Sztuka wczesnochrześcijańska i bizantyńska, wykład, 5.01.2010
Mozaiki
Jedne z najdoskonalszych produktów sztuki wczesnochrześcijańskiej. Jest to dziedzina sztuki niezmiernie interesująca, gdyż obecnie praktycznie nie istnieje jako medium artystyczne. Dziedzina, która z biegiem czasu, poczynając od VII wieku, staje się niesłychanie popularna, natomiast w czasach późniejszych stopniowa zanika. To wynika z tego, że mozaiki były bardzo drogie, stać na nie było niewielu fundatorów i w momentach rozkwitu gospodarczego powstawało wiele tego rodzaju fundacji. Wtedy, gdy następował upadek miast i gospodarki takich realizacji mamy dużo mniej. To się wiąże z kondycją cesarstwa bizantyńskiego i z zachodnio rzymskim cesarstwem. W okresach późniejszych następuje stopniowe rezygnowanie z tych dekoracji. Zarówno wczesnochrześcijańskie jak i bizantyńskie mozaiki mają swoje źródło w malarstwie późno antycznym. Posadzki były wykonywane z małych kostek marmurowych albo kolorowych kamieni. Zakłada się, że ta metoda była znana już e V wieku w Grecji. W Bizancjum mozaiki podłogowe pojawiają się powszechnie do VII wieku, szczególnie jako dekoracje rezydencji świeckich i kościołów.
Mozaiki podłogowe z kościoła podwójnego w Akwilei - IV wiek, motywy dekoracyjne o charakterze marynistycznym. Ryby, ośmiornice, płaszczki i kraby i dodatkowo ptaki wodne.
Wśród mozaik podłogowych – V wiek, Jerozolima, mężczyzna grający na harfie. Przedstawienia mitologiczne i zwierzęta – dość świecki charakter przedstawienia.
Bliski wschód – Madaba, Jordania, 2 połowa wieku VI, różne ważne i święte miejsca Ziemi Świętej. Ukazuje najważniejsze sanktuaria Palestyny i jej miejsca kultowe. Wyobrażenie Jerozolimy, otoczonej innymi ważnymi miejscami na terenie Palestyny. Wszystkie napisy wykonane w języku greckim. Mozaiki podłogowe mają płaską powierzchnię. W związku z tym powierzchnia podłogi powinna być stosunkowa równa, nierówności wynikają ze stanu zachowania podłogi.
Sposób umieszczania kubików na ścianie- niejednolita powierzchnia: mozaika ma grać nie tylko barwami ale i grać światłem, ta powierzchnia staje się jeszcze bardziej ożywiona pod względem kolorystycznym, nabiera swoistej głębi. Płaskie, takie same kubiki – mozaika najprawdopodobniej XIX – wieczna, albo po prostu bardzo zła.
Apogeum mozaiki w antyku- czasy rzymskie, I w p. n.e. , do I w. napotykamy szereg bardzo ciekawych realizacji. Wnętrza służące celom rekreacyjnym – łaźnie. Wydaje się, że będzie to miało wpływ na rozwój mozaik ściennych w okresie wczesnochrześcijańskim i bizantyńskim.
Tumba Juri – mozaika, która przedstawia Heliosa na fragmentarycznie zachowanym rydwanie, na kwadrydze, w otoczeniu wici roślinnej. Przedstawienie pochodzi z nekropolii spod bazyliki św. Piotra. Najczęściej poddawane rewizjom interpretacyjnym przedstawienie.
Mozaiki z bazyliki św. Piotra w Rzymie – dekoracje niezachowane – kolejny przedmiot dywagacji badaczy, którzy na podstawie różnych przesłanek próbują rekonstruować apsydę bazyliki. Podstawowym źródłem do rekonstrukcji jest relikwiarz datowany na IV wiek, który wedle badaczy zawiera dokumentację wizualną najważniejszych rzymskich kościołów IV wieku. Na nim pojawiają się dekoracje odnoszące się do bazyliki św. Piotra – pojawia się konfesja, co ma znaczyć, ze to właśnie ta bazylika została tam przedstawiona. Pojawiają się w górnej strefie różne ptaki, zwierzęta, co może oznaczać, ze właśnie w apsydzie pojawiały się takie wyobrażenia. Istnieją dwie równie wiarygodne koncepcje:
Głównym wyobrażeniem mozaikowym, które znajduje się w apsydzie był obraz Chrystusa stojącego na wzgórzu, z którego miały wypływać cztery rzeki rajskie. Po Jego dwóch stronach Piotr i Paweł, Piotrowi Chrystus miał przekazywać zwój. Dwie palmy po dwóch stronach. W części dolanej na osi wizerunku Chrystusa obraz baranka, który miałby mieć nimb dookoła głowy. Dookoła wyobrażenia baranków, których miałoby być 12. Wychodzą one z symbolicznych bram. Na dole apostołowie, po środku tron, między apostołami palmy. Apostołowie kierują się ku przedstawieniu, które w gruncie rzeczy symbolizuje trójcę. Inskrypcja: (ze źródeł literackich) „siedziba sprawiedliwości, dom wiary, taka jest budowla, którą widzisz…”, po 360 roku- datowanie. W bazylice św. Piotra w końcu IV wieku istniały inne mozaiki – w baptysterium przedstawienie pasterza z owcami.
Krzyż i księga.
Mauzoleum Konstancji w Rawennie- mozaikowe dekoracje obejść i dwóch niewielkich apsyd, których nisze dekorowane scenami figuralnymi. Obejścia – bardzo dużej urody mozaiki o charakterze neutralnym – ptaki, świat zwierząt i roślin,. Wyobrażenie tancerek, masek, formy geometryczne, mozaiki dość mocno osadzone w późno antycznej tradycji Rzymu. Te wątki chrześcijańskie są niemal nieobecne. Duża dekoracyjność przedstawień. Traditio legis – przekazanie prawa, mozaika bardzo podobna do pierwszej rekonstrukcji mozaiki z bazyliki św. Piotra. Druga scena – traditio clavium, przekazanie kluczy. Palmy. W tym jednym wnętrzu, w mauzoleum, w bezpośredniej bliskości pojawiają się dwa różne obrazy Chrystusa – jako młodzieńca, bez brody, z długimi włosami (eleiski typ). Na sąsiedniej kompozycji – Chrystus z brodą i długimi włosami, purpurowa szata. Obecność dwóch różnych obrazów w obrębie jednego pomieszczenia – bardzo charakterystyczna (!). w ciągu V wieku, w 2 połowie Iv wieku następuje proces, w którym widzimy, że brodaty sposób przedstawiania Chrystusa staje się coraz bardziej popularny, gdy ten pierwszy sposób przedstawiania zaczyna trochę odchodzić w niepamięć. Do VII wieku te dwa obrazy będą funkcjonowały niejako wspólnie.
Najdawniejsza rzymska mozaika z budowli o charakterze eucharystycznym. Mozaika apsydowa z początków wieku V –tego (402-417), jest ona dość mocno rekonstruowana w czasie licznych przebudów. Wszystkie mozaiki z V wieku są mocno przetworzone. Ogólny zarys ikonografii jest zgodny z pierwotnym. Chrystus pantokrator, słowa ewangelicznego nauczania – z dwóch stron widoczni SA apostołowie, najbliżej Chrystusa- święty Paweł oraz święty Piotr. Ponad ich postaciami pojawiają się charakterystyczne dwie niewiasty, każda z nich trzyma w dłoni wieniec i nakładają jedna głowę piotrowi i Pawłowi. Personifikacje kościoła pogan i Żydów.