200309 Świat Nauki wrzesien 2003 Maly Wielki Mózg

background image

Mó˝d˝ek

, d∏ugo uwa˝any jedynie

za koordynatora ruchów cia∏a,

jest aktywny

podczas wielu czynnoÊci poznawczych

background image

WRZESIE¡ 2003

ÂWIAT NAUKI

59

Ma∏y

„Z ty∏u naszej czaszki, przy pniu mózgu, okryta p∏aszczem wiel-

kich pó∏kul, znajduje si´ gruda szarej i bia∏ej tkanki nerwowej w

kszta∏cie fasoli i wielkoÊci pi∏ki tenisowej. To mó˝d˝ek – ma∏y mózg.”

FRANK IPPOLITO

Tak zaczyna si´ napisany w 1958 roku przez Raya
S. Snidera z Northwestern University artyku∏,
który mia∏ przybli˝yç t´ struktur´ czytelnikom
Scientific American
. Dalej czytamy: „W przeci-
wieƒstwie do mózgu, w którym znaleziono oÊrod-
ki tak wielu wa˝nych czynnoÊci psychicznych,
mó˝d˝ek pozostaje wcià˝ nieodgadniony, a jego
funkcje ukryte przed badaczami.” Gdy po 17 la-

tach ukaza∏ si´ kolejny artyku∏ na ten temat, je-
go autor Rodolfo R. Llinás (obecnie zatrudniony
w New York University Medical Center) stwier-
dzi∏ z ca∏à stanowczoÊcià: „Nie ma ˝adnej wàt-
pliwoÊci, ˝e mó˝d˝ek jest centralnym oÊrodkiem
odpowiedzialnym za koordynacj´ ruchów.”

Jednak ostatnio funkcja tej struktury sta∏a

si´ ponownie przedmiotem sporu. KognitywiÊci,

wielki

mó˝d˝ek

James M. Bower i Lawrence M. Parsons

background image

korzystajàcy z nowych technik obra-
zowania czynnoÊci mózgu, odkryli, ˝e
ludzki mó˝d˝ek jest aktywny podczas
wielu czynnoÊci nie zwiàzanych bez-
poÊrednio z wykonywaniem ruchów.
Nowoczesne metody badaƒ funkcji
poznawczych wykaza∏y, ˝e uszkodzenia
pewnych jego okolic mogà spowodo-
waç nieprzewidywalne zaburzenia rów-
nie˝ innych procesów, szczególnie
szybkiego i precyzyjnego odbierania in-
formacji czuciowej. Z niektórych da-
nych wynika, ˝e odgrywa on wa˝nà rol´
w takich zjawiskach lub procesach, jak
pami´ç krótkotrwa∏a, koncentracja, sa-
mokontrola, emocje, czynnoÊci poznaw-
cze, umiej´tnoÊci planowania, a nie-
wykluczone, ˝e tak˝e w niektórych
chorobach psychicznych, na przyk∏ad

w schizofrenii i autyzmie. Badania neu-
robiologiczne – dotyczàce zarówno
wzorca wejÊç (synaps) czuciowych do
mó˝d˝ku, jak i sposobów przetwarza-
nia otrzymanych informacji – sugerujà
potrzeb´ zweryfikowania naszego po-
glàdu na temat jego funkcji. Mó˝d˝ek
ponownie zaintrygowa∏ badaczy.

Kiedy patrzymy z perspektywy czasu,

nie dziwi nas, ˝e mó˝d˝ek nie jest jedy-
nie koordynatorem ruchów. Jego du˝a
masa i skomplikowana budowa wska-
zywa∏yby na znacznie wi´kszà i bardziej
z∏o˝onà rol´ tego narzàdu. Po korze –
pofa∏dowanej powierzchni pó∏kul móz-
gowych – jest drugà pod wzgl´dem roz-
miarów strukturà odpowiedzialnà za
wiele istotnych funkcji mózgu. Podob-
nie jak w korze mózgowej cz∏owieka

wiele sieci nerwowych mieÊci si´ w sto-
sunkowo ma∏ej obj´toÊci dzi´ki silnemu
pofa∏dowaniu. Jednak w porównaniu z
korà mó˝d˝ek ma znacznie wi´cej fa∏d,
a u wielu ssaków to jedyna pofa∏dowa-
na struktura mózgu. Po rozprostowaniu
mó˝d˝ek cz∏owieka mia∏by powierzch-
ni´ 1128 cm

2

, czyli nieco wi´cej ni˝ ko-

perta p∏yty winylowej. To ponad po∏owa
∏àcznej powierzchni kory obu pó∏kul
mózgu, która wynosi 1900 cm

2

.

Mó˝d˝ek na pewno odgrywa istotnà

rol´, gdy˝ nie tylko przetrwa∏, ale i zwi´k-
szy∏ swe rozmiary w toku ewolucji.
Wprawdzie dla biologów miarà rozwo-
ju ludzkiego mózgu jest rozrost jego ko-
ry, ale – jak mo˝na sàdziç na podstawie
skamienia∏ych czaszek – mó˝d˝ek rów-
nie˝ powi´kszy∏ si´ istotnie w ciàgu mi-
liona lat historii ludzkoÊci. Jednak naj-
bardziej charakterystycznà jego cechà
jest to, ˝e zawiera wi´cej komórek ner-
wowych (neuronów) ni˝ reszta mózgu.
Co wi´cej, struktura ich po∏àczeƒ pozo-
sta∏a w zasadzie taka sama przez ponad
400 mln lat ewolucji kr´gowców [ramka
na nast´pnej stronie

]. Organizacja neu-

ronalnej sieci mó˝d˝kurekina jest nie-
mal taka sama jak cz∏owieka.

Nie tylko ruch

W PO

¸OWIE

XIX WIEKU

fizjolodzy zauwa˝y-

li, ˝e usuni´cie mó˝d˝ku skutkuje na-
tychmiast problemami z koordynacjà
ruchów, wysun´li wi´c hipotez´, ˝e na-
rzàd ten odpowiada za ich kontrol´. Pod-
czas pierwszej wojny Êwiatowej angiel-
ski neurolog Gordon Holmes wzbogaci∏
te spostrze˝enia o wiele szczegó∏ów –
chodzi∏ od namiotu do namiotu na linii
frontu i dokumentowa∏ brak koordyna-
cji ruchów u rannych ˝o∏nierzy, których
mó˝d˝ek uleg∏ urazowi.

Jednak w ciàgu ostatnich 15 lat no-

we techniki badawcze zburzy∏y ten
spójny obraz. W 1989 roku Richard B.
Ivry i Steven W. Keele z University of
Oregon zaobserwowali, ˝e pacjenci z
uszkodzeniami mó˝d˝ku nie potrafià
prawid∏owo oceniç czasu trwania dêwi´-
ku ani okresu rozdzielajàcego dwa
dêwi´ki. Na poczàtku lat dziewi´ç-
dziesiàtych badacze pod kierunkiem
Julie A. Fiez z Washington University
stwierdzili, ˝e chorzy z uszkodzonym
mó˝d˝kiem pope∏niajà wi´cej b∏´dów
podczas wykonywania niektórych za-
daƒ werbalnych. Na przyk∏ad pewien
pacjent, gdy pokazano mu obrazek ma-
szynki do golenia, potrzebowa∏ wi´cej

60

ÂWIAT NAUKI WRZESIE¡ 2003

n

Mó˝d˝ek le˝y u podstawy mózgu. Z∏o˝ona sieç jego po∏àczeƒ neuronalnych pozosta∏a

praktycznie taka sama przez ca∏y okres ewolucji kr´gowców.

n

Tradycyjny poglàd, zgodnie z którym mó˝d˝ek koordynuje ruchy, jest podwa˝any

przez badania Êwiadczàce o jego aktywnoÊci podczas wykonywania wielu zadaƒ.
Zapewne w wi´kszym stopniu jest on odpowiedzialny za koordynowanie funkcji
czuciowych ni˝ czysto ruchowych.

n

Usuni´cie mó˝d˝ku u m∏odych osób cz´sto objawia si´ kilkoma ró˝nymi zaburzeniami

zachowania, co mo˝e Êwiadczyç, ˝e inne obszary mózgu przejmujà jego funkcje.

Przeglàd /

Mó˝d˝ek

WI¢KSZY, NI˚ SÑDZISZ

ROZPROSTOWANIE ludzkiego mó˝d˝ku i kory (zewn´trznej warstwy pó∏kul mózgowych)
pokazuje, ˝e jego powierzchnia jest mniej wi´cej taka jak jednej pó∏kuli, choç w stanie
pofa∏dowanym zajmuje on znacznie mniej miejsca. O jego wa˝noÊci Êwiadczà rozmiar
i z∏o˝ona budowa.

ALICE Y

. CHEN; èRÓD¸

O: DA

V

ID C. V

AN ESSEN

W

ashington University School of Medicine

Pó∏kule mózgowe

Rozprostowany

mó˝d˝ek

Rozprostowana kora

prawej pó∏kuli mózgu

Rozprostowana kora

lewej pó∏kuli mózgu

Mó˝d˝ek

background image

WRZESIE¡ 2003

ÂWIAT NAUKI

61

BUDOWA MÓ˚D˚KU

PODSTAWOWE CECHY sieci nerwowej mó˝d˝ku sà znane od czasu

opublikowania pod koniec XIX stulecia s∏ynnej pracy hiszpaƒskiego

neuroanatoma Santiago Ramóna y Cajala. G∏ównym neuronem jest

komórka Purkinjego, nazwana na czeÊç czeskiego fizjologa

Johannesa E. Purkinjego, który opisa∏ jà w 1837 roku. Jest ona

jedynym wyjÊciem kory mó˝d˝ku i jednym z najwi´kszych

neuronów uk∏adu nerwowego. Ma wyjàtkowo du˝o wejÊç (synaps)

– 150–200 tys., o rzàd wi´cej ni˝ jakikolwiek inny neuron w korze

mózgu. WejÊcia te prowadzà g∏ównie od jednego z najmniejszych

neuronów kr´gowców – komórki ziarnistej mó˝d˝ku. Neurony te

sà w mózgu najliczniej reprezentowane, na jednym milimetrze

kwadratowym jest ich 6 mln. Aksony, czyli wypustki przewodzàce

sygna∏y od tych komórek, wznoszà si´ do góry z warstwy neuronów

ziarnistych, tworzàc wiele po∏àczeƒ z odpowiednià komórkà

Purkinjego. Potem rozwidlajà si´ w przeciwnych kierunkach i biegnà

równolegle do powierzchni mó˝d˝ku, krzy˝ujàc si´ z dendrytami

komórek Purkinjego. W ten sposób komunikujà si´ z setkami

tych komórek. Komórki ziarniste ∏àczà si´ równie˝ z trzema

innymi typami neuronów: gwiaêdzistymi, koszyczkowatymi

i Golgiego, które uczestniczà w modulowaniu sygna∏ów wysy∏anych

przez komórki ziarniste i Purkinjego. Tak jest w ka˝dym mó˝d˝ku,

co Êwiadczy, ˝e jego funkcja musi byç odzwierciedleniem struktury.

ALICE Y

. CHEN

Równoleg∏e

w∏ókna komórek

ziarnistych

Neuron

koszyczkowaty

Wst´pujàcy

akson komórki

ziarnistej

Komórki ziarniste

Powi´kszony
obszar

Komórki
ziarniste

Komórka

Purkinjego

Neuron
Golgiego

Neuron gwiaêdzisty

Dendryty
komórek
Purkinjego

background image

czasu na znalezienie w∏aÊciwego cza-
sownika (goliç si´). ¸atwiej przychodzi-
∏y mu na myÊl s∏owa, które jà opisywa∏y,
na przyk∏ad „ostra”.

W nowszych badaniach wykazaliÊmy,

˝e pacjenci cierpiàcy na choroby neu-
rodegeneracyjne, w których nast´pstwie
dochodzi do zmniejszenia rozmiarów
mó˝d˝ku, majà znacznie cz´Êciej trudno-
Êci z ocenà niewielkich ró˝nic wyso-
koÊci dwóch tonów. Równie˝ Peter Thier
ze wspó∏pracownikami z Uniwersy-
tetu w Tybindze w Niemczech stwier-
dzi∏, ˝e osoby, które majà mniejszy lub
cz´Êciowo albo ca∏kowicie uszkodzony
mó˝d˝ek, cz´Êciej pope∏niajà b∏´dy w te-
stach polegajàcych na ustaleniu wyst´-
powania, szybkoÊci i kierunku rucho-
mych bodêców. Hermann Ackermann
ze wspó∏pracownikami, równie˝ z Uni-
wersytetu w Tybindze, zaobserwowa∏,
˝e chorzy, u których nastàpi∏o zwyrod-
nienie mó˝d˝ku, majà wi´ksze trudnoÊci
z rozró˝nieniem podobnie brzmiàcych
wyrazów, jak na przyk∏ad „piç” i „biç”.

Zaburzenia zwiàzane z uszkodzeniem

tego fragmentu mózgu mogà dotyczyç
nie tylko mowy, widzenia i s∏uchu. Je-
remy D. Schmahmann z Massachusetts
General Hospital opisa∏ problemy ze
stopniowaniem emocji u doros∏ych i
dzieci. Bodziec, który u wi´kszoÊci zdro-
wych wywo∏uje umiarkowanà reak-
cj´, u nich nie wywo∏ywa∏ ˝adnej lub
nadmiernà. Inni badacze wykazali, ˝e
doroÊli z uszkodzonym mó˝d˝kiem opóê-
niali si´ z odpowiedzià i cz´Êciej pope∏-
niali b∏´dy w testach na orientacj´ prze-
strzennà, na przyk∏ad w okreÊlaniu, czy
kszta∏ty obiektów widzianych pod ró˝-
nym kàtem do siebie pasujà.

Niektórzy naukowcy równie˝ dyslek-

sj´ wià˝à z wadliwym funkcjonowaniem
mó˝d˝ku. Rod I. Nicolson ze wspó∏pra-
cownikami z University of Sheffield w
Wielkiej Brytanii stwierdzi∏ na przyk∏ad,
˝e dyslektycy i pacjenci z uszkodzonym
mó˝d˝kiem majà podobne trudnoÊci w

uczeniu si´ i ˝e u pierwszych obserwu-
je si´ te˝ mniejszà jego aktywnoÊç pod-
czas wykonywania pewnych zadaƒ.

Z innych ostatnio przeprowadzonych

badaƒ wynika, ˝e mó˝d˝ek mo˝e odpo-
wiadaç za pami´ç operacyjnà, koncen-
tracj´ i takie czynnoÊci, jak planowanie
i samokontrola. W 1992 roku Jordan
Grafman wraz z zespo∏em z National
Institutes of Health zaobserwowa∏ u
osób cierpiàcych na zanik mó˝d˝ku pro-
blemy z planowaniem ruchów niezb´d-
nych do rozwiàzania zadania zwanego
wie˝à Hanoi, w którym krà˝ki o ró˝-
nych Êrednicach nale˝y umieszczaç na

ko∏kach wed∏ug okreÊlonych regu∏. Dwa
niezale˝ne badania polegajàce na obra-
zowaniu czynnoÊci mózgu przeprowa-
dzone w 1997 roku wykaza∏y, ˝e mó˝-
d˝ek zdrowych ochotników by∏ aktywny,
gdy mieli przypomnieç sobie ciàg liter
us∏yszanych chwil´ wczeÊniej lub zna-
leêç wzorzec okreÊlonego obrazka. W
2002 roku Xavier Castallanos, Judith L.
Rapoport i inni pracownicy National In-
stitute of Mental Health stwierdzili, ˝e
mó˝d˝ek dzieci z zespo∏em nadpobudli-
woÊci ruchowej z deficytem uwagi
(ADHD – attention-deficit hyperactivi-
ty disorder), które cechuje nadmierna
reaktywnoÊç na bodêce, jest mniejszy.
Wyniki badaƒ z obrazowaniem czyn-
noÊci mózgu zdrowych ludzi i zwierzàt
Êwiadczà, ˝e mó˝d˝ek jest aktywny pod-
czas takich czynnoÊci, jak s∏yszenie, od-
czuwanie zapachu, pragnienia, g∏odu,
bólu czy braku powietrza, oraz w cza-
sie Êwiadomego wykonywania ruchów.

W naszym przekonaniunowe dane nie

pasujà do klasycznej teorii koordyna-
cji ruchu przez mó˝d˝ek. DoszliÊmy do
tego wniosku dzi´ki intensywnym bada-

62

ÂWIAT NAUKI WRZESIE¡ 2003

JAMES M. BOWER i LAWRENCE M. PARSONS pracujà w Research Imaging Center w Uni-
versity of Texas Health Science Center w San Antonio, w którym Bower jest profesorem neu-
robiologii obliczeniowej, a Parsons – neurokognitywistyki. Bower – b´dàcy równie˝ profe-
sorem w Cajal Neuroscience Center w University of Texas w San Antonio – jest za∏o˝ycielem
Journal of Computational Neuroscience

i pomys∏odawcà mi´dzynarodowych dorocznych

spotkaƒ specjalistów neurofizjologii obliczeniowej (Annual Computational Neuroscience
Meeting). Od dawna zaanga˝owany w dydaktyk´, nale˝y do grona twórców edukacyjnej
strony internetowej przeznaczonej dla dzieci (Whyville. net). Parson by∏ odpowiedzialny za utwo-
rzenie programu neurokognitywistyki w National Science Foundation. Jest cz∏onkiem za∏o-
˝ycielem zespo∏u redakcyjnego czasopisma Human Brain Mapping i cz∏onkiem zarzàdu
International Foundation for Music Research.

O

AUTORACH

POKR¢TNA NATURA MÓ˚D˚KU

POSZCZEGÓLNE OBSZARY PYSKA SZCZURA sà reprezentowane w kilku miejscach
mó˝d˝ku. Na przyk∏ad podczas dotykania dolnej wargi tego gryzonia zauwa˝a si´
elektrycznàaktywnoÊç w odleg∏ych miejscach kory mó˝d˝ku. Taki typ jego organizacji
mo˝e odpowiadaç za zdolnoÊç do integrowania ró˝nych informacji czuciowych
nap∏ywajàcych z wielu cz´Êci cia∏a, kiedy zwierz´ bada otoczenie.

ALICE Y

. CHEN

Pole reprezentacyjne

w korze mó˝d˝ku

Mózg szczura

Mó˝d˝ek

Przednie wàsy

Warga górna

Wn´trze pyska

Warga dolna

Siekacz górny

Siekacz dolny

KLUCZ

background image

niom tych jego obszarów, które sà ak-
tywne podczas dotykania. Bower rozpo-
czà∏ t´ prac´ ponad 20 lat temu w pra-
cowni Wallace’a I. Welkera w University
of Wisconsin-Madison, jeszcze jako ma-
gistrant. W badaniach zastosowa∏ tech-
nik´ zwanà mikromapowaniem – lekko

dotyka∏ rozmaitych cz´Êci cia∏a szczu-
rów i rejestrowa∏ elektrycznà aktywnoÊç
ma∏ych grup neuronów w ich mózgu.

Bodêce dotykowe stymulujà czynnoÊç

w du˝ej cz´Êci mó˝d˝ku [ilustracja na
poprzedniej stronie

]. Co wi´cej, mapa ta

jest nieuporzàdkowana. Do sàsiadujà-
cych obszarów mó˝d˝ku cz´sto docho-
dzà sygna∏y z odleg∏ych od siebie rejo-
nów cia∏a i na odwrót – do okolic tego
narzàdu po∏o˝onych daleko od siebie
nap∏ywajà bodêce z po∏o˝onych blisko
siebie cz´Êci organizmu. Taka reprezen-
tacja ró˝ni si´ od obserwowanej w korze
mózgu. Tam zwiàzki przestrzenne mi´-
dzy poszczególnymi obszarami cia∏a
znajdujà Êcis∏e odzwierciedlenie w re-
jonach kory, które odbierajà i wysy∏ajà
sygna∏y do tych obszarów.

Choç natura map mó˝d˝ku jest nie-

zwyk∏a, badaczy jeszcze bardziej zasko-
czy∏o odkrycie, ˝e u szczura dociera do
niego g∏ównie informacja z powierzch-
ni pyszczka. W pierwszej chwili nie wie-
dzieliÊmy, o co chodzi, gdy˝ wczeÊniej
Snider wykaza∏, ˝e do wi´kszoÊci obsza-
ru dotykowego w mó˝d˝ku kota nap∏y-
wajà informacje z przednich ∏ap, u ma∏p
zaÊ rejon ten jest aktywny, gdy dotyka
si´ ich palców.

Koordynator czucia

˚NICE

mi´dzy reprezentacjami po-

wierzchni cia∏a w mó˝d˝ku zwierzàt
ró˝nych gatunków zmuszajà do zada-
nia pytania, w czym pysk szczura jest
podobny do przednich ∏ap kota lub pal-
ców ma∏py? Z badaƒ przeprowadzonych
w University of Wisconsin-Madison wy-
nika, ˝e ka˝da z tych cz´Êci cia∏a jest
u˝ywana do poznawania Êrodowiska
zmys∏em dotyku. Szczurom s∏u˝y do te-
go pyszczek. Nieuporzàdkowana struk-
tura map czucia dotyku wspiera∏a tez´,
˝e mó˝d˝ek w jakiÊ sposób porównu-

je dane nap∏ywajàce z ró˝nych cz´Êci
cia∏a u˝ywanych przez zwierz´ta do roz-
poznawania Êrodowiska. Mapy te wy-
dajà si´ odzwierciedlaç stopieƒ wyko-
rzystania tych cz´Êci cia∏a, a nie ich
po∏o˝enie. Hipoteza, ˝e mó˝d˝ek szczu-
ra porównuje informacj´ czuciowà do-

cierajàcà z ró˝nych okolic pyska, zosta-
∏a poparta badaniami modelowymi i
doÊwiadczeniami, których celem by∏o
sprawdzenie, jak owa cz´Êç mózgu od-
powiada na pobudzenie tych wejÊç. W

ten sposób powsta∏a nowa teoria na te-
mat funkcji mó˝d˝ku, wed∏ug której ko-
ordynuje on pozyskiwanie przez mózg
danych czuciowych.

Wysuwanie nowych hipotez na te-

mat funkcjonowania mózgu to nic
trudnego. Co innego, gdy dotyczà one

powszechnie przyj´tego od po∏owy
XIX wieku poglàdu, ˝e mó˝d˝ek jest
oÊrodkiem koordynacji ruchów. W tym
przypadku zadanie by∏o trudniejsze,
gdy˝ oÊrodki czucia i ruchu w mózgu

WRZESIE¡ 2003

ÂWIAT NAUKI

63

RUDOLF VAN’T HOFF ze stanu Maryland ma uszkodzony mó˝d˝ek wskutek bezw∏adu rdze-
niowo-mó˝d˝kowego typu 1, rzadkiej choroby genetycznej dotykajàcej osoby w Êrednim wieku.
Spowodowa∏a ona u niego zaburzenia równowagi, mowy i koordynacji oraz zdolnoÊci do rozró˝-
niania niektórych dêwi´ków. Gdy Hoff siada na traktor, przypina si´ do niego elastycznà linkà.

CHRIS HAR

TL

OVE

Mó˝d˝ek jest odpowiedzialny w wi´kszym stopniu

za

FUNKCJE CZUCIOWE

ni˝

RUCHOWE

.

background image

sà ze sobà wyjàtkowo silne powiàzane,
zw∏aszcza gdy chodzi o czucie dotyku.
Chcàc si´ upewniç, ˝e zaobserwowane
przez nas efekty by∏y zwiàzane jedynie
z czynnoÊcià czuciowà, a nie ruchowà,
musieliÊmy rozpoczàç badania z udzia-
∏em ludzi. W odró˝nieniu od szczurów
mogà oni zastosowaç si´ do polecenia i
wykonaç ruch bàdê nie. Wtedy w∏aÊnie
zacz´∏a si´ moja wspó∏praca z Peterem
T. Foxem z University of Texas Health
Science Center w San Antonio.

PostanowiliÊmy przeprowadziç bada-

nia z wykorzystaniem techniki obrazo-

wania mózgu, by porównaç czynnoÊç
mó˝d˝ku ochotników, gdy palcami roz-
ró˝niali ma∏e przedmioty lub podnosili je
i upuszczali. Wed∏ug wczeÊniejszych teo-
rii, precyzyjna koordynacja ruchów pal-
ców przy podnoszeniu i upuszczaniu ma-
∏ych przedmiotów powinna skutkowaç
znacznie wi´kszà aktywnoÊcià mó˝d˝-
ku. StwierdziliÊmy jednak, ˝e podczas
wykonywania tego zadania by∏a ona nie-
wielka, natomiast w czasie dotykania
przedmiotów bardzo du˝a. Spostrze˝e-
nie to umocni∏o nas w przekonaniu, ˝e
mó˝d˝ek jest bardziej zaanga˝owany w

czynnoÊci czuciowe ni˝ ruchowe, a
szczególnà aktywnoÊç wykazuje podczas
zdobywania informacji czuciowej.

˚ycie bez mó˝d˝ku

NASZA HIPOTEZA

pozyskiwania informa-

cji czuciowej jest jednà z kilku nowych
teorii powsta∏ych dzi´ki coraz liczniej-
szym dowodom, ˝e rolà mó˝d˝ku jest
nie tylko zawiadywanie ruchem. W wie-
lu przypadkach nowe dane wykorzysta-
no dzi´ki rozszerzeniu istniejàcych teo-
rii na temat koordynacji ruchów tak, by
uwzgl´dnia∏y równie˝ nie zwiàzane z

64

ÂWIAT NAUKI WRZESIE¡ 2003

MA

TT COLLINS (

rysunki

); PRZEDRUK Z PRACY JIA HONGA GAO

I IN. OPUBLIK

O

W

ANEJ W 272 TOMIE

SCIENCE

Z 22 K

WIETNIA

1996 (

obrazy mózgu

)

BADANIE FUNKCJI MÓ˚D˚KU

BY STWIERDZIå, jakà rol´ pe∏ni mó˝d˝ek

w koordynacji ruchów i integrowaniu wejÊç

czuciowych, zaplanowaliÊmy czterocz´Êciowe

doÊwiadczenie. Chcàc oceniç aktywnoÊç mó˝d˝ku

u szeÊciu zdrowych osób podczas dra˝nienia

ich nieruchomych palców lub gdy podnosi∏y

i upuszcza∏y ma∏e przedmioty, wykorzystaliÊmy

funkcjonalny rezonans magnetyczny. Najpierw

unieruchomiliÊmy d∏onie badanego i pocieraliÊmy

kawa∏kiem papieru Êciernego opuszki palców (a).

Niekiedy prosiliÊmy go, by porówna∏ szorstkoÊç

dwóch ró˝nych typów papieru (b). Ta faza

eksperymentu dotyczy∏a wy∏àcznie bodêców

czuciowych, z tym ˝e drugie zadanie

wymaga∏o od uczestników podania,

jakie wra˝enia odbierajà ka˝dà z d∏oni.

Kolejna cz´Êç doÊwiadczenia polega∏a na badaniu

zarówno elementów czuciowych, jak i ruchowych.

Ochotnik wk∏ada∏ d∏onie do dwóch woreczków

(ka˝dà do innego), w których znajdowa∏y si´

klocki ró˝niàce si´ rozmiarami i fakturà.

W pierwszym zadaniu (c) badany mia∏ je

jedynie losowo chwytaç i upuszczaç.

W drugim (d) – porównaç kszta∏t

i rodzaj powierzchni dwóch kulek,

które trzyma∏ w d∏oniach.

Podczas chwytania i upuszczania

kulek (c) zarejestrowano bardzo ma∏à

aktywnoÊç mó˝d˝ku. By∏a ona wy˝sza w czasie

oceny wra˝eƒ zmys∏owych, zarówno gdy

badany porusza∏ d∏oƒmi (d), jak i przy biernym

ró˝nicowaniu trzymanych obiektów (b).

Te wyniki i inne dane potwierdzajà naszà

hipotez´, ˝e g∏ównà rolà mó˝d˝ku jest

raczej przetwarzanie informacji

czuciowej ni˝ koordynacja ruchów.

CZUCIE BIERNE

Brak ruchu

CZUCIE AKTYWNE

Brak ruchu

Mó˝d˝ek

Ruch

Ruch

Obszar czynny

a

b

c

d

Drobno-
ziarnisty
papier
Êcierny

Grubo-
ziarnisty
papier
Êcierny

background image

nimi wyniki. Ivry optowa∏ za hipotezà,
˝e mó˝d˝ek odpowiada za ogólnà koor-
dynacj´ zjawisk w czasie, zapewniajàc
w∏aÊciwà sekwencj´ czasowà ruchów
cia∏a, na przyk∏ad koordynuje zmian´
kàtów ustawienia koÊci w stawach pod-
czas ruchu koƒczyn. Mechanizm ten

mia∏by te˝ odpowiadaç za mierzenie
czasu trwania takich bodêców zmys∏o-
wych, jak obrazy i dêwi´ki.

Zdaniem innych, mó˝d˝ek nie tylko

u∏atwia wykonywanie precyzyjnych ru-
chów, ale równie˝ umo˝liwia przetwa-
rzanie informacji zwiàzanej z nastrojem
i myÊleniem. Schmahmann wyrazi∏ taki
poglàd w 1991 roku, a Nancy C. Andrea-
son z University of Iowa odnios∏a go w
1996 roku do schizofrenii. Wed∏ug niej,
ubytki mó˝d˝ku mogà byç przyczynà
nasilania si´ zaburzeƒ czynnoÊci mental-
nych, charakterystycznych dla tej choro-
by. Inni sugerowali, ˝e obszary mó˝d˝-
ku, które powi´kszy∏y si´ radykalnie w
czasie ewolucji cz∏owieka, zapewniajà
moc obliczeniowà niezb´dnà do wyko-
nywania zadaƒ psychologicznych, które
sà usuwane z kory mózgowej, gdy jest
ona przecià˝ona.

W miar´ zwi´kszania si´ liczby przy-

padków, w których ulega zmianie ak-
tywnoÊç mó˝d˝ku, przypisuje mu si´
coraz wi´cej funkcji. Nale˝y tak˝e wyja-
Êniç, jak pojedyncza struktura mózgu,
której sieç nerwowa jest zorganizo-
wana wed∏ug jednolitego, powtarzajà-
cego si´ wzorca, mo˝e odgrywaç inte-
grujàcà rol´ tak wielu ró˝nych funkcji i
zachowaƒ.

Jeszcze bardziej zaskakuje, ˝e niektó-

rzy ludzie z uszkodzonym mó˝d˝kiem
mogà wyzdrowieç. Wprawdzie jego usu-
ni´cie powoduje poczàtkowo zaburzenie
koordynacji ruchów, to pacjenci (zw∏asz-
cza m∏odzi) po pewnym czasie w zadzi-
wiajàcym stopniu odzyskujà sprawnoÊç.
Taka plastycznoÊç jest dobrze znana, lecz
podobne uszkodzenie pierwszorz´do-
wych obszarów kory czuciowej lub ru-
chowej na ogó∏ powoduje u cz∏owieka
i zwierzàt powa˝ne trwa∏e zaburzenia
okreÊlonych funkcji organizmu.

Niektórzy badacze ˝artowali nawet,

˝e byç mo˝e mó˝d˝ek kompensuje pe∏-
nione przez siebie funkcje przez samà
swojà nieobecnoÊç. Jest jednak ma∏o
prawdopodobne, by funkcje tak du˝ej
i z∏o˝onej struktury by∏y znikome lub
˝adne. Wydaje si´, ˝e to pozosta∏a cz´Êç

mózgu mo˝e w pewnym stopniu zastà-
piç mó˝d˝ek.

Zagadkowà zachowawczoÊç mó˝d˝-

ku t∏umaczy kilka teorii, ∏àcznie z tymi,
wed∏ug których koordynuje on ruch.
Uwa˝amy, ˝e zdolnoÊç mózgu do kom-
pensowania braku mó˝d˝ku Êwiadczy
o jego ogólnej, pomocniczej funkcji.
Zgodnie z hipotezà koordynacji czu-
ciowej, której jesteÊmy zwolennikami,
mó˝d˝ek nie odpowiada za ˝adne kon-
kretne zachowanie ani procesy psycho-
logiczne. Jest raczej strukturà pomoc-
niczà dla reszty mózgu. Nadzoruje
nap∏ywajàce dane czuciowe i nieprze-
rwanie dostraja proces pozyskiwania
informacji, co zapewnia mo˝liwie naj-
wy˝szà jego jakoÊç.

Przypuszczamy, ˝e takie dostrajanie

polega na uwzgl´dnianiu subtelnych
zmian w u∏o˝eniu odbierajàcych bodê-
ce palców cz∏owieka, wàsów szczura,
siatkówki czy ucha wewn´trznego. Ja-
ko struktura pomocnicza powinien byç
aktywny w ró˝nych warunkach, zw∏asz-
cza wymagajàcych szczególnej kontro-
li nap∏ywajàcych, a byç mo˝e i zapa-
mi´tywanych informacji czuciowych.
JeÊli mó˝d˝ek zosta∏ powa˝nie usz-
kodzony lub usuni´ty, inne uk∏ady
mózgu mogà na ogó∏ skompensowaç
brak koordynacji danych czuciowych
dzi´ki alternatywnym strategiom ich
przetwarzania.

O poprawnoÊci tego za∏o˝enia Êwiad-

czy fakt, ˝e ruchy osób z uszkodzonym

mó˝d˝kiem sà spowolnione i prostsze,
tak jakby narzàd ten zosta∏ u nich wy-
∏àczony. Jest to rozsàdna strategia. Kon-
tynuowanie pracy przez niesprawny
mó˝d˝ek powodowa∏oby bowiem znacz-
nie gorsze nast´pstwa ni˝ jego ca∏ko-
wite wy∏àczenie. Inne struktury mózgu

mog∏yby wprawdzie skompensowaç
brak kontroli danych czuciowych, na-
tomiast jej zawodnoÊç spowodowa∏aby
zaburzenia w innych rejonach mózgu,
które korzysta∏yby z b∏´dnych infor-
macji. T∏umaczy to, dlaczego mó˝d˝ek
zapewne cz´Êciowo odpowiada za takie
choroby, jak autyzm: pacjenci nie re-
agujà na bodêce nap∏ywajàce z narzà-
dów zmys∏ów.

Hipotezy takie jak nasza sà przestro-

gà dla innych badaczy – aktywnoÊç w
pewnych obszarach mózgu nie musi
oznaczaç ich bezpoÊredniego zwiàzku
z danym zachowaniem lub procesem
psychologicznym. Dobrà analogià jest
silnik samochodu, wspomagany przez
wi´kszoÊç urzàdzeƒ pod maskà. Mo˝-
na wysnuç wiele teorii na temat ro-
li ch∏odnicy w poruszaniu si´ pojazdu
na podstawie korelacji wzrostu tempe-
ratury z liczbà kilometrów na godzin´
lub po stwierdzeniu, ˝e po jej usuni´ciu
samochód staje. Jednak ch∏odnica to
nie silnik.

Skoro mó˝d˝ek jest przede wszyst-

kim strukturà pomocniczà, to nie uczest-
niczy bezpoÊrednio w koordynacji
ruchów, pami´ci, percepcji, orientacji
przestrzennej ani ˝adnej innej suge-
rowanej ostatnio funkcji. Choç nasza
teoria jest jednà z kilku wyjaÊniajàcych
nowe, zaskakujàce dane na temat
mó˝d˝ku, to oczywiste, ˝e postrzeganie
tej struktury, a w konsekwencji ca∏ego
mózgu, musi si´ zmieniç.

n

WRZESIE¡ 2003

ÂWIAT NAUKI

65

The Role of the Cerebellum in Motor Control and Perception. Michael G. Paulin; Brain Behavior

and Evolution

, tom 41, s. 39-50; II/1993.

The Cerebellum and Cognition. Red. Jeremy D. Schmahmann; Academic Press, 1997.
Cerebellar Contributions to Cognition and Imagery. Richard B. Ivry i Julie A. Fiez; New Cognitive

Neurosciences

. Red. Michael S. Gazzaniga; MIT Press, 2000.

The Cerebellum: Recent Developments in Cerebellar Research. Red. Stephen M. Highstein i W.

Thomas Thatch; New York Academy of Sciences, 2002.

JEÂLI CHCESZ WIEDZIEå WI¢CEJ

To oczywiste, ˝e zarówno nasz

SPOSÓB POSTRZEGANIA MÓ˚D˚KU

, jak i ca∏ego mózgu

powinien ulec radykalnej zmianie.


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Mały wielki świat Helena Saniewska
ŚWIAT NAUKI I MEDIÓW ZDERZENIE CYWILIZACJI
Świat Nauki 07 2008 PL
fiat 126p maly wielki samochod
swiat nauki bakterie
ŚWIAT NAUKI 06 2006
madhusree mukerjee(maly wielki Nieznany
2004 narkotyki Swiat Nauki
ŚWIAT NAUKI 06 2006
M Cahill Dwie Płcie, Dwa Mózgi (Świat Nauki nr 5 2005 pdf chomikuj)
fiat 126p maly wielki samochod
200011 Świat Nauki listopad 2000 Tajemnice meskiej erekcji
Świat Nauki 07 2008 PL
ŚWIAT NAUKI I MEDIÓW ZDERZENIE CYWILIZACJI
200405 Świat Nauki maj 2004 Niedoceniane komórki mózgu

więcej podobnych podstron