
odsłoniły całą obszerność i głębokość polityki,
która je utworzyła. Powiem ci nadto, że niedość
odróżniasz roztropność od, podstępu, szczerość od
niedyskrecji, przezorność od oszustwa,
przebiegłość od fałszywości i zręczność od
wykrętów.

,,Nie rozumiem wcale tej różnicy, odpowiedział

Bramin, nie zdaje mi się bowiem, żeby cnoty i
przywary tak się blisko stykały z sobą, aby je za
jedno wziąć można było; ty sam nawet może
mieszasz je ze sobą, chcąc ustanowić między nimi
tak ścisłe granice; z tego zaś, że tak mały między
nimi ustanawiasz przedział, wnoszę sobie, że
łatwość z jaką

go przeskoczyć można, często was musi do
występku prowadzić".

,,Mimo to wszystko, rzekł Bramin, czyliż byś nie

mógł dać mi jaśniejszej definicji i o tej polityce,
którą tak mocno chwalisz i uważasz za jedną sprę-
żynę największych wypadków. Czy ma ona pewne
prawidła i niezmienne zasady? Czy się nie odmie-
nia stosownie do czasu, miejsca i okoliczności?
Jest że ona nieomylną, albo czy nie zależy mniej od
geniuszu, który nią kieruje, niżeli od trafu, który
nieraz jej się sprzeciwia i w jednej chwili wszystkie
obala układy".

„Zdaniem moim, dodał, (a zapewne i zdaniem

wszystkich mędrców świata) najlepszą polityką, ja-
kiej się trzymać możemy w rządzie państw i w ca-
łym naszym postępowaniu, jest to prawidło: żeby
żadnej nie mieć polityki i postępować jedynie we-
dług prawideł roztropności i rozumu.

,,Monarcha, który potrafił zjednać poszanowanie

sąsiednich narodów, więcej przez swą rzetelność
jak przez potęgę, który przez dobroć i
sprawiedliwość pozyskał miłość narodu, monarcha
taki łatwo dokona wszystkich przedsięwzięć nie
używając żadnych mniej przydatnych tajemnic".

Przechodząc dalej Bramin inne gałęzie rządu,

wyjawił mi swoje zdanie o wojnie i utrzymaniu
wojsk; lecz te wszystkie jego zasady znalazłem
zupełnie przeciwnymi naszej opinii. Mówił mi po-
tem o skarbowości; nauki jego zdały mi się tak
ważne, że ze szczególną słuchałem uwagą.

"Układ, rzekł, jakiego się trzymamy w naszych

finansach, na trzech szczególniej zasadza się częś-
ciach, pierwsza ma na celu rozkład stosowany i
sprawiedliwy ciężarów, druga łatwy i całkowity

pobór, trzecia takie nimi zawiadywanie, aby wydat-
ki nigdy nie przewyższały przychodów".

„Co do pierwszego artykułu: panujący wkładając

na nas podatek, podobnie sobie postępuje jak
prywatny, co żyjąc jedynie z płodów swojej roli,
starannie ją uprawia, lecz uważa, ażeby jej sił przez
zbytnią chciwość nie wyczerpał i woli wyrzec się
raczej nadmiaru płodów, żeby zawsze miał tyle ile
konieczne potrzeby wymagają. Wszystkie pro-
wincje opłacają u nas podatki, lecz żadna nie jest
przeciążona, a nawet nie opłaca tyle, ile by mogła
opłacać. Sprawiedliwość bowiem, a nawet interes
panującego wymaga aby ci, których majątki jedy-
nym dochodów jego są źródłem, zostawali w

pew-

nej zamożności. Jeśli muszą dźwigać ten ciężar, nie
powinni przecież pod nim upadać, chlubniej jest
zaś dla tego, co nakłada, gdy go chętnie wnoszą,
nie zaś z niesmakiem i wstrętem. Miłość
poddanych jest najszacowniejszym dla panującego
skarbem".

Nie mniej jest ważnym i drugi artykuł; wybie-

ramy nasze podatki bez pomocy poborców i celni-
ków, również zawsze chciwych jak
nieużytecznych, którzy tak zawsze czerpają w
źródle, że je zupełnie wysuszają i którzy pod
pozorem zbogacenia swego pana równie kradną,
jak zdzierają i gubią lud nieszczęśliwy.

Ostatni artykuł najwięcej ze wszystkich ściąga

naszą uwagę; staramy się poznać dokładnie corocz-
ne potrzeby i wydatki publiczne, składamy potem
w zapasie sumy na ten cel przeznaczone, których
tylko na wydarzające się potrzeby państwa używa-
my. Sam król święcie to mądre prawo zachowuje,
sądzi bowiem, że to tylko do niego należy, to tylko
może obracać na utrzymanie swego dworu, na swo-
je zabawy i dary, co pozostaje po zaspokojeniu

wszystkich potrzeb państwa i tego wszystkiego, co
dobro i interes kraju nakazuje".

Widząc Bramin, z jaką go przyjemnością słucha-

łem, ciągnął dalej swoje opowiadanie, a chcąc mi
dać zupełnie dokładne wyobrażenie o polityce swe-
go narodu, zaczął mówić dalej o sposobie wymie-
rzania u nich sprawiedliwości. „Ponieważ, rzekł
panujący nie może sam jej czynić, postanowił za-
tem ludzi biegłych w prawie, którzy bezpłatnie ją
wymierzają. Przed panowaniem teraźniejszego na-
szego króla wszystkie urzędy nasze były wystawio-
ne na aukcję, tych bowiem tylko godnymi uzna-
wano, którzy byli w stanie więcej za nie zapłacić.
Talenta, które najczęściej ubogich są udziałem, (jak
gdyby tylko samo ubóstwo pobudzając geniusz
przez prace do majątku doprowadziło) talenta
nigdy prawie nie otrzymywały urzędy; co gorsza
nawet, poszło stąd, że ci, co mieli prawo
domierzania sprawiedliwości, zwykle ją
sprzedawali więcej dającemu dla wynagrodzenia
sobie kosztów urzędowania.

„Dziś już nie ma tego nadużycia, miejsca sądowe

przyznawane są osobom najgodniejszym, którzy
swojej biegłości dają dowody; i nie strony, lecz
monarcha opłaca sędziów, a zarazem oświeca ich,
jego mądrość i czujność wynagradza lub karze,
powaga ogranicza ich władzę, żeby jej nie naduży-
wali, a nawet oznacza małą ich liczbę w każdym
trybunale; przekonał się bowiem nasz monarcha, że
gdzie wielu bardzo sędziów, tam tylko większa pa-
nuje niezgodność zdań i sprawy dłużej się wloką ze
strata obu stron, tak tej, co ma słuszność, jak i tej,
co niesłusznie działa".

Kiedy tak dokładny zaprowadzono wymiar spra-

wiedliwości we wszystkich częściach rządu, poszło
zatem koniecznie, że go wprowadzono również i
do

wszystkich innych szczegółów, które dotyczą po-
myślności lub majątków ludu naszego.

„Wiesz zapewne, mówił dalej Bramin, że admi-

nistracja ogólna każdego kraju na cztery główne
daje się rozdzielić poddziały; tymi są: wojna, skar-
bowość, sprawiedliwość i policja. Podobne
poniekąd do tych żywiołów, których zgodnym
działaniem utrzymuje się przyrodzenie; cztery te
wydziały dobrze urządzone i w dokładnym z sobą
zostające związku, utrzymują państwo i
przykładają się równie do jego pomyślności i
potęgi, jak do chwały i okazałości".

,,Przekonani o prawdzie tego, com powiedział,

ustanowiliśmy w każdej prowincji regencję złożoną
z czterech osób, równie roztropnych jak
cnotliwych, równie biegłych jak szczerze
kochających swoją ojczyznę. Z tych 4 osób składa
się rada prowincjonalna, której przewodniczy
Rządca, posiadający zaufanie monarchy, mający
obowiązek przestrzegania porządku i baczenia,
żeby się w nich nie działo nic przeciwnego
interesowi monarchy i narodu".

,,Każdy z tych radców (tak ich bowiem nazywa-

my) stoi na czele osobnego wydziału; pierwszy za-
trudnia się tym wszystkim, co się tyczy wojsk tej
prowincji; drugi zarządza skarbowością; trzeci czu-
wa nad wymiarem sprawiedliwości; czwarty zaś
kierunek policji ma sobie powierzony".

„Żeby zaś ta ich praca zupełnie użyteczną być

mogła, powinna odnosić się do wspólnego ogniska,
które by wszystkim szczególnym władzom nada-
wały przyzwoity dla dobra publicznego kierunek i
stąd więc pochodzi, że takowi rządcy podlegli
czterem ministrom do osoby króla przywiązanym,
z których każdy ma ogólny ster jednego z tych

czterech wydziałów, o których mowa. Z nich skła-
da się najwyższa rada panującego".

,,Takowym ministrom radcy prowincjonalni zda-

ją zawsze sprawę z tego, co się w ich kręgu dzieje.
Takowe raporta przedstawiają ministrowie królowi
na radzie, która o nich stanowi i natychmiast sto-
sowne względem nich wydaje przepisy; a tak król
może widzieć codzień jasny obraz obecnego stanu
państwa, zaradzi wszelkim nadużyciom, w chwili
ich dostrzeżenia, a co lepsza jeszcze, może uniknąć
bezrządu, jaki z natłoku spraw przez niedbałość
zaległych powstaje". Zdziwiony tak cudownym
układem przerwałem milczenie i zapytałem Bra-
mina, jakim sposobem król jego mógł utworzyć i
wykonać tak wielki zamiar, nade wszystko zaś pod
względem skarbowym; musiał bowiem nie jednej
w tym doznawać przeszkody od tylu osób, które
wszędzie starają się wzbogacić z krzywdą panują-
cego i narodu.

,,Król pragnący dobra swych poddanych, odpo-

wiedział Bramin, niech tylko trwa silnie w swojej
chęci, zawsze dojdzie do swego celu mimo wszel-
kich przeszkód. Nie ma zaś przyczyny lękać się ani
łakomstwa, ani ambicji ze strony swoich mini-
strów".

„W liczbie tylu użytecznych przymiotów, jakie

król nasz posiada, jest jeden szczególniej zdaniem
moim potrzebniejszy dla panującego, a który
mógłby nawet wszystkie inne zastąpić; przymiotem
tym jest głęboka przenikliwość. Pan nasz zna
dobrze ludzi i nigdy się w ich wyborze nie myli,
tak jak biegły artysta, co geniuszu bardziej niż do-
świadczenia pomocą, łatwo potrafi rozeznać narzę-
dzia najprzydatniejsze do jego kunsztu. Ministro-
wie, którzy dzisiaj zaufanie jego posiadają, zasłu-

gują na nie przez swoje cnoty i zapewne nie wy-
brałby ich, gdyby mógł w kraju godniejszych
swego zaufania znaleźć. Zupełna jedność panuje
zawsze między nimi, bo wszyscy jeden tylko cel
mają, to jest: dobro ojczyzny; ich gorliwej pracy
winno teraźniejsze panowanie swą świetność i
chwałę.

To, com powiedział, może cię już dostatecznie

przekonać, że polityka nasza nieskończenie wasze
przewyższa, tak mądrością, jak i prostotą zasad
między nami ustanowionych".

Prawda (rzekłem zawstydzony i obrażony nieco)

prawda, że urządzenia wasze są wyborne, lecz po-
lityka nasza, wyjąwszy małe niektóre drobności,
nie tak dalece od waszej się różni jak mniemasz.

„Jeśli tak jest w istocie, rzekł Bramin, dlaczegóż

takich jak u nas nie wydaje ona owoców?
Dlaczegóż w ustanowieniu podatków wyrywacie
drzewo nijako razem z korzeniem, a przez to przy-
wodzicie do ostatniej nędzy ludy, w których macie
zawsze znaleźć zasiłki na potrzeby państwa".

Dlaczegóż wystawiacie waszych poddanych na

utratę całego mienia, odwlekając przez długie po-
stępowanie wyroki, rozsądzające sprawę tego,
który słuszności na swoją stronę domaga się, a
które jednak zwykle sprzyjają niesłuszności, a ta,
obawiając się sprawiedliwości, dla siebie ją
zakupuje?

„Dlaczego ustawy policji waszej nie są jednako-

we dla wszystkich stopni i stanów; dlaczego tylko
spadają na gołębia, a oszczędzają jastrzębia?

Dlaczegóż nareszcie okrywacie politykę waszą

tylu nieprzejrzanymi zasłonami? Jam ci odkrył
naszą zupełnie; gdybyś zaś ty mógł mi równie wy-
kryć wszystkie sprężyny polityki waszych krajów,

musiałbym bardziej jeszcze nad nieszczęściem lu-
dów waszych ubolewać".

„Te, tak zdaniem waszym silne polityki sprężyny

nie mają tej szczęśliwej między sobą harmonii, któ-
ra łącząc i wiążąc z sobą rozmaite części jednej
całości nadaje wszystkim jednakowy kierunek i do
jednego celu prowadzi. Sprężyny te nie są prawie
nigdy u was jednostajne, co jaśniej jeszcze ich sła-
bości i nieużyteczności dowodzi; tym zaś spręży-
nom, jakich w rozmaitych szczegółach rządu na-
szego używamy, tym mówię, nadają całą siłę zasa-
dy naszej polityki, które wyłożyłem, sprężyny te
żadnej nigdy nie doznając zmiany, szczęśliwy
zawsze owoc przynieść muszą".

,,Macie wprawdzie prawa własne i maksymy

własne, lecz codzień nowe i zawsze dla szczegól-
nych tylko przypadków stanowicie; zmieniacie je
według okoliczności, traf was tylko oświeca. Za-
niedbujecie walących się fundamentów, poprawia-
cie jedynie tylko nadpsute ściany, nie trzeba przeto
się dziwić, że usiłowania wasze w naprawianiu
tych wyłomów wszędzie poczynionych często prę-
dzej jeszcze upadek jego sprowadzają".

To mówiąc Bramin ściągnął ku mnie rękę, jak

gdyby nie spodziewał się mnie już widzieć i dodał:
żegnam cię, miły cudzoziemcze! Oby zawsze cnota
przebywała w twoim sercu, a usta twoje oddychały
szczerością.

O NIEBEZPIECZEŃSTWIE

NA JAKIE WYSTAWIONA JEST POLSKA

Z POWODU KSZTAŁTU SWOJEGO RZĄDU

Wiem, że nie potrafię nigdy przekonać ludzi,

którzy innego prawa nad własną wolę znać nie
chcą, i którzy nawet nie mogą korzystać z nie-
szczęść zbyt często doświadczonych. Jednakże po-
wodowany miłością ojczyzny i bez względu na
szkodliwą delikatność tych, którzy utrzymują, że
kto się ran dotyka, bardziej jeszcze ją rozjątrza,
przedsiębiorę skreślić tu moje uwagi względem
niebezpieczeństwa, na jakie nas wystawia kształt
naszego rządu.

Podobni jesteśmy do chorego, który ufny w moc

swojej budowy ciała nie dba na śmiertelne sympto-
mata choroby i nie stara się jej zaradzać dlatego, że
ma wstręt do lekarstw; więcej powiem: podobni
jesteśmy do tych, którzy mieszkała w domach
odziedziczonych w spadku po rodzicach i którzy,
lubo ich zabudowania ruiną grożą, nie chcą w nich
nic zmieniać, żeby przez to nie naruszać dzieła
swoich ojców, jak gdybyśmy ubliżali poważaniu,
jakie im należy, naprawiając lub doskonaląc to, co
oni zostawili.

Pewną jest rzeczą,

że gmach naszej

Rzeczypospolitej ugina się pod własnym ciężarem,
nieszczęścia jej będą nadzwyczajne, gmach ten
potrzebuje prędkiej naprawy i nie zdoła długo się
utrzymać, jeśli

go nie podeprzemy. Jednakże, czyliż się kiedy zgo-
dzono na środki potrzebne do zapobieżenia jej
upadkowi? Nie jest że to przyjętym u nas aksjo-
matem, że wszelka zmiana jest niebezpieczną? Jeśli
nie chcemy przeistaczać gmachu tego, trzeba go
przynajmniej ustalić; chcę go zaś tylko w ten spo-
sób naprawić, aby wstrząśnienie żadne nie mogło
go obalić. Lękajmy się jednak, abyśmy zbyt sła-
bych podpór nie dali, jak to zwykle czynimy na
naszych Sejmach, gdzie każdy sądzi według swego
widzimisię o tym pięknym dziele i sposobie, jak go
przywrócić do dobrego stanu. Nie zbywa nam
przecież na doskonałych rzemieślnikach i pozostaje
tylko, aby użyto do tej roboty wszystkich tych sza-
cownych materiałów, jakich nam Opatrzność obfi-
cie dostarcza.

W samej istocie posiadamy to wszystko, cokol-

wiek może służyć do dobra i pomyślności kraju;
naród nasz jest bardzo walecznym, posiada dowcip,
obyczaje, uczucia szlachetne, pobożność
gruntowną, odwagę i wspaniałomyślność, jaką nie
zawsze w innych znajdziemy narodach. Wszystko
wreszcie zdaje się powinno by podnosić nasze
umysły i serca. Wielkie przykłady naszych
przodków, wyborne zbiory praw, jakie nam
zostawili, obszerne państwo, któreśmy
odziedziczyli, sama nasza swoboda, powinna by
być dostateczną do natchnienia w nas tej
szlachetnej ambicji, jaka wielkim duszom przystoi.
W innych narodach siła lub zwierzchowność
przymusza lub nakłania je do dobrego; my sami
moglibyśmy i teraz tym więcej do tego przykładać
się należy, że doświadczenie obecnego wieku po-
winno było nas nauczyć, wybierać to, co nam jest
użyteczne; odrzucać to wszystko, co może zawa-
dzać naszej pomyślności.

Lecz niedość starać się o ustalenie wewnętrznego

pokoju; trzeba także myśleć o tym, żeby kraj
przeciwko obcym narodom zabezpieczyć.

Z trwogą uważam liczne niebezpieczeństwa nas

otaczające; jakąż mamy silę, żeby się oprzeć na-
szym sąsiadom? Na czym opieramy te zbyteczne
zaufanie, które nas trzyma uśpionych w gnuśnej
nieczynności? Czyliż ufamy traktatom? Mamy aż
nadto wiele przykładów, jak najuroczystsze nawet
zobowiązania dotrzymano! Zdaje nam się, że po-
stronne mocarstwa przez wzajemną zawiść
powinny dbać o zachowanie naszej niepodległości,
jest to próżne i mamiące uprzedzenie, jest to
dziwaczne urojenie, w skutku którego Węgry
straciły swą dawną swobodę, które nam równie
można wydrzeć, jeśli opierając się na tak płochej
nadziei zostaniemy zawsze rozbrojeni; przyjdzie
bez wątpienia na nas kolej, przyjdzie czas, że
staniemy się zdobyczą jakiego sławnego
pogromcy. Prawda, że mocarstwa te są też same,
jakie były za ojców naszych, a jednak nigdy się ich
nie lękano; lecz czyliż nie wiemy, jaka wielka w
narodach zaszła odmiana? Mają one dzisiaj inne
obyczaje, inne prawa, inszy system rządu, inszy
sposób prowadzenia wojny, śmiem nawet
powiedzieć większą ambicję. Ambicja ta wzrosła z
pomnożeniem środków do jej zadowolnienia;
czyliż będziemy w stanie innym się oprzeć, jeśli
równie jak one nie będziemy korzystać z odkryć w
ostatnich czasach uczynionych, z odkryć tak
użytecznych dla wielkości, bezpieczeństwa i
pomyślności narodów.

Niewolnicy zwyczajów naszych brzydzimy się

tym wszystkim, co im, choć w małej cząstce, jest
przeciwnym; nie wiem, przez jakie zaślepienie po-
czytujemy nasz sposób rządzenia się za najlepszy,

to uprzedzenie przedłuża naszą nieumiejętność; nie
wiemy, bo nie chcemy nawet wiedzieć, co się
dzieje u obcych, jakżebyśmy więc z mądrych ich
maksym korzystać mogli? Jak, skoro tylko te
pochodzą od cudzoziemców, już tym samym
dziwacznymi się nam wydają.

Jeśli ważną jest dla nas rzeczą, aby przez wszyst-

kie wysilenia roztropnego męstwa gromić nieprzy-
jaciół, nie mniejszej jest wagi zabezpieczenie się
przez użyteczne przymierza; lecz roztropność nasza
jest tak wielka, że wtedy tylko je zawieramy, kiedy
już jesteśmy nad brzegiem przepaści; oczywiście
tylko niebezpieczeństwo skłania nas do ich
zawierania, zdawałoby się, że tyle nam przyniesie
straty pomoc sprzymierzonych, ile już przyniosło
łupiestwo nieprzyjaciół, od których obronić się
chcemy.

Żeby przywieść do skutku te korzystne przymie-

rza powinniśmy nakłonić się do utrzymania posłów
we wszystkich dworach; polityka tak niezbędna,
jest nam zupełnie nieznaną; nie przez wieść
bowiem niepewną, błahą, a najczęściej zbyt próżną,
ale przez posłów mądrych i doświadczonych
powinna Rzeczpospolita nasza dowiadywać się o
tym, co się dzieje w innych Europy krajach. Bez tej
ostrożności staniemy się tylko igrzyskiem obcych
mocarstw; będą i dalej nami bez nas rozrządzać
według własnych widoków z krzywdą naszą, tak że
nawet nie będziemy mogli domyślać się o
obrotach, jakich do oszukania nas użyły.

Ustanówmy między nami to, co czyni zaletę

społeczności cywilnej; rady roztropne i gorliwych
urzędników, a będziemy mieli powolnych i
uległych poddanych. Nade wszystko uczmy się
trzymać z sobą zgodnie i złączyć się tą doskonałą
jednością,

która sama tylko może zabezpieczyć spokojność i
potęgę Rzeczypospolitej.

Lecz powie ktoś: nie zbywa nam na mądrych

radach, prawa nasze są mądre i sprawiedliwe, lecz
czyliż je wiernie wykonywamy? Nie, zapewne, z
tego właśnie tworzy się źródło naszych nieszczęść i
najsmutniejszy powód żalów wiernych naszych
obywateli. Sądy u nas nie domierzają sprawiedli-
wości, rady pełne niezgod, wojska niekarne i nie-
ćwiczone, skarb publiczny bez pieniędzy, zgoła
wszystko się do upadku nachyla, zbliża się do prze-
paści, niszczeje i ginie wśród niezgod i bezrządu.

LUD I MOŻNI

WYCIĄG Z UWAG NAD RZĄDEM

POLSKIM

Zdaje się, że Opatrzność w rozdzielaniu darów

swoich zapełnić chciała niejako przedział między
ludźmi i zrównać rozmaite stany: jednym dała ród
wysoki i potęgę, drugim szczęśliwą zdolność, która
im dostatecznie brak pierwszych przymiotów wy-
nagradza. Pierwsi nazbyt byliby dumni, gdyby
talenta i bogactwa razem posiadali; drudzy zaś
bardzo byliby nieszczęśliwi, gdyby przymiotami
umysłu nie mogli zastąpić tych korzyści, jakich im
odmówiła fortuna. A tak wielcy i mali żyją w
wzajemnej od siebie zależności; magnaci potrze-
bują pomocy i przemysłu mieszczan, a mieszczanie
z drugiej strony w potrzebach magnatów upatrują
źródło swoich dochodów. Ta właśnie wzajemna
usługa utworzy pomyślność narodu.

Skoro się zastanowimy nad tym, co nas wznosi i

odróżnia od innych, ujrzymy, że wszystko to tak
jest znikomym, iż wstydzić powinniśmy się tego,
że się pysznimy z naszego wywyższenia i
upodlenia tamtych; porównanie tylko stanowi
wielkość rzeczy na tym świecie, zawsze
nieszczęście jednej części ludzi bardziej wykazuje i
podwyższa szczęście drugich. Bogactwo nasze,
potęga i powaga wykazuje tylko przez ubóstwo,
słabość i upodlenie ludu. Winniśmy mu, że tak
powiem, całą naszą wielkość; bylibyśmy prawie
niczym, gdyby lud ten

nie był daleko od nas niższym. Do nas przeto nale-
ży nie nadużywać władzy, jaką mamy nad nie-
szczęśliwymi, którzy się nam ulegli w skutku roz-
porządzenia Najwyższego.

Wreszcie jaka jest istotna różnica między ubogim

a możnym? Pochodzi ona z różnicy niektórych
znikomych własności i nieraz człowiek, którym
gardzimy, dlatego że ich nie posiada, przewyższa
nas może nieskończenie przez rzeczywiste
przymioty, które stanowią istotę i chwałę
człowieka. Tak więc religia, polityka, rozsądek,
zgoła wszystko radzi poważać nam lud; gdyż bez
tego państwo każde lubo najstaranniej urządzone
podobne byłoby do posągu Nabuchodonozora,
który lubo ulany z najdroższych i najmocniejszych
kruszców, runął w jednej chwili dlatego, że
podstawa posągu była z nietrwałej gliny zrobiona.

O ROLNICTWIE

ALBO O MAGAZYNACH OBFITOŚCI

Chciałbym, żeby przez tak wielkie przykładanie

się do nauk i kunsztów, nie zaniedbywano naj-
użyteczniejszego i najpotrzebniejszego, to jest rol-
nictwa; bogactwo kraju zależy jedynie od tych
ludzi tak małych na pozór, lecz istotnie nader sza-
cownych, którym niwy nasze do uprawy poruczy-
liśmy, a którzy żywią wszystkie inne członki na-
rodu. Wspierajmy przeto rolnictwo, gdyż nie-
wątpliwą jest rzeczą, iż ono jest najpierwszym
źródłem zamożności i pomyślności krajów.

W każdej wsi liczba rolników powinna być sto-

sowną do wielkości gruntów do niej należących.

Skoro raz ten stosunek urządzonym został, łatwy

jest środek utrzymania w kraju obfitości zboża,
trzeba tylko, aby posiadacze ziemscy, w każdym
okręgu dawali corocznie setną część swoich
zbiorów, które złożonoby w spichrzach
publicznych na nadzwyczajne potrzeby tegoż
okręgu. Tak mała część nie uciążając nikogo,
składana przez wszystkich właścicieli, mogłaby
znaczny stanowić zapas. Najuboższy nie może jej
odmówić, bo ją odbierze w potrzebie z większą
może pewnością, jak gdyby ją u siebie
przechowywał. Mógłby nawet mieć udział w
zasiłkach wyższych nad setną część przez niego
dostarczonych, a tak w niepłodnych latach

odbierze z lichwą to zboże, które bez żadnego
przeciążenia w obfitych latach dostarcza. Gdyby
zaś kilka lat było po sobie urodzajnych, magazyny
takowe powiększając się coraz, obiecywałyby pew-
niejsze i większe zasiłki na lata nieurodzajne.

Projekt mój jest taki łatwy do wykonania, że

dziwię się w istocie, dlaczego go każda gminna dla
własnego dobra nie przywiedzie do skutku. Widzi-
my, co się dzieje w latach urodzajnych, wszyscy
starają się wysprzedać zboże jak najprędzej i jak
najkorzystniej, sami naczelnicy gminy często two-
rzą spekulację i handlują tym szacownym pro-
duktem, a w razie niepomyślnego żniwa spichrze
wszystkie są puste; wtedy albo głód panuje w
miejscach, gdzie mu najłatwiej zapobiec można
było, lub też wysoka cena zboża podwyższa cenę
wszystkich innych towarów; cierpi lud, całe pań-
stwo jęczy i zaledwie z największym trudem i
kosztem można wrócić do kraju część zboża w
latach urodzajnych z niego wyprowadzaną.

Nieraz cudzoziemcy odsprzedają nam nasze zbo-

że, dwa razy drożej jak je od nas kupili; nieraz
nawet w tym jedynie zamiarze ono zakupują. Tak
są oni przemyślni, że potrafią zarówno korzystać z
obfitości lub niedostatku naszego; kupują za
mierną cenę nasze towary, a odsprzedają nam ta-
kowe w cenie, jaką za nie pobierają, potrafią po-
kryć zupełnie wydatki na zboże, które sami zużyli i
oprócz tego ogromne jeszcze odnoszą zyski.

Nie żądam wcale tego, aby po obfitym żniwie

miało być wzbronionem właścicielowi, zachować u
siebie zboże na zasiłek w czasach niedostatku; lecz
zważmy tylko na to, w jakim zamiarze takowe
zboże przechowuje? Oto zwykle bogaci kapitaliści
zakupują je za nader niską cenę i wyprzedają

w czasie niedostatku, nie dla przyniesienia ulgi
ludowi, lecz dla korzystania z nędzy i wzbogacenia
się z jego uszczerbku.

Jeden tylko środek może zaradzić tak licznym

klęskom, środkiem tym będzie zaprowadzenie ma-
gazynów zboża w każdym okręgu, urządzonego
według zasad wyżej wskazanych; przez co mimo
zmiany urodzajów, obfitość byłaby prawie ta sama,
bo cena zboża byłaby zawsze jednakowa.

O WYCHOWANIU PUBLICZNYM

Życzyć by należało, aby w każdym okręgu była

osobna szkoła, w której by nauczyciele biegli w
naukach i kunsztach, byli płatni przez rząd dla
nauczania młodzieży. Najpierw powinni by zawsze
wybadać skłonności i zdatności każdego z powie-
rzonych im uczniów; odłożyliby czas jakiś na to
wybadanie, w czasie tego nowicjatu możnaby wy-
kryć talenta i wykształcić je potem, a tym sposo-
bem nie użytoby żadnego z nich w sposób, że tak
powiem, przeciwny kierunkowi przyrodzenia. Po-
stępy w naukach i kunsztach byłyby nierównie
skorsze i owoce ich korzystniejsze dla
społeczności; nauczyciele mniej by podejmowali
często nieużytecznych trudów, wszyscy
wykonywaliby daleko lepiej obowiązki powołania
swojego, a wtedy, przeciwnie teraźniejszym
wydarzeniom, prędzej, by uzdatnionym osobom
zabrakło miejsc, niż miejscom osób uzdatnionych.
Ci, którzy na wyższym urzędzie nie podołaliby
swoim obowiązkom, mogą na niższym bardzo
zaszczytnie się okazać, talenta bardziej by się
rozwijały przechodząc stopniowo do właściwych
sobie zatrudnień. Ludzie takowi, których sama
zasługa słusznie za wysoką dostojność wyniosła,
nie przynieśliby do swojej godności owej dumnej
pogardy; owej nadętości miernym zawsze

właściwej umysłom, które nieraz odstręczają i tra-
pią nieszczęśliwego, potrzebującego ich protekcji i
pomocy.

A tak podany przeze mnie sposób wychowania

publicznego, miałby tę dwoistą korzyść: że poma-
gałby rozwijać się zasłudze i ułatwił by jej środki
dostąpienia szczytnego celu.

O OSZCZĘDNOŚCI I FINANSACH

Żaden kraj nie potrzebuje do utrzymania swego

nadto wielkich bogactw; nieraz nawet im bogatszy
jest naród tym bardziej zaniedbuje te korzyści,
które by mogły przyczynić się do jego wielkości.
Rzadko miłość chwały da się pogodzić z
gwałtowną żądzą nabywania bogactw. Nie jeden
naród, co mocą oręża swojego mógł dawać prawa
sąsiadom, zmordowany wojną, którą przystawało
mu zaszczytnie ukończyć, pospieszył z przyjęciem
haniebnego pokoju. Szlachetna ambicja nie zdołała
przemóc nad jego chciwością, te same zasiłki i
obfitość, co powinny były przykładać się do
pomyślności, stały się poniekąd przyczyną jego
zguby.

Potęga państwa zależy właściwie na roztropnym

zawiadywaniu jego finansami; jak rozsądna
oszczędność potrzebna jest dla prywatnych
chcących utrzymać się zawsze w stanie, w którym
ich postawiła Opatrzność, tak równie jest
niezbędną dla kraju pragnącego utrzymać swą
potęgę i świetność; ta bowiem sprężyna nadaje
ruch wszystkim częściom państwa. Ile to mamy
królestw, co lubo w szczupłych zamknięte
obrębach, trzymają zaszczytne miejsce w Europie,
jedynie przez dobre zawiadywanie swoich
dochodów.
Holandia jest jednym z najszczuplejszych krajów,

zdaje się, jakby morze z żalem jej zaledwie udzie-
liło błotniste wyspy składające ich posiadłości; a
przecież wiemy, jak jest potężną ta mała Rzecz-
pospolita. Jak jej czynni mieszkańcy pracują nad
powiększeniem bogactw swoich przez handel, z
równą ona starannością urządza publiczne wydatki;
stosownie do przychodu, jaki ciągnie z przemysłu
swoich poddanych. Na tej sprawiedliwej
równowadze polega prawie jedynie bogactwo
kraju. Mierność przy rozsądnym użyciu może
dokazać tego, czego obfitość bez rządności
dokazać nie potrafi.

GŁOS WOLNY WOLNOŚĆ

UBEZPIECZAJĄCY

Król

Rzecz pospolita nasza z trzech stanów złożona;

król pierwszym będąc, powinniśmy mu wszelki
respekt świadczyć, jako pomazańcy bożemu, i jako
panu, któregośmy się stali dobrowolnie
poddanymi; nie tylko sama powinność do wszelkiej
nas obserwancji

1

pociąga, ale tem bardziej

wspaniałość naturalna, w tej wierności nas
utrzymywać powinna, do której niewolnicze
poddaństwo obliguje

2

insze narody ku swym

panom wielowładnym. Byle królowie nasi znali się
na submisji

3

naszej, która przez to staje się

szacowniejsza, że jest bez żadnego przymusu; byle
zawsze pamiętali, że nie przez urodzenie swoje, ale
przez nasz affekt korony nabyli, i byle stali się jej
godnymi przez tyle motiva

4

do cnot i dobrego

panowania, ile mieli suffragia

5

do nabycia jej.

Ale żal się Boże, często się zawodzimy na

naszym wyborze i pospolicie niewdzięczność
naszych królów poszła coś na exhalacją

6

, którą

ziemia exviscerando

7

się pod same nieba wynosi, i

gdy się z niej spodziewa bujnego deszczu, albo
ożywiającej rosy na swoje urodzaje, miasto tego z
tej exhalacji nie rodzą się tylko ogniste pioruny,
szkodliwe grady i burzliwe chwile; tak i my, ledwo
co wyniesiemy kandydata nad głowy nasze,
kładziemy sobie oraz

jarzmo na karki, na których bardziej niż na tronie
rozpościera panowanie swoje; ambicja bowiem
zwyczajna monarchów tak niepomiarkowana, że
tron choć jest najwyższym stopniem honoru i
godności, pierwszym się im staje do postępowania
coraz bardziej w tej władzy, której u siebie żadnego
nie zamierzają terminu, a osobliwie panując in
statu libero

8

, w tem największą zakładają ambicją,

przełamać to co im się opiera; im bardziej prawa
nasze ręce im wiążą, z tym większym gwałtem
chcieliby ten węzeł rozerwać, i jako powietrze
większe impetu przez kompresją

9

nabywa, tak

ambicja panujących, wolnością przyciśniona, z tem
większą wiolencją

10

z tego przymusu się dobywa;

stąd ustawiczne pasowanie się wolności z
majestatem, z którego czy podobna spodziewać się
spokoju rządu?

Ale dajmy to, żeby nasi królowie byli tak spra-

wiedliwi, żeby panowali juxta strictam regulam
pactorum conventorum

11

, żeby i na krok nie chcieli

wykroczyć extra spheram

12

praw i swobód

naszych, — kto sobie pomyślić może, żeby w nich
miłość ojczyzny, praevaleat

13

nad naturalnie

przyrodzoną, którą mają do swojej familii; żeby nie
myśleli przenieść korony ad suam posteritatem

14

,

żeby perennet

15

w ich domu; to niebezpieczeństwo

stracenia pupillae libertatis

16

, wolnej elekcji,

zawsze nam grożąc, nie dopuszcza żebyśmy mieli
tę ufność w królach naszych, bez której spokojnego
nie można się spodziewać obrad naszych
successum

17

.

Tę konfidencją

18

dwa sposoby mogłyby jednak

sprawić, którem by się zabieżało, żeby ani król
miał żadnej okazji do złego panowania, ani my
żadnej racji i pretextu

19

do dyffidencji

20

przeciwko

niemu.

Pierwszy: ustanowić tak statum

21

, żeby król nie

mógł nigdy in turbido piscari

22

, żeby rigor

23

pra-

wa stał się principale objectum

24

obrad naszych;

żeby postanowić wszystko, co może sławę i szczęś-
cie narodu stabilire

25

, tak, żeby i król panujący nad

nim, mógł w jego szczęściu i sławie individue

26

swoją własną założyć, nie znajdując dla nasycenia
ambicji swojej nic zacniejszego, jako panować nad
takim narodem, który jego samego sławę wywyż-
szyć może; nie słowy pokazać mu na to, ale samą
rzeczą, jak daleko większy honor panować nie tyl-
ko nad wolnym narodem, niż nad niewolniczym,
ale nad Rzpltą dobrze zordynowaną, żeby same w
niej rozsądne postanowienia były pochopem do
dobrego rządu królowi, a dla nas samych tak bez-
pieczne, żeby był wyperswadowany, że naszego
nierządu nie będzie mógł zażyć przeciwko nam
samym.

Drugi sposób nieomylny: żeby władza rzpltej by-

ła w niej samej nierozdzielna; żeby król nie miał
żadnej potestatem seorsivam

27

od niej, jako się to

pokaże na swojem miejscu; co za praejudicium

28

bowiem dzieje się w Rzeczpospolitej, kiedy król
agit independenter

29

od niej? — Wszyscy panujący

mają dwa motiva

30

w rządach: amorem et timo-

rem

31

, o to się zwyczajnie starają, żeby się ich

bano, i żeby ich kochano; ta maxyma e converso

32

nam służy, żeby się nas królowie bali, i kochali.

Co kochać, naturalnie mówiąc, nie mogą, póki

wolność disordinata

33

, coraz nowe dawać będzie

okazji do irytacji często niesłusznej; — cokolwiek
zamyślą, zawsze nam jest podejrzane; cokolwiek
uczynią, zawsze illicitum

34

; tak dalece, żeby król

ad gustum et beneplacitum

35

wolności panował,

trzeba żeby sam był niewolnikiem.

Bać się nas dopieroż nie mają czego, doznawszy

jak płonne nasze pogróżki; jako bardziej sobie sa-
mym szkodzimy, causando

36

jaką rewolucją, która

nas dzieli i słabi; i tak zwyczajnie ani sil nie mając,
żeby się stać strasznymi, ani dosyć persewe-
rancji

37

, żeby utrzymać skutecznie co zaczniemy,

ani jedności żeby ujść niebezpiecznej scyssyi, kró-
lowie nasi doznają, że się nie mają czego obawiać.

To malum

38

będzie incurabile

39

, póki przez dobry

porządek nie pokombinujemy

40

interesów królew-

skich z interesami rzpltej, a raczej póki interesa
rzpltej nie staną się prawdziwym i szczególnym in-
teresem nad nami panującymi. Natenczas wątpić
nie trzeba, że takie postanowienia szczerze utrzy-
mywać będą wszelką ich sławę i szczęście z dobre-
go rządu pochodzące; będą sobie mogli przypisy-
wać i swemu szczęśliwemu panowaniu wszystko,
co prosperabitur in statu

41

; konsyderować

42

będą

actus publicos

43

jak trophaea

44

sławy swojej, tak

dalece, że miłość własna, której duetu

45

, humani-

tus

46

mówiąc, wszystko czynimy, stanie się w ich

sercu miłością ojczyzny, i prawdziwem przywiąza-
niem do dobra pospolitego; alias

47

, na tem zawsze

trawić wieki będziemy, jako się strzec panujących,
a oni, jako podejść czujność naszą, providendo

48

bezpieczeństwu swemu; tak dalece, że choćby nie
mieli złej intencji, nie ufając nam, złymi się staną.

Tę zaś konftdencją

49

raz postanowiwszy przez do-

bry porządek, ja rozumiem, żeby królowie nasi
uznali snadno, jako mogą być szczęśliwi nie nad-
wyrężając praw naszych; jakby byli kochani, gdy-
by, żeby dobrze panowali nad nami, starali się pa-
nować nad sobą, pasjami swemi i wolą wolności
naszej przeciwną, i żeby tę wolę swoją tak miarko-
wali, jak jeden król odpowiedział jakiemuś
pochlebcy, który mu radził, żeby z większą władzą
panował: Ego facio quodcunque volo, quia nihil
volo, nisi quod justum est;

50

— taki król, ręczę,

panując

sercami naszemi, dostąpiłby prędzej mocy wielo-
władnej, im by się mniej o nią starał. A to tym
sposobem, bo by znalazł zapewne jedność w
radach, gdyby ich sam nie mieszał; sprawiedliwość
w trybunałach, gdyby ją sam we wszystkich
akcjach swoich obserwował; staranie pospolite w
senacie, gdyby zabiegał temu, co mu szkodliwego;
activitatem

51

w ministrach, gdyby ich z pilnością

dozierał; ochotę w rycerstwie, gdyby go na
prawdziwą królestwa usługę zażywał; na ostatek
wierność w poddaństwie, gdyby się raz stał nie tak
panem, jako ojcem ojczyzny; a czegóż więcej
najwielowładniejsi monarchowie pretendować
mogą?

In hac materia

52

, którą traktuję, przychodzą mi

dwie konsyderacje

53

, które tu przekładam:

pierwsza, że jeżeli się trafi, że nam sors fatalis

54

da

króla, który by miał wszystkie złe przymioty, tak
nawet żeby się chciał stać i tyranem naszym, nasz
status gubernii

55

tak confusus

56

jako jest, nigdy

temu nie poradzi, sine periculo

57

własnej swojej

zguby. Druga, jeżeli się trafi e converso

58

pan z

wszelkimi cnotami, tenże status confusus gubernii

59

tamuje najlepsze intencje, których ullatenus

60

nie

może uczynić usum salutarem

61

, tak jako choremu,

którego natura i temperament tak zepsowany, że
najlepsze lekarstwa mu szkodą i w truciznę się
obracają.

Trzeba zatem ten temperament, że tak rzekę

rzpltej, z gruntu naprawić, a na ten czas snadniej
będzie uleczyć symptomata

62

, które na mię przy-

paść mogą. Przy takim mocnym temperamencie
Król zły nam nie zaszkodzi, jeżeli pamiętać będzie-
my na to, co pewny Polak odpowiedział
cudzoziemcowi, gdy mu zarzucił: Vos Poloni non
habetis regem. — Imo nos habemus regem, sed vos
rex ha-

bet

63

. Według tej odpowiedzi miejmy króla złego w

ręku, nie dając mu się oprymować

64

; dobrego zaś w

sercu, dopomagając mu do szczęśliwego panowa-
nia. Żebyśmy do tego przyjść mogli, podaję trzy
sposoby, dobrym królom zbawienne, przeciwko
złym potrzebne, wolności zaś tak pożyteczne, żeby
ustała wszystka racja dyffidencji

65

do panów, i tej

bojaźni, która w ustawnem zamieszaniu trzyma
statum

66

; cuncta ferit, qui cuncta timet

67

.

Pierwszy, nie mojej inwencji, ale z instytucji sa-

mej rzpltej, są ministrowie status

68

, przez których

chciała najściślejszą mieć konnexją

69

z swymi kró-

lami; te to są tamy, które ich szkodliwe projekta
snadno zatamować mogą, często im exponujac
świętego Bernarda słowa: Praees non ut de subditis
crescas, sed ut illi de te

70

.

Senator albo poseł nie ma vocem activam

71

tylko

na sejmie; ministrowie zaś każdego czasu mogą się
skutecznie opponere

72

, będąc instrumenta regalia

73

do exekucji tak złych, jak dobrych królewskich
zamysłów; gdyż to jest pewna, że bez ministrów
autoryzacji, królowie niczego dokazać nie mogli.
Na tym fundamencie życzyłbym firmiter

74

po-

stanowić, żeby ministrowie status odpowiadali
rzplitej za wszystkie akcje królewskie, przez co
mieliby tem większe prawo invigilare

75

nad nimi,

chyba żeby królowie molevoli

76

chcieli im projekta

swoje utaić, co samo już nie ministrom, ale
samemu królowi imputaretur pro crimine status

77

;

z czego jeszcze ten by był pożytek, że majestates
byłaby za zasłoną impetycyj

78

, które często bez

należytego jej respektu ponosi, a przytym każdy by
się wolniej i śmielej domawiał rzpltej, ministra
miasto króla oppugnando

79

. Jak wielką by miał sam

król z tego korzyść, będąc nie tylko wolen od
niesłusznych

czysto napaści, ale mając tak pewnych akcyj swo-
ich gwarantów, za których świadectwem uszedłby
wszelkiej suspicji

80

rzpltej. Cesarz jeden rzymski

rzekł, słysząc pochlebców pochwały: Gauderem si
ab iis laudarer, quos et vituperare posse adverte-
rem

81

; król polski tym sposobem nie brałby poch-

wały za pochlebstwa od takich którzyby mieli pra-
wo reprobare

82

akcje jego.

Drugi sposób zakładam w nieustającym nigdy

całej rzpltej wielowładnej rządzie; w tym punkcie
odsyłam mego czytelnika do tego artykułu, gdzie
traktuję de modo

83

sejmowania; tu tylko to mówię,

co do mojej materii służy, że interstitium

84

dwóch

lat między sejmami, zda się dać jus naturale

85

kró-

lowi do panowania independenter

86

od rzpltej, któ-

rą alias trzeba by za każdą okazją convocare extra-
ordinarie

87

, albo jej curam fatis committere

88

. Cóż

król na ten czas czyni? Składa rady, często z sena-
torami sprzyjającymi sobie; decyduje materias sta-
tus

89

, które lubo nie mogą reputari

90

za konstytucją,

jednak uchodzą ob perimentiam casus

91

. O czem

potem sejm radzi, jako kasować to, co nie mogło
być prawem, choć antecedenter

92

przyszło do exe-

kucji

93

. To interstitium

94

sejmów tantam ambigui-

tatem in formalitate status nostri

95

czyni, że król

male intentionatus

98

dokazać może wszystkiego

inscia republica

97

, pod tym pretextem, że musiał o

niej radzić, widząc ją opuszczoną ab omni
consilio

98

. Dobry zaś może tak delikatnie

skrupulizować, że będzie wolał z rękami
założonymi patrzeć na wszystkie fatales ojczyzny
eventus

99

, niż przystąpić jus cardinale

100

, które mu

nie pozwala decydować materias status sine
participatione

101

rzpltej. Rozumiem, że tę

perplexitatem expedit koniecznie resolvere

102

,

żebyśmy nie byli podobni tym faryzeuszom,

którzy za grzech poczytali Chrystusowi, że leczył
w sabat chorego; nie powinien się żaden moment
znajdować w życiu naszym wolny a cura boni pu-
blici

103

.

Trzeci sposób umocnienia poufałości naszej do

królów, zawisł na odjęciu z rąk ich
niebezpiecznego oręża, którym nas zawojować
mogą, to jest justitia distributiva

104

, w której

życzyłbym pomiarkowania; mówię naprzód o
królewszczyznach, których actu rozdawaniem
korrumpują jedne subjecta

105

, drugie nadzieją

konferowania ex primis vacantibus

106

, a wszystkim

prawie odejmują wolność interesem uwiedzionym
recte sentiendi

107

. Dobra królewskie, wielkież to

dominium rzeczypospolitej, z którego żadnego
pożytku nie ma, nie będąc przez to
dostateczniejszą, że się prywatny bogaci.

Co za emlumentum

108

dobremu pospolitemu, że

król sobie kreatury czyni? Jako prawdziwie kocha-
jący ojczyzny synowie, powinni, być bardziej przy-
wiązani do cnót królewskich, niż do jego donatyw,
tak i królowie przywiązanie poddanych powinni
bardziej szacować, którego sobie nie okupią przez
interes, ale na które zasłużą sobie przez cnoty i
sprawiedliwe według praw naszych panowanie; a
co większa, codzienna experyencja uczy, jaka tych
dóbr królewskich dystrybuta

109

; a czyż nie naj-

większa część ich w posesji żon per jura communi-
cativa

110

, albo dzieci którym rodzic, ustępuje? Trafi

się kto zasłużony, któremu by dać należało, nie
otrzyma nic, jeżeli w konkurencji znajdzie aemu-
lum

111

dworskiego faworyta, który będzie miał za-

pewne nad nim preferencją

112

. Trafi się znowu taki,

który i przez urodzenie i substancją możny, choć
bez żadnych zasług, trudno mu odmówić, żeby

się nie mścił przez fakcje

113

przeciwko królowi: ta-

cy wydzierają gwałtem.

A zatem sądziłbym nic sprawiedliwszego, jako

wszystkie generaliter

114

dobra królewskie incorpo-

rare

115

do skarbu rzeczypospolitej; jeżeli to kto po-

czyta za krzywdę królowi, myli się; bo dajmy, że
wakującą królewszczyznę będzie dziesięciu konku-
rentów, król jednego obliguje, dziewięciu sobie
pewnych nieprzyjaciół czyni; ten nawet, który ją
otrzyma, częstokroć nie ma to za żadną łaskę,
myśląc sobie, że król nie ze swego to daje, bardziej
tę daninę konsyderuje

116

, jak dług sobie zapłacony.

A zatem czy nie lepiej, żeby rzeczpospolita
odebrała to do swojej dyspozycji, i czy nie
słuszniejsza rzecz, żeby z tego kapitału przyłączyła
do urzędów intraty

117

proporcjonalne, do tych

osobliwie, które albo componunt

118

rzeczpospolitą,

albo są actualiter

119

w jej służbie; bo czy możeż to

być inconvenientius

120

, jako widzieć senatora,

ministra, posła, deputata, komisarza i insze funkcje
odprawujących sine ullo salario

121

? Ostatek byłby

jeszcze

sufficiens

122

na insze potrzeby

rzeczypospolitej. Reflektujemy się na
indigentiam

123

skarbu naszego, którego opulentia

124

mogłaby często w pewnych okkurencjach

125

więcej

efficere

126

, jako w inszych państwach widzimy,

niżeli dubius eventus

127

wojny, albo niepewny

successus

128

negocjacji. I tobym sadził za rzecz

zbawienną rzeczypospolitej, żeby urzędy i
godności statum civilem componentes

129

nie nale-

żały do dystrybuty królewskiej; ci co do rady przez
przywilej urzędów swoich należą, nie powinni być
kreaturami królewskimi i mieć na sobie inszą obli-
gację, tylko bez żadnego respektu o ojczyźnie do-
brze radzić, jako o tem więcej na swoim miejscu.
Urzędy zaś duchowne i wojskowe, te niechby do

dystrybuty

130

królewskiej należały, bo te bez in-

widyi

131

, i ductu

132

sprawiedliwości król rozdawać

może et sine praejudicio

133

; duchowni bowiem,

oprócz biskupów, i żołnierze, non componunt sta-
tum

134

. Uważmy zatem proszę ze wszystkich cyr-

kumstancji

135

wielkie emolumenta

136

z takowego

postanowienia; nie miałby prawda król sposobów
do korrupcji, ale przeto samo nie miałby i do exe-
kucji złych swoich zamysłów, a zaś sine dubio

137

,

jakom rzekł, pozbyłby się wszelkiej inwidyi, której
ujść nigdy nie może od konkurentów; ciężko bo-
wiem in aequalitate

138

czynić dystynkcją, żeby ci,

których łaska królewska minie, nie wzięli pro con-
temptu

139

; a co może bardziej serce zajątrzyć, jako

wzgarda? Charakter króla polskiego, żeby nikogo
nie rozdrażnił, powinien się stosować do owego
symbolum

140

, które mu dają: Rex apum aculeo ca-

ret

141

; to jest, żeby wszystkim dobrze czyniąc, ni-

komu nie szkodził; a przytem jaka by była emula-
cja

142

służąc ojczyźnie, spodziewać się dosłużyć i

honoru i fortuny, nie tak jak dotąd się dzieje, sub-
stancja prywatna nie mogąc wystarczyć na utrzy-
manie się godnie na urzędzie, co częstokroć daje
okazję i łatwość do przekupywania tych, którzy nie
mając tyle, ile im potrzeba, stają się venalia sub-
jecta

143

. Ustałyby intrygi, fakcje, zazdrości między

konkurentami, które mieszają rady publiczne, a co
największa, że ten panis bene merentium

144

do

urzędów przyłączony, stanie się zapewne nagrodą
zasłużonych; bo dajmy, jeżeli go kto i bez zasługi
dostąpi, będzie miał campum per exercitium

145

funkcji swojej, stać się godnym jej, i zasługiwać
się, nie tak jak dotąd, kiedy wielu takich, co
otrzymują królewszczyzny, ani się na nie
zasłużywszy, ani myśląc je odsługiwać.

I tu już uprzedzam objekcją

146

, którą mi kto

uczynić może, zgodziwszy się ze mną, bo nie
mogąc rationabiliter

147

przeczyć, że moja

propozycja jest sprawiedliwa, i oraz srodze
ojczyźnie pożyteczna — jako possessoribus

148

odbierać to, co legitime

149

trzymają ex justitia

distributiva

150

. Odpowiadam naprzód, że jest prawo

generalne we wszystkich państwach, i nie masz
przykładu, żeby je przestąpiono, że się nie godzi
monarsze, choć wielowładnemu, i na krok alienare
ex territorio

151

, które do korony jego należą; a to

dla tego, że gdyby pan rozrzutny komu ex tali
fundo pozwolił usum

152

, żeby wolno było

sukcesorowi

153

jego recuperare

154

, bez czynienia

krzywdy possidenti

155

. Nikt nie wątpi, że wszystko

co je zowiemy dobra królewskie, są dominia

156

rzeczypospolitej, żeby je, tego prawa sprawiedliwe-
go przykładem mogła odebrać, saltem

157

od tych,

którzy je gratis

158

nabyli; ale że siła tego sposobu,

który inter privatos practicatur

159

w kupnie kró-

lewszczyzny; wszak zwyczajnie pretium

160

królew-

szczyzny jest sześcioletnia jej intrata

161

; niechżeby

konstytucja stanęła, przez którą ta alienacja

162

dóbr

królewskich powinna by się wrócić ad dominium

163

rzeczypospolitej; nic słuszniejszego, żeby a data

164

tej konstytucji zostawiono in possessione

165

tego,

królewszyczyzną którą trzyma, aby walorem

166

jej

przez ten czas sześciu lat wytrzymywał, i wytrzy-
mawszy restituat

167

rzeczypospolitej, żadnej nie

ponosząc krzywdy. Dokładam, żeby skarb, którego
to jest funkcja, odbierał także te dobra królewskie,
które by in spatio

168

tych sześciu lat wakowały, i

żeby król a data konstytucji nie wydawał więcej
jura ad celendum

169

.

Życzyłbym oraz, żeby ekonomie królewskie były

w administracji skarbu rzeczypospolitej, to jest, że-

by minister status podskarbi oddawał w gotowiź-
nie, bez żadnego zawodu, to, co by było destina-
tum

170

na sustentacją

171

, jaka przynależy królowi.

Trzy mam po sobie racje. Pierwsza, że nasi królo-
wie przez to byliby niejako w dypendencji

172

rze-

czypospolitej, której supremam authoritatem

173

nie

możemy dosyć we wszystkich aktach denotare

174

.

Druga, że król uwolniony od wszelkiego
ekonomicznego starania, nie miałby inszego, tylko
około dobra pospolitego i rządu królestwa. Trzecia,
że nie mogliby nie odrywać od ekonomij

175

, jako

często czynią, rozdając je albo pochlebnym
faworytom, albo niedyskretnym importunom

176

, z

uszczerbkiem intrat

177

dóbr stołowych, własną

krzywdą swoją, a raczej rzeczypospolitej, prawo
nakazuje i godność majestatu, ut princeps non
egeat

178

.

Nie ujdę podobno jeszcze i tej objekcji, że przez

takie postanowienie powaga królewska wielkie by
cierpiała detrimentum

179

, na co odpowiadam, że

owszem przeciwnie, ten sposób jedyny i najbez-
pieczniejszy do ugruntowania dostojeństwa jego,
przez to, kiedy królom odejmą się wszystkie okazje
zirytowania rzeczypospolitej która nie będzie miała
racji obruszyć się i powstać przeciwko królom; kie-
dy królowie nie będą mieli sposobów do nasycenia
swojej ambicji, ufność nasza się ufunduje do pa-
nów, a przez nie wzajemną pozyskamy panujących
do nas; ustaną zobopólne z obu stron suspicje

180

i

obrócą się w wzajemne conatus

181

o dobro pospo-

lite; zgoła, o królu w takim stanie będzie można
mówić: meruitque timeri, nihil timens

182

, bo cóż

jest respectabilius

183

, jako kiedy kto tak żyje, że się

nie ma czego obawiać.

A zatem ex his praemissis

184

ta konkluzja, że

trzeba koniecznie taki postanowić warunek in gu-

bernio

185

, żebyśmy się nie mieli czego obawiać,

tam ab extra

186

od nieprzyjaciół, quam ab intra

187

od panujących nad nami, a najbardziej od
domowych dyssensyj

188

, które nas oczywiście in

hoc utrumque periculum

189

podają; niech tylko

dobry porządek nastąpi, niech jedność będzie w
radach i zachowanie praw in rigore

190

, natenczas

ślubuję, że gdyby zły król co złego zamyślał,
więcej by sobie samemu uczynił krzywdy; dobry
zaś poznałby snadno, że interes swój złączywszy z
rzeczą pospolitą, w niej by sławie i szczęściu swe
własne zakładał, zwłaszcza reflektując się nad tem,
że jest tylko pierwszym stanem rzeczypospolitej z
trzech stanów złożonej; że ta compages

191

, jest to

symbolum

192

Trójcy przenajświętszej, trzy stany

jedną rzeczypospolitą czyniąc, w której całości
nierozerwalnej władza udzielna się zawiera; a
przez to interes królów, żeby był sprawiedliwy i
skuteczny, nie może być tylko pospolity z drugimi
stanami.

W tej raz perswazji królowie nasi będąc, że nie

mogą nigdy odłączyć interesów swoich od general-
nych całej rzeczypospolitej, przyłożą dopieroż
starania, żeby ją widzieć prosperantem

193

w jak

najobfitszem szczęściu; jest to tedy pewna, że król
ani zechce, ani będzie mógł oderwać się od tej unii,
byleśmy tak statum gubernii

194

postanowili, żeby

królowie mieli sposób uczynić przez sławę narodu
sławę panowaniu swemu i szczęście swoje
pospolite z nami. Przyłóżmy tedy starania do jak
najściślejszej kombinacji tych trzech stanów, a w
nich do ubezpieczenia przewagi jednostajnej i
wielowładnej rzeczypospolitej, bez której nulla
salus

195

.

PRZYPISY

1

obserwancji — szacunku, poważania

2

obliguje — zobowiązuje

3

submisji — podporządkowaniu

4

motiva — powód

5

suffragia — głosów wyborczych

6

exhalacja — parowanie

7

exviscerando — wywnętrzaniem się

8

in statu libero — w państwie wolnym

9

kompresją — ścieśnianie

10

wiolencją — gwałtownością

11

juxta strictam regulam pactorum conventorum — zgo-

dnie z pacta conventa

pacta conventa — układ zawierany między przedsta-

wicielami narodu ściśle określającymi warunki, pod jakimi
elekt otrzymywał koronę

12

extra spheram — poza obręb

13

praevaleat — przeważała

14

ad suam posteritatem — na swe potomstwo

15

perennet — na stałe pozostała

16

pupillae libertatis — tej źrenicy wolności

17

successum — pozytywnego zakończenia

18

konfidencją — ufność

19

pretextu — powodu

20

dyffidencji — nieufność

21

statum — państwo

22

in turbido piscari — w mętnej wodzie łowić ryby

23

rigor — ścisłe zachowanie

24

principale objectum — zasadniczym przedmiotem

25

stabilire — umocnić

26

individue — nierozłącznie, nierozdzielnie

27

potestatem seorsivam — władzy oddzielnej

28

praejudicium — szkoda

29

agit independenter — działa niezależnie

30

motiva — powody

31

amorem et timorem — miłość i strach

32

maxyma e converso — ta zasada odwrócona

33

disordinata — rozprężona

34

illicitum — niedozwolone

35

ad gustum et beneplacitum — zgodnie z umiłowaniem

36

causando — powodując

37

persewerancji — wytrwałości

38

malum — zło

39

incurabile — nie do wyleczenia

40

pokombinujemy — połączymy

41

co prosperabitur in statu — przyniesie korzyści pań-

stwu

42

konsyderować — uważać, rozważać

43

actus publicos — czyny publiczne

44

trophaea — znaki

45

ductu — którą wiedzeni

46

humanitus — po ludzku

47

alias — inaczej

48

providendo — z troską o

49

konfidencją — zaufanie

50

ego facio quodcunque volo, quia nihil volo, nisi quod

justum est — robię co chcę, gdyż nie chcę niczego, co nie
jest słuszne

51

activitatem — gorliwość działania

52

in hac materia — w tej sprawie

53

konsyderacje — możliwości

54

sors fatalis — los fatalny

55

status gubernii — stan rządów

56

confusus — bezładny, zamącony

57

sine periculo — bez niebezpieczeństwa

58

e converso — przeciwnie

59

confusus gubernii — bezładny stan rządów

60

ullatenus — w pewnym stopniu

61

usum salutarem — zbawiennego użytku

62

symptomata — objawy

63

Vas Poloni non habetis regem. — Imo nos habemus

regem, sed vos rex habet — Wy Polacy nie macie króla. — I
owszem mamy króla, ale Was (natomiast) ma król

64

oprymować — uciskać, przygniatać

65

dyffidencja — nieufność

66

statum — państwo

67

cuncta ferit, qui cuncta timet — wszystko zniesie ten,

który wszystkiego się boi

68

status — państwa

69

konnexsją — złączenie, powiązanie

70

praees non ut de subditis crescas, sed ut illi de te —

módl się abyś nie wzrastał kosztem ci poddanych, ale aby
oni wzrastali dzięki tobie.

71

vocem activam — prawo głosowania

72

opponere — przeciwstawiać

73

instrumenta regalia — wykonawcami poleceń króla

(dosł: narzędziami w ręku króla)

74

firmiter — silnie, na trwale

75

invigilare — czuwać

76

molevoli — niechętnie, nieżyczliwie

77

imputaretur pro crimine status — przypisuje się jako

przestępstwo względem państwa

78

impetycyj — roszczeń, domagań się

79

oppugnando — atakując

80

suspicji — podejrzliwości

81

qauderem si ab iss laudarer, quos et vituperare pose

adverterem — cieszyłbym się, jeśli byłbym chwalony
również przez tych, których gdy zauważę tego potrzebę,
będę musiał karcić

82

reprobare — odrzucać, ganić

83

de modo — o sposobie

84

interstitium — okres przerwy w działalności

85

jus naturale — prawo naturalne

86

indepedenter — niezależnie

87

convocare extraordinarie — nadzwyczajnie zwoływać

88

curam fatis commitere — troskę powierzyć losowi

89

materias status — o sprawach państwowych

90

reputari — uchodzić, być uważane

91

ob perimentiam casus — z powodu konieczności przy-

padku

92

antecedenter — uprzednio

93

exekucji — do wykonania

94

interstitium — przerwa w działaniu

95

tantam ambiguitatem in formalitate status nostri —

taka chwiejność w formalnym działaniu państwa naszego

96

male intentioniatus — o złych zamiarach

97

inscia republica — gdy rzeczpospolita jest tego nie-

świadoma

98

ab omni constlio — od wszelkiej rady

99

fatales ojczyzny eventus — niepomyślne ojczyzny zda-

rzenia

100

jus cardinale — prawo główne, zasadnicze

101

materias status sine participatione — o sprawach pań-
stwowych bez udziału

102

perplexitatem expedit koniecznie resolvere — zawi-

łość należy koniecznie rozwiązać

103

a cura boni publici — od troski o dobro publiczne

104

justitia distributiva — prawo rozdzielania, nadawania

105

korrumpują jedne subjecta — psują jednych podda-

nych

106

ex primis vacantibus — z pierwszych wolnych (kró-

lewszczyzn)

107

recte sentiendi — od słusznego myślenia

108

emlumentum — pożytek

109

dystrybuta — rozdzielanie

110

per jura communicativa — przez prawo do udziału

111

aemulum — ubiegającego się

112

preferencją — przewagę

113

fakcje — związki, sprzysiężenie polityczne

114

generaliter — w ogóle

115

incorporare — wcielić

116

konsyderuje — uznaje

117

intraty — dochody, zyski

118

componunt — stanowią

119

actualiter — w chwili obecnej

120

inconvenientius — coś bardziej nieodpowiedniego

121

sine ullo salario — bez żadnej zapłaty

122

sufiiciens — wystarczający

123

indigentiam — potrzebę

124

opulentia — obfitość, zasobność

125

okkurencjach — przypadkach

126

efficere — zdziałać

127

dubius eventus — wątpliwy skutek

128

successus — wynik

129

statum civilem componentes — stanowiące o państwie

obywatelskim

130

dystrybuty — prawa rozdzielania

131

inwidyi — zawiści

132

ductu — przewodnictwa

133

et sine praejudicio — bez szkody, uszczerbku

134

non componunt statum — nie stanowią państwa

135

cyrkumstancji — okoliczności

136

emolumenta — pożytki

137

sine dubio — bez wątpienia

138

in aequalitate — w równouprawnieniu

139

pro contemptu — tego za lekceważenie

140

symbolum — znak

141

Rex apum aculeo caret — królowa pszczół nie ma

żądła (dosł: król pszczół)

142

emulacja — współzawodnictwo

143

venalia subjecta — przekupnymi podwładnymi

144

panis bene merentium — chleb dobrze zasłużonych

145

campum per exercitium — pole do wykazania się

przez wypełnianie

146

objekcją — zarzut, trudność

147

rationabiliter — rozumnie

148

possessoribus — posiadającym

149

legitime — zgodnie z prawem

150

ex justitia distributiva — z prawa udzielania, nada-

wania

151

alienare ex territorio — oddać w obce ręce tereny

152

ex tali fundo pozwolił usum — z takiej posiadłości

ziemskiej pozwolił korzystać

153

sukcesorowi — następcy

154

recuperare — odzyskać napowrót

155

possidenti — posiadającemu

156

dominia — posiadłościami, własnością

157

saltem — przynajmniej

158

JE

gratis — za darmo

159

inter privatos practicatur — wśród osób prywatnych

jest stosowany

160

pretium — ceną

161

intrata — dochód, zysk

162

alienacja — oddawanie w cudze ręce

163

ad dominium — pod panowanie

164

a data — od dnia

165

in possessione — w posiadaniu

166

valorem — wartość

167

restituat — oddał

168

in spatio — w okresie

169

ad celendum — prawa do zatajenia

170

destinatum — przeznaczone

171

sustentacją — utrzymanie

172

dypendencji — w uzależnieniu, w zależności

173

supremam authoritatem — najwyższą powagę

174

denotare — podkreślać

175

ekonomij — dóbr

176

importunom — ludziom niewygodnym, uciążliwym

177

intrat — dochodów

178

ut princeps non egeat — aby król nie był w biedzie

179

detrimentum — ujmę, szkodę

180

suspicje — podejrzenia

181

conatus — usiłowania, starania

182

meruitque timeri, nihil timens — zasłużył, by się go

bano, sam niczego się nie bojąc

183

respectabilius — bardziej godnego szacunku

184

ex his praemissis — z tych przesłanek

185

in gubernio — w sprawowaniu rządów

186

ab extra — tak z zewnątrz

187

quam ab intra — jak i od wewnątrz

188

dyssensyj — nieporozumień

189

in noc utrumque periculum — na jedno i drugie nie-

bezpieczeństwo

190

in rigore — w całej (ich) surowości

191

compages — spójność

192

symbolum — znak

193

prosperantem — pomyślnie się rozwijająca

194

statum gubernii — stan zarządzenia

195

nulla salus — nie ma zbawienia

MINISTRI STATUS

Wszystkich panów, tak wielowładnych jako i

wolnych, rząd zawisł na czterech pryncypalnych
częściach; tak dalece, że nie masz żadnej takiej
materii, która by się mogła agitari in quovis
gubernio

1

, żeby się do której z nich nie miała

regulari

2

. Ten czworaki rozdział dzieli się na

tytuły: wojny, skarbu, sprawiedliwości i porządku
generalnego, alias

3

jak go zowią polities

4

. I jako

cztery elementa, choć sobie przeciwne, concurrunt

5

zobopólnie do ożywiania natury każdego
stworzenia i całego świata, tak te cztery części
zjednoczone czynią rządów politycznych szczęście
i bezpieczeństwo, jedna bez drugiej nie mogąc
subsistere

6

.

Nikt nie wątpi, że wojsko przez skarb się utrzy-

muje, skarbu viceversa

7

, co by za securitas

8

, gdyby

go wojsko nie strzegło i nie broniło kraju, który
contribuit

9

do skarbu? Sprawiedliwość, która pra-

wa stanowi i utrzymuje, potrzebna tak w wojsku, in
disciplina militari

10

, jako i w administracji skarbu;

polities zaś i porządek regularitatem

11

wszędzie

obserwując, czyni osobliwie stabilitatem gu-
bernii

12

, co się żywo reprezentuje w czterech mi-

nistrach naszych, kiedy w hetmanie repartycja

13

wojny, w podskarbim skarbu, w kanclerzu spra-

wiedliwości, w marszałku dobrego porządku i po-
licji.
Te cztery części, które constituunt

14

rząd królestwa:

wojskiem komendować, w trybunałach sądzić,
skarbem władnąć, i per politiem

15

wszystko w ryzie

trzymać, należą zapewne do jurysdykcji samych
królów, tam gdzie dziedziczną i zupełną władzą
panują; u nas zaś rzeczpospolita podzieliła te cztery
czcści między czterech ministrów i powierzyła im
administracją, dawszy im, że tak rzekę, vicariam
regum potestatem

16

, aby królowi jako głowie

rzeczypospolitej, częstokroć źle o niej za-
myślającej, rąk do exekucji nie dostawało, gdyż
ministrowie status

17

pospolicie zowią się brachia

regalia

18

. Na powadze ich, jak na szali, rzeczpo-

spolita założyła salutare aequilibrium

19

między

majestatem i wolnością, żeby jedna drugą nie prze-
ważała; i ta jest ich prawdziwa funkcja, żeby
miarkować tak wyniosłość panujących, jak roz-
wiązłość wolności. Zowią się przy tem custodes
legum

20

; ale ci praw naszych stróżowie są jak żoł-

nierz na warcie w oczach nieprzyjaciela bez broni,
nie mogąc przy naszym porządku żadnego usum
salutarem

21

uczynić powierzonej sobie jurysdykcji;

są to piękne idola, którym się wszyscy kłaniają,
lubo są nieme, tam gdzie idzie domówić się o
dobro pospolite; głuche, nie słuchając co im prawo
każe, i ślepe, przez szpary patrząc na wszystkie
nieszczęścia ojczyzny. Os habent et non loquuntur,
aures habent non audiunt, oculos habent et non
vident

22

. Co tego za przyczyna? Tylko ta, że nikt

nie może funkcji swojej zadosyć uczynić, póki
rzeczpospolita sama że tak rzekę, w swojej grun-
townie nie osadzi, której funkcja ta jest; każdego w
swojej powinności trzymać, nie tak jako się

dzieje, kiedy siła takich, co się nie tylko w ju-
rysdykcją ministrów wdają, ale nawet usurpant

23

rządzić samą rzeczypospolitą.

Zaczem pierwsze nasze staranie być powinno,

żeby Rzeczpospolita, w decyzjach swoich wielo-
władna, była intaminata

24

w powadze swojej, sub

favore

25

, której snadno będzie każdego na swem

miejscu osadzić. I tak, co się tknie ministrów, tro-
jaki należy sobie z ich jurysdykcji założyć pożytek:
pierwszy, żeby złym królom byli przeszkodą do
złego, a dobrym pomocą do dobrego; drugi, żeby
się stali prawdziwe organa rzeczypospolitej, utrzy-
mujące jej powagę i władzę, trzeci, żeby oraz się
stali procuratores universales

26

dobra pospolitego,

żeby każdy partykularny secundum exigentiam

27

prawa był bezpieczen prerogatyw swoich.

Ale warując jurysdykcją ministrom status

28

, sta-

wa mi w oczach, jako nią abutuntur

29

stając się

aemuli regiae authoritatis

30

, jako ci słudzy rzeczy-

pospolitej częstokroć nad nią panują, i jako nawet
partykularny, krzywdę często od nich ponosi,
zwłaszcza od hetmanów, których władza exorbi-
tans

31

zawiera w sobie absolutam potestatem

32

w

komendzie wojska, co nie może być tylko exosum
in aequalitate

33

.

I tu tamuje się perplexitas

34

jako solvere to

dilemma

35

; bo z jednej strony wszystka farraga

negotiorum

36

na nich devoluta

37

, exigit

38

koniecz-

nie, żeby mieli należytą władzę do administracji
tak wielkich repartycyj; z drugiej straż im będąc
wszystka powierzona salutis publicae

39

, pytam się:

et custodem quis custodiet

40

? Przyznam się, żebym

na to żadnego sposobu nie znalazł, gdybym się
mego sistema

41

nie trzymał, które założyłem in

forma gubernii

42

, żeby zawsze i wszędzie rzeczy-

pospolita była przytomna, jednostajna i wielo-
władna, i która wiążąc partem cum toto

43

znosi

wszystkie trudności, kombinuje wszystkie sposoby,
do porządnego, szczęśliwego i spokojnego pano-
wania.

W tym tedy punkcie odsyłam czytelnika ad arti-

culum de modo consulendi

44

, gdzie opisuję, jaka

powinna być jurysdykcja ministrów, żeby była
ojczyźnie saluturis

45

, i jakie prekaucje

46

wziąć na-

leży, żeby jej nie było praejudiciosa

47

, to jest, żeby

były erygowane cztery consilia ministerialia

48

,

gdzie by hetmani w jednem, w drugiem
podskarbiowie, w trzecim kanclerze, w czwartem
marszałkowie, każdy z nich swojej repartycji
interesa traktował, non proprio libitu

49

, ale in

assistentia

50

deputatów z senatu et equestri

ordine

51

, in praesentia

52

króla, prymasa i marszałka

sejmowego. To consilium

53

nie powinno by mieć

inszej activitatem

54

tylko propenendi, deliberandi,

et execquendi

55

, co by prawo postanowiło; już zaś

decisionis

56

, żeby zostało rzeczypospolitej, jako jej

należy.

To consilium, jako się tego obszerniej dadzą

racje, powinno by trwać nierozerwanie tak podczas
sejmu, jako et in interstitio

57

sejmu; przez ten spo-

sób uzna każdy, że zachowuję tę symetrię, przez
którą sobie założył obserwować moderamen

58

tak

potrzebne we wszystkich jurysdykcjach a osobliwie
w tej, którą powinni mieć ministri status

59

, żeby

totum regimen

60

, na nich prawie devolutum

61

, nie

ujęło władzy juribus

62

rzeczypospolitej; alias

63

zdałoby się, żeby się, z nich cale wyzuła.

Historia nasza świadczy, jak wiele fatalnych

przykładów co ojczyzna ponosiła, w jednych oka-
zjach ex abusu, w drugich ex defectu potestatis
ministrów

64

; albo nie mając tyle władzy ile po-

trzeba, albo jej źle zażywając, albo nie mając re-
quisita merita

65

do takich wielkich funkcji. Bo król,

jakom to wyraził, po niewoli rozdając urzędy, czy
upatrujeż in subjectis capacitatem

66

? Czy obiera do

buławy takie, w którym by było męstwo i
experyencja doświadczona? do skarbu wierność
intaminata

67

i ekonomiczna in commertio indu-

stria

68

? do pieczęci cognitio

69

wszystkich państw

interesów, do expedycji i negocjacji potrzebna? do
laski activitas

70

i pilność, do zachowania wszędzie

porządku? — Obviabitur

71

temu wszystkiemu, je-

żeli moja rada będzie przyjęta, ani się obawiać po-
trzeba utwierdzić jak najlepszą tę jurisdykcję, byle
z ta dystynkcja żeby była przywiązana ad mi-
nisteria

72

, nie do ministrów.

Jeżeli się to zda komu paradoxum, da się to

snadno poznać, kiedy ministrowie exercebunt

73

funkcje swoje in consilio

74

, którego życzę, non pro-

prio nutu

75

jako się dzieje, ale za radą assisten-

tium

76

, których studium

77

będzie na to, aby autho-

ritas ministerii

78

była zachowana w rezolucjach

każdej repartycji takich, jakie dobru pospolitemu
convenient

79

; a przy tym invigilabunt

80

, żeby w

nich minister personaliter

81

nie śmiał praevari-

care

82

, do czego pięć sposobów podaję.

Pierwszy: rzeczpospolita contineut

83

w sobie trzy

wielkie prowincje: Wielkąpolskę, Małąpolskę i Li-
tewską; czemuż by wszystkie trzy nie miały mieć
swoich ministrów, to jest w koronie, żeby byli
wielkopolscy i małopolscy? Przez tę akcję umniej-
szyłaby się zbyteczna koronnych ministrów powa-
ga; administracja zaś ich funkcji byłaby exactior

84

,

będąc podzielona i z mniejszą pracą.

Drugi arcyzbawienny. żeby ministrowie nie byli

jako są, dożywotni. Rzeczpospolita rzymska miała

konsulów, wiemy jaka ich władza była w wojsku,
w senacie, w sądach: ale ta władza w jednym roku
się skończyła, po którego expiracji

85

konsul stał się

prywatnym jak był obywatelem. Ta odmiana tak
częsta, nie mogłaby tylko pociągnąć za sobą
szkodliwe rewolucje. Naśladując jednak choć in
parte

86

ten świątobliwy zwyczaj, życzyłbym, żeby

nasi ministri status byli przynajmniej sześcioletni,
jako bywali przedtem, hetmani aż do Zamojskiego.
Dosyć by czasu mieli przez sześć lat administrować
cum fructu

87

swoje funkcje ci, którzy by chcieli

clarescere

88

przez swój dozór; i owszem, mając

czas zamierzony, z większą by się pilnością
sprawowali, aby in cursu

89

administracji swojej,

nabyli reputacji do naśladowania sukcesorom
swoim godnej. Ci którzy by chcieli na złe zażyć tej
władzy, byliby powściągnieni per terminem
limitatum

90

. Ci na ostatek, którzy by się trafić

mogli, bez potrzebnych talentów, i cale niespo-
sobni ad ministerium

91

, przynajmniejby nie długo

szkodzili.

Prawda, że złych choć dożywotnich, mogłaby ka-

rać rzeczpospolita i deponere

92

z urzędu; ale czy

nie wiemyż, co by za konsekwencje były z tego
rygoru u nas, gdzie największe crimina status

93

mają swoje patrocinia

94

. I tych także mogłaby rze-

czypospolita nie cierpieć, którzy nie mają ullam
capacitatem exercendi ministerium

95

; ale ciężko by

karać niesposobność, która nie jest grzechem i pre-
tendować tego, co natura nie dała; a zatem czas za-
mierzony suppeditaret

96

, że hoc malum

97

stałoby

się przynajmniej per praescriptionem czasu transi-
torium

98

.

Jest jeszcze jeden casus

99

bardzo szkodliwy, któ-

remu tenże sposób zabieżeć może, to jest, kiedy

minister emeritissimus

100

, całe prawie życie stra-

ciwszy na usłudze ojczyzny, doczeka się takiej sta-
rości, że prawie zdziecinnieje; przez co interesa
jego repartycji tak zaniedbane, że przez koneksją z
drugimi wszystkim generalnie szkodzić mogą;
pytam się, co z takim natenczas czynić? Złożyć go
ex ministerio

101

? Piaculum

102

by było tak

zasłużonego

civem degradare

103

. Hetman

naprzykład, też męstwo w sobie czując co z
młodszych lat, lubo nie tę przezorność et
agilitatem

104

która z laty tępieje; turpe senex

miles

105

, nie da sobie wydrzeć komendy nad

wojskiem, lubo salus

106

ojczyzny przez to

periclitatur

107

; co za inszy sposób, tylko ten, żeby

go czas sam prawem determinatus a ministerio

108

oddalił?

Mógłby tu kto zarzucić kwestią pozorną i w sa-

mej rzeczy refleksji godną; ta jest, kiedy minister
się trafi wielkiemi talentami dotatus

109

, wielkiej

experiencji

110

przytem nabywszy, wielkie kommo-

da

111

ojczyźnie przyniósłszy przez czas funkcji

swojej naznaczony, czy nie byłożby znacznie
deterimentum

112

, takiego z miejsca ruszać, nie

mogąc się spodziewać równego w tym, który po
nim nastąpi? Solwuję tę kwestią, że intali eventu

113

,

za cóż nie ma być wolno rzeczypospolitej
prolongować czas in favorem

114

, do drugich sześciu

lat? Z czego żadne praejudicium

115

się nie stanie,

byle ten wiedział, który sobie na ten respekt
zasłuży, że jego ministerium nie jest perpetuum

116

,

żeby się było skończyło in termino

117

sześciu lat,

gdyby ob singulare jego meritum

118

, nie

konfirmowano go in hoc stallo

119

do drugich

sześciu; ta sama prolongacja będąc in usu

120

,

sprawić może, że się na nie z tem większą pilnością
zasługiwać będą.
Trzeci sposób, jakom wyżej życzył generaliter

121

,

ratione

122

rozdawania urzędów, tak tem bardziej

spectat ministeria

status

123

,

żeby

non

dependeant

124

; od nominacji królewskiej, ale żeby

ich król z całą rzeczapospolitą obierał; bo jeżeli co
nie powinno podpadać pod fawor, interes, albo jaki
respekt, to creatio ministrów status

125

. I którzy by

prywatny powierzył sprawę swoją takiemu
plenipotentowi, którego by sobie z najlepszych nie
wybrał? Rzeczpospolita zdaje najdroższe interesa
swoje na ręce ministrów, czyni ich swymi
plenipotentami; nic słuszniejszego, żeby ich
obierała, ale nie przez intrygi albo fakcje w takich
razach przyzwoite, tylko per suffragia

126

skryte, tak

jako się dzieje srodze rozsądnie w rzeczypospolitej
weneckiej, przez co unika się zazdrości i
niebezpiecznych przebiegów konkurentów; sekret
będąc

sacrosancte in dandis suffragiis

127

zachowany, zostawuje każdemu

libertatem

sentiendi

128

według samego sumienia i

sprawiedliwości. Chciałbym, żeby in numero suff-
ragiorum

129

obserwowana była proporcja, na przy-

kład, żeby poseł dał jeden calculum

130

, senator

dwa, a król dziesięć w nagrodę straconego prawa
nominacji, które miał sam, pro libitu creare
ministeria

131

. Zdawałoby mi się także rzecz

słuszna, żeby nie insi byli kandydaci ad ministeria
status

132

, tylko sami senatorowie, których sama

experiencja in tractandis publicis negotiis

133

do tej

godności promovet

134

. A przy tym wszystkich

honorów promocje, powinny gradatim

135

postępować i czynić tę zacną emulację

136

, która do

zasług zachęca. I tak szlachcic powinien się
sposobić do senatu, senator zaś do ministerium. Ta
nadzieja dojść tej godności którejkolwiek kadencji,
sprawowałaby, że senator w swojej funkcji
senatorskiej, tak by się z pilnością zasługiwał, żeby
go sądzono być godnym

i sposobnym ad ministerium.

Dokładam, że minister powinien by być obrany

między senatorami tejże prowincji, na której mini-
sterium go obierają, i żeby ten minister, który cur-
sum

137

swoich sześciu lat odprawi, wracając się do

senatu, te krzesło zasiadł, z którego by wzięto se-
natora na ministerium. Takowa cyrkulacja uczyni-
łaby pewnie z dobrego ministra dobrego senatora,
jako i z dobrego senatora wielkiego ministra; a oso-
bliwie gdyby ten zwyczaj wprowadzić, żeby mini-
ster per modum diarii

138

expiracji

139

swego czasu

podał memoriał ad archivum

140

, gdzie żeby wyraził

wszystkie cyrkumstancje administracji swojej,
przydając swoje zdanie, jako filum negotiorum

141

trzymał, żeby to, co dobrego in statu

142

, nie pso-

wało się, a to co zepsowanego, żeby się naprawiło.
Niechby przy tym reprezentował w jakiej sytuacji
zastał negotia

143

repertycji swojej i w jakiej jej

oddaje, tak dalece, że sukcesor jego nie byłby no-
wicjuszem, mając przed oczyma oświecenie, jako
sobie ma postępować, i widząc ex actibus
antecesora swego fructus salutares

144

, starałby się

pewnie jeszcze lepiej w nich excellere

145

, jako i

poprawić, co by znalazł defectuosum

146

.

Czwarty sposób, jeżeli zechcemy jakom życzył

antecedenter

147

władzę królewską określić, tak że-

by nie mogła w niczem agere

148

, tylko per instru-

menta ministerialia

149

, tak należy circumscribere

150

ministrów, żeby nic nie czynili bez wiadomości
królewskiej, wszystkie actus publici

151

nie mogąc

się dziać, tylko pod jego imieniem; a do tego moja
atencja pryncypalna w tem, żeby nigdy i w niczem
nie rozrywać nierozdzielnej unii trzech stanów rze-
czypospolitej. Król będąc pierwszym, powinien
wszędzie praeesse

152

; nie idzie za tem, żeby się co

stało według jego woli, ale że ministrowie byliby
ostrożni, mając tak poważnego dozorcę nad sobą.
Ta vicissitudo

153

, gdyby król nie mógł nic do skut-

ku przyprowadzić bez ministrów, a ministrowie nic
i pomyślić bez króla, sprawiłaby zapewne
pożądaną inter status

154

harmonią, i z tej naturalnie

konsekwencji biorę.

Piąty sposób, który mi zostaje do podania w tej

materii, przekładając dwojakie praejudicium

155

,

które rzeczpospolita ponosić może ex jurisdictio-
ne

156

ministrów, ta bowiem in libero regno

157

cale

insza będąc, wielkiej potrzebuje ostrożności; in
absoluto

158

minister zwyczajnie albo czujnego mo-

narchy ślepo exequitur

159

wolą, albo niedbałego w

interesach państwa swego tak opanuje, że i pań-
stwem i monarchą samym rządzi, — u nas obojgu
temu zabieżać potrzeba, to jest, żeby nasi mini-
strowie, jako passim

160

się dzieje, non

conniveant

161

królowi przestępującemu;

e

converso

162

, widząc w panu wszelką aplikację i

staranie około dobra pospolitego, żeby mu
dopomagali, i żeby przy jakiej pożądanej
cyrkumstancji in favorem

163

ojczyzny, wzięli sobie

pro simbolo

164

szachownicę, nad którą napisano:

Ars uni attendere regi

165

.

Co się nieomylnie stanie per consilia ministeria-

lia

166

, których życzę; tam bowiem rzeczpospolita

rozeznać snadno będzie mogła co za dyspozycja w
królu; czy jego conatus

167

zgadzają się z prawem i

z dobrem pospolitem, kiedy w oczach jej królowie
expedycje czynić będą z kanclerzami, tak we-
wnętrznie w interesach królestwa jako i postronne
w negocjacjach cudzoziemskich. Tam interesa woj-
skowe examinować

168

będą z hetmanami; tam z

podskarbiemi skarbowe et commercii

169

; tam na

ostatek z marszałkami przypilnują, aby w każdej
poli-

ties

170

była zachowana i dobry porządek manu

teneat

171

wszystkie postanowienia; zgoła jednym

słowem, nie widzę nic conformius statui nostro

172

,

jako to, kiedy rzeczpospolita władzę swoją in tot
partes

173

podzieloną, będzie miała per hoc subsel-

lium concentratam

174

jako do jednego punktu, we-

dług axyoma jurysprudencji

175

; Apud eum, qui

communicat imperium, summa vis imperii
remanet

176

; król limitatam mając potestatem

177

, a

ministrowie moderatam

178

, stanie się na ostatek

przez takową kombinacją funiculus triplex per
nexum indissolubilem

179

trzech stanów jednostajnej

rzeczypospolitej.

PRZYPISY

1

agitari in quovis gubernio — dokonywać w jakimkol-

wiek rządzeniu

2

regulari — odnosić się

3

alias — inaczej

4

polities — ład, porządek

5

concurrunt — współdziałają

6

subsistere — istnieć

7

viceversa — na odwrót

8

securitas — bezpieczeństwo

9

contribuit — wpłacił daninę

10

in disciplina militari — w karności żołnierskiej

11

polities zaś i porządek regularitatem — ład zaś i po-

rządek prawidłowość

12

stabilitatem gubernii — stałość w sprawowaniu

rządów

13

repartycja — właściwy (odpowiedni) udział

14

constituunt — stanowią

15

per politiem — ładem, porządkiem

16

vicariam regum potestatem — zastępczą władzę kró-

lewską

17

status — państwo

18

brachia regalia — ramionami królewskimi

19

salutare aequilibrium — zbawienną równowagę

20

custodes legum — strażnikami prawa

21

usum salutarem — zbawiennego użytku

22

os habent et non loquuntur, aures habent non audiunt

oculos habent et non vident — usta mają a nie mówią, uszy
mają a nie słyszą, oczy mają a nie widzą

23

usurpant — przywłaszczają bezprawnie

24

intaminata — nieskalana, czysta

25

sub favore — pod przychylnością

26

procuratores universales — powszechnymi

zarządcami

27

secundum exigentiam — zgodnie z wymogami

28

status — państwa

29

abutuntur — nadużywają, wyzyskują

30

aemuli regiae authoritatis — rywalami powagi kró-

lewskiej

31

exorbitans — nadzwyczajna

32

absolutam potestatem — władzę absolutną

33

exosum in aequalitate — czymś znienawidzonym w

równouprawnieniu

34

perplexitas — zawiłość

35

solvere to dilemma — rozwiązać ten probiem

36

farraga negotiorum — wielorakość spraw

37

devoluta — spadająca

38

exigit — wymaga

39

salutis publicae — o zbawienie publiczne

40

et custodem quis custodiet — a strażnika kto będzie

strzegł

41

sistema — systemu

42

in forma gubernii — w sposobie sprawowania rządów

43

partem cum toto — część z całością

44

ad articulum de modo consulendi — do części

(mówiącej) o sposobie radzenia

45

saluturis — zbawienna

46

prekaucje — środki ostrożności

47

praejudiciosa — szkodliwe, krzywdzące

48

consilia ministerialia — rady ministralne

49

non proprio libitu — nie według własnego upodobania

50

in assistentia — przy udziale

51

et equestri ordine — stanu rycerskiego

52

in praesentia — w obecności

53

consilium — rada

54

activitatem — zakresu działania, działalności

55

propenendi delibsrandi, et exequendi —

proponowania, rozważania, i omawiania

56

decisionis — podejmowanie rozstrzygnięć

57

et in interstitio — w okresie przerwy w obradach

58

moderamen — należyte umiarkowanie

59

ministri status — ministrowie państwa

60

totum regimen — cały ster rządów

61

devolutum — spoczywający

62

juribus — prawom

63

alias — inaczej

64

ex defectu potestatis ministrów — w jednych okazjach

z nadużycia, w drugich z niedostatku władzy ministrów

65

equisita merita — wymaganych zasług

66

in subjectis capacitatem — wśród poddanych

właściwe uzdolnienia

67

intaminata — nieskalana, czysta

68

in commertio industria — w handlu i przemyśle

69

cognitio — znajomość

70

activitas — moc działania

71

obviabitur — czy stoi coś na przeszkodzie

72

ad ministeria — do urzędów ministerialnych

73

exercebunt — będą sprawowali

74

in consilio — w radzie

75

non proprio nutu — nie samowolnie

76

assistentium — współuczestniczących

77

studium — staraniem

78

authoritas

ministerii — powaga urzędu

ministerialnego

79

convenient — odpowiadają

80

invigilabunt — będą czuwali

81

personaliter — osobiście

82

praevaricare — naruszać prawa

83

coutinet — zawiera

84

exactior — skuteczniejsza

85

expiracji — upływie

86

in parte — w części

87

cum fructu — owocnie

88

clarescere — dać się pokazać

89

in cursu — w czasie trwania

90

per terminum limitatum — ograniczonym terminem

91

ad ministerium — do pełnienia funkcji ministra

92

deponere — złożyć

93

crimina status — przestępstwa państwowe

94

patrocinia — piecze, obrony

95

ullam capacitatem exercendi ministerium — żadnej

zdolności do pełnienia urzędu ministra

96

suppeditaret — tu: spowodowałby

97

hoc malum — to zło

98

per praescriptionem czasu transitorium — dzięki

określeniu czasu (trwania urzędu) przejściowe

99

casus — przypadek

100

emeritissimus — najbardziej zasłużony

101

ex ministerii — z urzędu ministra

102

piaculum — czymś złym

103

civem degradare — obywatela złożyć z urzędu

(pozbawić godności)

104

et agilitatem — ruchliwość, chęć działania

105

turpe senex miles — haniebny to żołnierz, starzec

106

salus — zbawienie, ratunek

107

periclitatur — jest narażony

108

determinatus a ministerio — określony z urzędu

109

dotatus — obdarzony

110

experiencji — doświadczenia

111

kommoda — korzyści

112

detrimentum — szkodą, uszczerbkiem

113

intali eventu — w takim przypadku

114

in favorem — na korzyść

115

praejudicium — szkoda, krzywda

116

perpetuum — wieczne

117

in termino — w terminie

118

ob singulare jego meritum — dla szczególnych jego

zasług

119

in hoc stallo — na tym stanowisku

120

in usu — stosowaną (dosł.: w użytku)

121

generaliter — ogólnie, w ogóle

122

ratione — tu: odnośnie, co do

123

spectat ministeria status — odnosi się do urzędów mi-

nisterialnych

124

non dependeant — nie zależały

125

creatio ministrów status — ustanowienie ministrów

państwa

126

per suffragia — oddawanie głosów, głosowanie

127

sacrosancte in dandis suffragiis — ściśle przy odda-

waniu głosów

128

libertatem sentiendi — wolność sądzenia

129

in numero suffragiorum — w liczbie oddanych

głosów

130

calculum — gałka do głosowania, głos

131

pro libitu creare ministeria — do dowolnego miano-

wania ministrów

132

ad ministeria status — na urząd ministra

133

experiencja in tractandis publicis negotiis —

doświadczenie w prowadzeniu spraw publicznych

134

promovet — tu: przeznaczać (dosł.: wynosi na wyższe

stanowisko)

135

gradatim — stopniowo

136

emulacją — współzawodnictwa

137

cursum — okres

138

per modum diarii — w formie protokołu

139

expiracji — w momencie wygaśnięcia, upływu

140

ad archivum — do archiwum

141

filum negotiorum — sposób postępowania w załatwia-

niu spraw

142

in statu — w państwie

143

negotia — sprawy właściwe

144

ex actibus antecesora swego fructus salutares — z

dokonań poprzednika swego pożytki zbawienne

145

excellere — górować, celować

146

defectuosum — błędnego

147

antecedenter — poprzednio

148

agere — działać

149

per instrumenta ministerialia — urzędy ministrów

150

circumscribere — jasno określić zakres działania,

dosł.: opisać

151

actus publici — akty publiczne

152

praeesse — być na czele, kierować

153

vicissitudo — wzajemna zależność

154

inter status — między stanami

155

praejudicium — szkody, krzywdy, uszczerbki

156

ex jurisdictione — z władzy rządzenia

157

in libero regno — w wolnym królestwie

158

in absoluto — w absolutnym (królestwie)

159

exequitur — wypełnia

160

passim — w różnych miejscach

161

non conniveant — nie pobłażali

162

e converso — a przeciwnie

163

cyrkumstancji in favorem — dla pomyślności, na ko-

rzyść

164

pro simbolo — za wzór

165

ars uni attendere regi — sztuka czuwania nad jednym

królem

166

per consilia ministerialia — narady ministerialne

167

conatus — zamierzenia

168

examinować — rozważać

169

et commercii — handlu

170

polities — porządek, ład

171

manu teneat — silną rękę utrzymywał

172

conformius statui nostro — odpowiedniejszego

państwu naszemu

173

in tot partes — na tyle części

174

per hoc subsellium concentratam — przez tą instancję

skupioną

175

axyoma jurysprudencji — porzekadła prawniczego

176

apud eum, qui communicat imperium, summa vis im-

perii remanet — największa siła w sprawowaniu wła-

dzy jest u tego, kto dopuszcza (innych) do współudziału we
władzy

177

limitatam mając potestatem — ograniczoną mając

władzę

178

moderatam — umiarkowaną, określoną

179

funiculus triplex per nexum indissolubilem —

sznurem potrójnym dzięki węzłowi nie do rozwiązania

SEJM

Na tym tak zwanym kongresie, gdzie każdego

szlachcica potestas

1

się wydaje i lubo na nim per-

sonaliter

2

wszyscy non comparemus

3

, z tem więk-

szą jednak powagą ci, którzy od nas delegati, nas
representant

4

, ponieważ non agunt

5

, tylko mocą

naszą characterisati

6

, i gdy ich activitati committi-

mus sortem nostram

7

z pryncypałów stajemy się

prawda partykularnymi w słuchaniu ich decyzji, ta
jednak nie mniej nas zdobi, nie mogąc być fe-
rowana, tylko in virtute

8

konsensu naszego, deri-

vando oryginaliter

9

od nas, od danej na to, że tak

rzekę, plenipotencji naszej; byle, jakom to obszer-
nie wywiódł in articulo praecedenti

10

, i co tu po-

wtórzyć muszę, rzplta na sejmie znajdowała się w
zupełnym swoim komplecie, tak, żeby każdy część
jej czyniący, znajdował się w posłach
województwa swego, według tego nieomylnego
axyoma; omnes debent nosse quod agitur, quoties
omnium causa agitatur

11

.

Wystawując sobie naturam sejmów naszych, nie

widzę nic równego in forma gubernii

12

wszystkich

państw i królestw, ponieważ zawierają w sobie
wszystkie genera

13

rozmaitych rządów, monarchi-

cum, democraticum i aristocraticum

14

; i tak w

trzech stanach zgromadzonych inspirat

15

każdemu

respekt

Regia Majestas

16

; ufność, prudentia

17

senatu;

miłość ojczyzny, zelus et activitas

18

stanu

rycerskiego; a przy tym, co może być
doskonalszego, jako taki kongres, który ma cum
libertate sentiendi absolutam potestatem
decidendi

19

? A czegóż więcej potrzeba i jakoż się

nie spodziewać emanantem

20

z takiego zjazdu

ojczyźnie prosperitatem

21

? Jednak, proh, dolor

22

!

Ta nas nadzieja często zwodzi. — Żebym się
doświadczył dla czego, i co ją tamuje, wnijdę we
wszystek proceder sejmowania naszego.

I zaczynam a primo actu

23

, od elekcji marszałka

sejmowego, który poprzedza konkurencja o laskę, i
ta zaczyna generare semina dissensionum

24

, i jako

finis ab orygine pendet

25

, tak pospolicie ten począ-

tek sejmu, kiedy się zaczyna w zamieszaniu,
kończy się w niezgodzie; a jeszcze większa, kiedy
na obieraniu marszałka, często sejm nie zacząwszy
się kończy; i nie dziw, ponieważ cierpimy takie
głosy, które żadna libertas sentiendi

26

nie powinna

authorisare

27

, to jest, kiedy kto, a jeszcze passive

28

,

pod stara laską wniesie jaką materią, z tą klauzulą,
że nie pozwoli na obieranie, jeżeli to nie stanie,
czego się dopomina.

Na zniesienie tak niesłychanej exorbitancji

29

, nie

trzeba nowych sposobów szukać, tylko się prawa i
usitatam praxim

30

trzymać, vigore

31

którego nikt

się oderwać nie powinien, póki marszałek nie
będzie obrany; do obrania zaś żadna kontrowersja
nie może przeszkodzić, ponieważ nie przez
powszechną zgodę, ale per pluralitatem votorum

32

bywa obierany, do czego jeszcze siła dopomogą
tacita suffragria

33

, których generaliter

34

życzę we

wszystkich elekcjach.

Drugi actus

35

ceremonialny po obraniu marszał-

ka, jest zwyczajnie, że izba poselska idzie do se-
natu króla przywitać, skąd powróciwszy zabiera
do-

piero activitatem

36

i zaczyna traktować materie

37

in

ordine

38

do formowania konstytucji. Na pierwszej

zaraz sesji wydają się trzy obstacula

39

do po-

żądanego obrad naszych skutku: pierwsze, że się
wszystko palam

40

traktuje bez żadnego sekretu;

drugie, że każdy inszą wnosi materią, w których
farrago

41

i różność, żadnej dopuścić nie może re-

zolucji; trzecie, że nie masz żadnej obserwancji
liberi veto

42

, bo niech kto jak najbardziej kontra-

dykuje

43

, nie przełamie upornego zdania, i ta dys-

puta trwa bez końca, excitando

44

coraz nowe

kolizje.

Co do pierwszego, niepotrzebna moja perswazja,

co każdy przyznać musi, że najlepsze rezolucje i
postanowienia tak w pewnych cyrkumstancjach

45

od sekretu zawisły, że będąc odkryte nie tylko się
wykonać nie mogą, ale owszem zaszkodzić, kiedy
je malevoli

46

wiedząc, przeciwko nam samym

zażyć zechcą; dlatego wszyscy monarchowie tak
wielkie koszta łożą, żeby wiedzieć, co się w
najsekretniejszych gabinetach traktuje; my im
ochraniamy tego kosztu; nie trzeba im szpiegów,
aby wiedzieć nasze rady; sami się z niemi
wydajemy, a zatem nikt temu nie sprzeczy, czego
życzę, żeby obrady nasze odprawowały się semotis
arbitris

47.

Co do drugiego, jeżeli w trybunałach sprawy

przywołują z regestru, dopieroż tam gdzie sprawa
ojczyzny agitatur

48

, należy instituere

49

porządek,

żeby się nie godziło nowej materii wnosić, póki raz
wniesiona nie będzie decydowana.

Co do trzeciego, żeby każdy mógł uti pleno li-

bere sentiendi, sine praejudicio

50

dobra

pospolitego, et sine periculo

51

zakończenia sejmu,

rozumiałbym

hanc methodum instituere

52

;

proponuje który poseł jaką materią, jeżeli na nią
zajdzie immeditate

53

zgoda powszechna, nie trzeba

więcej, tylko ją zapi-

sać w protokule, in vim

54

konstytucji; jeżeli zaś

zajdzie kontradykcja, dać czas do kontrowersji,
byle nie odstępować od tejże materii, która
kontradykowana; przez te kontrowersje, może
affirmans jako i negans rectificari

55

, że albo ten

dobrowolnie odstąpi od swojej illacji

56

, albo drugi

convictus

57

od swojej kontradykcji; marszałek zaś

sejmowy powinien by notować racje pro et contra,
któremi by się zbijano; i jeżeli by żadne przełamać
nie mogły, żeby finaliter

58

je rekapitulował, i

dopiero pytał się, jeżeli zgoda powszechna na tę
materią; natenczas, jeżeliby contradicens

59

chciał

jednakowo perseverare

60

w swej kontradykcji, per

sacram observantiam liberi veto

61

, nie powinno się

już o tem mówić, ale przystąpić do inszej; i tym
sposobem successive

62

do wszystkich, idąc

gradatim

63

za zwyczajem sejmowania.

Rozumiemy, żeśmy siła dokazali, kiedy izba po-

selska łączy się senatem; tam jednak, jak na nowe
zaczynają się dysputy, bez respektu na majestat
tronu, bez konsyderacji na powagę senatu, bez re-
fleksji na siebie samych; czas upływający, i do ter-
minu sejmu zbliżający, jednych praemit, drugich
nausea

64

bierze z tak nieporządnego i nieskutecz-

nego sejmowania, wszystkich chęć do zakończenia,
motus in fine velocior

65

, ani czasu nie masz do de-

liberacji, ani cierpliwości do żadnej refleksji, sama
precypitacja

66

w tumulcie i zamieszaniu dyktuje

konstytucje; tandem

67

, jeżeli nikt z protestacją nie

wynajdzie, a na nic się nie zgodziwszy, na to tylko
powszechna zgoda zachodzi, że wszyscy jednym
głosem wołają na marszałka, żeby żegnał kongres,
którego pospolicie taki koniec: a z takiego końca
początek wszystkich nieszczęśliwości, którym
obvia-

re

68

nie podobna, wyzuwszy się z jednego sposobu

ratowania się przez sejm.

My na to jednak spokojni, rozjeżdżamy się tak

bezpieczni, jak gdybyśmy byli pewni, że kto o nas
radzi, a w samej rzeczy tak przyzwyczajeni do cier-
pienia, że znosimy cum indifferentia

69

co nas boli,

podobni owemu filozofowi, który w wielkich bole-
ściach protestował się: Nihil agis dolor, quamvis
sis molestus, nunquam confitebor te esse malum

70

.

Rozumiem jednak, żeby nas ta filozofia porzuciła,
gdybyśmy się nie bali naruszyć wolności, chcąc
trzymać w ryzie to, co jej abusus relaxat

71

; biorę ja

tę śmiałość pokazać, że się mylimy in hoc sup-
posito

72

, i że wolność prawdziwa być nie może

tylko bene ordinata

73

, i owszem, że ją dobry

porządek przyczynia i gruntuje.

Nie odstępując od mojej materii sejmu, przekła-

dam sobie gradus czworakie, które powinny być
obserwowane w radach sejmowych; nie mogę ich
lepiej komparować, jako ad productionem

74

natury

w rzeczach stworzonych; i tak na przykład, biorę
drzewo, którego pierwsza qualitas

75

jest być szcze-

pionem na dobrym i rodzajnym gruncie, żeby się
przyjęło i konserwowało; tak we wszystkich ra-
dach, pierwsze zagajenie powinno być przed
propozycją; ta zaś powinna być założona na
dobrym fundamencie, nie tylko urgentis
necessitatis

76

, ale et conservationis

77

, to jest: nie

tylko providendo statuti praesenti

78

interesów

publicznych, ale oraz praevidendo casus futuros

79

.

Druga cyrkumstancja produkcji natury jest: cultura
drzewa szczepionego, bez której zapewne
zdziczeje; per hanc culturam

80

wyraża się

deliberacja potrzebna nad propozycją, przez którą
trzeba obciosać niepotrzebne i zawadzające, że tak
rzekę, gałęzie, tak, propozycja rozsąd-

nie okrzesana, fructum salutarem

81

ojczyźnie przy-

niosła. Trzeci progressus

82

drzewa szczepionego

jest: owoców dojrzałość; do czego nie może się
lepiej komparować, jako decyzja matura

83

obrad

naszych, która adimplet

84

przez swoją dojrzałość

desideria publica

85

; czwarty termin rodzącego

drzewa jest: pożytek pochodzący z pracy i starania
koło niego; ten pożytek dependet

86

w obradach od

exekucji

87

, która powinna wszelkie emolumenta

88

przynosić doboru pospolitemu.

Żebym to w szczególności lepiej explikował, idę

naprzód ad modum proponendi

89

, życząc, żeby po

obraniu marszałka izba poselska złączyła się z se-
natem; żeby senat vota

90

swoje według zwyczaju

odprawował; te vota żeby się zaczynały od mini-
strów status, jako mających większą eksperyencją
in negotis publicis

91

, które według repartycji są po-

dzielone pomiędzy ministrów; te wszystkie vota ży-
czyłbym sobie, żeby były podane na piśmie do rąk
marszałka, który je odebrawszy, powrócić by po-
winien z posłami do izby poselskiej, tanquam ad
officinam legum

92

, jako ją zowiemy, gdzie także

należałoby,

żeby posłowie

per turnum

93

województw votowali, dla porządku, żeby jeden
przed drugim nie wpadał w głosy, z rozmaitemi
materiami; te vota zebrane w instrukcji
województw, expedit

94

żeby także marszałek

poselski notował; po których zakończonych,
życzyłbym sobie, żeby je in unum scopum

95

zebrał.

Primo. Materie które były, jako jest zwyczaj, od
króla proponowane na sejmiku. Secundo. Ex votis

96

ministrów status i senatorów. Tertio. Z głosów
wszystkich posłów, to jest z instrukcji wszystkich
województw; i żeby synopsim

97

wszystkich materii

uczyniwszy, czytał ten memoriał w izbie
poselskiej, żeby jeszcze do niego przy-

dać, jeżeliby co zapomniano, sane intelligendo

98

,

nie przypuszczając żadnej kontrowersji, gdyż
takowy memoriał podpisany, służyłby pro
instrumento publico

99

, zawierający w sobie

wszytkie materie cujuscunque generis

100

, tak

dalece, że nikt by się ex civibus

101

nie znalazł,

którego by się desiderium

102

nie pomieściło; tym

także sposobem zabiegłoby się dwojakiej
inkonweniencji

103

; pierwszej, że zwyczajnie razem

wszystkie materie propponuntur

104

, a żadna non

deciditur

105

; drugiej, że na pierwszej często

wniesionej materii, czas wszystek sejmowania
consumitur

106

.

Drugi actus obrad publicznych jest deliberacja,

która nie może się zgodzić z tym tumultem; i ha-
łasem, jakim distrahimur od potrzebnej aplikacji

107

trzeba i własne pasje w sobie uśmierzyć, żeby ro-
zeznać między pożytkiem a szkodą, między spra-
wiedliwością a krzywdą, między prawdą a fałszem,
między czem wątpliwem a pewnem, i między pry-
watnym a publicznym interesem. Przy takowej
dyspozycji, może się spodziewać, że deliberacje
osądzą, co może być w proponowanych materiach
pożytecznego dobru pospolitemu, byle
principaliter

108

było postanowione, com in

praecedenti articulo

109

życzył i co tu reasumując,

nie mogąc dosyć enucleare

110

tę ideam, która ściśle

drogę łatwą i bezpieczną ad progressum
consiliorum

111

, i która znosi wszystkie abusus

evertentes statum

112

.

Życzyłbym tedy, postępując in modo

113

sejmo-

wania, żeby marszałek poselski, zebrawszy wszyst-
kie materie, które mają być proponowane, w jeden
memoriał, tenże memoriał w cztery classes

114

roz-

dzielił, wybrawszy z generalnego memoriału, i
seorsive

115

dzieląc materie: skarbowe, wojenne,

pieczętarskie, i co ad politiem

116

należą, każdy

memoriał

oddawszy ministro status, który by contineret

117

materie jego repartycji; a przy tym generalną depu-
tacją żeby uczynił marszałek poselski do czterech
izb, (że ich nazwę) ministerialnych, które by się
zwały: jedna wojenna, druga skarbowa, trzecia pie-
czętarska, a czwarta marszałkowska.

Co do deputacji izby poselskiej należy, to notan-

dum

118

, że trzeba żeby każde województwo miało

necessario

119

ośmiu posłów; — racja tego ta, żeby

w każdej ze czterech izb było po dwóch posłów z
każdego województwa, podczas sejmu; po sejmie
zaś, jakom to już namienił, żeby czterech, to jest po
jednym z każdego województwa, znajdowało się w
każdej repartycji, a czterech wracało się do swojej
prowincji ad formandum consilium particulare
palatinale

120

, i na niem w tej funkcji zasiadając,

którą exercebat

121

na sejmie.

Przykładem tu intra parenthesim

122

, żeby ten po-

rządek nigdy nie ustawał, expediret

123

na sejmiku

czterech supernumerarios

124

obrać, którzy by na to

tylko byli, żeby mogli suplere defectum

125

którego

z ośmiu, jeżeliby przez śmierć albo chorobę nie
mógł się znajdować in suo stallo

126

, ad haec

consilia ministeriala

127

, których mamy już

speciem

128

w sesjach prowincjonalnych; — król by

rozdzielił cały senat na cztery części, deputując do
każdej izby ministerialnej secundum talenta
subjectorum

129

, to jest: sposobnych do wojennych

materii, ad consilium ministeriale

130

tej repartycji,

et per consequens

131

do skarbowej, do

pieczętarskiej i do marszałkowskiej.

Te consilia

132

formowane z senatorów i posłów

ze wszystkich województw powinny by się odpra-
wować sub directione

133

króla, et in assistentio

134

prymasa i marszałka poselskiego; a tak in quolibet

consilio

135

znajdowały by się trzy stany: król, senat,

i equestris ordo

136

; dlatego żeby mogły być

praesentes

137

, trzeba żeby każde consilium

138

miało

swój dzień uprzywilejowany, żeby król, prymas i
marszałek mogli assistere

139

na każdem, jednem po

drugim; i tam by się deliberacje odprawowały suo
ordine

140

, według materii do propozycji zebranych

od marszałka poselskiego in colloquio familiari

141

,

nie sadząc się na niepotrzebne w mowach
elokwencje, w których więcej słów niż sensu; tych
deliberacyj powinien marszałek trzymać protokół,
konotując na którą materią izba ministerialis się
ugodziła, i na którą była kontradycja, specyfikując
racje; a to dla tego, bo cztery dni w tygodniu daw-
szy na sesją osobną każdej izbie, piąty dzień po-
winien by być decretorius

142

, destinatus

143

na zgro-

madzenie tych czterech izb, ad formandum corpus
integrum

144

rzeczypospolitej, która sama mając jus

decisionis

145

, z relacji marszałka i ministra snadno

by mogła rozeznać, co justum et aequum

146

w ma-

teriach stricte et accurate eksaminowanych in con-
siliis ministorialibus

147

, decydować pro opportuni-

tate boni publici

148

, za zgodą powszechną i

stanowić prawa i konstytucje; i tam by się w tem
generalnem zgromadzeniu interesa różnych
repartycyj kombinowały, które powinny mieć z
sobą relację.

Ten modus decisionis

149

, w niczem nie jest od-

mienny zwyczajnemu, który practicatur

150

tylko w

tem, że naturalius

151

spodziewać by się potrzeba

decyzji nullo contradicente

152

, gdyby ją praecede-

ret

153

tak natura deliberatio in consiliis ministeria-

libus

154

, jako i w tem, że tego dnia, którego by się

cztery izby złączyły, to jest cała rzeczpospolita, nie
było by racji deliberować, ani deliberując dysputo-
wać, ponieważ już każdy, tak senator, jako i poseł

seorsive

155

deliberował in consilio ministeriali

156

; a

zatem rzeczpospolita zgromadzona, wiedząc
wszystkich opinie, nie miałaby co inszego czynić,
tylko proferre

157

decyzje per verbum: placet

158

, w

materiałach dobrze egzaminowanych.

To zaś pokładam, że sesje ministerialne powinny

by się zaczynać ab examine

159

ostatniego sejmu

konstytucji, jeżeli są egzekwowane ad mentem

160

rzeczypospolitej, żeby nowych praw nie stanowić,
dawnych nie obserwując

161

.

Czwarty actus obrad publicznych jest egzekucja,

bez której insze, by najdoskonalsze, nic nie ważą;
nim sposób do niej podam, muszę uczynić dygresją
nad czasem zamierzonym do sejmowania, co nie
może subsistere

162

, jeżeli chcemy w dobrym po-

rządku gubernium

163

państwa postawić; gdyż to nie

jest rzecz pojęta, żeby po skończonym lub zerwa-
nym sejmie, takie królestwo jak nasze, mogło być
bez rady, o czem fusius

164

na innem miejscu; tu

tylko ex occasione

165

egzekucji praw namieniam,

żebym życzył sześć niedziel sejmowania obrócić w
sześć miesięcy, po których ekspiracji

166

, z dwo-

jakich wojewodów, jakom ich antecedenter

167

ży-

czył, jeden by powracał do swego województwa z
czterema posłami, ad formandum consilium pala-
tinale

168

, i trwałby w tej funkcji, póki by się nie

luzował z swoim kolegą, na pierwszej kadencji no-
wego sejmu; który to jego kolega zostałby na
swojem miejscu in consilio ministeriali

169

, na któ-

rem zasiadał podczas sejmu, ponieważ to
consilium, żeby perpetuum

170

i nieprzerwane trwało

dominium

171

Rzeczypospolitej, zostałoby

jednakowo miasto senatus consilii

172

przy królu in

sua activitate

173

, z tą tylko kondycją, że podczas

sejmu stanowiło prawa, po sejmie zaś żeby nie
miało inszej mocy,

tylko per formam judicii

174

przywodzić je do egze-

kucji.

Rozumiem, że przy takim postanowieniu, widzie-

libyśmy w propozycji porządek, w deliberacji roz-
sądek, w decyzji łatwość, w egzekucji bezpieczeń-
stwo; rwanie sejmu albo chcieć sistere
activitatem

175

, nie miałoby miejsca, gdyby sejm

regulariter

176

trwał a termino ad terminum

177

;

okazje by wszystkie do rwania ustały, takowy
porządek znosząc wszystkie zamieszania, które
osobliwie wzniecają wexy

178

, inwektywy, skargi

jeden na drugiego, co by tolerari

179

nie powinno w

publicznych głosach.

Gdyby się jednak trafiła okazja, żeby kto chciał

albo crimen status

180

albo jaką malversationem

181

komu zarzucić, czemużby miasto mieszania
publicznych obrad, nie podać marszałkowi
poselskiemu memoriału, choćby też i przeciwko
królowi i ministrom, vigore

182

którego, tanquam

tribunus plebis

183

, dochodziłby injurias publicas

184

,

nie mianując accusantem

185

, żeby nie wzniecać

dyssensji i zawziętości, które czynią powszechną
zgodę impracticabilem

186

, jakom to widział nieraz.

Dwie się partie zawezmą; niech jednej partyzant co
proponuje, adversarius

187

jego zapewne będzie

kontradykował, bez żadnej inszej racji, tylko żeby
przeczył temu, z którym jest w nieprzyjaźni.

Mógłby tu kto obicere dwie inkonweniencje

188

, ex

hac forma consiliorum

189

; pierwsza, że senator i

poseł byłby laesus

190

, do jednej repartycji będąc

deputowany, a mając jus universale

191

o wszystkich

in omni genere

192

materiach radzić; druga, że ma-

terie z różnego gatunku traktując się w różnych
izbach, nie miałyby z sobą koneksji, a przecie
jedna species

193

materyj powinna się zgadzać z dru-

gimi, przez naturalną relację, które mają z sobą,

a tem bardziej, jeżeliby się trafiła contrarietas

194

w

przeciwnych zdaniach jednej izby z drugą.

Na pierwszą kwestię odpowiadam: że senator i

poseł nie byłby privatus suo jure

195

, które ma,

radzić we wszystkich materiach; gdyż w
partykularnej materii, in consilio ministeriali

196

, nie

czyni co inszego, tylko deliberuje jako deputat; in
suo zaś stallo

197

, kiedy cała rzeczpospolita

zgromadzona, pleno jure senatorio decidit

198

z

inszymi; toż się ma rozumieć i o pośle
deputowanym.

Na drugą kwestię odpowiadam: że snadna kom-

binacja materyj być może traktujących się, choć w
różnych izbach, przez relacją, którą powinni by
mieć ministrowie status między sobą; a osobliwie
król, prymas i marszałek sejmowy, na każdych se-
sjach zasiadając, mogą snadno miarkować, żeby na
przykład izba skarbowa deliberowała relative

199

do

wojennej, a wojenna do skarbowej, jako i drugie,
żeby się porozumiewały między sobą, żeby każdą
materią ile być może mature digestam

200

prezento-

wać całej rzeczypospolitej, do tem mocniejszej jej
decyzji.

Kto chce poznać utilitatem

201

postanowienia któ-

rego życzę, niechże je komparuje cum forma prae-
senti consiliorum

202

; naprzód w proporcji, każdy

powinien mieć pro objecto

203

, adimplere

204

, ile być

może, desideria popularum

205

, co być nie może,

kiedy na pierwszej materii wniesionej, mogą się tak
wielkie kontrowersje wzniecić, że się sejm skończy
sine ulla notitia

206

tego, co continent

207

instrukcje

województw; bo posłowie nie mają czasu deferre
co im injuctum

208

, i tak zaczynamy rady nie

wiedząc o czem radzić, a przynajmniej nie radząc o
tem, co najpilniejszej i najprędszej rady potrzebuje;
a zatem czy nie jest rzecz słuszna, żeby

wprzód wiadomo było całej rzeczypospolitej, co
kto pro bono publico

209

życzy, żeby czas miała do

deliberacji, oświecenie do decyzji i sposób do
egzekucji.

Co zaś najpożyteczniejszego znajduję w moim

projekcie in modo proponendi

210

, to: że wszystkich

materyj catalogus

211

zebrany w jednym memoriale,

od marszałka podanym, ułatwi modum

212

delibera-

cyj, nie tamując ich cursum

213

, podczas których

nikt się już nie bqdzie powinien wyrywać z nową
propozycją.

Co do deliberacyj, w tem osobliwie zakładam po-

żytek in methodo

214

, który podaję, że senatorowie i

posłowie deputowani do różnych repartycyj, ci na
przykład, którzy będą do wojennej, będą się cum
majori studio

215

do wojskowych interesów apliko-

wać i nabywając ich perfectam notitiam

216

, będą

mogli tem lepsze w deliberacjach mieć zdanie, i
maturius

217

sądzić w interesach publicznych; nie

będąc in tanto numero consulentium

218

, mogą spo-

kojniej deliberować.

Co ad modus decisionis

219

, rozumiem, że nie

może być łatwiejszy, kiedy się wszystkim
kontrowersjom zabiega; bo te, supponendo

220

że

już były w izbach ministerialnych, protokół
marszałka elucidabit

221

Rzeczpospolitą, w którym

obaczy uno ictu oculi

222

, rationes pro et contra

223

w

każdej materii, i decydować będzie, przyjmując te,
na które kontradykcje zajdą.

Co zaś do egzekucji, która jest complementum

224

wszystkich obrad, proszę z tej okazji reflektować
się nad tym, co expono

225

. Sądzić każdy może jako

sancrosancte

226

w moim projekcie obserwuję naj-

delikatniejsze jura libertatis

227

, dając sposób w

uformowaniu propozycji, nie tylko wolność
wszelaką proponować co tylko kto może sobie
pomyślić, ale

oraz ubezpieczając, że każdego propozycja
przyjdzie

ad examen et notitiam

228

rzeczypospolitej; taż wolność i deliberacjach, kiedy
każdy secundum liberum sensum

229

, nie zahukany,

ani tamowany w wolnym głosie, będzie mógł
deliberare

230

; dopieroż w decyzjach, jako

rzeczpospolita gauderet pleno jure suo

231

,

decidendo materias status

232

, tak w tych decyzjach

i każdy prywatny miałby potestatem affirmandi vel
negandi

233

, według wolnego zdania swego. Non

item

234

w egzekucji, w której wszelka wolność

ustaje, i nie powinna nikogo authorisare

235

, żeby

mógł być refragarius

236

temu, co Rzeczpospolita

decretavit absoluta potestate

237

; w tem owszem

konserwacja wolności naszej zawisła, żeby się z
niej każdy wyzuł, in stricta observatione

238

prawa,

et in subordinatione

239

wielowładnej

rzeczypospolitej; a zatem w tym punkcie, jako non
agitur de libertate sentiendi

240

, tak nie strzymuje

mnie w moim projekcie żadna konsyderacja
wolności, żebym nie miał życzyć institutionem

241

najsurowszego rygoru contra opressores

242

wolności, którymi się stają rebelles

243

prawu. I

dlatego, życzę, żeby te consilia ministerialia

244

,

które podczas sejmu stanowiły prawa, extra
tempus

245

sejmowania obróciły się in subsella

judicialia

246

, to jest: żeby nie tylko tego pilnowały,

co sejm postanowił, ale żeby sądziły wszystkie
crimina status

247

, które pochodzić mogą ex reniten-

tia

248

praw słuchania i exekucji co rzeczpospolita

na sejmie postanowiła; ponieważ nil justius

249

, że

jako prawa stanowią się nemine contradicente

250

,

żeby były in executione nemine renitente

251

.

Wystawuję na ostatek in tali forma

252

sejmowania

moderamen

253

wszystkich jurysdykcji, gdy cały

naród wolny proponit ad libitum

254

co mu się zda,

gdy selecti deliberant

255

; gdy cała rzeczpospolita

decidit

256

, i gdy każdy ex incolis exequitur

257

, co

decisium

258

; a osobliwie funduję securitatem et

prosperitatem

259

ojczyzny, in perpetuo et

subsistenti gubernio

260

rzeczypospolitej, którego by

ani czas, ani żaden malevolus

261

przerwać nie mógł;

tym bowiem sposobem, król miasto senatus
consilia

262

, albo rezydentów ad latus

263

, miałby

zawsze consilium, w którem by miał senat; każde
zaś województwo miałoby partem

264

przez posłów;

tam by z pieczętarzami

invigilaret

265

sprawiedliwości i expedycjom, które wychodzą z
kancelarii; tam z hetmanami, jeżeli podczas wojny,
ordynowałby expedycje wojenne, jeżeli zaś
podczas pokoju, co należy ad conservationem

266

wojska, et disciplinam militarem

267

; tam by sądy

hetmańskie się sądziły non proprio nutu

268

hetmana; tam by z podskarbiami skarbowe interesa
et commerciorum

269

traktował, gdzie by także

należało przenieść komisją radomską in ordine

270

do zapłaty wojska, tam by, na ostatek z
marszałkami dobry porządek in omni genere

271

rządu utrzymywał.

A co największa, że tym sposobem wszystkie ju-

rysdykcje combinarentur

272

: króla, ministrów, se-

natu, et equestris ordinis

273

, gdyżby król nic nie

czynił bez ministrów, jako i .ministri bez niego, a
przez to rzeczpospolita wszędzie i zawsze nieprze-
stannie panując, nie opuszczałaby na moment z do-
zoru swego salutem publicam

274

, consilia ministe-

rialia

275

, przez relacją

cum consiliis

palatinalibus

276

, ubezpieczając nierozerwaną

jedność rzeczypospolitej; alias

277

: każde

województwo staje się osobną rzecząpospolitą, i
każdy incola

278

udzielnym sobie panem.

Na ostatek, jeżeli dobry porządek repugnat

279

komu, źle wolności zażywającemu, proszę go,
niechże nie ujmuje władzy rzeczypospolitej, którą
mają

salva omni libertate

280

trybunały nasze, gdzie spra-

wy partykularnych tylko agitantur

281

, tu zaś całej

ojczyzny trybunał odprawuje się ad terminum

282

kadencji swojej, nic go dissolvere

283

nie może tak,

jako nasze sejmy; sprawy przywołują z regestru,
nie tumultuatim

284

, jako materie status

285

na sejmie;

deputat da swoją sentencją cum matura deli-
beratione

286

: na sejmie activitas

287

zatamowana, nie

dopuszcza nad niczym opinari

288

; dekreta na

koniec trybunalskie, wszyscy rigorose
exequntur

289

: konstytucje sejmowe albo non

observantur

290

, albo annihilantur

291

. Jeżeli jednak

wolność nie jest nadwerężona per authoritatem

292

trybunału, czemuż sejmy nie mają mieć równych
prerogatyw? Zgoła, tak byśmy wszyscy sobie
postępować powinni, jako każdy singuliter

293

czyni, za instynktem liberi arbitrii

294

; przyjdzie mu

co myśl, formuje najprzód wolą, daje sobie czas do
uwagi, decyduje ją wykonać i tandem

295

wykonywa

co sobie postanowił;

e converso

296

, co

postanawiamy, to non exequimur

297

a exequimur

298

często, co nie jest postanowione.

Przydaję na koniec, jako królestwo nasze dzieli

się na trzy prowincje, i jeżeli każda z nich miałaby
z osobna, jakom życzył, swoich ministrów, tak na-
leżałoby, żeby sejmy alternatą bywały w wielkiej
Polszcze, małej Polszcze i Litwie.

PRZYPISY

1

potestas — moc, władza

2

personaliter — osobiście

3

non comparemus — nie ukazujemy się

4

representant — delegowani nas reprezentują

5

non agunt — nie działają (mocą swoją)

6

characterisati — wzmocnieni

7

activitati committimus sortem nostram — działalności

powierzamy nasz los

8

in virtute — mocą

9

derivando oryginaliter — od samego początku wywo-

dząca się

10

in articulo praecedenti — w rozdziale poprzednim

11

omnes debent nosse quod agitur, quoties omnium

causa agitatur — wszyscy winni znać, co jest rozpatrywane,
ilekroć sprawa dotyczy wszystkich

12

in forma gubernii — w sposobie sprawowania rządów

13

genem — rodzaje

14

monarchicum, democraticum i aristocraticum — mo-

narchicznego, demokratycznego i arystokratycznego

15

inspirat — przyświeca

16

Regia Majestas — Królewskiego Majestatu

17

prudentia — roztropność

18

zelus et activitas — gorliwość i chęć czynu

19

cum libertate sentiendi absolutam potestatem deci-

dendi — absolutna władza decydowania przy pełnej
wolności wypowiadania swych sądów

20

emanantem — płynącą

21

prosperitatem — pomyślność

22

proh, dolor — na Boga!

23

a primo actu — od pierwszej czynności

24

generare semina dissensionum — rodzić ziarna

niezgody

25

finis ab orygine pendet — skutek zależy od przyczyny

(dosł.: koniec jest zależny od początku)

26

libertas sentiendi — wolność wypowiadania się

27

authorisare — tu: akceptować, tolerować, znosić

28

passive — biernie

29

exorbitancji — tu: nieprawidłowości (dosł.: zejście

ze słusznej drogi)

30

usitatam praxim — stosowanej praktyki

31

vigore — mocą

32

per pluralitatem votorum — wielością głosów

33

tacita suffragia — tajne głosowanie

34

generaliter — powszechnie

35

actus — czynność, akt

36

activitatem — tu: moc działania

37

materie — sprawy państwowe

38

in ordine — w porządku

39

obstacula — przeszkody

40

palam — jawnie

41

farrago — mieszanina

42

liberi veto — poszanowanie dla liberum veto

43

kontradykuje — jest zdania przeciwnego

44

excitando — wzbudzając

45

cyrkumstancjach — okolicznościach

46

je malevoli — nieżyczliwi

47

semotis arbitris — pod nieobecność osób

postronnych

48

agitatur — jest rozpatrywana

49

instituere — ustanowić (taki)

50

uti pleno libere sentiendi, sine praejudicio — korzy-

stać w pełni z prawa wolnego wypowiadania się bez szkody
dla

51

et sine periculo — bez niebezpieczeństwa

52

hanc methodum instituere — zastosować taki sposób

53

immeditate — bezpośrednio

54

in yim — siłą, mocą

55

affirmans jako i negans rectificari — godząc się lub

odrzucając rzecz naprawić

56

illacji — wniosku, wypowiedzi

57

convictus — pokonany (odstąpi)

58

finaliter — na koniec

59

contradicens — przeciwstawiający

60

perseverare — trwać, pozostawać

61

per sacram observantiam liberi veto — przez święte

zachowanie prawa liberum veto

62

successive — kolejno

63

gradatim — stopniowo

64

jednych preamit, drugich nausea — jednych to bawi,

drugich odraża (wstręt)

65

motus in fine velocior — ruch im bliżej końca, to

szybszy

66

precypitacja — pośpiech

67

tandem — wreszcie na koniec

68

obviare — przeciwstawić się

69

cum indifferentia — z obojętnością

70

Nihil agis dolor, quamvis sis molestus, nunquam con-

fitebor te esse malum — nic mi nie zrobisz, bólu, bo
chociaż jesteś uciążliwy, nigdy nie uwierzę, że jesteś złem

71

abusus relaxat — nadużywanie wyzwala

72

in hoc supposito — w tym założeniu

73

bene ordinata — dobrze uporządkowana

74

ad productionem — tu: we wzrastaniu

75

qualitas — jakość

76

urgentis necessitatis — palącej konieczności

77

et conservationis — i (na fundamencie) utrzymania

tego na przyszłość

78

providendo statuti praesenti — rozwiązywaniem obec-

nych, doraźnych

79

praevidendo casus futuros — przewidywaniem takich

wypadków w przyszłości

80

per hanc culturam — przez tę uprawę

81

fructum salutarem — owoc zbawienny

82

progressus — etap rozwoju

83

matura — dojrzała

84

adimplet — spełnia

85

desidera publica — pragnienia powszechne

86

dependet — zależy

87

exekucji — skutecznego przeprowadzenia sprawy

88

emolumenta — korzyści

89

ad modum proponendi — do sposobu przedstawienia

(sprawy)

90

senat vota — życzenia, wole

91

in negotis publicis — w sprawach publicznych

92

tanquam ad officinam legum — tak, jakby do „fabryki"

praw

93

per turnum — według porządku

94

expedit — i byłoby rzeczą pożyteczną

95

in unum scopum — w jedno zestawienie

96

ex votis — tu: propozycja, życzenie

97

synopsim — zestawienie

98

sane intelligendo — kierując się zdrowym

rozsądkiem

99

pro instrumento publico — jako dokument

publiczny

100

materie cujuscunque generis — wszelkiego rodzaju

101

ex civibus — spośród obywateli

102

desiderium — pragnienie, wniosek

103

inkonweniencji — niestosowności

104

materie propponuntur — są przedstawiane

105

non deciditur — nie jest rozwiązywana

106

consumitur — jest przeznaczony

107

jakim distrahimur od potrzebnej aplikacji — jakim

odrywamy się od potrzebnej uwagi

108

principaliter — z uzasadnieniem

109

com in praecedenti articulo — w poprzednim

rozdziale

110

enucleare — wyłuszczyć, wyjaśnić

111

ad progressum consiliorum — do postępu w

obradach

112

abusus evertentes statum— nadużycia burzące pań-

stwo

113

in modo — w sposobie

114

classes — klasy, grupy

115

seorsive — oddzielnie, osobno

116

ad politiem — do porządku, do ładu

117

contineret — zawierał, obejmował

118

to notandum — wyraźnie podkreślić

119

necessario — koniecznie

120

ad formandum consilium particulare palatinale —

celem uformowania rady wojewódzkiej (regionalnej)

121

exercebat — wypełniał

122

intra parenthesim — tu: między innymi

123

expediret — byłoby rzeczą pożyteczną

124

supernumerarios — ponadliczbowych

125

suplere defectum — wypełnić brak

126

in suo stallo — na swoim miejscu (urzędzie)

127

ad haec consilia ministeriala — na te narady

ministerialne

128

speciem — obraz, podobieństwo

129

secundum talenta subjectorum — zgodnie z

uzdolnieniami

130

ad consilium ministeriale — do rady ministerialnej

131

et per consequens — kolejno

132

consilia — rady

133

sub directione — pod kierunkiem

134

et in assistentio — w obecności

135

in quolibet consilio — w jakiejkolwiek radzie

136

equestris ordo — stan rycerski

137

praesentes — obecni

138

consilium — zgromadzenie, rada

139

assistere — być obecnymi

140

suo ordine — swoim porządkiem

141

in colloquio familiari — w bezpośredniej rozmowie

142

decretorius — dniem rozstrzygającym (o wydaniu de-

kretu)

143

destinatus — przeznaczony

144

ad formandum corpus integrum — celem zebrania ca-

łego ciała

145

jus decisionis — prawo podejmowania decyzji

146

justum et aequum — słuszne i sprawiedliwe

147

stricte et accurate eksaminowanych in consiliis mini-

storialibus — ściśle i należnie rozpatrywanych w radach
ministerialnych

148

pro opportunitate boni publici — na korzyść dobra

publicznego

149

modus decisionis — sposób decydowania

150

practicatur — jest w stosowaniu, w praktyce

151

naturalius — zgodnie z naturą bardziej

152

nullo contradicente — bez żadnego sprzeciwu

153

praecederet — poprzedzała

154

deliberatio in consiliis ministerialibus — dojrzałe roz-

patrywanie w radach ministerialnych

155

seorsive — oddzielnie, osobno

156

in consilio ministeriali — w radzie ministerialnej

157

proferre — tu: zatwierdzać

158

per verbum: placet — słowem: zgadzam się

159

ab examine — zbadania, rozliczenia

160

ad mentem — zgodnie z zamysłem

161

obserwując — zachowując

162

subsistere — trwać

163

gubernium — zarządzenie

164

fusius — obszerniej

165

ex occasione — z okazji

166

ekspiracji — upływie

167

antecedenter — uprzednio

168

ad formandum consilium palatinale — celem zorgani-

zowania (uformowania) rad wojewódzkich

169

in consilio ministeriali — w radzie ministerialnej

170

perpetuum — trwałe

171

dominium — panowanie

172

senatus consilii — rady senatorskie

173

sua activitate — w pełni działając

174

per formam judicii — sposobem sądowym, na sposób

sądu

175

sistere activitatem — tamować działalność

176

regulariter — nieustannie

177

a termino ad terminum — od terminu do terminu

178

wexy — napaści, łajania

179

tolerari — dopuszczać się

180

crimen status — przestępstwo państwowe

181

malversationem — nadużycie

182

vigore — mocą

183

tanquam tribunus plebis — jako trybun ludu

184

injurias publicas — niesprawiedliwości publicznej

185

accusantem — oskarżającego

186

impracticabilem — tu: praktycznie niemożliwą

187

adversarius — przeciwnik

188

obicere dwie inkonweniencje — zerzucić dwie niesto-

sowności, nielogiczności

189

ex hac forma consiliorum — przy tego rodzaju sposo-

bie radzenia

190

laesus — obrażony, skrzywdzony

191

jus universale — prawo powszechne

192

in omni genere — w każdym rodzaju

193

species — rodzaj

194

contrarietas — sprzeczność

195

privatus suo jure — osobą prywatną, dzięki swemu

prawu (własnym prawem)

196

in consilio ministeriali — w radzie ministerialnej

197

in suo zaś stallo — na swoim zaś miejscu (w czasie

sprawowania urzędu)

198

pleno jure senatorio decidit — w oparciu o pełne

uprawnienia senatorskie decyduje

199

deliberowała relative — odnośnie

200

mature digestam — wystarczająco uporządkowana

201

utilitatem — użyteczność

202

komparuje cum forma praesenti consiliorum —

porówna z obecnym sposobem narad

203

pro objecto — za cel

204

adimplere — spełnienie

205

desideria popularum — pragnień ogółu narodu

206

sine ulla notitia — bez jakiegokolwiek poznania

207

continent — zawierają, obejmują

208

deferre co im injuctum — zgłaszać się, co im zostało

nakazane

209

pro bono publico — dla dobra publicznego

210

in modo proponendi — o sposobie zgłaszania spraw

211

materyj catalogus — katalog, spis

212

modum — sposób

213

cursum — biegu

214

in methodo — w sposobie (ich przeprowadzania)

215

cum majori studio — z większym zapałem

216

perfectam notitiam — doskonałą znajomość

217

maturius — dojrzalej

218

in tanto numero consulentium — w tak wielkiej licz-

bie radzących

219

ad modus decisionis — co do sposobu podejmowania

ostatecznej decyzji (w sejmie)

220

supppnendo — zakładając

221

elucidabit — oświetli, wyjaśni

222

uno ictu oculi — w mgnieniu oka

223

rationes pro et contra — powody, argumenty za i

przeciw

224

complementum — uzupełnieniem

225

expono — proponuję

226

sancrosoncte — coś najświętszego

227

jura libertatis — prawa wolności

228

ad examen et notitiam — do przebadania i znajomości

229

secundum liberum sensum — zgodnie z niezależnym

mniemaniem

230

deliberare — brać udział w obradach

231

gauderet plena jure suo — winna cieszyć się pełnym

prawem

232

decidendo materias status — decydowanie o

sprawach państwa

233

potestatem affirmandi vel negandi — możność,

władzę przyjęcia lub odrzucenia

234

non item — przeto nie

235

authorisare — upoważniać

236

refragarius — oporny

237

decretavit absoluta potestate — postanowiła władzą

najwyższą

238

in stricta observatione — w ścisłym zachowaniu

239

et in subordinatione — i w poddaniu

240

non agitur de libertate sentiendi — nie odnosi się to

do wolności poglądów, zdań, mniemania

241

institutionem — ustanowienia

242

contra opressores — gwałcicielom

243

rebelles — przeciwstawiający się, buntujący się prze-

ciw

244

consilia ministerialia — obrady ministerialne

245

extra tempus — poza czasem

246

in subsella judicialia — posiedzenia sądowe

247

crimina status — przestępstwa państwowe

248

ex renitentia — ze sprzeciwiania się

249

nil justius — nic bardziej słusznego

250

nemine contradicente — gdy już nikt się nie sprzeci-

wia

251

in executione nemine renitente — w ich egzekwowa-

niu przez nikogo nie powstrzymywane

252

in tali forma — w tym sposobie

253

moderamen — tu: właściwe granice

254

proponit ad libitum — zgłasza dowolnie

255

selecti deliberant — wybrani obradują

256

decidit — podejmuje decyzje

257

ex incolis exequitur — obywatel wykonuje

258

co decisium — co zostało ustanowione

259

securitatem et prosperitatem — bezpieczeństwo i po-

myślność

260

in perpetuo et subsistenti gubernio — w wiecznym i

trwałym panowaniu

261

malevolus — nieżyczliwy

262

senatus consilia — posiedzeń senatu

263

ad latus — u boku

264

partem — udział

265

invigilaret — nadzorował

266

ad conservationem — utrzymania

267

et disciplinam militarem — karności wojskowej

268

non proprio nutu — nie samowolą

269

interesa et commerciorum — handlowe

270

in ordine — w kolejności

271

in omni genere — nad całością spraw

272

jurysdykcje combinarentur — zazębiałyby się, złączy-

łyby się razem

273

et equestris ordinis — stanu rycerskiego

274

salutem publicam — pożytku publicznego

275

consilia ministerialia — rady ministerialne

276

cum consiliis palatinalibus

— z radami województw

277

alias — inaczej

278

incola — obywatel

279

repugnat — tu: przeszkadza

280

salva omni libertate — przy zachowaniu pełnej wol-

ności

281

agitantur — są rozstrzygane

282

ad terminum — w ściśle ustalonych terminach

283

go dissolvere — rozwiązać

284

tumultuatim — bezładnie, chaotycznie

285

materie status — sprawy państwowe

286

deputat da swoją sentencją cum matura

deliberatione — po dojrzałym namyśle

287

activitas — moc działania

288

opinari — wymiany przypuszczeń, zapatrywań, po-

glądów

289

rigorose exequntur — ściśle są wykonywane

290

non observantur — nie są zachowywane

291

annihilantur — są lekceważone

292

per authoritatem — przez powagą

293

singuliter — dla siebie samego

294

liberi arbitrii — wolnego osądu

295

tandem — i na koniec dopiero

296

E

converso — a przeciwnie (często)

297

non exequimur — nie wykonujemy

298

a exequimur — a robimy (to)

PLEBEI

Nie należałoby podobno inter materias

1

status

mieszać pospólstwo, ponieważ non componunt

2

w

rzpltej naszej żadnego stanu, ani wchodzą w żadne
rady, oprócz miast pruskich, tak jako w inszych
państwach wolno się rządzących. I lubo w takiej są
u nas wzgardzie, to opprobrium hominum, et
abjectio plebis

3

, że i wspomnienia niegodni, ja ich

bynajmniej nie mogę lekceważyć.

Choćbym inszej racji nie miał, tylko tę, żeśmy

wszystek nasz zaszczyt powinni pospólstwu, co jest
oczywista, gdyżbym nie był szlachcicem, gdyby
chłop nie był chłopem; bo co zacność urodzenia
mego czyni, jeżeli nie dystynkcja, której gdyby nie
było między chłopem i szlachcicem, wszyscy
byśmy byli równi, jeden nie będąc lepszym od
drugiego; żadnej by nikt nie miał zacności z
urodzenia, tak dalece, że podłość kondycji
chłopskiej, nasze wynosi.

A przy tym, co czyni fortuny i substancje nasze?

jeżeli nie plebei prawdziwi nasi chlebodawcy,
kiedy grzebią dla nas ustawicznie w ziemi, i skar-
bów dobywając, z ich roboty nasze dostatki, z ich
pracy obfitość państwa, z ich handlów commer-
cia

4

, z ich roboty nasze wygody. Oni ciężar podat-

ków znoszą, oni wojska rekrutują, oni nas na osta-

tek we wszystkich pracach zastępują, tak dalece, że
gdyby chłopstwa nie było, musielibyśmy się stać
rolnikami, i jeżeli kogo wynosząc mówimy: pan z
panów, słuszniej by mówić: pan z chłopów.

Na to wszystko żadnej nie masz konsyderacji

5

;

mało na tem, że chłopem jak bydlęciem pracujemy,
ale co większa i niechrześcijańska, że często za
psa, albo szkapę chłopa poddanego przedajemy; —
Gorszy się cały świat z tak bezbożnego prawa,
które oszacowało życie ludzkie, sto grzywien
nakazując szlachcicowi kary, kiedy chłopa zabije;
zapomniawszy prawa boskiego, które przykazuje:
Oculum pro oculo, dentem pro dente

6

.

Jeżeli zaś dla tego są in vilipendio

7

, że są w po-

niżeniu, pamiętajmy co Duch święty mówi w księ-
gach mądrości: Qui spernit modica, paulatim de-
cidet

8

.

Nie wiem jakiem sumieniem w państwie

chrześcijańskim lud pospolity traktujemy jako
niewolników, nie kontentując się tem, że są
poddani, co jest rzecz słuszna, będąc bez wątpienia
obligowani do pewnych powinności; ale non
sequitur inde

9

, żeby byli niewolnikami jako są, z tą

tylko dyferencją

10

, że kajdanów nie noszą. Pan Bóg

człowiekowi sine distinctione

11

kondycji dał

wolność; jakiem prawem mu ją może kto odbierać?
W trzech tylko okazjach może ją człowiek
sprawiedliwie stracić: W pierwszej, nieprzyjaciel
na wojnie wzięty, życiem darowany; w drugiej,
winowajca za kryminał popełniony; w trzeciej,
szalony bez rozumu, starania potrzebujący.

Mało na tem, że sobie z pospólstwem postę-

pujemy przeciwko sumieniu, ale oraz przeciwko
dobrej polityce. Czytajmy w historii rzymskiej, do
jakich rewolucyj wiolencje patrycjuszów przy-

wiodły pospólstwo; ale mamy w domu przykład z
ukraińskich buntów, do których opresje dziedziców
dawały okazją: może, uchowaj Boże, ta zaraza
ogarnąć całe państwo, gdyż nic naturamiejszego
człowiekowi, jako zrzucić z siebie jarzmo, i wybić
się z niewoli kiedy może; ten który jaki czas nie
śmie się odważyć, tandem

12

desperacja mu dodawa

serca;

gravissimi sunt morsus irritatae

necessitatis

13

.

Przekładam i tę do konwikacji rationem status

14

;

uchowaj Boże hunc casum

15

, żeby kto de absoluto

dominio

16

zamyślał, czy mógłby zażyć lepszego

sposobu, jako obiecując privilegia

17

wolności

chłopom naszym? Pytam się, czyliby ich ten powab
nie pobudził do generalnego buntu, i czyby nie
sakryfikowali

18

wolność nasze dla nabycia swojej.

A potem, czy można się spodziewać takiego po-

żytku, jaki lud pospolity inszym państwom przy-
nosi? Doznajemy bowiem tego, że jako wolność
excitat generositatem animi

19

, tak niewola gene-

rat

20

gnuśną nikczemność, która się wydaje w pro-

stocie naszego pospólstwa; nie myśli bowiem przy
swojej biedzie sposobić się do żadnej industrii w
ekonomii, ani do żadnych kunsztów w rzemiosłach;
pracując ustawicznie pod kijem, nie robi nic z
ochota, badać zwłaszcza pewien, że i to co by
zarobił, nie jego, i choćby który miał z natury jakie
talenta, nie ma ani serca, ani czasu zażyć ich
proficue

21

, nie myśląc tylko o tem, żeby się stał

wolniejszym, ponieważ unum et primum studium
vere liberale est, quod liberum facit

22

. Jakoż w każ-

dej akcji, przy wolności znajduje się ochota, przy
ochocie emulacja, przy emulacji doskonałość. Dla
tego też nie mamy ani manufaktur bogacących
państwo, ani rzemiosł rozmaitych do
powszechnego

zażywania i wygody życia; trzeba to wszystko z
cudzych krajów sprowadzać, siebie ubożąc, a cu-
dze commercia

23

bogacąc.

Pomiarkowała Opatrzność boska wszystkie kon-

dycje, z tą proporcją, że każdy według niej żyć
może; jednym dała przy urodzeniu różne talenta do
nabycia fortuny; inszym sposobność do susten-
tacji; jedni przez pracę ubogich się bogacą, ubodzy
zaś przez potrzebę bogatych się konserwują. A
zatem należy mieć staranie o ich konserwacji,
nagradzając owszem to, co im natura ujęła. Nie
powinniśmy cierpieć ich mizerii, w którejśmy się
sami porodzić mogli; ta zaś mizeria przez nic bar-
dziej się nie wydaje, jako naprzód przez to, że
chłopa żadna sprawiedliwość nie ubezpiecza, ani w
życiu, ani w jego dobytku.

Pryncypalna obligacja gubernii

24

jest, obmyśleć

securitatem

25

każdemu ziemianinowi; chłop jej u

nas żadnej nie ma, kiedy pan jego często z pasji
albo zawziętości, bez sądu, proprio nutu

26

, może

kazać stracić poddanego, czego najudzielniejszy
monarcha nie czyni, największego winowajcę nie
karząc życiem, tylko per viam ordinariam legitimi
judicii

27

. Są insze jura dominii

28

dziedzica nad pod-

danym, których, uchowaj Boże ,nie tykam; ale co
do sprawiedliwości ditinquo

29

, że ją może admini-

strare

30

każdy w swoich dobrach, ale te sądy party-

kularne nie powinnyby być, tylko primae instan-
tiae

31

, z których żeby apelować się godziło do są-

dów grodzkich i trybunału, które są subsellia

32

władzę rzeczypospolitej reprezentujące, ponieważ
ta sama ma jus gladii, et potestatem definitivam

33

w

sądach; od których jeżeli sam szlachcic depen-
det

34

, a za cóż im jego poddany nie ma subesse

35

?

który primitive

36

jest poddany Rzeczypospolitej,

żeby mógł krzywdy swojej dochodzić, kiedy ją nie-
słusznie ponosi.

We wszystkich państwach, nie może mizerny

satrapa, jak go zowią, sądzić we wsi jurysdykcji
swojej, póki nie będzie licentiatus in jure

37

. U nas

lada wójt, ledwo czytać umie, dekretując na śmierć,
szafuje życiem ludzkim! Wiem, że tu na to siłu
sarknie, którzy mieliby pro laesione suae immuni-
tatis

38

, gdyby musieli z poddanymi swymi się są-

dzić; ale cóż rzeką na to, kiedy najwielowładniejsi
monarchowie nie uchodzą sądu z najlichszym w
swem państwie poddanym? Ten ile razy czuje się
być ukrzywdzonym, sądzi się z królem w parla-
mencie, który sacrosancte

39

dekret obserwując,

poddaje mu się przegrając sprawę. Co i na to
mówić, że jeżeli nasza szlachecka kondycja nie
dyspensuje nas od poddaństwa rzeczypospolitej, a
jakoż może być compatibile

40

, żebym był abso-

lutnym panem nad chłopem i poddanym oraz rze-
czypospolitej, która nie traci dla tego jus dominii

41

w mojem dziedzictwie, żem jest dziedzicem? Zgoła
despoticum dominium

42

potestati

43

rzeczypospoli-

tej, która im większa, tym bezpieczniejsza
wolności prerogatywa; non item

44

co do ekonomii,

w której cała dependencja należy panu od chłopa.

Racja tego naturalna. Jestem dominus fundi

45

, na

którym osadzam chłopa, z obowiązkiem do
różnych powinności, czy w czynszach, czy w
robociźnie; jest to contractus mutuus

46

, na który raz

chłop pozwoliwszy, nie może mieć sobie za
krzywdę wypełniając swoje obligacją, byle ją
wypełniwszy był pewien, że co sobie przy tem
zarobi, będzie mógł dzieciom zostawić, i byle sub
titulo

47

niewolniczego poddaństwa, nie wolno go

było przymuszać zostać

w mojej wsi, kiedy u sąsiada znajdzie w osiadłości
lepszą kondycją.

Jeżeli to zda się być possessori praejudiciosum

48

,

proszę reflektować się, że przy alternatywie nic się
nie traci; bo jeżeli memu chłopu byłoby wolno
przenieść się do sąsiada, mógłby się zapewne spo-
dziewać, że cudzy chłop, przy takiej powszechnej
wolności, przyjdzie do mnie na jego miejsce. Takie
privilegium

49

pospólstwa uczyniłoby kraj daleko

osiadlejszy, kiedy by wolno było osadzać się po-
spólstwu na tak siłu pustych gruntach; gdyż to
dziwna, że się nad tem nikt nie reflektuje, skąd tak
wielka kraju naszego dezolacja, lubo jest rzecz
oczywista: dla tego, że w jednej wsi będzie więcej
pospólstwa niżeli gruntu do wyżywienia, a w
drugiej więcej gruntu niż ludzi. Tak ta mizerna
przez nieproporcjonalną osiadłość do szczupłego
gruntu, jako i tamta per defectum

50

mieszkańców

ad proportionem territorii

51

; czego przyczyną jest,

że się chłopu nie godzi migrare

52

z jednego miejsca

na drugie.

I to rozumiem konsyderacji godno, że ta niewola

pospólstwa odraża lud obcych krajów osadzać
grunta nasze, alias

53

tak powabne przez swoją

żyzność, przez co in immensum

54

krzywda się

dzieje ojczyźnie.

Wywiódłszy co do interesu publicznego należy, i

jako lud pospolity po niewolnicza traktowany
praejudicat

55

dobru pospolitemu, przystępuję do

interesu partykularnego każdego possesora, i wcho-
dzę in calculum

56

z gospodarzem, jako najlepiej się

in re oeconomica gnarującym

57

, dowodząc, że

dawszy chłop i grunt, a przy nim wolność
wszelaką, i nie obciążając go żadnemi
robociznami, z tego gruntu więcej będzie miał
possesor pożytku, niż

ten, który mu zwyczajnie przynosi. Na przykład
mam folwark; niechże tego folwarku grunta roz-
dam między chłopów; upewniam, że mi tyle w
czynszach zboża do gumna oddadzą, ile mi się
ordinarie

58

rodziło, a przytem i chłop swój znajdzie

pożytek, lepiej pola uprawiając, byle mu
miarkować, co do sustentacji zwyczajnej należy; ja
zaś oprócz tego pożytkować będę, że chłop, jak
mówią, z worem nie przyjdzie do dworu; że żadne-
go dozoru gospodarskiego ta ekonomia nie potrze-
buje i że wieś moja będzie daleko ludniejsza, a per
consequens

59

intratniejsza. Dowodem tego wsie w

niektórych naszych prowincjach tym sposobem
osadzone, wolne od wszelkiej robocizny; jaka w
nich różność od tych, gdzie ten tryb zwyczajny
gospodarstwa przy uciemiężeniu poddaństwa
postanowiony.

Jest to rzecz niepojęta, że takie państwo jak

nasze, obszerne w tak grunta żyzne obfitujące,
rzekami dla defluitacji opasane, samego morza
bliskie, i mogąc mówić, że co naturae productio

60

po inszych krajach distribuit

61

, collecta tenet

62

, a

przecie najuboższe i najniechludniejsze; — nie
insza tego racja, tylko ta: chłop panu robiący nie
ma sposobu się zbogacić, a pan co przez pracę
chłopa zbierze, per luxum

63

roztrwania; a przy tym

kiedy głód, wojna albo powietrze kraj spustoszy,
trzeba wieków czekać, żeby się pustki osadzały;
lud z cudzych krajów nie przychodzi dobrowolnie
poddać się w niewolę. I tak ten mizerny lud, który
jedna jest największa porcja królestwa, generalną w
niem czyni mizerią. Tak się osobliwie wydaje w
miastach naszych, gdzie, jaka ruina budynków,
jaka depopulacja mieszczanów, jaka indygencja
rzemieślników, jakie ubóstwo kupców; a przecie

te to są nasze emporia

64

; my po morzach nie pły-

wamy, wszystkie nasze commercia

65

z miastami,

gdzie tylko sprzedać możemy, co się w domu uro-
dzi, nie masz na to żadnej konsyderacji. Kto naj-
większe przygody i opresje ponosi, to miasto, żad-
nej nie mając protekcji, ani sprawiedliwości; co
tego za racja? Nie insza, tylko to omamienie, że
szlachcic nie miałby się za szlachcica, gdyby ple-
bejum

66

nie miał za niewolnika.

Pytam się, czy powinien swoje prerogatywę w

tem zakładać? Czy przez to derogabit

67

w czem

zacności urodzenia swego, że ubogi wieśniak, choć
przy podłej kondycji swojej, będzie szczęśliwszy?
Gdy osobliwie przez jego szczęście ojczyzna pro-
sperabitur

68

?

Obliguje nas do tego sama miłość bliźniego; i czy

jesteże to po chrześcijańsku compatibile

69

, żeby

mój bliźni był moim niewolnikiem, i ta dusza żeby
była u mnie in contempu

70

, którą Bóg tak drogo

szacował i która mu jest tak miła, jak największego
monarchy? Zgoła, jako sumienie powinno nas w
tym punkcie rectificare

7l

, tak i sama ratio status

72

;

bo nadaremne będą wszystkie nasze trudy i
starania, przez jak najlepsze postanowienia ad
firmandum regimen

73

rzeczypospolitej, które

będzie zawsze podobne do owej statuy Nabuchodo-
nozora, zrobionej z najlepszych kruszców, ale na
nogach słabych, bo glinianych. Lud pospolity in
statu

74

, co jest inszego, tylko nogi, albo raczej

piedestał, na którym stoi i buduje się
rzeczpospolita, i który jej onera

75

dźwiga? Jeżeli

ten piedestał będzie gliniany, cała moles

76

na nim

się wspierająca upadnie.

PRZYPISY

1

inter materias status — w sprawy państwowe

2

non compununt — tworzą

3

opprobrium hominum, et abjectio plebis — znieważenie

ludzi i poniewieranie ludu

4

commercia — nasze stosunki handlowe

5

konsyderacji — baczności, względu

6

oculum pro oculo, dentem pro dente — oko za oko, ząb

za ząb

7

in vilipendio — w lekceważeniu

8

qui spernit modica, paulatim decidet — kto lekceważy

małe, stopniowo sam się zmniejsza

9

non seguitur inde — nie wynika z tego

10

dyferencją — różnicą

11

sine distinctione — bez rozróżniania

12

tandem — jednakże

13

gravissimi sunt morsus irritate necessitatis — najcięż-

sze są ukąszenia rozdrażnionej konieczności

14

rationem status — rację stanu

15

hunc casum — taki przypadek

16

de absoluto dominio — o władzy absolutnej

17

privilegia — przywileje

18

sakryfikowali — tu: poświęcili

19

excitat generositatem animi — pobudza szlachetność

ducha

20

generat — rodzi

21

proficue — korzystnie, z pożytkiem

22

unum et primum studium vere liberale est, quod libe-

rum facit — jedno i pierwsze zajęcie naprawdę jest wolnym,
które czyni (człowieka) wolnym

23

commercia — handle

24

obligacja gubernii — zasada obowiązująca w

rządzeniu

25

securitatem — bezpieczeństwo

26

proprio nutu — samowolnie

27

per viam ordinariam legitimi judicii — drogą prawo-

witego rządu

28

jura dominii — prawa rządzenia

29

distnquo — to wyróżniam

30

administratre — tu: sprawować

31

primae instantiae — w pierwszej instancji

32

subsellia — urzędami

33

jus gladii, et potestatem definitivam — prawa miecza i

moc ostateczną

34

dependet — zależy

35

subesse — być podległym

36

primitive — najsampierw

37

licentiatus in jure — uprawniony do prowadzenia sądu

38

pro laesione suae immunitatis — za obrazę własnej

niezawisłości

39

sacrosancte — z jak największym szacunkiem

40

compatibile — znośne, do przyjęcia

41

jus dominii — prawo do rządzenia

42

despoticum dominium — rządy despotyczne

43

praejudiciosum absolutae potestati — szkodliwe dla

najpełniejszej władzy

44

non item — jednakże nie

45

dominus fundi — panem pola

46

contractus mutuus — kontrakt dwustronny

47

sub titulo — tytułem

48

possessori praejudiciosum — posiadającemu za

krzywdzące

49

privilegium — uprzywilejowanie

50

per defectum — przez brak

51

ad proportionem territorii — w stosunku do wielkości

obszaru

52

migrare — przenosić

53

alias — skądinąd

54

in immensum — w całości

55

praejudicat — tu: przeszkadza

56

in calculum — w rachunek, w obliczenia

57

in re oeconomica gnarującym — na sprawach gospo-

darczych się znającym

58

ordinarie — zazwyczaj

59

per consequens — w ostateczności, ostatecznie

60

naturae productio — moc twórcza natury

61

distribuit — rozrzuciła

62

collecta tenet — wszystko to zebrane (nasze

państwo) posiada

63

per luxum — na zbytek

64

emporia — miejsca handlu

65

commercia — sprawy handlowe

66

plebejum — chłopa

67

derogabit — ograniczy, umniejszy

68

prosperabitur — będzie wzrastała w pomyślności

69

compatibile — do przyjęcia

70

in contempu — we wzgardzie

71

rectificare — sprostować, na właściwą drogę napro-

wadzić

72

ratio status — racja stanu

73

ad firmandum regimen — celem wzmocnienia rządu

74

in statu — w państwie

75

onera — ciężary

76

moles — masa (ciężar)

POLITIES

Żeby szacować politiem

1

jako tego godna, nie

możemy jej sobie lepiej appretiare

2

, jako

wystawując sobie pierwsze wieki, o których nie
podobna sobie sine horrore

3

wspomnieć, kiedy

ludzie żyli po polach rozproszeni, jedni od drugich
oddaleni, nie cierpiąc żadnej zwierzchności, ani
znając żadnej cnoty przy grubiańskiej dzikości, nie
zażywając inszych sposobów do pożywienia, tylko
zdrady, wiolencje, zabójstwa, które zdały im się
indispensabiliter

4

potrzebne dla subsystencji i

konserwacji życia. Nie było między nimi ani
panów, ani poddanych, ani nagrody, ani kary, ani
dobrej woli, ani powinności, ani odwagi, ani
bojaźni, ani awersji naturalnej od złego, ani smaku
do dobrego, ani na ostatek rozumu do
czegokolwiek rozeznania; każdy się miał za
cudzego, choć żyjąc w jednymże narodzie, w
jednejże familii, i w jednymże kraju, tak dalece, że
się zdało, że się nie rodzili, tylko na wytracenie
plemienia ludzkiego.

Tandem

5

sama eksperiencja takiego nierządu po-

kazała enormitatem

6

nieznośnych zwyczajów; po-

częto tamować cursum tam effrenatae licentiae

7

,

formując pospolitości, przy których nastąpiła sub-
ordynacja zamiast independencji, i porządek za-
miast swej woli; pasje jedne powściągniono przez

bojaźń, drugie przez rozumne perswazje; poczęto
słabych bronić od opresji mocniejszych, zgoła
tranquillitas

8

nastąpiła, pod praw i dobrego posta-

nowienia protekcją, a pod imieniem tej duszy
wszystkich stanów, którą zowiemy polities

9

, i która

między kondycjami, choć rozmaitemi, pokój utrzy-
muje, między interesami lubo przeciwnymi
pomiarkowanie czyni i zgodę jednoczy, przez
potrzeby zobopólne i wzajemne, jednymi drugich
dogadzając, tak dalece, że sama inaequalitas

10

podziałów służy do utrzymania i zgody in
gubernio

11

.

Rzecz oczywista, że na nic by się było nie przy-

dało światu, wyniść ex hac primitiva barbarie

12

i

formować ludziom między sobą pospolitości; w
nich bowiem żyjąc, nastały inwidie, dyssensje,
nieznajome przed tem w dzikości, ambitus
dominandi

13

, interes i insze pasje, do których coraz

większe rozmnażanie rzeczy przed tem
nieznajomych dawało okazją, gdyby polities

14

nie

była principalis regula

15

tak, żeby się nic nie

znajdowało extra sphaeram

16

swojej powinności.

A zatem daremne zamysły i ta moja praca we

wszystkich częściach gubernii

17

rzeczypospolitej,

jeżeli w każdą nie wlejemy tej duszy, jak ją
zowiemy: ordo, anima rerum

18

; bez tego porządku

nie może być rzeczpospolita, tylko corpus
inanimatum

19

, której żywego wigoru jest znak

najpewniejszy, kiedy każda część swoją funkcją
odprawuje, kiedy wszystkie czyniąc unitatem
individuam, concurrunt

20

do konserwacji swojej,

sub imperio

21

prawa, dla utrzymania porządku

postanowionego.

Tego alegorycznego ciała król jest głową, za któ-

rego przezornością i przykładem, wszystkie członki
rządzić się powinny; quidquid faciunt principes,
praecipere videntur

22

. Senat wystawiam sobie, jako

piersi, które powinny zastępować ojczyznę od
wszystkich na nią bijących razów, przez które żeby
wolność mogła zawsze mieć dulce respirium

23

. Mi-

nistri status

24

są jako fortece, które powinny pałać

miłością ojczyzny, i do którego powinny wszystkie
negotia publica concentrari

25

, i przez ich admi-

nistracją nie ustawać in cursu, ordinario

26

tej cyr-

kulacji. Stan rycerski konsyderuję jako ręce, go-
towe na obronę ojczyzny i do egzekucji tego, co
rzeczpospolita postanowi dla dobra pospolitego.
Nogi na ostatek nic inszego nie są in statu

27

, tylko

pospólstwo zdeptane, które całą machinę trzyma i
wszystkie onera

28

dźwiga.

Zgoła, jako nie może rzeczpospolita niczem

władnąć, tylko per concursum mutuum partium

29

,

tak ten concursus

30

być nie może, tylko per

manutentionem

31

porządku; ten zaś porządek żeby

subsistat

32

, powinien mieć, jeżeli jest duszą

ożywiającą statum

33

, trzy duszy facultates

34

: wolą,

pamięć i rozeznanie; ta idea w komparacji lubo się
zda extraordinaria

35

, zawiera w sobie jednak

realiter

36

prawdę.

Weźmy naprzód wolą, która originaliter

37

nierząd

sprawuje, będąc naturalnie diffusa

38

nie tylko z każ-

dego objectum

39

czyni sobie desiderium

40

, ale i te-

go co nie widzi pragnie, nie obserwując, czy jej to
convenit

41

, czyli to z krzywdą albo publiczną, albo

czyją partykularną, a osobliwie czy to nie znosi to-
taliter

42

tego porządku, który w tem consistit

43

,

żeby kiedy kto nie może mieć tego co chce, żeby
nie chciał tego co mieć nie może; si habere non
potest quidquid vult, illud potest nolle, quod non
habet

44

.

Taż wola w każdym będąc partykularna, nie mo-

że być we wszystkich jednakowa; cóż ją może coa-
dunare

45

? Tam gdzie jeden rządzi, wszyscy się

ubiegają i za honor mają jednemu wyrokowi subes-
se

46

; i lubo przez to nie znosi contrarietas sensus

47

,

ale nie wydając się, nie czyni żadnego nieporząd-
ku; non item in libero statu

48

, gdzie quod capita tot

sensus

49

gdzie wola bez dyssensji, bez interesu, bez

żadnej zawziętości znaleźć się może, między tymi
nawet, którzy zgodnie dobrze ojczyźnie życzą, a
przecie przeciwna czasem per solam diversita-
tem

50

humorów; co jest superarbiter

51

, inszy, tylko

jeden porządek, dla którego utrzymania, żeby kon-
fuzji ujść i zamieszania, taka varietas

52

powinna by

combinari et reduci

53

do jednegoż principium

54

,

któremu każdego wola będąc animata

55

, stosować

się będzie jedna do drugiej tak jednostajnie, jako
członki ciała coeunt uno spiritu

56

do tej woli, która

jest pierwsza facultas

57

duszy.

Przyznać trzeba, że wolę z wolnością złączoną

trudno pohamować, która ma za niewolę wszystko,
czego dokazać nie może; prawda, że woli nic nie
może przyniewolić, gdyż to naturalna każdemu
concipere

58

, wolą, lubo nieuważna, jeżeli kto rozu-

mie, że może wykonać to, co chęć zamyśli; ale ja-
koż tandem

59

przyjść ad hanc uniformitatem

60

opinii, która czyni i szczęście, i porządek in statu
libero

61

? Nie rozumiem snadniejszego, gdyby

każdy z nas trzy maksymy pro regula

62

założył

woli swojej.

Pierwsza: pójść ductu

63

wewnętrznego sentymen-

tu, który nam sama natura imprimi

64

i uczy, że jest

wola suprema

65

, która powinna dirigere

66

nasze, to

jest wola boska, która się manifestat

67

we

wszystkich zamysłach naszych, byleśmy ją z apli-
kacją egzaminowali, i byleśmy z tego brali miarę,
że nie może być większa wolność, jako ta, którą mi
Bóg dał per liberum arbitrium

68

, gdyż mi wol-

no albo się zbawić, albo potępić; a przecie czuję, że
mnie łaska boska do dobrego ciągnie, i że ją
gwałcę, kiedy idę za impetem woli mojej własnej.
Tenże instynkt do dobrego, w każdym przedsię-
wzięciu pasuje się z inklinacją moją do złego, która
mnie nigdy tak nie zaślepia, żebym nie widział,
jeżeli wola moja funduje się na uporze, na prywa-
cie, albo na interesie przeciwnym dobru pospoli-
temu. Zgoła, jeżeli każdy o to starać się będzie,
żeby wola jego zgadzała się z wolą bożą, snadno
stanie się powszechna, kiedy się eodem motivo

69

miarkować będzie.

Ta pierwsza maksyma in conceptione

70

woli na-

szej, agit independenter

71

, bo natura zepsowana

może się sprzeciwić woli boskiej, ale jej nigdy od-
mienić nie może; druga zaś maksyma, którą się
wola nasza rządzi zwyczajnie, jest independens

72

;

sam własny rozum ją formuje. Że ten zaś często się
zawodzi, ma prawa przed oczyma, któreśmy sobie
sami nadali, i którym wolność subordinata

73

, nie

traci przez to swojej prerogatywy. Jest przy tym
providentia

74

, która jednym więcej dała rozeznania

niż drugim; ten podział non laedit aequalitatem

75

kiedy kto adoptat

76

lepszą opinią nad swoje, żeby

ją uczynić powszechną. Jest przy tym porządek, od
którego wola deviando

77

; nie może agere

78

, tylko

przeciwko rozumowi. Trzecia maksyma, która
powinna dirigere

79

wolą naszą, jest miłość

naturalna siebie samego; ta się z nami rodzi, interes
ją mocni, rozum authorisat

80

; jako jest insepa-

rabilis

81

od miłości ojczyzny, tak powinna być suf-

ficiens ad directionem

82

woli naszej, do przytłu-

mienia uwodzących nas pasji, i do powściągnienia
wolności, unoszącej się tymi pasjami; i jako mamy
facultatem

83

wolą naszą wolnością dirigere

84

, tak

w mocy także naszej, tę samą wolność miarkować
według woli zgadzającej się z sumieniem, z
rozumem i dobrem pospolitem.

Ja rozumiem, że to najzacniejsze privilegium

85

wolności, że mi ją wolno, nie czyniąc jej gwałtu,
compescere

86

. I tak dolegliwości ciała trwają, choć-

byśmy nie chcieli; nie mamy nic w sobie, co by je
uzdrowić mogło; externa także remedia

87

nie często

zdrowiu pomocne: — nie tak w defektach rozumu,
który sama imaginacja alteruje; od nas to samych
zawisło, żeby imaginacja wybić sobie z głowy, i
tem samem rozum się uleczy; a przy zdrowym
rozumie, wola nie może być, tylko dobrym porząd-
kiem dobro pospolite utrzymująca. Tę miłość oj-
czyzny piastujemy w sercu naszem i z jednegoż
źródła, skąd wszystkie calamitates

88

na ojczyznę

wypływają, możemy wszystko czerpać, czego tylko
potrzebować może na konserwacją swoje, bo jeżeli
przeciwność woli naszej ją gubi, uniformitas opinii
ją salvat

89

.

Żeby wola ślepo się wolnością uwodząca mogła

być dla dobra pospolitego powszechna, trzeba uwa-
żyć, że trojako agit

90

w człowieku. Primo. Kiedy

sobie formuje szkodliwą i niegodziwą ideam

91

, na-

tenczas wolność która ją determinat

92

, nie może

być tylko perniciosa

93

. Secundo. Kiedy pragnie

czego, nie podobna żeby otrzymywała, natenczas
wolność infructuosa

94

. Tertio. Kiedy funduje się in

justo desiderio

95

, natenczas tylko wolność jest salu-

taris

96

, kiedy popiera skutecznie to, czego kto sobie

sprawiedliwie życzy; i ten to usus

97

wolności

najzbawienniejszy; wtenczas wola z wolnością po-
winna być złączona i nieprzełamana, kiedy promo-
vet

98

dobro pospolite, nie wtenczas, kiedy najgorsza

wola sub authoritate

99

wolności porządek zno-

si, dessensje wznieca, i najlepszym zdaniom się
sprzeciwia.

Druga część dobrego porządku jest pamięć, która

jest druga facultas

100

duszy. Jakoż nic tak do do-

brego porządku nie przywodzi, jako pamięć fatal-
nych koniunktur z nierządu pochodzących.
Przezorny żeglarz na morzu, nie zapomni omijać
miejsca niebezpiecznego, o które się mógł rozbić z
okrętem. Pamięć przodków naszych powinna nam
być także zawsze przytomna, ich przykłady,
staropolska jak mówimy cnota, kraje które krwią
nabyli, fortuny co nam nazbierali, sława którą się
zaszczycali. Pamiętając na to wszystko, kto się
nierządem brzydzić nie będzie, przy którym nic się
zachować nie może? Pamięć na potomstwo i ta nas
do porządku zachowania zachęcać powinna,
którego pretium

101

powinniśmy za najdroższy skarb

legować posteritati

102

.

Ten porządek żeby był uniwersalny in statu

103

,

trzeba żeby go każdy in particulari

104

obserwował

in certis gradibus

105

. Jeżeli mnie kto spyta, w czem

go zakładam? Odpowiadam, że w tem: żeby uro-
dzenie nie zawsze miało preeminencją przed zasłu-
gami, dostatki przed cnotą, intrygi i fakcje przed
rzetelnością i interes przed dobrą reputacją: żeby
nikogo talenta w niepohamowaną nie uwodziły am-
bicją, fortuna w niepomiarkowany zbytek, emula-
cją, albo raczej zazdrość, w nieuleczoną nienawiść
i wolność w licencją niepohamowaną. Tem się za-
szczycali przodkowie nasi, na to i nam pamiętać
trzeba, abyśmy ich cnotę nienaruszoną mogli tran-
sferre

106

do potomków naszych.

A żebym finaliter

107

dowiódł, że pamięć dobry

porządek utrzymuje, przekładam wszystkie historie
od początku świata wydane, na to, żebyśmy pamię-
tali co się przed nami działo, i żeby tyle wieków

mijających nie czyniło żadnej wariacji w rządach
państw, w familiach, i we wszystkich pospolitoś-
ciach, historia będąc prawdziwym memoriałem dla
każdego pamięci anteactorum

108

, aby futura cum

praeteritis

109

w dobrym porządku combinare

110

.

Przebieżmy historię polską, ta nas nauczy i przy-

pomni nam, jako się rzeczpospolita od fundacji
swojej rządziła, w jakich się rewolucjach znajdo-
wała, jakie wojny wytrzymała. Rzekł by kto, że to
przypisać bene ordinato gubernio

111

i siłom

naszym a zatem wzniósłby konsekwencją, że trzeba
w tymże nierządzie perseverare

112

, ani sił

większych przyczyniać. Niechże ten, co tak sądzi,
przejrzy historią inszych królestw, a osobliwie nam
sąsiedzkich, obaczy, że wtenczas wszystkie
państwa były eodem errore praeoccupata

113

, w

którem my dotąd zostajemy; obaczy, że się nie
znali jako i my na swych siłach i że niemi jako i
my nikomu szkodzić nie mogli; obaczy, jako wolne
narody wolność przez nierząd straciły, jako jedne
państwa przez ruinę drugich powstały; corruptio
unius, generatio alterius

114

; ac tandem

115

obaczy,

że konfrontując wieki z wiekami, interesa z
interesami, i siły z siłami, większej nam teraz
potrzeba potencji do konserwacji tego co mamy,
niż przeszłych wieków do nabycia i przestrzenienia
granic, i większej aplikacji do utrzymania się in
hoc statu

116

, w którym dotąd jesteśmy.

Bo proszę na to mieć reflexją, co się palpabili-

ter

117

dzieje, że cudzoziemcy nie zawsze z nami

wojują aperto Marte

118

, ale zawsze nas chcą trzy-

mać in turbido

119

, profitując z naszego nierządu,

rządzą, że tak rzekę, jako chcą nami, na co nie
masz inszego sposobu, tylko porządek, który w tem
consistere

120

powinien, żeby była soliditas in con-

siliis

121

; rady bowiem przy nierządzie co mogą in-

szego effectuare

122

, tylko exponere statum do za-

wojowania ab extra

123

, jako do zamieszania ab

intra

124

.

Wyznajmy i to, że nie tylko do porządku in gu-

bernio

125

pamięć potrzebna, aby pamiętać o tym, co

może być ojczyźnie proficuum

126

, ale przy tym i to

nie mniej desiderabile

127

, aby zapomnieć wszystko,

co jej szkodzić dotąd mogło, tak, aby żadna
vicissitudo

128

znieść porządku dobrego nie mogła.

Trzecia facultas

129

duszy jest rozum, albo raczej

rozeznanie. Kto wątpi, że bez niego porządek
utrzymać się nie może, zwłaszcza kiedy ten rozum
pasja zaślepia, interes uwodzi, respekt przeważy i
popędliwość odejmie? Dla tego czemu na radach
żadnego nie masz porządku? Bo nie zawsze rozum
praesidet

130

, nie mówię żeby komu na nim scho-

dziło, ale owszem, że często zażywamy go
excessive sub favore

131

dobra pospolitego, na

uludzenie cnotliwej prostoty; dla tego w wojsku
żadnej nie masz dyscypliny, bo porządek nigdy być
nie może, póki rozeznania nie będzie między
komendą i posłuszeństwem; co w trybunałach, i w
inszych sądach, jest to rzecz nierozdzielna,
rozeznanie z sprawiedliwością, która nie na co
inszego jest postanowiona, tylko na utrzymanie
dobrego porządku; i jeżeli ta jest naturalna
operatio

132

rozumu, sądzić o wszystkim, toć w

sądach najpotrzebniejszy, aby przez swoje decyzją
reducat in ordinem

133

, co jeden z krzywdą drugiego

chce usurpare

134

. W interesach skarbowych pewne

zawsze będzie detrimentum

135

, jeżeli z porządkiem

nie będą administrowane; w czem potrzebne
rozumu attributa

136

, którego przezorność powinna

invigilare super fidelitatem

137

skarbu, industria

super quantitatem

138

, aby go uczynić jako

najdostateczniejszym, pradentia super econom-
iam

139

, żeby nim nad potrzebę nie szafować.

Zgoła rzecz to oczywista, że żadna część guber-

nii

110

nie może bez porządku subsistere

141

. Monar-

chowie najwielowładniejsi, muszą mu subesse

142

,

którym by być przestali, gdyby ich władza nie była
ograniczona, i gdyby się sam despotismus non frae-
naret

143

. Ten to porządek przez temperament praw,

obyczajów i zwyczajów sprawuje, że poddani z uf-
nością gotowi zawsze do posłuszeństwa, a monar-
chowie przez interes i potrzebną ostrożność non
abutuntur sua potestate

144

.

A tak, jeżeli sami założyli sobie regulam

145

do

pomiarkowania ambicji swojej, dla ubezpieczenia
publicae libertatis

146

, dopieroż nasz status

147

powi-

nien mieć w ręku miarę, żeby zamierzał władzę
partykularnych, aby ta non degeneret in exorbi-
tantem licentiam, sine ullo praejudicio

148

dobrze

zordynowanej wolności.

W każdej rzeczy excessus jest damnabilis

149

wszystko zaś tendit ad extremum

150

, gdzie porzą-

dek nie czyni należytego pomiarkowania; najwięk-
sze cnoty stają się nieznośne vitia

151

; i tak, nie-

pohamowana i bez refleksji odwaga, co jest insze-
go, tylko lekkomyśna temeritas

152

? Generositas

153

zbyteczna nie może się nazwać, tylko niepomiar-
kowaną rozrzutnością; sprawiedliwość zbyt
surowa, nie wiele się różni od okrucieństwa, jako i
łaskawość zbyt wielka od nikczemnej słabości;
kandor

154

bez uwagi uchodzi za prostotę, jako i

bystrość rozumu, za wykrętną nieszczerość; chęć
nawet nabycia sławy obróci się w pychę i sama po-
bożność w superstycją

155

; tak dalece, że człowiek

najdoskonalszy przestaje nim być, jeżeli swoją do-
skonałość w tem nie zakłada, aby rozumem porzą-

dek utrzymywał, a porządkiem wszystkie swoje ak-
cje miarkował.

Ale minąwszy jako się człowiek in sensu inter-

no

156

powinien porządnie rządzić, weźmy go ab

extra

157

; co za monstrum

158

! jeżeliby w nim natura

porządku swego nie zachowała, gdyby na przykład
miał usta miasto oczu. Ale dajmy, że i nie ma w
sobie difformitatem

159

w dyspozycjach członków

ciała, co za nieprzyjemne objectum

160

staje się in

societate

161

, kiedy obyczaje non correspondent

162

do jego urodzenia, do profesji, do godności, albo
do lat; kiedy się kto nad swoje podłe urodzenie wy-
nosi, albo zacnie się urodziwszy, podło sobie po-
stępuje; kiedy kto exercendo profesja juridicam

163

,

czyni się żołnierzem, albo żołnierz statystą; kiedy
się kto według swego urzędu nie sprawuje, a w
cudzy co mu nie należy wdaje; kiedy starzec czyni
się młokosem, a młody chce więcej wiedzieć, niż
lata pozwalają; wszystko to dobry porządek con-
demnat

164

, i brzydzi się temi przeciwnościami.

Jeżeli tedy jest potrzebny i przyjemny we wszy-

stkich procederach dopieroż powinien być in sta-
tu

165

, sam mogąc coadunare wszystkie partes gu-

bernii

166

, aby jednostajnie bez żadnego zamieszania

concurrant ad prosperitatem

167

ojczyzny, którą je-

żeli tak kochamy, jako się tem szczycimy, kochaj-
my według przysłowia polskiego, że miłość
porządna powinna zaczynać od siebie; a gdzież
może być proprius amor

168

większy, jako ojczyznę

kochający?

Ale po co szukać inszych racji od perswazji do-

brego porządku; a czy możeż co do niego bardziej
zachęcić, jako Bóg autor et creator naturae

169

;

świat wystawując z niczego, mógłby go wszech-
mocnością swoją konserwować, nie obserwując te-
go porządku, który widzimy w każdej rzeczy stwo-

rzonej; ale znać, że mu jest miły, dając nam przy-
kład, abyśmy nim wszystkie nasze postępki miar-
kowali. I tak uważamy cursum ordinatum

170

słońca

i planet; żadne ich burze nie tamują, wszystkie
aereae tempestates

171

tego biegu porządnie zordy-

nowanego nie odmieniają. Uważmy cztery części
roku, potrzebne ad productionem

172

natury, jako

jedna po drugiej następuje; jako wschodem słońce
nocne ciemności oświeca, a zachodem świat ciem-
nością okrywa; jaka regularitas in operatione

173

elementów do ożywienia natury; jakie tempera-
men

174

między suszą i wilgocią; jaka ordynacja in

fertilitate

175

ziemi co rok się odnawiającej, dla sus-

tentacji człowieka; jaki instynkt w zwierzętach do
konserwacji swojej; jaka na ostatek exactitudo

176

w

najmniejszym drzewku, wprzód kwitnącym, a po-
tem owoc przynoszącym, tak dalece, że tym po-
rządkiem natura się każdego stworzenia in perpe-
tuum propagat

177

.

Jeden tylko człowiek rebellis

178

stwórcy swego,

dla którego ten porządek postanowił, inszej regu-
lam

179

nie zna, tylko swoje pasją; w niczem nie-

nasycony wszystkich dróg się chwyta, po których
błądząc, nie może trafić do terminu szczęścia, który
sobie zakłada, nie biorąc porządku za najpewniej-
szego przewodnika, który sam tylko może stabili-
tare securam tranquilitatem

180

, rolnikowi w polu,

rzemieślnikowi w mieście, szlachcicowi na jego
dziedzinie, magistratom w ich funkcjach, i królom
nawet na tronie. Ten sam może coadunare

181

, cho-

ciaż in disparitate

182

różnych kondycyj, zacnego z

podlejszym, bogatego z uboższym, tak, że wszyscy
secundum suas facultates

183

będą mogli con-

currere

184

do dobra pospolitego; przy takiej har-

monii nastąpi powszechna zgoda, gdy żadne zamię-

szanie pochodzące z nierządu miejsca mieć nie bę-
dzie, i nie zostanie tylko chwalebna emulacja, po-
budzająca każdego do swej powinności, której nie
jest rzecz naturalna, żeby kto mógł zadosyć uczy-
nić bez porządku.

Jeżeli mnie kto spyta, jakiego bym życzył, i

żebym go singulariter

185

specyfikował — to być

nie może, tylko per institutionem universalem in
hac forma gubernii

186

, której życzę i którą niech

kto jako chce zowie odioso nomine, reformationem
status

187

, nie jest jednak nic inszego, tylko

reductio

188

fundamentalnych praw i zwyczajów

naszych do porządku, który raz wprowadzony in
forma gubernii

189

, uściele drogę ad felices

progressus

190

rzeczypospolitej.

O to się tylko starajmy, żebyśmy nie rozumieli,

że porządek tamuje wolność, dlatego, że przy nie-
rządzie jest rozpustniejsza. Uważmy, że jeżeli per
privilegiam

191

wolności jesteśmy prawodawcami,

tracimy na tym samym, kiedy prawa nie są in
executione

192

; być zaś nie mogą przy panującym

nierządzie. Uważmy, że nie masz większej tyranii
na naszą wolność, jako ta, kiedy się sama oppri-
mendo

193

gubi, i że summa jej potestas

194

w tym

zawisła, że może jako najlepszy porządek institue-
re

195

, tak suprema

196

, tym się porządkiem konser-

wować.

PRZYPISY

1

politiem — ład

2

appretiare — ocenić, docenić

3

sine horrore — bez zgrozy, bez przerażenia

4

indispensabiliter — nierozdzielnie

5

tandem — jednakże na koniec

6

enormitatem — potworność, nieprawidłowość

7

cursum tam effrenatae licentiae — rozwój tak rozprę-

żonej swobody

8

tranquillitas — spokój, stabilizacja

9

polities — ład

10

inaequalitas — nierówność

11

in gubernio — w sprawowaniu rządów

12

ex hac primitiva barbarie — z tego pierwotnego bar-

barzyństwa

13

ambitus dominandi — żądza panowania

14

polities — ład

15

principalis regula — podstawową, zasadniczą zasadą

16

extra sphaeram — poza zakresem

17

gubernii — sprawowaniu rządów, zarządzaniu

18

ordo, anima rerum — porządek, duszą rzeczy

19

corpus inanimatum — ciało nieożywione

20

unitatem individuam, concurrunt — niepodzielną jed-

ność, zmierzają

21

sub imperia — pod panowaniem

22

quidquid faciunt principes, praecipere videntur — co-

kolwiek czynią najznakomitsi, jest to nakazem dla innych

23

dulce respirium — słodkie wytchnienie

24

ministri status — ministrowie państwa

25

negotia publica concentrari — sprawy publiczne spły-

wać

26

in cursu ordinario — w zwykłym biegu

27

in statu — w państwie

28

onera — ciężary

29

per concursum mutuum partium — przez wzajemne

zbieganie się części

30

concursus — bieg rzeczy

31

manutentionem — przez utrzymanie

32

subsistat — istniał

33

statum — państwa

34

facultates — władze

35

extraordinaria — niezwykła

36

realiter — w rzeczywistości

37

originaliter — od początku

38

diffusa — szeroko rozlana, nieopanowana

39

objectum — przedmiotu

40

desiderium — pragnienie

41

convenit — odpowiada

42

totaliter — całkowicie

43

tem consistit — opiera

44

si habere non potest quidquid vult, illud potest nolle,

quod non habet — jeśli ktoś nie może mieć tego, czego
chce, nie może chcieć tego, czego nie posiada

45

coadunare — zjednoczyć

46

subesse — być poddanym

47

contrarietas sensus — sprzeczności w odczuciach

48

non item in libero statu — nie tak jest zaś w

państwie wolnym

49

quod capita tot sensus — ile głów, tyle sądów

50

per solam diversitatem — przez samą różnorodność

51

superarbiter — najwyższy sędzia, władca

52

varietas — różnorodność

53

combinari et reduci — łączyć się i sprowadzać

54

principium — założenia

55

animata — ożywiana

56

coeunt uno spiritu — jednoczą się w duchu

57

facultas — władza

58

concipere — tu: posługiwać się

59

tandem — wreszcie

60

ad hanc uniformitatem — do tej jednomyślności

61

in statu libero — w państwie wolnym

62

pro regula — za zasadę, prawidło

63

ductu — za przewodnictwem

64

natura imprimi — wyryła w duszy

65

suprema — najwyższa

66

dirigere — kierować

67

manifestat — objawia

68

per liberum arbitrium — wolność w sądzeniu, wolność

wyboru

69

eodem motivo — dla tego samego powodu

70

in conceptione — w pojmowaniu

71

agit independenter — działa niezależnie

72

independens — niezależna

73

subordinata — poddana

74

providentia — opatrzność

75

non laedit aequalitatem — nie niszczy równości

76

adoptat — przyjmuje za swoją

77

deviando — odstępując

78

agere — działać

79

dirigere — kierować

80

authorisat — potwierdza

81

inseparabilis — nierozdzielna

82

sufficiens ad directionem — wystarczająca do kiero-

wania

83

facultatem — władzy

84

dirigere — kierować

85

privilegium — przywilej

86

compescere — trzymać w ryzach

87

externa także remedia — zewnętrzne także lekarstwa

88

calamitates — nieszczęścia

89

uniformitas opinii ją salvat — jednomyślność w są

dach

ją ratuje

90

agit — działa

91

ideam — myśl, ideę

92

determinat — ogranicza

93

perniciosa — zgubna

94

infructuosa — bezowocna

95

in justo desiderio — w słusznym pragnieniu

96

salutaris — zbawienna, skuteczna

97

to usus — użytek z

98

promovet — powiększa

99

sub authoritate — pod powagą, znaczeniem

100

facultas — władza

101

pretium — wartość

102

posteritati — przyszłym pokoleniom

103

in statu — w państwie

104

in particulari — oddzielnie, osobiście

105

in certis gradibus — z zachowaniem właściwego

stopnia

106

transferre — przenieść, przekazać

107

finaliter — ostatecznie

108

anteactorum — wcześniej działających

109

futura cum praeteritis — rzeczy przyszłe z rzeczami

przeszłymi

110

combinare — razem połączyć

111

bene ordinato gubernio — dobrze zorganizowanym

rządom

112

perseverare — nadal trwać

113

eodem errore praeoccupata — opanowane tym

samym błędem

114

corruptio unius, generatio alterius — zepsucie

jednego, narodziny drugiego

115

ac tandem — i wreszcie

116

in hoc statu — w tym państwie

117

palpabiliter — wprost namacalnie

118

aperto Marte — jawną wojną

119

in turbido — w zamieszaniu, w chaosie

120

consistere — zasadzać się

121

soliditas in consiliis — moc (siła) w narodach

122

effectuare — sprawić

123

ab extra — wystawić państwo do zawojowania od ze-

wnątrz

124

ab intra — od wewnątrz

125

in gubernio — w sprawowaniu rządów

126

proficuum — pożyteczne

127

desiderabile — jest godne pragnienia, pożądania

128

vicissitudo — zmiana

129

facultas — władza

130

praesidet — kieruje, rządzi

131

excessive sub favore — nadmiernie pod pozorem po-

żytku

132

operatio — tu: zdolność

133

reducat in ordinem — sprowadzał do porządku

134

usurpare — sobie przywłaszczyć

135

detrimentum — szkoda, strata

136

attributa — przymioty

137

invigilare super fidelitatem — czuwać nad

uczciwością

138

industria super quantitatem — zapobiegliwość przed

ilością

139

prudentia super economiam — roztropność przed do-

raźnym zyskiem

140

gubernii — zarządzania, sprawowania rządów

141

subsistere — istnieć

142

subesse — być poddani

143

despotismus non fraenaret — despotyzm nie

poskromił

144

non abutuntur sua potestate — nie nadużywają swojej

władzy

145

regulam — zasadę, regułę

146

publicae libertatis — wolności publicznej

147

status — organizm państwowy

148

non degeneret in exorbitantem licentiam, sine ullo

praejudicio — nie zwyrodniła się w niepohamowanej
wolności, bez jakiejkolwiek szkody dla

149

excessus jest damnabilis — przekroczenie miary jest

godne potępienia

150

tendit ad extremum — dąży do skrajności

151

vitia — wady

152

temeritas — zuchwałość, swawola

153

generositas — wielkoduszność

154

kandor — szczerość

155

superstycją — zabobon

156

in sensu interno — tu: w życiu wewnętrznym

157

ab extra — od zewnątrz

158

monstrum — potwór, dziwoląg

159

difformitatem — niezgrabność

160

objectum — zjawisko

161

in societate — w towarzystwie

162

non correspondent — nie odpowiadają

163

exercendo profesją juridicam — wykonując zawód

sądowniczy

164

condemnat — niszczy

165

in statu — w państwie

166

coadunare wszystkie partes gubernii — łączyć w

jedno wszystkie rodzaje władzy

167

concurrant ad prosperitatem — zmierzały do pomyśl-

ności

168

proprius amor — własna miłość

169

autor et creator naturae — twórca i sprawca natury

170

cursum ordinatum — uporządkowany bieg

171

aereae tempestates — powietrzne nawałnice

172

ad productionem — dla rodzenia

173

regularitas in operatione — prawidłowość w skutecz-

nym funkcjonowaniu

174

temperamen — właściwe umiarkowanie

175

in fertilitate — w żyzności

176

exactitudo — dokładność

177

in perpetuum propagat — ciągle, ustawicznie się roz-

wija

178

rebellis — buntowniczy

179

regulam — zasady

180

stabilitare securam tranquilitatem — utrwalić bez-

pieczną ciszę

181

coadunare — złączyć w jedno

182

in disparitate — w nierówności

183

secundum suas facultates — zgodnie ze swymi zdol-

nościami

184

concurrere — wspólnie zdążać

185

singulariter — szczegółowo

186

per institutionem universalem in hac forma gubernii

— powszechne wprowadzenie tej formy zarządzania

187

odioso nomine, reformationem status — nazwą

przykrą, tj. zreformowaniem {przekształceniem) państwa

188

reductio — przywrócenie

189

in forma gubernii — w sposobie zarządzania

190

ad felices progressus — dla pomyślnego rozwoju

191

per privilegium — przez przywilej

192

in executione — zachowywanie

193

opprimendo — dusząc

194

summa jej potestas — najwyższa jej władza

195

instituere — ustanowić

196

suprema — jeszcze wyższa (władza wolności)

ELEKCJA KRÓLÓW

[...] Zebrałem jako sumariusz i synopsim

1

tej

pracy mojej, aby każdy je uznawszy, widział uno
ictu oculi invaliditatem

2

praw naszych, incertitu-

dinem

3

maksym i zwyczajów, instabilitatem

4

rze-

czypospolitej, et periculum inevitabile

5

wolności.

1.

Abusus

6

dóbr kościelnych destynowanych na

chwałę bożą, i suffragium

7

ubogich.

2.

Potestas

8

królów limitata

9

do dobrego panowania,

diffusa

10

do złego.

3.

Obarczona authoritas

11

rzeczypospolitej, w siła ju-

rysdykcji podzielona.

4.

Jurysdykcja ministrów status

12

nie będąc jak należy

circumscripta

13

, niewiele pomocna, a często

szkodliwa.

5.

Prerogatywa senatu nie dosyć zupełna dla dobra
pospolitego.

6.

Wolność gubiąca się przez sposoby, któremi się
utrzymać rozumie.

7.

Talenta naturalne narodu sine progressu

14

, nie ma-

jąc viam possibilem bene merendi

15

.

8.

Crimina status impune tolerantur

16

.

9.

Compatibilitas

17

dwojakich stanów, militaris et ci-

vilis

18

.

10.

Instabilitas

19

kongresów i obrad publicznych.

11.

Abusus facultatis

20

rwania sejmów.

12.

Creatio magistratuum indepedens

21

od

rzeczypospolitej.

13.

Żaden skutek z obrad, tak in forma confusa

22

, jak w

krótkim czasie odprawujących się.

14.

Bellum offensivum

23

, każdej wolnej rzeczypospoli-

tej praejudiciosum

24

.

15.

Insufficientia

25

sił ad proportionem

26

kraju i są-

siadów.

16.

Odmiana coroczna trybunału, skąd zła administra-
cja sprawiedliwości.

17.

Indygencja skarbu.

18.

Raritas

27

pieniędzy ob defectum commercii

28

.

19.

Opresja pospolitego ludu.

20.

Żadna polities

29

; wszędzie generalny nierząd w

każdej części gubernii.

21.

Forma impracticabilis

30

w elekcjach królów.

Nic mnie tak nie utwierdza w przełożeniu tych

errorum in statu nostro

31

jak generalna ich rekog-

nicja od wszystkich dobrze życzących ojczyźnie.
Nasłuchałem się tego na sejmach i publicznych
obradach, in familiari nawet colloquio

32

, jako

każdy je widzi, każdy czuje, każdy na nie narzeka,
a wszyscy jednakowo w nich perseverant

33

.

Jeżeli z doświadczenia, że choć przy nierządzie

naszym byliśmy dotąd invulnerabiles

34

, nie może-

my w to dufać przy eurkumstancjach teraźniej-
szych interesów całej Europy, nad któremi się re-
flektując, i nad polityką tego wieku, czas prospi-
cere

35

ostatniej zgubie naszej; czas aby miła

ojczyzna ustawicznie agitata per luctam inter
majestatem et libertatem

36

, znalazła spokojne

bezpieczeństwo w protekcji panujących nad nią, a
konsekwencją in zelo unanimi civium

37

przez

harmonią stanów, która sama może uczynić
invariabilem jej prosperitatem

38

; czas żeby

widziała to justum aequilibrium

39

w jurydykcjach

magistratuum

40

, które powinno utwierdzić jej

władzę; — czas żeby przestała być meta ad
sagittam

41

swoich nieprzyjaciół; czas żeby ją

domowe dyssensje rozdzierać przestały, żeby
interesa prywatne nie szkodziły publicznym, i żeby
wszyscy concurrant

42

do jej szczęścia, z emulacją

bez zazdrości, z żywością bez zamieszania, z
subordynacją bez przykrości, z posłuszeństwem
prawom bez dyssolucji, z rozeznaniem spra-
wiedliwem bez pasji, et regula tam bene ordina-

ta

43

, żeby ją nic przewrócić, ani poruszyć nie

mogło.

Zgoła, żebym analisim

44

uczynił wszystkiego co

exposui

45

, niech mi się godzi zakończyć trzema te-

mi ostatniemi refleksjami.

Pierwsza: że jeżeli wszystkie pospolitości nie sta-

nowiły się tylko przez cnotę i męstwo, i nie utrzy-
mywały potem, tylko przez jedność,
sprawiedliwość i dobry porządek, — toć ginąć
necessarie

46

muszą per luxum

47

, przez nierząd et

depravationem morum

48

. Ta prawda nas ostrzega,

że fato dolendo

49

, nasza rzeczpospolita już się do

nieszczęśliwego periodu upadku swego zbliża. Bo
albo naród nasz ma speciale privilegium

50

, nic nie

mieć w sobie ludzkiego, żadnych pasji, którym
humanitas subjecta, per consequens

51

, że nie

potrzebuje żadnych praw ani sposobów aby je
continere

52

, mając naturalne donum być supra

omnes casus

53

; albo jeżeli uzna, jako uznać musi,

że quam contempta res est homo, nisi se supra
humana erexerit

54

; jeżeli uzna, że nie ma nic nad

insze narody, toć sprzeczyć nie może, że nasze
regimen

55

nie tylko złych naprawić nie może, ale

owszem najlepszych zepsować; toć

per

consequens

56

trzeba obviando

57

temu przez roz-

sądne postanowienia, vitia extirpare

58

, a cnotom

usłać drogę ad bene merendum

59

i do nagrody, że-

by nobilis

60

ambicja nie miała rekursu do faworów

albo wiolencji; toć trzeba zatamować insatiabilem
cupiditatem

61

, żeby każdy, który tego godzien,

mógł nabyć fortuny sine praejudicio proximi et
boni publici

62

, a zwłaszcza, żeby każdy honor i

fortunę swoją prywatną zakładał praecipue in
prosperitate

63

rzeczypospolitej.

Drugą refleksją mi suppeditat dulcedo liberta-

tis

64

; reflektujemy się, przez co insze narody, którą

wszystkie primitive

65

miały, straciły, jeżeli nie per

abusum excessivum

66

? Dobry polityk nie powinien

naśladować odważnego żołnierza, który widząc
swego towarzysza obok zabitego, tak animatur

67

,

że jeden na drugim polega. Takowa śmiałość in
gubernio

68

zuchwała; przykłady inszych narodów

wyzutych z ich prerogatyw, powinny nam zalecać
konserwacją naszych, ich nieszczęście powinno nas
trwożyć, et inspirare

69

potrzebną ostrożność i cyr-

kumspekcją, żeby wolność frustum salutiferum
producat

70

, nie trzeba żeby się w gałęzie su-

perflue

71

rozkrzewiła alias degenerabit

72

w

dzikość, jako drzewo w dozorze zaniedbane. Jeżeli
koń wyuzdany jest symbolum

73

wolności, czy traci

co mocy i wigoru przez to, kiedy na niego włożą
wędzidła, żeby się nie błąkał, i szwanku nie po-
niósł? A że ją dotąd przez cud opatrzności boskiej
konserwujemy, żeby ją obwarować, uznajmy, że in
aequo est dolor amissae rei, quam timor con-
tinnuus amittendae

74

.

Co mi daje okazję do trzeciej refleksji. Prze-

bieżmy państwa, które się jeszcze przy wolności
utrzymują; czemu? Bo im więcej mają wolności,
tem większy zachowują porządek; nie dufają, że
ich immunitas

75

wolności broni; mają siły i wojska

liczne na obronę; ale mają pro ulla suggestione

76

płacić z ochotą podatki na zbogacenie skarbu pu-
blicznego; nie usłyszy między niemi o żadnej scysji
i dyssensji; dobro pospolite wszystkie zdania jed-
noczy; nie mają sobie na ostatek pro ulla subjectio-
ne subordynacji

77

, magistratibus

78

i prawu po-

słuszni, wielowładnie przy wolności sami się sobą
rządząc. U nas dolendum e contra

79

; wolność po-

rządkiem nie pomiarkowana producit

80

nierząd,

który vice versa

81

wolność ustawicznie in pericu-

lum

82

podaje. Żyzność i rozległość naszego pań-

stwa, ostrzy coraz apetyt nieprzyjaciołom naszym,
a słabość sił naszych, instabilitas

83

obrad, indi-

gencja skarbu, dodają im serca. Proste przysłowie
mówi, że złem położeniem najlepszy się zepsuje,
tak i nasza nieostrożna sytuacja sama się w zgubę
podaje, która póki trwać będzie, nie trzeba się spo-
dziewać ani securitatem ab extra

84

ani tranquilita-

tem ab intra

85

.

A stąd finalis conclusio

86

, że przy jednym tylko

dobrym porządku możemy utrzymać wolność, a
przy pomiarkowanej i zgadzającej się wolności z
sumieniem, z rozsądkiem i dobrem pospolitem, za
łaską boża stanie się naród nasz najsławniejszy, i
życie nasze w swobodach najszczęśliwsze.

A jakom zaczął tę pracę moją sub allegoria

87

struktury, tak eodem stylo

88

ją kończę, nie miew-

szy już co do niej przydać tylko tę inskrypcją,
którąm widział w pewnym mieście naszem na
domie nowozbudowanym, in ipso aestu

89

przeszłej

wojny szwedzkiej: In spem melioris aevi

90

. Azaliż

kiedykolwiek ten wiek szczęśliwy nastąpi, i że Bóg
sam będzie wszechmocnym architektem tego bu-
dynku, alias: Nisi Dominus aedificaverit domum,
in vanum laborant qui aedificant eam

91

.

PRZYPISY

1

synopsim — zestawienie

2

uno ictu oculi invaliditatem — w mgnieniu oka

(natychmiast) niemoc

3

incertitudinem — niepewność

4

instabilitatem — niestałość

5

et periculum inevitabile — nieuniknione niebezpieczeń-

stwo

6

abusus — nadużywanie, marnotrawienie

7

suffragium — na wsparcie dla

8

potestas — władza

9

limitata — ograniczona

10

diffusa — rozległa (zaś)

11

authoritas — pełnia władzy

12

status — państwo

13

circumscripta — ściśle określona

14

sine progressu — bez (możliwości) rozwoju

15

viam possibilem bene merendi — bez możliwości

dobrego zarobkowania

16

crimina status impune tolerantur — przestępstwa prze-

ciwko państwu bezkarnie są tolerowane

17

compatibilitas — łączność

18

militaris et civilis — wojskowego i cywilnego

19

instabilitas — niestałość

20

abusus facultatis — nadużywanie okazji do

21

creatio magistratuum indepedens — tworzenie

urzędów niezależnie

22

in forma confusa — w zamieszaniu, w nieporządku

23

bellum offensivum — wojna zaczepna

24

praejudiciosum — szkodliwa, niekorzystna

25

insufficientia — niewystarczalna ilość

26

ad proportionem — w stosunku

27

raritas — rzadkość (brak), niewielka ilość

28

ob defectum commercii — z powodu braku handlu

29

polities — porządek

30

forma impracticabilis — nieprzydatny w działaniu

sposób

31

errorum in statu nostro — błędów w państwie naszym

32

in familiari nawet colloquio — w prywatnych nawet

rozmowach

33

perseverant — tkwią, pozostają

34

invulnerabiles — niepodatni na rany, nie do zranienia

35

prospicere — przewidzieć, zapobiec

36

agitata per luctam inter majestatem et libertatem —

targana walką między majestatem a wolnością

37

in zelo unanimi civium — w gorliwości każdego z oby-

wateli

38

invariabilem jej prosperitatem — stałą, niezmienną jej

pomyślność

39

justum aequilibrium — słuszne, sprawiedliwe zrówno-

ważenie

40

magistratuum — urzędów

41

meta ad sagittam — celem strzał

42

concurrant — zmierzali

43

et regula tam bene ordinata — przy ładzie tak dobrze

zorganizowanym

44

analisim — wyjawienie, jasne wytłumaczenie

45

exposui — przedstawiłem

46

necessarie — koniecznie

47

per luxum — zbytek

48

et depravationem morum — upadek obyczajów

49

fato dolendo — dzięki gniewnemu losowi

50

speciale privilegium — przywilej specjalny

51

humanitas subjecta, per consequens —

człowieczeństwo się wyraża, a idąc dalej

52

je continere — opanować, powstrzymać

53

donum być supra omnes casus — dane być ponad

wszystkie przypadki

54

quam contempta res est homo, nisi se supra humana

erexerit — jak godną pogardy rzeczą jest człowiek jeśli nie
wzniesie się ponad rzeszy ludzkie

55

regimen — rządzenie

56

per consequens — skuteczność

57

obviando — przeciwdziałać

58

vitia extirpare — wady wykorzenić

59

ad bene merendum — do dobrego zasłużenia się

60

nobilis — szlachetna

61

insatiabilem cupiditatem — nienasyconą chciwość

62

sine praejudicio proximi et boni publici — bez szkody

drugiego i dobra publicznego

63

praecipue in prosperitate — zwłaszcza w pomyślnym

rozwoju

64

mi suppeditat dulcedo libertatis — podaje umiłowanie

wolności

65

primitive — u zarania swych dziejów

66

per abusum excessivum — przez nader wielkie jej nad-

używanie

67

animatur — ożywia się (w walce)

68

in gubernio — w sprawowaniu rządów

69

et inspirare — natchnąć

70

frustum salutiferum producat — owoc zbawienny ro-

dziła

71

superflue — nadmiernie

72

alias degenerabit — inaczej mówiąc, wyrodziła się

73

symbolum — symbolem

74

in aequo est dolor amissae rei, quam timor continnu-

us amittendae — równie wielki jest ból po utracie rzeczy,
jak wielka jest nieustanna obawa przed jej utraceniem

75

immunitas — nietykalność

76

pro ulla suggestione — bez żadnego przekonywania

77

pro ulla subjectione subordynacji — za rzecz uciążli-

wą w karności

78

magistratibus — urzędom

79

dolendum e contra — przeciwnie, rzeczą godną poża-

łowania jest, że:

80

producit — rodzi

81

vice versa — na odwrót

82

in periculum — w niebezpieczeństwo

83

instabilitas — niestałość

84

securitatem ab extra — bezpieczeństwa od zewnątrz

85

transquilitatem ab intra — spokoju od wewnątrz

86

finalis conclusio — wniosek końcowy

87

sub allegoria — obrazem podobieństwa

88

eodem stylo — tym samym sposobem wyróżniania się

89

in ipso aestu — w samym żarze

90

in spem melioris aevi — spodziewając się lepszego

czasu

91

alias: Nisi Dominus aedificaverit domum, in vanum la-

borant qui aedificant eam — inaczej: Jeśli Pan domu nie
zbuduje napróżno trudzą się ci, którzy go budują