Wraz z powstaniem chrześcijańskiej bazyliki pojawia się problem zdobienia apsydy - było to ważne miejsce, jemu podporządkowana była cała architektura bazyliki (rzędy kolumn wskazują kierunek wsch., tu skoncentrowany był wzrok wiernych). Artysta zdobiący apsydę musiał liczyć się z aktywnym zaangażowaniem wiernych, którzy wraz z procesją zdążali do ołtarza w czasie liturgii oraz ze wschodnią orientacją kościoła (w stronę Grobu Pańskiego). Musiał mieć świadomość, że ludzie będą modlić się zwróceni w tą stronę. Przejęto technikę antycznej mozaiki (używanej przez Rzymian do wykładania posadzek, ścian fontann czy basenów) z ta różnicą, że stosowano ja także do zdobienia ścian i sklepień. Można było ją teraz wzbogacić o elementy szklane, złotą folię wciśniętą między kawałki szkła, perły (wcześniej tylko kamyki marmurowe, żeby nie zniszczyć w czasie chodzenia:) - była to nowa estetyka mozaiki (złoto - spirytualny kolor, mozaiki jaśniały teraz blaskiem, w VI w. złote tło staje się powszechne, daje efekt bezczasowej przestrzeni negującej ziemska rzeczywistość). Rzymianie dzielili przestrzeń na mniejsze pola, artyści wczesnochrześcijańscy stosują na ścianach nieprzerwane, narracyjne kompozycje. W apsydzie natomiast pojawia się przedstawienie tronującego Chrystusa (S. Pudenziana) w otoczeniu uczniów czy wstępującego do nieba (Saloniki, Dawid). Pojawiają się postacie świętych, którzy spoglądając na wiernych zapraszają ich do uczestnictwa w liturgii, utrzymują z nimi wzrokowy kontakt („their eyes search out our eyes” -> tak pisze Mathews^). Pierwsze takie kompozycje są symetryczne, raczej frontalne, hierarchiczne - zapowiadają programy wielkich, późniejszych apsyd bazylikowych. Symbolizuje to porządek chrześcijańskiego świata będącego pod kontrolą Jezusa przedstawionego w centrum.
|
|
CHRYSTUS KOSMOKRATOR NA GLOBIE
W centrum postać Chrystusa w typie młodzieńczym ubrany w purpurę zasiada na błękitnym globie, w ręku list z 7 pieczęciami (symbol Paruzji), 4 rajskie rzeki (występują od IV w.)
Różowo - niebieskie, stylizowane chmurki, złote tło
Chrystus ofiarowuje św. Witalisowi koronę męczeństwa (po lewej), po prawej bp Eklezjusz z modelem kościoła (fundator)
|
San Apollinare in Classe, Rawenna
|
|
PRZEISTOCZENIE NA GÓRZE TABOR
Ujęcie tematu specyficzne, dwudzielne:
- część dolna: św. Apolinary w stroju biskupim w pozie oranta, ma na sobie omoforion - wełniany szal z krzyżami na końcu, zbliżają się do niego owce (symbole członków kościoła raweńskiego) - nawiązanie do Chrystusa Dobrego Pasterza,
- część górna: w tle 3 owce (symbole św. Piotra, Jana i Jakuba, którzy byli świadkami przeistoczenia), crux gemmata w klipeusie (litery alfa i omega) na tle nieba z gwiazdami, różowo - niebieskie chmurki, z których wyłania się ręka Boga, przy krzyżu popiersia: po lewej Mojżesz, po prawej Eliasz
To nowe, symboliczne ujęcie tematu (Chrystus=krzyz)
|
|
|
Najstarszy zachowany przykład mozaiki apsydowej
Jeden z pierwszych gdzie ewangelistów przedstawiono za pomocą symboli: orła, człowieka, lwa i woła
Dwie kobiece postacie koronują św. Piotra i Pawła, nie ma pewności kim są może Synagoga i Eklezia, może św.Prakseda i Pudenciana
Chrystus zasiada na dużym, wysadzanym kamieniami tronie wśród uczniów, trzyma kodeks z napisem: DOMINUS CONSERVATOR ECCLESIAE PUDENTIANAE, nie ma insygnii cesarskich (diademu czy berła), ma na sobie złoty paliusz i tunikę (oprocz złota był to strój typowy dla Rzymianina, czasem August jest tak przedstawiany jako primus inter pares), w złocie przedstawiano bóstwa antyczne, np. Jupiter w Wergiliuszu Rzymskim (V w.), złoto jest użyte by podkreślić nie cesarską godność ale boskość Jezusa (Mathews - jest ogólnie przeciwny cesarskiemu pochodzeniu tego przedstawienia, także tron interpretuje jako rzymski symbol boskości, mówi np. że oparcie tronu jest bardziej czerwone a nie purpurowe:)wiec nie cesarskie, cesarze zasiadali na sella curulis o prostszej formie)
W tle rodzaj portyku i przedstawienie miasta, Jerozolima; powyżej crux gemmata na wzniesieniu
Mozaika ucięta w dużej części w 1588 r., nie ma już apostołów, którzy znajdowali się najbardziej na zewnątrz
Na rysunku Ciaconio z 1595 pod stopami Chrystusa widać gołębicę na małym pagórku, z którego wypływają 4 rajskie rzeki
MOŻE poniżej znajdowało sie kiedys przedstawienie owiec idących w kierunku centrum (znów Matthews), byłby to symbol wiernych
Wspomniana Imh umieszcza ta mozaikę w kategorii „Chrystus jako Basileus (król)”, czyli idzie tropem Grabara który z kolei opisuję mozaikę „Chrystus-król wszystkiego” i wywodzi kompozycję z fryzu na łuku konstantyna (cesarz rzuca tu monety stojącym poddanym w geście hojności) i analogicznych cesarskich przedstawień na monetach (tu tez brak siedzących postaci wokół cesarza), mimo tego Grabar jest przekonany o cesarskim pochodzeniu sceny, pisze ze wizerunek w charakterze imago sacra z cesarzem na majestacie w otoczeniu poddanych/dworu był na pewno powszechny, Matthews jest wiekszym realista i stwierdza ze jest to jeszcze do udowodnienia:), Yves Christe wywodzi scene z Kaisertriumph (czyli chyba tryumf cesarza) ale takie kompozycje tez nie sa zachowane
Chrystus w typie z brodą i długimi włosami (Mathews twierdzi znów że to na podobieństwo bogów antycznych, Jupiter, Asklepios)
Nawiązanie do przedstawień cesarskich w typie kompozycji: hieratycznej z centralną figurą Jezusa (cesarz w otoczeniu konsulów, senatorów) choć inna teza mówi, że wzorem mogło być przedstawienie filozofa z uczniami (motyw powszechny w późnym antyku, np. katakumby na Via Latina, Chrystus wykonuje ręką nauczycielski gest)
|
Sant'Agnese fuori le Mura, Rzym
|
|
SCENA FUNDACYJNA Z PATRONKĄ
surowy linearyzm, figury izolowane od siebie, dużo złotego tła, odmaterializowanie
św. Agnieszka w środku, miedzy dwoma płomieniami (męczennica, zginęła w wieku ok.12 lat, wg legendy oskarżona o bycie chrześcijanką miała spłonąć na stosie, ale drzewo nie chciało się palić więc dowódca oddziału egzekucyjnego ściął jej głowę)
po lewej papież Honoriusz z modelem świątyni (realizm przedmiotowy - podobieństwo modelu do realnego kościoła), po prawej papież Symachus
nad postaciami widać pas błękitnego nieba z gwiazdami, nad nim ręka boża trzymająca koronę
|
Santi Cosma e Damiano, Rzym
|
|
pośrodku Chrystus idzie po na czerwono - niebieskich chmurach, w jednej ręce trzyma zwój a drugą błogosławi,
po bokach procesja świętych: ubrani na biało św. Piotr i Paweł, w brązowych szatach stoją Kosma i Damian (z koronami), po prawej św. Teodor (w bogatym, militarnym stroju, ariański król pod postacią niebiańskiego patrona, niesie koronę) po lewej - papież Feliks z modelem kościoła (jako jego fundator)
to typowo rzymska mozaika (postacie stoją na gruncie, rzucają cień (!), całość na tle bękitnego nieba)
poniżej w rzędzie są owce zbliżające się do Chrystusa (symbole chrześcijan), scenę flankują palmy - symbole nieśmiertelności
prawie identyczna mozaika jest w apsydzie Santa Prasseda w Rzymie IX w.
|
Mauzoleum Santa Constanza, Rzym
|
|
Chrystus w typie młodzieńczym z niebieskim nimbem (!) wręcza rozwinięty zwój, drugą ręką błogosławi, stoi na wzniesieniu, z którego wypływają 4 rajskie rzeki, towarzyszą Mu św. Piotr i Paweł, obaj w białych szatach
Chrystus w brodą i długimi włosami, zasiada na globie i wręcza apostołowi klucze
|
|
|
WIZJA EZECHIELA lub MAIESTAS DOMINI
Skaliste skarpy, z których wypływa rzeka Chabar, miejsce wizji Ezechiela
Prorok przedstawiony po lewej osłania oczy przed wizją
Chrystus w centrum na tle okrągłej, jasnej chmury w pastelowych kolorach, zasiada na tęczy, nimb w ciepłym złotym odcieniu, jego figura zdaje się „wychodzić” z mozaiki wprost na widza, poza jest jakby nie stabilna co daje efekt ruchu
Okrągła i delikatna twarz bez brody Jezusa nie odpowiada wizji, gdzie objawił się jako groźny i budzący trwogę Bóg, tu ma wąskie ramiona, jest raczej drobnej budowy (po odkryciu mozaiki w 1926 r. niektórzy uważali że to Matka Boska:)
Stworzenia, które Ezechiel widział w wizji wyłaniają się zza chmury, układ koncentryczny
Po lewej i prawej postacie proroków
To jeden z najwcześniejszych przykładów tematu Maiestas Domini
Mandorla ma buddyjskie początki (!) nie rzymskie, nie przejęto tego motywu z imago clipeata bo były to popiersia a tu mamy całą postać, na wschodzie całopostaciowo przedstawiano Buddę, często przed owalna aureolą, tu oznacza ona pondnaturalna chwałę, podkreśla równość Ojca i Syna, nie ma tu rzymskich inspiracji
|
Kościół Przemienienia, Góra Synaj
|
|
PRZEISTOCZENIE NA GÓRZE TABOR
Chrystus w owalnej, niebieskiej mandorli przedstawiony w centrum, frontalnie, między Mojżeszem i Eliaszem, ma na sobie białą tunikę obramowaną złotym pasem
podstawa apsydy dekorowana medalionami z popiersiami proroków, łuk - medaliony z apostołami
mozaika ukończona krótko przed konsekracją kościoła
|