Wczesnochrześcijańska i bizantyńska architektura sakralna
do ikonoklazmu. Typologia i geneza formalno-ideowa typów.

Cechy charakterystyczne bazylik konstantyńskich:



osiowe następstwo przestrzeni:



Atrium



narteks



3 do 5 naw



prezbiterium



rozwój planu w kształcie krzyża łacińskiego (symbolika nawy i krzyża)



zaniechanie stosowania sklepień, rozpowszechniony płaski strop kasetonowy lub otwarta
więźba dachowa



architraw lub archiwolty nad kolumnadą nawy podłużnej



Mury najczęściej z cegieł i tufu, nietrwałe, rzadko budowane z ciosów



spolia – kapitele i kolumny, zależnie od potrzeb skracane lub wydłużane, późniejsze
naśladownictwa antycznych wzorów lub zredukowane formy porządku korynckiego.
Kolumny często bez entasis



Małe okna, najczęściej nieprzeszklone, zasłonięte tkaniną lub cienkimi, ażurowymi płytami
z alabastru lub marmuru (Transenny)

Następcy Konstantyna, 337-379

Wspierają kult relikwii oraz rozbudowę i wyposażenie coraz wspanialszych świątyń w

miastach i memorii na cmentarzach poza miastami. Od pustelnika św. Antoniego ( 251-356)
zaczyna się też historia europejskiego monastycyzmu.
Mediolan:



kościół S. Lorenzo Maggiore 355-372. Kwadrat z czterema narożnymi wieżami, pomiędzy
którymi dwukondygnacyjne eksedry, obejście i empory. Atrium od zachodu. Kaplice IV-V
w. Budowla silnie oddziałała na projekty świątyń centralnych w okresie renesansu.

Rzym:



kościół. S. Clemente

Konstantynopol:



pierwszy kościół Hagia Sophia, konsekracja 360

Teodozjusz Wielki, 379-395

Uczynił chrześcijaństwo religią państwową, zakazał kultów pasterskich i przyczynił się do

rozkwitu sztuki chrześcijańskiej (stąd „renesans teodozjański”). Ostatni samodzielny władca
Cesarstwa rzymskiego, po jego śmierci zachodnią część otrzymał Honoriusz, wschodnią Arkadiusz
(synowie).
Rzym:



bazylika S. Paoli fuori de Mura - pięcionawowa arkadowa bazylikia zaczęta za
Konstantyna, uk. ok. 386. Po pożarze w 1823 obudowana, ze znaczącymi zmianami detalu,
m.in. kolumny wymieniono na granitowe i założono strop kasetonowy.

Mediolan:



mauzoleum, później kaplica św. Akwilina, k.IVw.

Chiusi:



Bazylika, ok. 400

Spoleto(Split):



kościół S. Salvatore, k.IV w. (VIII w.?), prezbiterium sklepione krzyżowo

V w.

Z upadkiem granic cesarstwa w 404 roku, rozpoczyna się upadek imperium

zachodniorzymskiego. Mimo to w V w. w Rzymie powstały znaczące kościoły.



Budowle podłużne:



Titiulus Aemilianae (dziś S. Qattro Coronati), 401-407



Titulus Sabinae (S. Sabine), 422-432



Titulus Apostolorum seu Eudoxiae (S. Pietro in Vincoli), 432-440



S. Mariae Maior (S. Maria Maggiore), 430,440



Budowle centralne:



rozbudowa baptysterium laterańskiego



S. Giovanni in Fonte, 432-440

Cesarze zachodniorzymscy od czasu wędrówki ludów przebywają w różnych rezydencjach. W 402
Honoriusz przenosi sięz zagrożonego Mediolanu do otoczonej przez bagna Rawenny. Ucieka on
przed wizygockim Alarykiem, który w 410 plądruje Rzym. Rawenna odzwierciedla w szczególny
sposób polityczną i artystyczną ambiwalencję okresu wędrówki ludów
Podłużne budowle bazylikowe są preferowane we wszystkich częściach cesarstwa.
Budowle centralne na planie krzyża ze środkową kopułą powstaną w przyszłości głównie na
obszarach wpływów bizantyńskich. Mimo to przez długi czas zostaje zachowana jedność
religijno-kulturowa, jakkolwiek sztuka cesarstwa Wschodniorzymskiego i terenów w zasięgu jego
wpływów (Rawenna) coraz bardziej się usamodzielnia.
Tessaloniki(Saloniki):



bazylika św. Demetriusza, zaczęta 412, 635 rozbudowana do 5 naw, empory, transept.
Bizantyjski układ przestrzemmy. Rózniący się od rozwiązań rzymskich. Ścągi konstrukcyjne
łączące elementy budowli zapewniają trwałą solidną strukturę. Przemienność podpóe. Ściant
pokryte mozaikami. Posadzka nawy głównej inkrustowana kolorowymi marmurami.
Empory dla kobiet (matronea), zgodnie z liturgią bizantyjską.



Kościół św. Jerzego – budowla centralna

Syria:



Kalb Loze, trzynawowa bazylika filarowa, dwuwieżowa fasada.



Turmanin, Kala'at Sem'am k. V w, wokół centralnego oktogonu zgrupowane krzyżowo
cztery trójnawowe bazyliki. Kościół klasztorny św. Szymona Słupnika 460-490. Korpus
wschodni zakończony trzema absydami. Na środku oktogonu kolumna św. Szymona.

Dolina Eufratu:



Kodża-Kalessi , ok. 500, bazylika kopułowo-emporowa

Egipt:(wybrzeże libijskie):



Menapolis, centralne baptysterium, oraz dwie bazyliki na wspolnej osi

VI w.
Istotną rolę odegrał Justyninan I (527-565). „Przepędza” pogańskich bogów z Italli, zwycięża
Wandali w Afryce N, odnawia jedność państwa (bez Bryt. Galli, wizygockiej Hiszpanii N).
Jego fundacje stanowią „kulminację wczesnochrześcijańskiej, a jednocześnie za korzenie
bizantyńskiej sztuki budowania”.
Konstantynopol:



kościoły św. Sergiusza i Bakchusa, VI w. część centralna na planie ośmioboku z czteroma
eksedrami wpisana w zewnętrzny kwadrat z niszami w narożach. Obejście
dwukondygnacyjne, kolumny dolne niosą architrawy, górne łuki arkad.



św. Apostołów, 527-565, zniszczony 1463. Jeden z pierwszych kościołów chrześcijańskich
na planie krzyża greckiego.



Hagia Sophia, 532-537, kons. 562. Antemios z Tralles i Izydor z Miletu. Bazylika
o charakterze budowli centralnej. Półkopuły od wschodu i zachodu oraz nawy boczne
od północy i południa wspierają centralną kopułę. Nad narteksem empora cesarska, po
bokach galerie dla kobiet (gynaikeion)



Hagia Eirene (zacz. 532, bazylika kopułowo-emporowa).

Istria:



Parenzo (Poreč)

Syria:
Palestyna, Egipt, Afryka N:

VII w.
Między 640 a 650 Arabowie podbijają Egipt, Syrię, Mezopotamię N. Bizancjum okrojone do
połowo koncentruje się wokół ziem greckich. Istotne stały się wpływy hellenistyczne, wypierając
rzymsko-łacińskie, a także poprzednio silne semickie. Około 500 kościołów i 300 klasztorów
Konstantynopola z Czasem przepadło wraz z ubożeniem Miasta. 12 z nich istnieje jako monastyry.

ROZWÓJ BAZYLIKI WCZESNOCHRZEŚCIJAŃSKIEJ

Typ ten wywodzi z różnych źródeł. Nie pochodzi od starożytnej świątyni greckiej, bowiem

ta uważana była za miejsce zamieszkania bóstwa, do którego wstęp mieli tylko kapłani.

Pierwsi chrześcijanie potrzebowali miejsca zgromadzeń dla członków gmin, wielkich i

małych. W pierwszych stuleciach odżegnywali się od ołtarzy i wizerunków. Pierwsze wyobrażenia
figuralne w katakubach pochodzą dopiero z końca II w. i ograniczają się do symboliki dotyczącej
głównego oczekiwania wiernych – zbawienia i życia wiecznego (Dobry Pasterz, oranci, ryba,
krzyż itp.). Nabożeństwa odprawiane były początkowo w domach prywatnych, Dla wzrastających
liczebnie gmin poszukiwano jednak wzorów budowli wielkoprzestrzennych, w których można by
połączyć zgromadzenie wiernych z miejscem na ołtarz i tron piskupi. Wprawdzie niektóre rzymskie
świątynie zakończone były apsydą, ale nie posiadały typowego dla bazyliki podwyższenia
przestrzeni środkowej i tylko wyjątkowo dzielono je na nawy. Potrzebom chrześcijan lepiej
odpowiadała bazylika foralna, która w miastach służyła jako budowla sądowa i targowa. Jej
wyższa prostokątna nawa środkowa otoczona bywała nawami bocznymi (Pompeje), nad którymi
znajdować się mogły galerie (Rzym – Ulpia na F. Trajana). Stałym elemenetem wyposażenia był
fotel sędziego lub nadzorcy targowego, umieszczony na podwyższeniu lub w apsydzie, oraz ołtarz
przy jednej z krótszych ścian. Mała pogańska bazylika podziemna z I w. p. n. e. Za murami Rzymu,
jeszcze wyraźniej pokazuje ten typ układu przestrzennego: trzy nawy sklepione kolebkowo,
przedsionek i absyda na początku i na końcu budowli. Bazylika pałacu Flawiuszów w Rzymie,
wzniesiona w tym samym czasie jest przekryta płaskim stropem i ma dwupoziomowe nawy boczne.

Źródło: BAZYLIKA FORALNA

Transept.
Możliwym wyjaśnieniem jest oparcie sięna planach starożytnych domów atrialnych, w jakich
odbywały się początkowo nabożeństwa. W znajdujących się po bokach atrium dwu skrzydłach
(alae) można widzieć pierwotną formę transeptu chrześcijańskiej bazuliki. Istotne jest także
rozwiązanie przestrzenne forów cesarskich – augusta, a przede wszystkim Trajana. Ten wielki plac
targowy pokazuje, założenie bardzo zbliżone do planu bazyliki chcrześcijańskiej: wejście i ujęte w
apsydialny półokrąg miejsce kultu (świątynia) leżą po przeciwnych stronach, pomiędzy nimi hale
kolumnowe wzdłuż dziedzińca podobne są przestrzennie nawom bocznym, dwie absydy na końcach
ustawionej poprzecznie Bazyliki Ulpia tworzą swego rodzaju transept. Przeniesienie kultu
monoteistycznego z osoby cesarza na Chrystusa może wyjaśnić adaptację architektury cesarskiej
przez kościoły chrześcijańskie. Dodajmy jeszcze, że transepty stosowano przy wielkiech kościołach
fundowanych przez cesarza Konstantyna (Rzym, Konstantynopol, Palestyna), a obywały się bez
nich kościoły wznoszone bez udzialu cesarza w prowincjach małoazjatyckich czy afrykańskich.

Źródło: ZAŁOŻENIA FORALNE
(wg Kocha, m.z. Naciągane, ale daje się bronić, ledwo)

Rozwinięty Typ Bazyliki Wczesnochrześcijańskiej



2 lub 4 nawy boczne



wyższą od nich nawę główną



czasem empory



ściany międzynawowe spoczywają na arkadach (lub architrawach)



transept.



Od zachodu atrium ze studnią i kolumnowymi krużgankami



Narteks od zachodu



przegrody chórowe z ambonkami



Ołtarz



Absyda z tronem biskupim, czyli katedrą



Z Bizancjum pochodzi typ kapitela koszowego/kielichowego z trapezoidalnym impostem.



Decyzja Konstantyna o zastosowaniu drewnianych stropów skazała na zapomnienie na
okres 700 lat rzymską technikę sklepiania dużych przestrzeni ( Piersze wielkie sklepienie:
Spira – 1100)



Wieże pojawiają się później i zwykle są samodzielne (np. campanile włoskie).

RAWENNA



FAZA 1: Architektura R. pod wpływami zachodniorzymskimi



Honoriusz (402-423), Galia Placydia (425-450), regentka ze swym synem
Walentynianem III ( 425-455)



Bazylika S. Giovanni Evangelista, zaczęta 424



Basilica Ursiana (Kat. San Orsto), kons. 450, 5-nawowa



Bazylika św. Apostołów (przebudowana na k. św. Franciszka), kons. 451



k. S. Giovanni in Fonte, dawne baptysterium Ortodoksów, zacz. ok. 400, oktogon z
czterema konchami



Mauzoleum Galii Placydii



FAZA 2: Architektura fundacji germańsko-ostrogockich



FAZA3: Epoka Bizantyjska od 540 do VIIIw.Justynian I (527-565) wygnał Gotów z Italii.
Rawenna od 540 egzarchatem bizantyjskim



Utracona po najeździe Longobardzkim w 751 straciła znaczenie



Ukończenie S.Vitale (522-547)

■

Rozwinięty system kościoła św. Sergiusza i Bakchusa. Ośmioboczna część centralna
z 7 eksedrami i z prezbiterium. Dwupoziomowe obejście z arkadami. Kopuła
murowana z użyciem amfor. Wzór dla cesarskiej kaplicy Akwizgrańskiej.



S. Apollinare in Classe ( 535-549) gdzie po raz pierwszy pojawiła się wolno stojąca
wieża, pełniące jedynie funkcje dzwonnicy. W Syrii wieże stanowią czasem element
korpusu(Turmanin). Bazylika trójnawowa kolumnowa z arkadami międzynawowymi,
bez transeptu. Okrężna krypta korytarzowa pod ławą dla duchownych w apsydzie
środkowej. Pastoforia późniejsze. Do korpusu nawowego przylega atrium oraz dwa
kwadratowe pomieszczenia flankujące fasadę. Kolumny z warsztatów
konstantynopolitańskich. Wewnątrz bogaty wystrój mozaikowy. Dzwonnica z X w.

WIELKIE BUDOWLE CENTRALNE



Najwcześniejszym wielkim kościołem tego typu jest San Lorenzo, wzniesiony ok 360 r.
w Pozostającym pod wpływami bizantyjskimi Mediolanie. Kopuła centralna otoczona jest
czterema dwupoziomymi eksedrami zwieńczonymi półkopułami (por. Hagia Sophia).



W Syrii są przykłady jednopoziomowych, centralnych budowli z przylegającym od
wschodu chórem ujętym w aneksy. Część środkowa w formie czworoliścia, otoczona
obejściem z czterema niszami zewnętrznymi (Bosra, katedra, 512; Ezra, k. św. Jerzego,
517).



Rozczłonkowanie eksedrami wewnętrznego ośmioboku występuje w innych bizantyjskich
kościołach (Rawenna, S. Vitale; Konstantynopol, św. Sergiusz i Bakchus). Arkady górnej
kondygnacji mają charakterystyczny podział potrójny. Od wsch. prezbiterium



Kościół S. Stefano Rotondo w Rzymie z 2 poł V w. wzniesiony na wzór rotundy
Zmartwychwstania (Anastasis) w Jerozolimie, jest wyjątkowy



na planie koła z wpisanym krzyżem (wczesnochrześcijański symbol krzyża w okręgu)



wielkie rozmiary (śr. 64m)



przekrycie stropem wg tradycji konstantyńskiej



zasada konstrukcyjna jak w bazylice św. Piotra, dostosowana do centralnego planu – 2
obejścia odpowiadają nawom bocznym. Kolumnady między częścią centralną a
obejściem architrawowe, między obejściami arkadowe.



Ostatnia monumentalna centralna budowla w Rzymie (do renesansowego k. św. Piotra
na Wat.) i w całym Ces. Zachodnim (poza terenami pod wpływem bizantyjskim).



W następnych wiekach kontynuowana będzie jedynie tradycja małuch budowli centralnych
(baptysteria i mauzolea)

MAŁE BUDOWLE CENTRALNE

Małe budowle centralne nie służyły zgromadzeniom gminy, lecz jako:



baptysteria (jedno w mieście)



W środku zagłębione baseny chrzcielne, do których wiodły schodki



Mauzolea (mieszczące sarkofag)



Memoriae (nad uświęconymi miejscami)



K. Narodzenia Pańskiego w Betlejem

■

IV-VI w. Justyniańska przebudowa części wschodniej pięcionawowej bazyliki
architrawowej na założenie trójkonchowe.



K. Grobu Świętego w Jerozolimie



Pierwowzorami były starożytne budowle centralne: kopułowe caldaria w termach z
basenem w środku, mauzolea i okrągłe świątynie



często stosowany był układ przestrzenny bazylikowy: środkowa przekryta kopułą
przestrzeń była podwyższona i miała okna w górnej części ścian, spoczywających na
architrawach lub arkadach kolumnady (Rzym, S. Constanza)



Plany koliste lub wieloboczne z półokrągłymi lub porostokątnymi niszami



w Cesarstwie Wschodnim i na terytoriach pod jego wpływami występuje plan krzyża
greckiego o czterech ramionach tej samej lub zliżonej długości (tzw. Mauzoleum Galli
Placydii w Rawennie). Od VI w. plan taki będzie punktem wyjścia dla typu
bizantyjskiego kościoła krzyżowo-kopułowego



Wnętrza jednoprzestrzenne lub z obejściem

BAZYLIKI KOPUŁOWE

Wyróżniającym się przykładem jest k. Hagia Sophia w Konstantynopolu z kopułą

o podobnej konstrukcji żebrowej jak w k. śś. Sergiusza i Bakchusa. Kopuła centralna spoczywa
na pendentywach pomiędzy czterema potężnymi filarami, Łuki między pendentywami wspierane

są od północy i południa przez system przypór w nawach bocznych, a od wschodu i zachodu przez
półkopuły podparte mniejszymi półkopułami eksedr. System sklepienny nadaje temu bazylikowemu
kościołowi charakter centralnej budowli. Liczne spolia z Efezu i Baaleku.

KOŚCIOŁY KOPUŁOWE NA PLANIE KRZYŻA

Wedle wzorów takich, jak np. tzw. mauzoleum Galli Placydii w Rawennie powstawały

kościoły na planie równoramiennego krzyża. Należy je również zaliczyć do budowli centralnych,
Wybitnym przykładem był (zburzony) kościół św. Apostołów w Konstantynopolu o pięciu kopułach
tej samej wysokości.

Przez dodanie od zachodu szóstej kopuły i tradycyjnych elementów narteksu i atrium można

było przekształcić ten typ na kościół o rzucie krzyża łacińskiego



Efez, baz. św. Jana, 550-564. Pierwotnie założenie centralne na wzór kościoła św.
Apostołów. Później rozbudowany na zachód o jedno przęsło z 6 kopułą, narteks i atrium,
dzięki czemu uzyskał kształt bazyliki na planie krzyża łacińskiego.

Bazylika kopułowa i kościół krzyżowo-kopułowy to ostatnie nowe rozwiązania przestrzenne

w architekturze wczesnochrześcijańskiej. Późniejsze rozwiązania podzielą się na architekturę
bizantyjskiego Wschodu i architekturę Zachodu, która doprowadzi do budowli karolińskich
i romańskich.

ROZPOWSZECHNIENIE BIZANTYJSKIEGO KOŚCIOŁA KOPUŁOWEGO



Grecja, Syria, Afryka N.
Miały już w III w. Jednonawowe domy modlitwy i małe bazyliki. Chrześcijanie greccy
osiedlający się poza Bizancjum i mieszkańcy otaczających cesarstwo krajów pogańskich
(Syria, Armenia, Gruzja, kraje słowiańskie), chrystjanizowanie przez bizantyjskich
misjonarzy przejmowali również – ponad granicami politycznymi – bizantyjską wiedzę
architektoniczną. Bazyliki wznoszono rzadko (północna Gracja, Bułgaria, Syria). Od VI w.
rozpowszechniają się natomiast kubiczne budowle z kopułą jako kosmicznym symbolem
chrześcijańskiego wszechświata (por. Castelvetrano). Również kanon malarskiej dekoracji
ścian i sklepień dostosowany był do tego typu wnętrz. Z powodu trudności technicznych
przy budowie dużych kopół kościoły były stosunkowo niewielkie. Ich zasadniczy kształt to
sześcian z kopułą lub grupą kopuł, z których środkowa przewyższa pozostałe. Pojawia
się on już w V w.(Saloniki). Od IX w. forma ta jest całkowicie skodyfikowana. Formy
bardziej zindywidualizowany powstawały przez zestawienie różnych elementów typowej
budowli



Kościoły Krzyżowo-kopułowe



kopuła na pendentywach lub trompach z czterema albo ośmioma podporami



kopuła flankowana czterema lub więcej kopułami bocznymi



kopuła pomiędzy sklepieniami kolebkowymi



kopuła pomiędzy sklepieniami krzyżowymi



zróżnicowanie wysokości tamburów



różne sposoby rozbudowywania planów



empora w części wschodniej



absyda (na ogół wyodrębniona) i dwa aneksy o charakterze zakrystii ( = pastoforia:
protesis i diakonikon) tworzy trójdzielne sankturarium



przedsionki



boczne galerie lub obejście



wydatne gzymsy



ślepe arkady



lizeny



okna biforyjne i tryforyjne



transenny zamiast oszklenia okien



cegła, zwłaszcza w Konstantynopolu, Salonikach, Macedonii, zach. Azji Mniejszej



kamień łamany, szczególnie w Grecji



równoczesne stosowanie w jednej budowli cegły, kamienia ciosowego i łamanego: 1.
warstwy cegły wzmacniające mur z łamanego kamienia (np. Saloniki);2. Cegła
wykorzystywana do budowy łuków i kopuł; 3. ornamenalne wzory z cegły; motywy
kwiatowe, girlandy, szczególnie efektowne w zestawieniu z kamieniem i białą
zaprawą (Mistra); 4. Użycie ceramiki z brązową lub zieloną polewą



Rzadko stosowane rzeźby w fasadzie (Ateny, Armenia)



Rzadko wznoszone dzwonnice, zapewne pod wpływem zachodu

BAZYLIKI

W Syrii w IV-VII w. wzniesiono ok. 500bazylik i kościołów salowych
Bazylika: także z fasadą dwuwieżową i natreksem (Turmanin, Kalb Loze)



Podpory międzynawowe w formie kolumn lub filarów, na nich archiwolty lub architrawy



szerokie arkady w N Syrii (diecezja Antiochia, od V w.), w nawie głównej przedłużony
chór- bema (Kalb Loze, Ruweha, Rusafa)



trójdzielne sanktuarium



w N Syrii również artykulacja kolumienkami zewnętrznych murów naw i absyd (Kala'at
Sem'an, Kalb Loze)



Profilowane obramienia drzwi, okien i łuków arkad



rzadki transept



w S Syrii także Hale Emporowe o stropach z płyt granitowych, opartych na przeprutych
arkadami murach poprzecznych (Schakka).

Klasztor jako przylegający do kościoła zespól budynków mieszkalnych pojawił się już w IV

w. w Afryce N i Syrii

Bazylika jest centrum zespołu, z którego w miarę rozwoju reguł zakonnych wykształci się

średniowieczne założenie klasztorne.

ROZPOWSZECHNIENIE BIZANTYJSKIEGO KOŚCIOŁA KOPUŁOWEGO

Armenia i Gruzja

W VI w. miasta na wybrzeżach Azji Mniejszej w centralistycznym państwie bizantyjskim

sreaciły swe dawne znaczenie. Drążonym w grotach kaplicom eremitów, z kopułami, absydami,
łukami i kolumnami, oraz malowidłami ściennymi, zwłaszcza w okolicach Miletu i Urgup w
Kapadocji, towarzyszyły małe kościóki na planie krzyża.

Armenia i Gruzja od VII w. stały się ważnymi centrami sztuki architektonicznej. Od X w.

oba te kraje czerpiąc zarówno ze źródeł małoazjatyckich jak i bizantyjskich wykształciły sobie
tylko właściwe formy i cechy charakterystyczne



liczne odmiany założeń na planie krzyża z 4 absydami



centralne plany cztero-, cześcio- i ośmiooosiowe ujęte z zewnątrz w formę cylindryczną
(Zwartnoc)



również bazyliki lub kombinacje planu podłużnego z trójkonchowym (Thalin)



nad skrzyżowaniem kopuła nakryta stożkowym dachem



technika murowania w opus incertum licowana ciosem kamiennym



wyjątkowo bogate dekoracje płaskorzeźbione (na zewnątrz) i malarskie (wewnątrz).