1

ZNASZLI TEN KRAJ?...

TADEUSZ BOY - ŻELEŃSKI

OPRACOWANIE:

Jeszcze przed zainteresowaniami biografią Mickiewicza widać u

Żeleńskiego narastającą skłonność do .wspomnień. W roku 1922 drukuje Boy

Plotkę o „Weselu" Wyspiańskiego. Przypomnijmy, że w roku 1924 ukończył 50 lat;
jest to wiek, kiedy na ogół człowiek zaczyna podsumowywać własną biografię.
Nie dziwi więc, że w tomie Plotki, plotki... ż 1927 roku opublikował kilka

felietonów (wszystkie powstały i publikowane były w prasie w 1927 roku), w
których powracał do swojej młodości. Są to: Sukur—mukur, Mój debiut malarski,
O „Szopce krakowskiej" Zielonego Balonika, Pierwsza wódka, Nonszalancki Paon i
felieton napisany po śmierci Przybyszewskiego pod tytułem Zgon Stanisława

Przybyszewskiego. W roku 1928 po--sypały się kolejne wspomnienia o
młodopolskim Krakowie: Hoesick w poezji polskiej, Namiot wróżb, Poeta a
pieniądz, Blaski i nędze mowy polskiej, Kłamstwo Przybyszewskiego, Nad
rękopisem „Wesela" oraz Smutny szatan.

W roku 1929 część tych felietonów weszła w skład książki

potwierdzającej już w sposób najzupełniej oczywisty charakterystyczny dla Boya
sposób kreślenia dziejów literatury: przez szczegóły biograficzne i
charakterystyki indywidualności twórców. Nakładem Mortkowicza ukazali się

Ludzie żywi.

Rok 1930 przyniósł nową porcję felietonów krakowskich: Wybory a

dzieci, Fortepian Stacha, Znaszli ten kraj?... Dzieci szatana, Chrzciny lwi,

Psychologia sukcesu oraz Legenda Zielonego Balonika z perspektywy
ćwierćwiecza. Do tych felietonów rok 1931 dorzucił: Prawy brzeg Wisły, Mury i
ludzi, Pański Kraków, Zakrystię, Odwet Stańczyka, Z dogmatem, Wiatr nad
Krakowem, Wielki Kraków, Ariela i Kalibana, „Na początku była chuć", Kuźnie

intelektu, \
Jana Apolinarego oraz Szal. Tym sposobem ukształtowała się ostatecznie książka
Znaszli ten kraj?... (Cyganeria krakowska) wydana nakładem Biblioteki Boya i w
roku 1932.

Przypomniane tu zestawienie tytułów potwierdza, że rozpoczęte w roku 1922
wycieczki w przeszłość mnożyły się z upływem czasu. Najwięcej felietonów
krakowskich przyniosły lata 1930 (7) i 1931 (13), podczas gdy w 1927 roku było
ich 6.

Powroty do krakowskich wspomnień, zainteresowania Mickiewiczem

oraz Narcyza Żmichowską nie wyczerpują aktywności pisarskiej Boya w tym
okresie. Pomijając sprawę tłumaczeń z literatury francuskiej , i żywą działalność

recenzenta teatralnego, trzeba t wspomnieć, że w tych latach zaangażował się
Żeleński w publicystyczną kampanię w sprawie rozwodów oraz przerywania

ciąży, której ostatecznym, książkowym rezultatem stały się publikacje Dziewice
konsystorskie (1929) i Piekło kobiet (1930). W krótkich odstępach czasu
pojawiło się pięć publikacji o wyraźnie kontrowersyjnym charakterze: Ludzie

żywi, Brązownicy oraz wspomniane Piekło kobiet, Dziewice konsystorskie, a
także Nasi okupanci (1932). Publikacja tych książek wywołała ogromne
poruszenie opinii publicznej i stała się przyczyną bezpardonowych, by nie
powiedzieć zaciekłych ataków na Boya. Pisarz przeżywał więc nieustanny stres;

nie wydaje się więc pozbawionym racji domysł, że powrót do wspomnień
młodości był także rodzajem konsolacji psychicznej w tych trudnych dla Boya
chwilach.

Biografistyka Boya. Najpoważniejszy, a równocześnie najbardziej zawzięty

przeciwnik Boya, Karol Irzykowski w roku 1933, w Beniaminku, zarzucił
Żeleńskiemu, że z historii literatury „zrobił wielkie plotkarium" uważając, iż
życiorysy są ważniejsze od dzieł. „Ostatnia książka Boya: Znaszli ten kraj... — pisał

— jest najgorszą próbką uprawianej przezeń metody historycznoliterackiej" .

Przytoczony tu fragment opinii Irzykowskiego atakuje cechę pisarstwa

Boya właściwą nie tylko książce Znaszli ten kraj?..., ale obecną w Brązownikach
oraz w Ludziach żywych. Dotyczy ona przekonania i, jego konsekwencji, że

pisarza, tak- jak każdego człowieka, określa jego biografia. Tezę tę sformułował
Żeleński wyraźnie w artykule Sfinks towianizmu: „Przede wszystkim jest u
nas zwyczaj — pisał — brać wszystko od strony idei czy poglądów, a nie od strony
ludzi" .. Wynikał stąd postulat zmiany metodologii polskiego literaturoznawstwa:

Na progu naszego nowego życia — pisał Boy w innym szkicu z tego samego tomu,
w Brązownikach — [...] możemy się wyzwolić z powijaków dydaktyki narodowej i
zacząć patrzeć po literacku na sprawy literatury.

Patrzeć „po literacku na sprawy literatury'* znaczyło zajmować się

„ludźmi żywymi", nie „załgiwać" biografii pisarzy wielkich i małych,, ale pisać o
nich prawdę. „Niedawno odezwały się głosy — podawał przykład w tym samym
szkicu — że czas skończyć z legendą, jakoby Przybyszewski pijał kiedy wódkę!

Cóż to za szczęście, że nas Opatrzność nie pokarała takim poetą jak Villon!" —
dodawał sarkastycznie.

Wydaje się, że wszyscy, którzy zwracali uwagę na biografistykę jako na

zasadniczą metodę narracji Boya o literaturze, mało zastanawiali się nad jej

genezą i konsekwencjami. Sprawa zaś jest chyba istotna dla rozumienia całego
dorobku Boya w tej dziedzinie.

Przypomnijmy więc raz jeszcze, co na ten temat mówił sam Żeleński:

podkreślał mianowicie, że dotychczasowy sposób mówienia o dziejach literatury

był x zdeterminowany potrzebami wychowawczymi, patriotycznymi,
koniecznością krzepienia serc etc. — w związku z trwającą niewolą narodową.
Moment odzyskania niepodległości uwolnił historyka literatury od tego ,

przymusu, pozwalając mu na. pokazywanie pełnej .prawdy.

2

To teza pierwsza. Teza druga dotyczy poglądu, że zawsze istnieje

interesujący i w pewnym sensie twórczy rozdźwięk między biografią pisarza a
jego dziełem. Biografia dowodzi po prostu, że pisarz jest człowiekiem, niewolnym

od ludzkich słabostek, że na przykład miewa kochanki, pije wódkę, pożycza
pieniądze i nie oddaje, etc. Te ludzkie cechy kontrastują z wytworami talentu,
intelektu, ducha pisarza, z formułami etycznymi, wzorcami postępowania, typem
charakterów, które kreuje on w swoich dziełach. Żeleński uważał,, że

uświadomienie sobie tego kontrastu pozwala docenić wielkość wysiłku
duchowego, którego rezultatem jest dzieło literackie wyrastające często, jak
.egzotyczny kwiat z nieapetycznego podłoża. Wynikaoby z tego, że badania

dziejów literatury powinny się składać z dwóch elementów: z charakteryzowania ,
osobowości pisarzy, z opisu ich biografii i z analizowania płodów ich ducha.

Dorobek Boya biografisty zaowocował obficie z, paru przyczyn. Pierwsza

wynikła z przypadku: zajęcie się biografią Mickiewicza odsłoniło interesujące,

kuszące szczegóły, trochę skandaliczne, rzekomo pomijane oraz przemilczane
przez oficjalną historię literałury, jak twierdził Boy, w imię zasady edukacji
etycznej i patriotycznej społeczeństwa, któremu w okresie narodowej niewoli
trzeba było dostarczać wzorów wychowawczych w postaci monolitycznych

charakterów, ... osobowości godnych naśladowania, podziwiania: etc. . Ubolewa
też nad brakiem w literaturze polskiej materiałów pamiętnikarskich, szczególnie
z czasów nowszych (np. z okresu Młodej Polski). Sądził, że obowiązkiem tych,
którzy tamte lata pamiętali, jest dostarczyć przyszłym .badaczom materiału do

rozumienia czasów, obyczajów i ludzi, a tym,samym do lepszego rozumienia
powstałej wtedy literatury. Metoda Boya charakteryzowania literatury poprzez
biografie jej twórców była przedmiotem wielokrotnych, krytycznych dyskusji i

ocen.. Wypada stwierdzić, że jednym z typowych, wiążących się z tą metodą
wykrzywień obrazu historycznej prawdy nie tylko dziejów naszej literatury, ale
dziejów w ogóle (mam tu na myśli na przykład
książkę- Boya o Marysieńce Sobieskiej) była wyraźna skłonność do badania

biografii głównie roli
seksu we wszelkich decyzjach i przedsięwzięciach (literackich i politycznych). Ta
niewątpliwa skłonność da. przesuwania punktu ciężkości w jedną stronę to
charakterystyczna cecha pisarstwa Boya w ogóle, to skłonność, która w sumie

spowodowała, że ten antybrązownik miał wyraźną predylekcję do wszelakiego
mitotwórstwa.

Mitotwórcze tendencje Boya obserwował i ganił już Irzykowski pisząc o

Znaszli ten kraj?...

że ,ta książka jest najgorszą próbką uprawianej [przez Boya] metody
historycznoliterackiej. Zaczyna się od Zielonego Balonika i kończy się i, Zielonym
Balonikiem, w środku ściśnięta i malutka Młoda i Polska, Przybyszewski [...].

Autobrązownictwo nie tylko w treści, lecz i w formie: sam siebie zrecenzował,

sformułował.

Specyficzny charakter mitotwórstwa Boya poddał szczegółowej analizie w

swojej książce Roman Zimand. Istotę tego mitotwórstwa wywiódł z definicji

legendy, którą zaproponował jeszcze w roku 1935 Julian Krzyżanowski.
Krzyżanowski pisał: „legendą nazwiemy, najogólniej biorąc, twór literacki, który
nie odpowiada wprawdzie wymaganiom intelektualno-poznawczym, zaspakaja
natomiast uczuciowy stosunek czytelnika do przedmiotu utworu, do jego tematu.”

Definicja ta stanowi dla Zimanda punkt wyjścia do próby analizy i oceny
wspomnień krakowskich Żeleńskiego, w szczególności zaś książki Znaszli ten
kraj?... Książka ta bowiem, napisana bez żadnej wątpliwości w konwencji legendy,

powołuje do życia aż trzy mity: mit Krakowa z przełomu wieków, mit Zielonego
Balonika, mit epoki Młodej Polski oraz jej twórców.
Sposób traktowania oraz oceny literatury pamiętnikarskiej może być różnoraki.
Dla historyka główne kryterium wartości pamiętnika stanowi ilość, ważkość i

prawdziwość podanych przez pamiętnikarza faktów, zwłaszcza' zaś szczegółów
obyczajowych uchodzących uwadze innych źródeł. Psychologom i socjologom nie
zależy na prawdomówności pamiętnikarzy, ponieważ interesuje ich najbardziej
to, co autor mniema o sobie. Dla historyka literatury liczy się nie tylko zasób i

wiarygodność informacji; ważnym kryterium oceny jest także wartość literacka
dzieła pamiętnikarskiego. W szczególności szukać będziemy w pamiętniku
epickiej perspektywy, potoczystości i obrazowości, umiejętności kreślenia
portretów postaci, oceniać umiejętność operowania anegdotą, wreszcie język

pamiętnikarza. Zestawiając te ogólne kryteria oceny pamiętnika, Andrzej Cieński
proponuje też kryteria szczegółowe. I tak niewątpliwie o wartości pamiętnika
przesądzać będzie jego tematyka, miejsce autora w hierarchii społecznej (chodzi

tu o perspektywę, z której, ze względu na swą społeczną sytuację mógł widzieć
opisywane sprawy). Przy ocenie pamiętnika w grę wchodzą wreszcie takie
kryteria jak szczerość (ta dotyczy raczej sfery postaw, a nie faktów). Tu jednak
autor rozprawy czyni zastrzeżenie: im bardziej pamiętnik „literacki", tym mniej

można mieć zaufania do jego
szczerości.

Kolejną podstawę do szczegółowej oceny dzieła pamiętnikarskiego stanowi

jego walor kompozycyjny: umiejętność scalania wątków i grupowania tematów.

Pierwsze pytanie, które należałoby postawić, powinno dotyczyć głównego

tematu wspomnieniowych tekstów Boya. O czym one traktują? Irzykowski
załatwił się z tym pytaniem krótko, twierdząc (niezupełnie słusznie), że Znaszli
ten kraj?..., książka o ambicjach historycznoliterackich, zaczyna się Zielonym

Balonikiem i kończy się Zielonym Balonikiem, a „w środku ściśnięta i malutka
Młoda Polska, Przybyszewski". Badacz współczesny, Roman Zimand odpowiada na
to pytanie inaczej, uważając, że Znaszli ten kraj.... to Boyowski mit o krakowskiej

modernie, to próba mitycznej sakralizacji początków grupy (Zimand miał tu

3

chyba na myśli cyganerię artystyczną Młodej Polski).

Jak jest naprawdę? Czego należy szukać w wspomnieniach Boya o

Krakowie Młodej Polski i co w nich można znaleźć?

Wydaje się mianowicie, że nie ma podstaw, by imputować Żeleńskiemu,

autorowi wspomnień krakowskich, jakichkolwiek intencji syntetycznych,
zmierzających do przedstawienia dziejów Młodej .Polski w Krakowie etc. Znaszli
ten kraj... to książką która złożyła się z felietonów. Felietonowy charakter tych

wspomnień, to, że pisane były przez kilka lat świadczy, że u ich genezy nie mogła
leżeć chęć syntezy. Chyba także nie od razu zrodził się pomysł złożenia z tych
wycinkowych wspomnień książki, posiadającej własną, zresztą swoistą

kompozycję i wewnętrzną logikę. Znaszli ten kraj?... jest przede ;wszystkim próbą
utrwalenia przez świadka i uczestnika szeregu epizodów i szczegółów,
spostrzeżeń i sylwetek związanych z środowiskiem artystycznym Młodej Polski w
Krakowie: Jest ten tekst, oczywiście także — przy okazji — próbą sformułowania

własnych opinii na temat szeregu, —-zdaniem Boya węzłowych — spraw z
minionej epoki.

Gdyby patrzeć na Znaszli ten kraj?... jako na książkę o ambicjach syntezy

historycznoliterackiej, tak jak proponował Irzykowski nietrudno byłoby wytknąć

zasadnicze luki. Wystarczy choćby uświadomić sobie, ze budowanie syntezy
dziejów Młodej Polski w Krakowie bez omówienia roli Kazimierza Tetmajera i
Stanisława Wyspiańskiego, wydaje się zupełnym nieporozumieniem. Trudno
uwierzyć, żeby. Tadeusz Żeleński uczestnik — bo nie tylko bierny świadek — życia

literackiego epoki nie miał świadomości, że synteza z takimi (i innymi przecież)
pominięciami byłaby zupełnie bezsensowna.

Charakterystyczny kształt ma na przykład felieton Z dogmatem. Zaczyna

Boy od kreślenia „szczególnie jakoby dusznej atmosfery Krakowa przed, rewolucją
Młodej Polski. Duszna atmosfera charakteryzowała także środowisko artystyczne:
malarskie, teatralne. Myśl o sytuacji w literaturze prowadzi do skojarzenia z
pobytem Sienkiewicza w Krakowie i jego ślubem. Skojarzenie to rozsypuje się w

kolejne dygresje: Sienkiewicz a Przybyszewski, jak się obaj — jako ludzie,
sposobem bycia — między sobą różnili. Dalej toczy się opowieść o pięknej pani Z.
i jej córkach. Zakochany w pani Z. Kazimierz Morawski, ks: Stefan Pawlicki.
Powrót do charakterystyki Krakowa tamtej epoki i kolejna dygresja: „Kocio"

Górski. Wzmianka o poezji Tetmajera, jej odmienności; szeroka dygresja o
Tarnowskim; Opowieść o ślubie Sienkiewicza, o podróży poślubnej młodej pary i
jej dramatycznym finale.

Jak więc widać, felieton ma wprawdzie dość wyraźny punkt ciężkości i oś

konstrukcyjną: charakterystyka atmosfery Krakowa przed młodopolską
rewołucją. Ale równocześnie Boy wcale nie powściąga pióra, pozwalając mu
swobodnie biec tropem skojarzeń wyraźnie odskakujących od wątku głównego.

Felieton charakteryzuje się tokiem zupełnie swobodnej gawędy, co podkreślają

takie zwroty jak: „Strasznie trudno jest trzymać w ryzach takie wspomnienia:
wciąż ' jedno wysnuwa się z drugiego, wciąż boś odrywa od ' przedmiotu", lub: „O
czym mówiliśmy?".

Ten typ konstrukcji,;polegającej na tym, że od wątku głównego odchodzi
narrator często i zupełnie swobodnie wabiony interesującymi, a bardzo luźnymi
niejednokrotnie skojarzeniami myślowymi, jest bardzo częsty.

.

Warto tu zauważyć, że niejednokrotnie wątek główny wręcz ginie pod

ciężarem całkiem nieoczekiwanych skojarzeń i dygresji. Jest to metoda pisarska
posiadająca także uzasadnienie artystyczne; w ten sposób tworzy się iluzja
wspominania spontanicznego, nie hamowanego żadnymi rygorami. Iluzja

wspominania spontanicznego niesie sugestię wiarygodności, a więc właściwości
szczególnie istotnej dla tekstu pamiętnika. Tak jest na przykład w felietonie
Fortepian Stacha. I tytuł, i początek felietonu zdaje się świadczyć o tym, iż rzecz
będzie o Stanisławie Przybyszewskim, który w Boyu upatrywał swego biografistę.

Alę skojarzenie, związane z przyjazdem. Przybyszewskiego do Krakowa
przywodzi na myśl Gabryelskiego. Gabryelski, satelita Przybyszewskiego. To droga
do kolejnego skojarzenia, punkt wyjścia dla świetnej opowieści o "innym” z „dzieci
szatana", aktorze Ankiewiczu. Tu dopiero miejsce na dzieje fortepianu Stacha. Ale

po opowiedzeniu tych dziejów wraca Żeleński do charakterystyki Gabryelskiego i
już do końca felietonu przy tej, znakomitej zresztą, charakterystyce pozostaje.
Fortepian Stacha okazuje się więc jakby tylko pretekstem do opowieści o
Gabryelskim.

Co z tych spostrzeżeń wynika? Otóż wydaje się, że jakkolwiek felietony

Boya zgrupowane zostały w książce w taki sposób, iż pozwala to na dostrzeżenie
trzech podjętych przez pisarza, jak się powiedziało, głównych tematów, to z

drugiej strony widać wyraźnie, że te trzy tematy były wielokrotnie tylko
pretekstem do całkiem swobodnego snucia skojarzeń, że stanowiły niejako hasła
wywoławcze wyzwalające swobodny tok wspomnień. W związku z tym można
chyba zaryzykować tezę, że dla Żeleńskiego równie ważnym celem było przy

okazji kreślenia obrazu Krakowa przed młodopolską rewolucją, istoty tej rewolucji
i dziejów Zielonego Balonika, (utrwalenie sylwetek ludzi, wydarzeń 1 epizodów
pozornie dla tych tematów drugorzędnych, a w gruncie rzeczy ważnych dla
klimatu Krakowa, dla niepowtarzalnej i jedynej w swoim rodzaju atmosfery miasta

i epoki. Ten klimat, ta atmosfera i tworzący ją ludzie oraz wydarzenia to dla
Żeleńskiego sprawy mające pierwszorzędne znaczenie.

Jest parę przyczyn, którymi powoduje się Żeleński wprowadzając

drugoplanowe, anegdotyczne postaci i wydarzenia do swych wywodów.

Najważniejsze z nich, to rola i znaczenie kontrastów w dobie wielkich przemian.
Kolejne to przekonanie, że epoka Młodej Polski obfitowała w wyjątkowo dużą ilość
niezwykłych indywiduów, osobowości, charakterów stwarzających szczególny

klimat intelektualny i psychiczny przychylny wszelkiego rodzaju nowinkom.

4

Inaczej mówiąc, chciał Boy udowodnić, że zasadnicze w swym znaczeniu
przemiany poglądów estetycznych, rewolucje obyczajowe etc. dokonują się na
skutek zaistnienia określonych warunków i za sprawą ludzi, którzy' spełniają

rolę inicjatorów i animatorów. Ale równocześnie był przekonany, że zmiany
takie nie są możliwe, gdy nie towarzyszy im specyficzny klimat, stwarzany przez
tych, których nazwiska nie przechodzą do historii jak nazwiska przywódców,
ideologów, twórców programów etc.

Prawem paradoksu, konserwatywne środowisko intelektualne (i

polityczne) Krakowa
sprzyjało, a nawet czynnie towarzyszyło dokonującej się rewolucji w sztuce, w

literaturze.
Stosunek Boya do krakowskich konserwatystów jest sprawą trudną i
niejednoznaczną. Widać to nawet przy dość powierzchownej lekturze Znaszli ten
Teraj?.;. Felieton Pański Kraków maluje szczególną sytuację Krakowa, miasta

zdominowanego przez arystokrację. Ale ten felieton pozwala już zorientować się
w charakterystycznej dla Żeleńskiego metodzie pisania o rządach arystokracji w
Krakowie i Galicji. Mianowicie cały problem roli stronnictwa stańczyków w Galicji
nie istnieje jako zespół ,spraw politycznych, w niewielekim stopniu jako kwestia

gospodarcza: niemal wyłącznie interesuje Boya rola arystokracji w życiu
intelektualnym i kulturalnym miasta.
Żeleński dostrzega wprawdzie (w felietonie Z dogmatem) „nadmierną przewagę
jednej kasty, obwarowanej niesłychanymi przywilejami, aż , nadto skłonnej do

sobkostwa i ciasnoty”, zdaje sobie sprawę z tego, że „Odbija się, to na mieście,
które staje się partykularzem tym, głębszym, im większe szeroki świat przechodzi
tymczasem przeobrażenia". Wie także, że sytuację Krakowa i Galicji

charakteryzowały najrozmaitsze anomalie, które były rezultatem rządów -
„starych ludzi". Podkreśla „niepospolity zmysł' życia" tej sfery, która," tworząc coś
w rodzaju masonerii, opanowała wszystkie agendy rządów krajem i mogła
powiedzieć: „kraj, to ja". Jednakże charakterystyka negatywnych cech arystokracji

i szkodliwych skutków jej całkowitej władzy nad krajem i miastem ogranicza się
w Znaszli ten kraj?... do tych paru bardzo ogólnikowych przecież sformułowań.
Cała sfera — nieprostej zresztą do jednoznacznej oceny problematyki politycznej,
społecznej i ekonomicznej związanej z rządami stańczyków, cały obszar

skomplikowanej sytuacji ideologicznej, nastrojów panujących w Galicji, "skutków
długoletnich rządów tej partii politycznej po prostu Boya nie interesuje. Nie
podejmuje tych kwestii. Jest to oczywiście dobre prawo felietonisty-pamiętnikarza
dokonywać wyboru spraw, które porusza.

. Ogólnikowy krytycyzm w stosunku do rządów arystokracji w Krakowie i

Galicji kontrastuje z rozwiniętą i wyposażoną w argumenty tezą, że ta żywotna
klasa społeczna reprezentowała bardzo wysoki poziom, intelektualny (co jest

zresztą zgodne z prawdą). Dowodem jest nie tylko salon Marceliny Czartoryskiej,

gromadzący takich luminarzy jak Morawski, Pawlicki, Potkański, Sokołowski,
Konstanty -Górski. Argumentem koronnym staje się charaktery-, styka
czasopiśmienniczego organu stańczyków, «Czasu». Jak się powiedziało, Boy

odrzucił, usunął ze swojego pola widzenia problematykę polityczną: «Czas» w
opisie Znaszli ten kraj?... funkcjonuje zatem nie jako programowy organ
polityczny stańczyków, ale jako pismo skupiające niezwykle światłych,
posiadających wysoką kulturę ludzi, a na dodatek jako pismo otwarte na wszelkie

nowinki, w szczególności estetyczne, ale także w gruncie rzeczy obyczajowe. W
«Czasie» więc ukazuje się najlepsza, najtrafniejsza recenzja Wesela, «Czas»
patronuje Zielonemu Balonikowi. Co więcej, filar stronnictwa stańczyków, sam

Stanisław Tarnowski daje dowód swojego liberalizmu, otwartej postawy,
zaszczycając swą obecnością jeden z wieczorów kabaretowych przy ulicy
Floriańskiej.

Zapewne chciał Żeleński uwypuklić kontrast: oto konserwatyści

krakowscy, dzięki temu, że reprezentowali najwyższy poziom intelektualny,
towarzyszyli postawą aprobującą, a nawet inspirującą, pojawianiu się nowych
tendencji,w sztuce czy nawet w obyczajach..

Faktem jest jednak, że tym sposobem uległ wykrzywieniu ogólny obraz i

sens roli stańczyków w życiu Galicji tamtych czasów, a oni sami ukazani zostali
właściwie jako grono mniej lub bardziej sympatycznych, może trochę śmiesznych
(głównie przez snobizm), ale w sumie, interesujących (i dowcipnych) ludzi.

Metoda przesuwania punktu ciężkości, stosowana przez Boya, daje także

inne efekty. W związku z charakterystyką arystokracji i jej roli w Galicji i
Krakowie poświęca Boy trochę miejsca filantropii, informując w żartobliwym
tonie o tej dobroczynnej działalności pań z arystokracji.

Felietonowa optyka, wydobywająca przede wszystkim to, co śmieszne,

działa niekiedy jak ołówek w ręku satyryka: pogrubia pewne rysy, uwypukla
pewne cechy usuwając w cień inne: powstaje konterfekt podobny do swego
pierwowzoru, ale wcale z nim nie identyczny.

Tak się ma także rzecz z charakterystyką Krakowa drugiej połowy XIX wieku, jego
atmosfery i znaczenia. Boy podkreślał swoisty marazm, zastój, „niedokrwistość"
miasta, które znalazło się w tym czasie rzeczywiście w niekorzystnej sytuacji,
pozbawione także funkcji stolicy zaboru. Skarży się Boy na fatalne jakoby

„ciążenie murów" nad ludźmi, nad ich psychiką, żywotnością. Zabytkowy
charakter miasta, jego sytuacja w zaborze oraz mentalność ludzi miały stwarzać
ten „archeologiczny", obezwładniający klimat braku inicjatywy, krytykowany
przez przyjezdnych z Kongresówki (np. Żeromskiego), który z niechęcią opisywał

także Przybyszewski w Synach ziemi.

Boy patrzył na" Kraków sprzed modernistycznej rewolucji oczyma swego

pokolenia, oczyma tych, którzy tej rewolucji dokonali, którzy do niej dążyli i którzy

wiedli z generacją swoich rodziców zasadniczy spór światopoglądowy. Konflikt

5

pokoleniowy rzutował, jak się wydaje, na charakterystyczną selekcję
dostrzeganych właściwości, określających oblicze miasta i, jego atmosferę:
dokonywał się po prostu, by tak powiedzieć, przede wszystkimi dobór negatywny.

Na dowód słuszności postawionej tezy wystarczy przypomnieć choćby w części
to, czego Boy kreśląc obraz Krakowa nie dostrzegł lub co zlekceważył. W istocie:
kult zabytków własnego mias1# był w Krakowie bardzo żywy,, w formie
zorganizowanej istniał od roku 1820, kiedy zaczęto je 'odnawiać i prowadzić

prace dotyczące historii miasta. Ale ten kult zabytków i był zawsze rezultatem
świadomości, że Kraków jest pomnikiem świetnej narodowej przeszłości, którego
całość trzeba uratować dla następnych pokoleń. I dodać warto, że dla

przeważającej liczby przybyszów z innych zaborów wawelski gród istniał właśnie
w tej funkcji.

Rok 1897 to powstanie Towarzystwa Miłośników Krakowa w

instytucjonalnej formie patronującego dorobkowi muzeów: Muzeum

Czartoryskich (1878) oraz Muzeum Narodowemu (1879, pierwsza narodowa
placówka w Polsce, Muzeum Czapskich. Dziejom Krakowa poświęcili swe badania
Ambroży Grabowski, Karol Mecherzyński, Józef Muczkowski, Józef Łepkowski,
Franciszek Piekosiński itd. Żadne miasto polskie nie posiadało tak pieczołowicie

przeprowadzonych i opublikowanych badań na temat swej historii. A jest to
zasługa właśnie swoistego klimatu, który przyprawiał wielu, młodych o irytację i
był rzekomo przyczyną paraliżu sił witalnych, inicjatyw etc.

Inny typ legendy proponuje Żeleński charakteryzując dzieje rewolucji

modernistycznej w Krakowie. Zgodzić się jednak najpierw trzeba z tym, że Boy nie
formułował tezy, jakoby okres rewolucji modernistycznej przypadł w Krakowie
dopiero na czas pobytu w podwawelskim grodzie Stanisława Przybyszewskiego.

Co najwyżej felietony w Znaszli ten kraj?... sugerują, że Przybyszewski swoją
działalnością w latach 1898—1900 sprowokował ukształtowane przecież
środowisko artystyczne młodych w Krakowie do wrzenia, a równocześnie do
ostatecznego samookreślenia się. W takim rozumieniu wolno zaaprobować tezę

Boya o przełomowym dla modernizmu w Krakowie epizodzie działalności
Przybyszewskiego. Zresztą Boy wyraźnie naprowadza nas na taką właśnie
interpretację. Świadectwem niech będzie passus w felietonie Chrzciny lwi, w
którym twierdzi, że przyjazd Przybyszewskiego do Krakowa przypadł na okres,

„kiedy nie było już z czym walczyć, bo nie było armii nieprzyjacielskiej ani
twierdzy; nie było czego zdobywać. Stary hetman krytyki, Stanisław Tarnowski, był
już dość ośmieszony, «Czas» drukował Anioła śmierci, odmładzał się na gwałt.”

Tak więc Żeleński z całą świadomością dokonywał wyboru interesujących

go osobiście problemów: przypomnijmy postawioną już tezę, że nie pisał dziejów
modernizmu, że swobodna asocjacja prowadziła jego pamięć ku epizodom, które
uważał za najbardziej znamienne, znaczące. Ą niewątpliwie dla dziejów

krakowskiej moderny pobyt Przybyszewskiego w mieście pod Wawelem był

epizodem znaczącym.

Optyka felietonisty i naocznego świadka pozwala Żeleńskiemu na dodatek

ukazać taki aspekt roli Przybyszewskiego dla krakowskiego środowiska, który nie

mógł być przedmiotem opisu i analizy historyka literatury, opierającego swoje
sądy przede wszystkim na tekstach literackich. Dorobek literacki
Przybyszewskiego nie interesuje Żeleńskiego. W Znaszli ten kraj?... pomija on nie
tylko całkowicie charakterystykę działalności literackiej Przybyszewskiego, ale

wręcz lekceważąco mówi o "jego działalności programowej. Rozwija natomiast
tezę, że o wiele większe znaczenie niż to, co Przybyszewski napisał, miały dla
jego roli w krakowskim środowisku temperament i osobowość „smutnego

szatana". W felietonie Znaszli ten kraj?... twierdzi wręcz, że alkohol (a raczej
sposób, w jaki alkohol usposabiał Przybyszewskiego) i wykonywana przez niego
muzyka, „to były owe prawdziwe «manifesty», przy których tamte, drukowane w
«Życiu»,, wydawały się mdłe i trochę śmieszne".

Zbiór Znaszli ten kraj?... kończy się felietonami, które dotyczą dziejów

Zielonego Balonika. Zamykają one także w sensie myślowym książkę, która
zaczynała się ód charakterystyki atmosfery Krakowa przed Młodą Polską,
analizowała, znaczenie epizodu działalności Przybyszewskiego dla krakowskiego

środowiska (stanowiącej rodzaj apogeum dziejów modernistycznej rewolucji w
tym mieście) i kończy opisem dziejów kabaretu w Jamie Michalikowej.
Działalność Zielonego Balonika stanowiła, zdaniem Żeleńskiego, finał tamtej epoki
i — jak twierdził — antycypację czasów, które miały nadejść po odzyskaniu przez

Polskę niepodległości w roku 1918.

I znów wypadnie tu powtórzyć pogląd już w tym wywodzie

„sformułowany: nie wydaje się, aby Boy naprawdę uważał, iż Zielony Balonik to

centralny punkt dziejów schyłku modernizmu. Dowodów dostarcza przypomniany
tu Wstęp do wyboru poezji Młodej Polski, gdzie charakteryzując schyłek tej epoki
wymienił szereg ważnych i istotnych dla tego procesu momentów, zaś wśród nich
również epizod działalności kabaretu przy ulicy Floriańskiej.

W książce, która miała być swobodną gawędą o latach własnej młodości w

naturalny sposób na plan . pierwszym wysuwają się przeżycia osobiste, sprawy, w
których brało się udział. Członek cyganerii Przybyszewskiego miał prawo z tego
tytułu upatrywać w działalności „smutnego szatana" epizod wart opisu i analizy:

tym większe prawo do snucia Wspomnień o Zielonym Baloniku miał filar tego
kabaretu, główny autor tekstów z okresu najświetniejszych lat jego działalności.
Inna rzecz, iż dzięki sugestywnemu pióru Boya epizod Zielonego Balonika urasta
w Znaszli ten kraj?... jakby do rangi decydującej o charakterze finału Młodej Polski

w Krakowie — i nie tylko w Krakowie. W felietonie Szał czytamy:
„Właściwie ten dziesiątek felietonów o starym Krakowie napisał mi się sam nie
wiem jak. Chciałem po prostu z okazji .

dwudziestopięciolecia poświęcić wspomnienie, Zielonemu Balonikowi. I

6

okazało się, że trzeba zacząć z tak daleka, inaczej nie byłoby zrozumiałe.”

PRAWY BRZEG WISŁY

Żeleński snuje przemyślenia na temat Krakowa. Wskazuje na to, że jest to

miasto osobliwe. Mimo, że dawna stolica Jagiellonów, to jednak jest to miasto
małe, biedne. Wspomina jednak czasy jego świetności, gdy znajdowało się tam
wszystko – Akademia, arystokraci...

Następnie porównuje Kraków do Paryża. Niby podobne miasta, a jednak

Paryż nowocześniejszy, bogatszy, ludniejszy. Następnie do Lwowa – ten również
kipiał życiem.

Jednym słowem – Kraków był ciągle smutny. Zmieniło się to dopiero w

momencie, gdy pojawił się kabaret Zielony Balonik. Nagle pojawiła się wesołość.
Mimo jednak tego smutku Kraków zawsze był miastem dumnym. Dumnym, choć
lunatycznym. Kiedy nocą Żeleński przechadzał się jego ulicami, wyrastało przed

nim widmo malarza religijnego, Franciszka Krudowskiego. Taki był Kraków
dzieciństwa Żeleńskiego.

Inaczej wyglądał za jego młodości. Zaczął żyć, zaczęli pojawiać się ludzie.

Pojawiła się cyganeria. Kropką nad i był Zielony Balonik.

MURY I LUDZIE

Żeleński opowiada o walce starych murów z ludźmi (tzn. chodzi o

wyburzanie murów w celu uzyskania przestrzeni życiowej). Z jednej strony

dobrze, że istnieją urzędy konserwatorów i chronią zabytki. Z drugiej strony,
gdyby powstały one kilka wieków temu, wiele Kraków by utracił. Np. uwielbiana
wieża Floriańska nie byłaby niczym ciekawym i niezwykłym – wszakże w

średniowiecznym Krakowie wiele takich było. Gdyby nie zburzono innych, nikt
nie zwróciłby uwagi na tą jedną.

Następnie pisze o tym, że jedno pokolenie nie rozumie drugiego. A trzeba

spojrzeć na to inaczej. Np. zmiany w modzie spowodowane są zmianą stylu życia i

względami praktycznymi.

Żeleński opisuje czasy, gdy wprowadzono do miasta tramwaje. By

przepuścić tramwaje pod bramą Floriańską, trzeba ją było nieco zmodyfikować
(lekko podnieść w górę). Konserwatorzy podnieśli protest, lecz teraz już nikt nie

pamięta o tych zmianach i dalej podziwia się doskonałe proporcje bramy.

Były jednak i dramatyczne epizody. Aby wystawić teatr, zburzono szpital

Św. Ducha. Była w nim zabytkowa kapliczka, którą chciał ratować Matejko i
oferował każdą sumę w zamian za jej ocalenie. Miasto jednak zrobiło swoje, a

rozgniewany malarz zrezygnował z honorowego obywatelstwa Krakowa.

PAŃSKI KRAKÓW

Późno w wieku XIX Kraków stanowił jedyne w swoim rodzaju osiedle

arystokratyczne w Europie. Wiele przyczyn się na to złożyło (ustrój, ordynacja
wyborcza, sojusz z rządem, klerem, przewaga ekonomiczna, ciemnota mas itp.).
Doszło do tego, że cała władza skupiła się w rękach jednej kasty – arystokracji.

Rządziła w całym Krakowie, trzymała w ręku wszystkie interesy. „Wszystko ta
klasa mogła zrobić dla „swoich ludzi”, wszędzie mogła dosięgnąć niemiłych sobie.”

Doprowadziło to do niemiłych konsekwencji. Żeleński cytuje Żeromskiego,

który pisał o „głupocie, bezczelnej podłości, nadużyciach i pompie idiotów”.

Arystokracja krakowska miała jednak niepospolity zmysł życia – „wzięła w pacht
wszystkie centra kulturalne”. Głównie za sprawą dwóch ludzi – Stanisława
Tarnowskiego i Stanisława Koźmiana.

Tarnowski był profesorem literatury polskiej, rektorem, prezesem

Akademii, pisał mnóstwo książek, był posłem na sejm, mówcą itp. itd. Kiedy
jednak ktoś mu gratulował, ten dziwił się, jak mógł „aż tyle zdziałać!” Wszystkie
zaś sukcesy przypisywał Opatrzności.

Pewnego razu, z okazji jego jubileuszu, ówczesny namiestnik Galicji,

Andrzej Potocki, zabiegał dla niego o Złote Runo, najwyższe odznaczenie, które
posiadacza czyniło „kuzynem cesarza.” Jednakże cesarz Franciszek Józef,
przysłowiowy analfabeta, nie mógł zdzierżyć tego, że jego rodzinny order ma

zawisnąć na piersi profesorskiej i odmówił tego zaszczytu. Mimo, że kulturalnie
odpisał Tarnowskiemu (Żeleński podkreśla to, że zrobił to odręcznie) i rzucił
pochlebstwami, to jednak profesor obraził się. Nie awanturował się jednak. Rzekł
tylko wszystkim uczestnikom jubileuszu „Nie będzie to pierwsze pismo cesarskie

w archiwach mojej rodziny; znajdzie się tam obok pisma Karola Piątego...”

Stanisław Koźmian, gorszący amant, był dyrektorem teatru, redaktorem

„Czasu”, posłem, pisarzem, publicystą i dodatkowo karciarzem. Kiedy Żeleński go

spotkał, ten miał już osiemdziesiąt lat i mieszały mu się już wszystkie osoby,
miejsca i wydarzenia.

O żywotności arystokracji świadczy jeszcze to, że miewali oni bastardów

(bękartów), takich jak Helena Modrzejewska czy Julian Klaczko.

Kiedyś Żeleński rozmawiał z pewną osobą o teatrze i o Trzcińskim.

Narzekał na niego, mówiąc, że to nędzny dyrektor, nie ma żadnego posłuchu.
Prawdziwym dyrektorem był Koźmian, który potrafił utrzymać dyscyplinę.

Koźmian i Tarnowski dzierżyli wspólnie w ręku politykę i oświatę. Sztuką

zajmował się ośmieszony hrabia Zyzio (Cieszkowski) – wieloletni prezes
Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych. Zaś oazę muzyczną stanowił salon
księżnej Marceliny Czartoryskiej, uczennicy Chopina. Gawęda intelektualna kwitła
u Ludwika Michałowskiego.

Z sympatią wspomina Żeleński hrabiego Jerzego Mycielskiego, historyka

sztuki i mecenasa sztuk pięknych. Stał się on również jednym z głównych
„tematów” Zielonego Balonika.

Z kolei żeńska połowa arystokratycznego klanu usidlała Kraków w sieć

7

filantropii.

Ważny był również „Czas”, do którego wszyscy pisali darmo albo pół

darmo. Żeleński wspomina, że kiedy przetłumaczył „Mizantropa” Moliera, Solski

natychmiast wystawił tę sztukę, lecz publika była marna. Odbyły się tylko trzy
przedstawienia. W ogóle, widoki sfinansowania czegokolwiek były tak marne, że
niewielu ludziom chciało się trudzić.

Jeśli chodzi o bilans arystokratycznego Krakowa, Żeleński pisze tak:

„Gdyby przyszło robić bilans [...] byłbym doprawdy w kłopocie. To pewne, że
przerost tej supremacji był dość potworny, ale czy ówczesne małe, zabiedzone
miasto było zdolne do pełniejszego życia?”

Przyszedł jednak czas, że ten dawny Kraków zaczął się rozkładać. Starsi

hrabiowie wymarli, młodzi nie przejęli ich roli.

ZAKRYSTIA

„Czas” stał się naraz ulubionym pismem dzieci dzięki drukowi „Trylogii”

Sienkiewicza. Wtedy „Czas” zdobył niesamowitą popularność i rzesze
zwolenników. Żeleński bił się ze swoim bratem o każdy nowy numer, chcąc
przeczytać dzieło Sienkiewicza, a do głowy mu nie wpadło, że mogliby razem

numer przeczytać w spokoju i harmonii.

Żeleński zrozumiał dzięki Sienkiewiczowi, że gazety mogą się na coś

przydać. Poznał w nadchodzących latach wielu redaktorów „Czasu” - Stanisława
Tomkowicza, Michała Chylińskiego, Rudolfa Starzewskiego.

Starzewski przyjmował ówczesną politykę stańczykowsko – galicyjską

jako zło konieczne. Żeleński nazywa go „ideałem dziennikarza” - pracowity, dobrze
piszący. Starał się uczynić „Czas” organem kultury. W wyniku tych działań pismo

miało kilka oblicz – polityczne, „pańskie” (dworskie opisy wesel, chrzcin i innych
wydarzeń rodzinnych magnaterii) i kulturalno – artystyczne (to oblicze
przyczyniło się do konsekracji Wyspiańskiego, gdyż w piśmie pojawiły się
entuzjastyczne recenzje „Wesela”, a nawet dogłębne analizy).

Współpracę ze Starzewskim Żeleński wspomina bardzo dobrze – był to

redaktor sumienny, wprowadzał co prawda zmiany do artykułów, jeśli nie
spodobały mu się jakieś sformułowanie, lecz nigdy nie czynił tego bez zgody
Żeleńskiego.

ODWET STAŃCZYKA

Stańczycy zapominali o jednym. Że prawdziwy Stańczyk był wesołkiem.

Wszak z zawodu był błaznem. Tymczasem stał się on synonimem powagi.

Tymczasem były miejsca radosne. Wspomina po raz kolejny „Czas”, miłe

pogawędki z jego pracownikami i atmosferę swobody intelektualnej. Na dodatek
pracowali w radosnej atmosferze, z dużym humorem. Wspomina spotkania, a

także symbiozę z Zielonym Balonikiem. Gdyby nie działalność „Czasu”, być może

kabaret nie przetrwałby i dwóch wieczorów. Redakcja pisma przybyła Balonikowi
w sukurs natychmiast i niemal w komplecie. Noskowski sypał wyborne piosenki i
grał na pianinie, Żuk – Skarszewski recytował swój tryptyk o złotym runie z

okazji nadania Złotego Runa Andrzejowi Potockiemu, Siedlecki parodiował
Stanisława Tarnowskiego itp. itd.

Później stosunki Balonika z „Czasem” jeszcze bardziej się zacieśniły. Jak z

„Czasu” do Balonika weszło sporo ludzi, tak pismo znalazło nowych

współpracowników – Karola Frycza, Adamowicza, Jachimeckiego, Edwarda
Leszczyńskiego, Warszałowskiego.

Radosna współpraca trwała aż do końca działalności Balonika.

ARIEL I KALIBAN

Ariel i Kaliban to postacie fantastyczne z „Burzy” Szekspira.

Żeleński mówi o tym, że na dobrą sprawę Polacy nie mieli prawdziwego

środowiska artystycznego. Związane było to z wojnami, niewolą i emigracją.
Dlatego ewenementem był Kraków, gdzie rozwinęło się takowe życie artystyczne.

Na kilka lat przed krakowskim renesansem wyszła w Warszawie książka

Stanisława Witkiewicza pt. „Sztuka i krytyka u nas”. Autor podejmował w niej ten

sam problem – brak środowiska artystycznego.

W teatrze zaczął jednak działać teatr. Pojawił się Przybyszewski, który

zajął się wszelkimi formami sztuki. Powstaje stowarzyszenie Sztuka. Wystawiała
ona obrazy polskich twórców w innych krajach Europy, tym samym popularyzując

sztukę polską.

Jan Stanisławski, malarz, stał się duszą Akademii Sztuk Pięknych i jednym z

czołowych działaczy Sztuki. Chodził na wszystkie premiery teatralne, słuchał

wszelkiej dostępnej muzyki, znał cała literaturę. Jeździł za granicę organizować
wystawy Sztuki, znajdował sale do wystawienia obrazów, cieszył się z sukcesów
malarzy, najmniej myśląc o sobie. Na początku podchodził z dystansem do
Wyspiańskiego, w końcu jednak się do niego przekonał. Żeleński przyrównuje go

do Ariela.

Kalibanem zaś był krytyk „Nowej Reformy”, Władysław Prokesch,

sprawozdawca literacki, muzyczny, teatralny i malarski. Napisał tyle, że gdyby to
wszystko zebrać, powstałaby cała biblioteka. Jednakże równocześnie był

człowiekiem nieco ograniczonym i ignorantem. Krytykował „Mandragorę”
Machiavellego, myśląc, że „p. Machiavel” to autor mu współczesny. Stworzył też
własny słownik nic nie znaczących frazesów, których używał niemalże w każdej
recenzji (np. „uwypuklić nieprzeciętne walory owiane sentymentem”). Jedna część

napisanego przez niego zdania przeczyła drugiej, co było formą asekuracji. W
recenzjach z koncertów muzycznych „popisywał” się totalną ignorancją z zakresu
teorii muzyki. Oczywiście najsławniejszą jego gafą jest słynna recenzja „Wesela”

(„całość kończy się wesołym oberkiem”).

8

„NA POCZĄTKU BYŁA CHUĆ...”

Autor wspomina pisarza Sewera (Ignacego Maciejowskiego). Był on

człekiem, który mimo swych lat zachował młodzieńczą fantazję. Robił
niewybredne figle i psoty, równocześnie ciężko pracując i będąc wybitnym
literatem. Kiedy miał czas, chodził po mieście i zaczepiał przechodniów, strojąc
sobie z nich żarty.

Miał on również żonę, dzielną pomocnicę męża, Marię Maciejowską.

Organizowała ona wspólnie z mężem popołudniowe herbatki, na których witali
Asnyk, Wyspiański, Reymont, Miciński, Tetmajerowie, Malczewski, Wyczółkowski,

Kamiński, Starzewski, Górski, Wysocki itd.

Sewer nie adresował również listów, bo zawsze dorzucał jakieś dziwne,

śmieszne dopiski (np. „Całuję wszystkie okrągłości od a do z”). Dziwnie prowadził
też księgi handlowe. W jego listach można znaleźć zabawne ploteczki literackie,

marzenia, które są weryfikowane od razu w kolejnym liście i inne dziwactwa. W
jednym z listów pisze też o tym, że męczył się strasznie z „Życiem” i dlatego
przekazał go Przybyszewskiemu.

FORTEPIAN STACHA

Żeleński wspomina, że sam Przybyszewski napisał niegdyś, że jeśli ktoś

miałby o nim pisać po jego śmierci, to właśnie Żeleński. Kiedy Żeleński przebywał
z Przybyszewskim, nie był jeszcze literatem, tylko studentem medycyny. Jednakże

Przybyszewski strasznie go chwalił, mówiąc, że jest dyskretnym, ale wielkim
artystą, posługującym się z wielką wprawą ironią.

Przybyszewski miał diabelne poczucie humoru, a przy tym miał do siebie

niejaki dystans.

Kiedy przybył do Krakowa, był już tam uznany. Z wielką radością i

nieśmiałością powitał go jako pierwszy Zdzisław Gabryelski, meloman, filozof i
właściciel największego w Krakowie składu fortepianów. Dla Przybyszewskiego

Kraków stał się istnym rajem poezji, zachwycił się tym miastem i jego
mieszkańcami. Gabryelski, całkowicie oddany mistrzowi, podarował mu
pierwszego dnia fortepian Steinwaya (albo raczej obiecał Steinwaya, gdyż
ostatecznie dostarczył Petrofa). Fortepian był pierwszym meblem w nowym

mieszkaniu Przybyszewskiego.

Jego stolik w kawiarni był oblegany, wszyscy się do niego garnęli, ale on

najchętniej przyjmował „maluczkich”. Wśród tych wybrańców znalazł się m.ini.
młody aktor Ankiewicz.

ZNASZLI TEN KRAJ?...

(Chodzi o „Znasz li ten kraj” Moniuszki). Boy wspomina, że Przybyszewski

nigdy nie wyszedł z kręgu pojęć, które wymyślił wcześniej. Ciągle mówił o

„absolucie”, „nagiej duszy” itp. itd. Boy zdaje sobie sprawę, że „dzisiejszy” czytelnik
miałby problem z docenieniem idei Przybyszewskiego. Wydawać się mogą dziwne.

Żeleński krytykuje również tych, którzy chcieliby pisać o Przybyszewskim,

a nie wspominać o jego nałogu alkoholowym. Przybyszewski bez alkoholu to jak
Napoleon bez wojska. Zaś muzyka grała w jego domu ciągle. Żeleński pisze
również o tym, że Przybyszewski był doskonałym pianistą o niesamowitej
ekspresji. To były prawdziwe manifesty Przybyszewskiego, nie zaś te drukowane

w „Życiu”. Gardził literaturą, bo prawdziwie szlachetny jest jedynie dźwięk słów,
ich melodia. Prowadził bardzo ciekawe, całonocne konwersacje, równocześnie
radośnie się bawiąc. Miał również „perwersyjny” pociąg do wszystkiego, co

pachniało śmiercią. Pewnego dnia wziął nawet do siebie suchotnika, którego
postanowił podleczyć. Jednakże nie fascynowała go sama osoba suchotnika, lecz
tocząca go choroba – póki wyglądał na pół żywego, póty go fascynował. Gdy już go
podleczył, bez większego zainteresowania wyprosił z domu.

Całe życie Przybyszewskiego składało się z najróżniejszych epizodów.

Raczej nie miało ciągłości, było złożone jedynie z takich przygód. Dlatego można
je nieco porównać do cytatu: „Znaszli ten kraj, gdzie cytryna dojrzewa” - i, jak
dodaje Żeleńśki, „Cytryna w plasterkach”.

„DZIECI SZATANA”

Do najbliższych Przybyszewskiemu nie należał żaden znany literat. Ci

odsunęli się od niego na samym początku. Trochę z jego winy. Już na samym

początku wyśmiał dramat Micińskiego. W gruncie rzeczy nie uznawał nikogo
(poza Kasprowiczem). Do nieznanych pisarzy podchodził inaczej – np. bardzo
długo szukał anonimowego autora wiersza, który bardzo mu się spodobał.

Tetmajera drażnił kult Przybyszewskiego, którego idei do końca nie trawił. Lucjan
Rydel również zerwał wszelkie kontakty, gdy po premierze Zaczarowanego Koła
Przybyszewski (wespół z Wyspiańskim) strasznie go zjechał.

„Grupę Przybyszewskiego” można przyrównać nieco do bohaterów

„Dzieci Szatana” - rekrutowała się ona bowiem z wygwizdanych aktorów,
literatów bez powodzenia itp. Przybyszewski nie oceniał artysty po jego
utworach, lecz po stosunku do życia. Kochał ludzi bez talentu, bo tragedia ich jest
szczera. Nie znalazł wspólnego języka z Sienkiewiczem (podczas pierwszego

spotkania Sienkiewicz pierwszy do niego zagadał, a ten przez długi czas milczał,
nie wiedząc, co powiedzieć; w końcu zaproponował „Panie Henryku, napijmy się
wódki”).

U Przybyszewskiego bywali Grzymała Siedlecki, Jan Kleczyński, Zofia

Daszyńska – Golińska, Jan Szczepkowski i sam Boy – Żeleński.

KUŹNIE INTELEKTU

Mowa o kawiarniach. W krakowskich kawiarniach przesiadywali sami

9

mężczyźni, tonący w plikach gazet, dyskutujący na różne tematy.

Nie wszyscy z dysputujących byli kompetentni – wielu z nich dyskutowało

o pisarzach, których nigdy nie przeczytali. Byli jednak „herosi”, którzy pochłaniali

wszystko. Nie byli to jednak pisarze, którzy dużo piszą, ale mało czytają.

Rozprawiających w kawiarniach ludzi Boy porównuje do greckich

filozofów, którzy chodzili po ulicach i tam nauczali.

Teraz jednak takie kawiarnie nie wrócą – z powodu kobiet, które teraz tam

chodzą. Nie znoszą one wielogodzinnych dysput. Na potwierdzenie swej tezy Boy
przedstawia przykład kobiety, która wnosiła o rozwód z powodu „znęcania” się
nad nią męża. Znęcanie wyglądało tak, że zapraszał on do domu swych przyjaciół i

wszyscy przez wiele godzin dyskutowali o Kancie.

Boy wspomina dyskusje z rozrzewnieniem. Toczyły się godzinami. Kiedy

zamykano jedną kawiarnię, przenosili się do innej. I tak do trzeciej nad ranem
(ostatnia kawiarnia była zamykana o tej porze).

Później przybył jeszcze jeden nocny lokal – dworzec kolejowy. Otwarty był

całą noc, więc gdy ostatnia kawiarnia została zamknięta, przenosili się właśnie
tam i dyskutowali dalej.