50 Â

WIAT

N

AUKI

Listopad 2000

Irwin Goldstein
oraz grupa prowadzàca badania nad oÊrodkowymi mechanizmami powstawania zaburzeƒ erekcji

i´çset lat temu Leonardo da
Vinci poczyni∏ spostrze˝enia
na temat m´skiego cz∏onka,

w wielu przypadkach aktualne do dziÊ.
Ten renesansowy naukowiec, wyna-
lazca i artysta – jeden z wielu badaczy,
którzy próbowali rozwiàzaç zagadk´
sztywnoÊci tego narzàdu – zauwa˝y∏,
˝e jest on doÊç kapryÊny. „Cz∏onek nie
s∏ucha rozkazów swego pana, kiedy ten
próbuje go stawiaç lub opuszczaç, ale
staje, gdy pan Êpi. Trzeba zatem uznaç,
˝e ma w∏asnà wol´ i folguje swojej wy-
obraêni” – pisa∏.

Da Vinci, który bada∏ cz∏onki m´˝-

czyzn straconych przez powieszenie,
pierwszy odkry∏, ˝e w czasie wzwodu
pràcie nape∏nia si´ krwià. Wszechstron-
nie utalentowany uczony myli∏ si´ jed-
nak, sàdzàc, ˝e narzàd ten dzia∏a we-
d∏ug w∏asnego widzimisi´.

Obecnie wiadomo, ˝e znajduje si´ on

pod ca∏kowità kontrolà oÊrodkowego
uk∏adu nerwowego, tj. mózgu i rdzenia
kr´gowego. Jak zauwa˝a William D.
Steers, ordynator kliniki urologii w Uni-
versity of Virginia, wszelkie zak∏ócenia
w funkcjonowaniu sieci dróg nerwo-
wych, które ∏àczà ten organ z oÊrodko-
wym uk∏adem nerwowym, mogà byç
przyczynà zaburzeƒ erekcji.

W ciàgu ostatnich kilkudziesi´ciu lat

badania nad ich mechanizmem wesz∏y
w nowà faz´. Dzi´ki post´powi w biolo-
gii molekularnej wi´cej wiemy o zacho-
dzàcych w pràciu procesach odpowie-
dzialnych za erekcj´ i jej ustàpienie.
Interesowa∏o nas, w jaki sposób mózg
i rdzeƒ kr´gowy kontrolujà wzwód i in-
ne odruchy seksualne. JesteÊmy przeko-
nani, choç to jeszcze bardzo m∏oda sfera
badaƒ, ˝e wysi∏ki naukowców zaowocu-
jà nowymi metodami leczenia zaburzeƒ
seksualnych, na które cierpià miliony
m´˝czyzn. Niektóre wyniki mogà oka-
zaç si´ przydatne tak˝e w terapii kobiet.
Choç ich badania pod tym wzgl´dem sà
jeszcze w poczàtkowej fazie, naukowcy
dostrzegajà zarówno uderzajàce podo-
bieƒstwa, jak i ró˝nice pomi´dzy p∏cia-
mi w dziedzinie zachowaƒ seksualnych.

Erekcja to seria zdarzeƒ, którymi ste-

ruje oÊrodkowy uk∏ad nerwowy. Nawet

gdy cz∏onek znajduje si´ w stanie spo-
czynku, system nerwowy pracuje. Okre-
Êlone cz´Êci wspó∏czulnego uk∏adu ner-
wowego m´˝czyzny nie pobudzone-
go seksualnie aktywnie ograniczajà do-
p∏yw krwi do pràcia, utrzymujàc je
w wiotkoÊci. Uk∏ad wspó∏czulny, jedna
z dwóch cz´Êci autonomicznego uk∏a-
du nerwowego, w du˝ej mierze auto-
matycznie kontroluje reakcje wewn´trz-
ne naszego cia∏a, takie jak ciÊnienie krwi
czy cz´stoÊç skurczów serca.

Równowaga dynamiczna

Reakcja cz∏onka i ca∏ego uk∏adu ner-

wowego m´˝czyzny jest odzwierciedle-
niem dynamicznej równowagi mi´dzy
bodêcami pobudzajàcymi a hamujàcy-
mi. O ile wspó∏czulny uk∏ad nerwowy
hamuje erekcj´, o tyle uk∏ad przywspó∏-
czulny, czyli druga cz´Êç autonomicz-
nego uk∏adu nerwowego, stanowi jednà
z kilku wa˝nych dróg przewodzàcych
bodêce pobudzajàce. W fazie podniece-
nia bodêce te mogà powstawaç w mó-
zgu, uaktywniajàc si´ na przyk∏ad pod
wp∏ywem zapachu, na widok partnerki
czy pod wp∏ywem myÊli o niej lub sty-
mulacji narzàdów p∏ciowych.

Niezale˝nie od miejsca, w którym po-

wstajà owe bodêce, nerwy pobudzajàce
w cz∏onku reagujà, uwalniajàc tzw. neu-
rotransmitery wyzwalajàce erekcj´, m.in.
tlenek azotu i acetylocholin´. Te che-
miczne przekaêniki sygnalizujà w∏ók-
nom mi´Êniowym t´tniczek pràcia, aby
si´ rozluêni∏y, zwi´kszajàc do niego do-
p∏yw krwi. Cia∏a jamiste wewnàtrz
cz∏onka wype∏niajà si´ krwià, powodu-
jàc w miar´ powi´kszania si´ zw´˝enie
˝y∏, które normalnie odprowadzajà z nie-
go krew. Pod wp∏ywem ciÊnienia ˝y∏y
si´ kurczà i dochodzi do ich prawie ca∏-
kowitego zamkni´cia. Krew zostaje
uwi´ziona w cia∏ach jamistych, co pro-
wadzi do wzwodu (dzia∏anie viagry –
nazwa mi´dzynarodowa: sildenafil – po-
lega na hamowaniu rozk∏adu jednego
ze sk∏adników chemicznych odpowie-
dzialnych za rozluênienie w∏ókien mi´-
Êniowych, wskutek czego krew zostaje
zatrzymana w pràciu).

W czasie wzwodu cz∏onek nie tylko

odbiera bodêce nerwowe, ale tak˝e wy-
sy∏a je do rdzenia kr´gowego i mózgu.
Pràcie wyposa˝one jest w du˝o wyspe-
cjalizowanych receptorów dotykowych.
Podczas ich pobudzania sygna∏y ner-
wowe docierajà do rdzenia kr´gowego
i mózgu, gdzie oddzia∏ujà na drogi ner-
wowe wy˝szych oÊrodków. Cz∏onek,
choç sam nie myÊli, informuje te narzà-
dy o w∏asnych odczuciach. Po orgazmie
lub zmniejszeniu pobudzenia erotycz-
nego erekcja szybko ust´puje. Wspó∏-
czulny uk∏ad nerwowy ponownie ogra-
nicza dop∏yw krwi od pràcia, które
mi´knie.

Czynniki zwi´kszajàce aktywnoÊç

wspó∏czulnego uk∏adu nerwowego, ta-
kie jak stres czy zimno, cz´sto powodu-
jà, ˝e wiotczejàc, penis staje si´ coraz
mniejszy. I odwrotnie – zahamowanie
aktywnoÊci tego uk∏adu wywo∏a erekcj´.
Nocne wzwody sà doskona∏ym przy-
k∏adem owego niezwyk∏ego zjawiska.
Dochodzi do nich w fazie snu REM
(charakterystyczne dla niej sà szybkie
ruchy ga∏ek ocznych), podczas której
mamy marzenia senne. W tej fazie snu
neurony uk∏adu wspó∏czulnego znaj-
dujàce si´ w miejscu sinawym, szcze-
gólnym obszarze pnia mózgu – tej jego
cz´Êci, która jest po∏àczona z rdzeniem
kr´gowym – sà jakby wy∏àczone. Jedna
z teorii g∏osi, ˝e gdy oÊrodek ten jest nie-
aktywny, przewa˝ajà proerekcyjne dro-
gi nerwowe, odpowiedzialne za powsta-
wanie wzwodów nocnych. Erekcje te
okreÊla si´ cz´sto jako „∏adowanie aku-
mulatorów”, poniewa˝ zwi´kszajà do-
p∏yw krwi do cz∏onka, a wraz z nià
o˝ywczego tlenu. (Przypadki nocnego
pobudzenia zdarzajà si´ tak˝e kobietom.
Cztery lub pi´ç razy w nocy, podczas
fazy snu REM, wyst´puje u kobiet
przekrwienie wargowe, pochwowe i
∏echtaczkowe.)

Niektóre erekcje, zwane odruchowy-

mi, sà wywo∏ywane ca∏kowicie przez

GRECKA HERMA

z 510 roku p.n.e. ilustru-

je od dawna interesujàcy nas zwiàzek mi´-
dzy mózgiem a cz∏onkiem, stanowiàcy obec-
nie przedmiot rozlicznych badaƒ.

GIRAUDON/ART RESOURCE

P

Tajemnice m´skiej erekcji

rdzeƒ kr´gowy. Podobnie jak dotkni´cie
goràcego przedmiotu powoduje gwa∏-
towne cofni´cie r´ki, tak w niektórych
sytuacjach fizyczna stymulacja pràcia
mo˝e wyzwoliç odruchowy wzwód. Re-
produkcja stanowi o istocie naszego prze-
trwania jako gatunku i prawdopodobnie
dlatego zdolnoÊç do osiàgania erekcji zo-
sta∏a celowo wpisana w uk∏ad nerwowy
blisko podstawy kr´gos∏upa.

Wi´kszoÊç dowodów potwierdzajà-

cych to spostrze˝enie pochodzi z obser-
wacji ˝o∏nierzy z urazami rdzenia kr´go-
wego, szczególnie weteranów, którzy
zostali ranni podczas II wojny Êwiato-
wej. Do tamtego czasu powszechnie sà-
dzono, ˝e m´˝czyêni z urazami rdzenia
kr´gowego sà bezp∏odnymi impotenta-
mi. Choç wiemy dziÊ, ˝e poglàd ten jest
nies∏uszny, znamy jego êród∏o. Rdzeƒ
kr´gowy stanowi drog´ szybkiego prze-
kazu bodêców nerwowych mi´dzy mó-
zgiem a nerwami obwodowymi ca∏ego
cia∏a. JeÊli jest uszkodzony, przep∏yw
ten mo˝e ulec najrozmaitszym zak∏óce-

niom, ró˝nym w zale˝noÊci od miejsca
urazu i jego rozleg∏oÊci.

Lekarz Herbert Talbot dowiód∏ jednak

w swoich klasycznych ju˝ badaniach
w 1949 roku, ˝e m´˝czyêni z powa˝nym
lub ca∏kowitym uszkodzeniem rdzenia
kr´gowego cz´sto nadal miewali erekcje.
Dwie trzecie z 200 badanych m´˝czyzn
cierpiàcych na paraplegi´ (pora˝enie dol-
nych koƒczyn) mog∏o osiàgnàç wzwód,
niektórzy byli w stanie odbyç stosunek
pochwowy i prze˝yç orgazm. Mimo pa-
rali˝u spowodowanego rozleg∏ymi ura-
zami odniesionymi podczas wojny i bra-
kiem kontroli nad wieloma podstawo-
wymi funkcjami organizmu w wielu wy-
padkach zdolnoÊç do osiàgania erekcji
zosta∏a zachowana.

Na podstawie wspomnianych obser-

wacji, jak równie˝ wyników prowadzo-
nych ju˝ w latach dziewi´çdziesiàtych XIX
wieku badaƒ laboratoryjnych nad zwie-
rz´tami odkryto, ˝e „oÊrodek erekcji” znaj-

duje si´ w odcinku krzy˝owym rdzenia
kr´gowego (tj. tu˝ powy˝ej jego koƒca,
mi´dzy kr´gami S3 a T12). W wyniku fi-
zycznej stymulacji cz∏onka wysy∏ane sà
do owego oÊrodka bodêce czuciowe za
poÊrednictwem nerwu sromowego. Na-
p∏ywajàce bodêce uaktywniajà neurony
poÊredniczàce, które nast´pnie pobudza-
jà pobliskie neurony cz´Êci przywspó∏-
czulnej. Wysy∏ajà one z odcinka krzy˝o-
wego rdzenia kr´gowego do naczyƒ
krwionoÊnych penisa sygna∏y wywo∏ujà-
ce erekcj´. Tak d∏ugo, jak odruch ten po-
zostaje zachowany, jest ona mo˝liwa.

Hamulce mózgu

Obserwacje zwierzàt doÊwiadczal-

nych i m´˝czyzn z uszkodzonym rdze-
niem kr´gowym pozwoli∏y na jeszcze
jedno intrygujàce spostrze˝enie: gdy
mózg jest od∏àczony od znajdujàcego
si´ w rdzeniu kr´gowym oÊrodka erek-
cji, zwykle wyst´puje ona cz´Êciej i przy
s∏abszym pobudzeniu dotykowym ni˝

przed urazem. Benjamin D.
Sachs, psycholog doÊwiadczalny
z University of Connecticut, od-
kry∏ w 1979 roku, ˝e po przeci´-
ciu rdzenia kr´gowego u szczu-
rów liczba erekcji ulega∏a zwi´k-
szeniu o ponad 1000%, zaÊ czas
potrzebny zwierz´ciu na jej osià-
gni´cie by∏ krótszy o 94%.

Wyglàda∏o na to, ˝e odci´cie

mózgu od rdzenia powodowa∏o
wy∏àczenie jakiegoÊ czynnika ha-
mujàcego erekcj´. Okaza∏o si´, ˝e
to prawda. W 1990 roku psycholo-
dzy Kevin E. McKenna i Lesley
Marson, pracujàcy wówczas w
Northwestern University, wykry-
li w mózgu oÊrodek odpowie-

dzialny za hamowanie erekcji wywo∏y-
wanych przez rdzeƒ kr´gowy. Stwier-
dzili, ˝e za ten oÊrodkowy hamulec odpo-
wiada specjalne skupisko neuronów
w ty∏omózgowiu (pierwotnej cz´Êci mó-
zgu, która kontroluje podstawowe funk-
cje organizmu, jak ciÊnienie czy tempo
pracy serca). Gdy McKenna i Marson
zniszczyli owà grup´ neuronów, zwanà
jàdrem olbrzymiokomórkowym (PGN –
paragigantocellular nucleus), w mózgu
samca szczura, hamowanie zanika∏o,
w czego nast´pstwie wzwody by∏y cz´st-
sze i intensywniejsze.

Wspomniani naukowcy dokonali ko-

lejnego wa˝nego odkrycia dotyczàcego
roli mózgu w t∏umieniu erekcji. Odkry-
li, ˝e wi´kszoÊç w∏ókien neuronów PGN
∏àczy si´ z neuronami powodujàcymi
erekcj´, znajdujàcymi si´ w dolnej cz´Êci
rdzenia kr´gowego. Tam zakoƒczenia
nerwowe PGN uwalniajà serotonin´,
neuroprzekaênik hamujàcy erekcj´

Â

WIAT

N

AUKI

Listopad 2000 51

Najwa˝niejszym

narzàdem seksualnym
jest mózg.
W przypadku m´˝czyzn
jednà z jego funkcji
jest trzymanie cz∏onka
na wodzy.

JOHN W. KARAPELOU

EREKCJA

jest sterowana przez

oÊrodkowy uk∏ad nerwowy. Jej
hamowaniem zawiaduje uk∏ad
wspó∏czulny

(niebieski). Pod-

czas fazy snu REM, gdy neuro-
ny tego uk∏adu w miejscu sina-
wym sà nieaktywne, erekcje
wyst´pujà spontanicznie. Inna
struktura mózgu, która hamu-
je ich powstawanie, to jàdro
olbrzymiokomórkowe. Z ko-
lei uk∏ad przywspó∏czulny
(czerwony) dzia∏a pobudzajà-
co. Bodêce dotykowe lub po-
wsta∏e w strukturach korowych
mogà ∏àczyç si´ w jàdrze przy-
komorowym i przyÊrodkowym
obszarze przedwzrokowym
(MPOA), wywo∏ujàc erekcje.
Niektóre z nich (nazywane od-
ruchowymi) sà wywo∏ywane
wy∏àcznie w zlokalizowanym
w rdzeniu kr´gowym oÊrodku
erekcji, który biegnie od kr´gu
S3 do kr´gu T12.

JÑDRO

PRZYKOMOROWE

KORA

MPOA

MIEJSCE

SINAWE

JÑDRO

OLBRZYMIOKOMÓRKOWE

RDZE¡

KR¢GOWY

NERWY

RDZENIOWE

ZWÓJ NERWOWY

UK¸ADU

WSPÓ¸CZULNEGO

OÂRODEK EREKCJI

T12

S3

SYGNA¸Y
RUCHOWE

SYGNA¸Y
CZUCIOWE

WZWÓD

NERWY CZUCIOWE
ODCHODZÑCE
Z CZ¸ONKA

STAN
SPOCZYNKU

RUCHOWE I CZUCIOWE W¸ÓKNA
WSPÓ¸CZULNE NERWU SROMOWEGO

SYGNA¸Y Z UK¸ADU
PRZYWSPÓ¸CZULNEGO

NERW
PRZYWSPÓ¸CZULNY

CIA¸A

JAMISTE

CIA¸O

GÑBCZASTE

52 Â

WIAT

N

AUKI

Listopad 2000

wskutek zniesienia dzia∏ania neuroprze-
kaêników wywo∏ujàcych wzwód.

Odkrycie to mo˝e mieç istotne zna-

czenie dla milionów ludzi, którzy przyj-
mujà leki podnoszàce poziom serotoni-
ny w ramach leczenia depresji i innych
zaburzeƒ psychicznych. Dzia∏anie pro-
zacu czy paxilu – leków nale˝àcych do
powszechnie stosowanej grupy tzw. blo-
kerów wychwytu zwrotnego serotoniny
(SSRI – seletive serotonin reuptake in-
hibitors) – polega cz´Êciowo na zwi´k-
szaniu poziomu tego neuroprzekaêni-
ka w mózgu. Niepo˝àdanym skutkiem
ich dzia∏ania sà cz´sto zaburzenia seksu-
alne, na przyk∏ad opóêniony wytrysk
lub jego brak u m´˝czyzn czy spadek li-
bido i trudnoÊci w osiàgni´ciu orgazmu
w przypadku kobiet.

Prace McKenny i jego kolegów wyja-

Êniajà mechanizm powstawania tego
dzia∏ania niepo˝àdanego. Zwi´kszajàc
poziom serotoniny w oÊrodkowym
uk∏adzie nerwowym, leki z grupy SSRI
mogà u niektórych osób nasilaç dzia∏a-
nie wewnàtrzmózgowych czynników
hamujàcych erekcj´, ejakulacj´ i inne od-
ruchy seksualne.

Jednak jak si´ cz´sto zdarza w medy-

cynie, to, co dla jednego pacjenta jest
szkodliwe, drugiemu mo˝e pomóc. Ha-
mujàce w∏aÊciwoÊci blokerów wychwy-
tu zwrotnego serotoniny wykorzystuje
si´ w leczeniu m´˝czyzn z przedwcze-
snym wytryskiem, którzy osiàgajà or-
gazm zbyt szybko, na ogó∏ przed wpro-
wadzeniem cz∏onka do pochwy lub
kilka sekund potem. Leki nale˝àce do
grupy SSRI opóêniajà u nich orgazm
najprawdopodobniej dlatego, ˝e zwi´k-
szajà aktywnoÊç oÊrodków hamujàcych.
OczywiÊcie, konieczne sà dalsze bada-
nia, niemniej jednak Êrodki te mogà oka-
zaç si´ równie˝ pomocne w leczeniu za-
burzeƒ seksualnych charakteryzujàcych
si´ nadmiernym lub nieprawid∏owo
ukierunkowanym pop´dem seksual-
nym, jak na przyk∏ad pedofilia, czyli po-
ciàg p∏ciowy do dzieci.

Bioràc pod uwag´, ˝e prawie wszyst-

ko kr´ci si´ wokó∏ seksu albo przynaj-
mniej dzi´ki niemu wcià˝ jeszcze istnie-
jemy na tej planecie, nie jest jasne,
dlaczego owe wyrafinowane czynniki
hamujàce w ogóle powsta∏y. Mimo ˝e
nic nie wiadomo na pewno, istnieje kil-
ka interesujàcych teorii na ten temat.
John Bancroft z Indiana University jest
przekonany, ˝e dla wi´kszoÊci m´˝-
czyzn ów hamulec jest konieczny, po-
niewa˝ pozwala im uniknàç k∏opotów
wynikajàcych z przesadnej, ryzykow-
nej pogoni za seksualnymi uciechami.
Owe wewn´trzne hamulce mogà tak˝e
zapobiegaç wielokrotnym wytryskom
w czasie stosunku, które powodowa∏y-

by zmniejszenie si´ iloÊci nasienia, a tym
samym p∏odnoÊci m´˝czyzny.

Tak jak w przypadku wielu innych

przyjemnoÊci, erekcja bywa ucià˝liwa,
jeÊli trwa zbyt d∏ugo. Wzwód utrzymu-
jàcy si´ ponad cztery godziny – przypa-
d∏oÊç, której doÊwiadczajà niekiedy
m´˝czyêni cierpiàcy na anemi´ sierpo-
watà lub za˝ywajàcy pewne leki – jest
uwa˝any za stan wymagajàcy pomocy
medycznej. OkreÊlany jako priapizm,
a polegajàca na zatrzymaniu krwi we
wzwiedzionym cz∏onku, cz´sto staje si´
przyczynà powa˝nych zaburzeƒ, jeÊli
nie jest szybko leczona. Brak dop∏ywu
utlenowanej krwi mo˝e bowiem spo-
wodowaç martwic´ tego narzàdu.

Pomimo korzyÊci, jakie przynosi

wi´kszoÊci m´˝czyzn ów oÊrodkowy
hamulec, Bancroft wierzy, ˝e mo˝e on
przyczyniaç si´ do wielu innych proble-
mów, jeÊli jest zbyt silny lub za s∏aby.
Gdy hamulec ten jest zbyt mocny, tzn.
poziom serotoniny w mózgu za wysoki,
m´˝czyzna mo˝e cierpieç na zaburze-
nia seksualne. I odwrotnie – jeÊli czyn-
niki hamujàce sà zbyt s∏abe, m´˝czyzna
mo˝e przejawiaç sk∏onnoÊç do bardzo
ryzykownych zachowaƒ seksualnych,
na przyk∏ad lekcewa˝yç niebezpieczeƒ-
stwo zara˝enia si´ chorobami przeno-
szonymi drogà p∏ciowà.

Wewnàtrz mózgu

Wiele obszarów w mózgu, poczàw-

szy od oÊrodków w ty∏omózgowiu re-
gulujàcych podstawowe funkcje orga-
nizmu po struktury korowe, b´dàce
oÊrodkami intelektu, uczestniczy w re-
akcjach seksualnych samców. Poszcze-
gólne cz´Êci mózgu, które uda∏o si´ do-
tychczas rozpoznaç, sà prawdopodobnie
bardzo silnie ze sobà po∏àczone. Przy-
puszczamy, ˝e oÊrodki kontrolujàce od-
ruchy seksualne tworzà jednolità sieç,
a nie ∏aƒcuch. A zatem mechanizm ste-
rowania erekcjà jest raczej rozproszony
w ró˝nych obszarach mózgu oraz rdze-
nia kr´gowego. JeÊli wi´c jakiÊ uraz lub
schorzenie spowoduje zniszczenie jed-
nego lub nawet wi´kszej liczby takich
oÊrodków, zdolnoÊç do erekcji cz´sto
zostaje zachowana.

Jednym z wa˝nych obszarów mózgu

regulujàcych odruchy seksualne jest
podwzgórze. Ten niewielki rejon pe∏ni
zasadniczà rol´ w ∏àczeniu uk∏adów ner-
wowego i wydzielania wewn´trznego
(hormonalnego) oraz uczestniczy w ste-
rowaniu pewnymi podstawowymi za-
chowaniami, jak jedzenie czy agresja.
Grupa neuronów zlokalizowanych
w podwzgórzu, zwana przyÊrodkowym
obszarem przedwzrokowym (MPOA –
medial preoptic area) odgrywa, jak si´

wydaje, kluczowà rol´ w powstawaniu
odruchów seksualnych i w zwiàzku
z tym jest przedmiotem intensywnych
badaƒ.

Fran•ois Giuliano z Wydzia∏u Medy-

cyny w Université Paris-Sud i jego wspó∏-
pracownicy dowiedli ostatnio, ˝e elek-
tryczna i chemiczna stymulacja MPOA
wywo∏uje u szczurów erekcj´. Wydaje
si´, ˝e obszar ten integruje bodêce p∏y-
nàce z wielu ró˝nych rejonów mózgu,
pomagajàc w organizacji i kierowaniu
skomplikowanymi mechanizmami za-
chowaƒ p∏ciowych. Niektórzy naukow-
cy przypuszczajà, ˝e przyÊrodkowy ob-
szar przedwzrokowy mo˝e tak˝e mieç
jakieÊ znaczenie w rozpoznawaniu part-
nerów seksualnych.

W podwzgórzu zlokalizowane jest

tak˝e jàdro przykomorowe, pasmo ko-
mórek nerwowych odgrywajàcych wa˝-
nà rol´ w zachowaniach p∏ciowych. Jest
ono podobnie jak MPOA oÊrodkiem,
który wysy∏a i otrzymuje informacje
z ró˝nych cz´Êci mózgu i rdzenia kr´-
gowego. Podczas podniecenia seksual-
nego wydziela oksytocyn´. Od dawna
wiedziano, ˝e hormon ten stymuluje
wytrysk mleka u kobiet karmiàcych
piersià i skurcze macicy podczas poro-
du. U wielu gatunków zwierzàt oksy-

Â

WIAT

N

AUKI

Listopad 2000 53

WZWÓD

rozpoczyna si´, gdy z zakoƒ-

czeƒ nerwowych uwalniane sà neuroprze-
kaêniki, które przenikajàc do komórek
mi´Êni g∏adkich otaczajàcych naczynia
t´tnicze w pràciu, powodujà rozluênienie
normalnie skurczonych naczyƒ. Krew mo-
˝e swobodnie nap∏ynàç

(na górze). Roz-

luênione mi´Ênie wyd∏u˝ajà si´, uciskajàc
na ˝y∏y odprowadzajàce krew z cz∏onka.
Zostaje ona uwi´ziona w zatokach – prze-
strzeniach mi´dzy komórkami mi´Ênio-
wymi naczyƒ ˝ylnych – i nast´puje erek-
cja

(na dole).

JOHN W. KARAPELOU

ZATOKA ˚YLNA
WYPE¸NIONA KRWIÑ

ROZLUèNIONA KOMÓRKA

MI¢ÂNIA G¸ADKIEGO

SKURCZ KOMÓRKI

MI¢ÂNIA G¸ADKIEGO

NERW

ZATOKA

˚YLNA

tocyna jest chemicznym „przekaênikiem
mi∏osnym”, który sprzyja powstawaniu
wi´zi spo∏ecznych i partnerskich. Oka-
zuje si´ jednak, ˝e pe∏ni równie˝ rol´
neuroprzekaênika stymulujàcego m´skà
erekcj´. Podobnie jak inne tego typu
zwiàzki dociera do neuronów docelo-
wych i reguluje przep∏yw impulsów
nerwowych. W tym przypadku oksyto-
cyna aktywuje pobudzajàce drogi ner-
wowe, biegnàce od oÊrodka erekcji, któ-
ry znajduje si´ w rdzeniu kr´gowym,
a˝ do cz∏onka.

Wy˝sze partie mózgu tak˝e uczest-

niczà w reakcjach seksualnych samców,
ale niewiele o tym wiemy. Niemniej jed-
nak kilka badaƒ da∏o zaskakujàce wy-
niki. Serge Stoleru z INSERM (Instítut
national de la santé et de la recherche
médicale) w Pary˝u zastosowa∏ emisyj-
nà tomografi´ komputerowà, by prze-
Êledziç, które partie kory mózgowej sà
aktywne, gdy m´˝czyzna jest podnie-
cony. Porównywa∏ uzyskane tà techni-
kà wyniki w grupie m´˝czyzn, którym
pokazano trzy ró˝ne filmy: erotyczny,
humorystyczny i o oboj´tnej tematy-
ce (na przyk∏ad dokumentalny film o
Amazonii). Stoleru zauwa˝y∏, ˝e gdy
m´˝czyêni si´ podniecali, niektóre par-
tie kory mózgowej si´ uaktywnia∏y, ∏àcz-
nie z obszarami zwiàzanymi z doÊwiad-
czeniami emocjonalnymi i kontrolà
autonomicznego uk∏adu nerwowego.

Naukowcy badajà tak˝e, w jakim

stopniu wy˝sze funkcje mózgu, takie
jak pami´ç i uczenie si´, uczestniczà
w kontrolowaniu wzwodu. Psycholog
Raymond Rosen z Robert Wood John-
son Medical School w New Brunswick
w stanie New Jersey wykaza∏, ˝e zdro-
wi m´˝czyêni mogà nauczyç si´ osià-
gaç erekcj´ na ˝àdanie w wyniku wy-
obra˝enia lub nieseksualnego pobudze-
nia. W jednym z badaƒ poproszono
m´˝czyzn, by si´ pobudzili, pos∏ugu-

jàc si´ w∏asnym umys∏em, w zamian
za nagrod´ pieni´˝nà, której wysokoÊç
uzale˝niono od liczby i stopnia erekcji.
Gdy zastosowano ponadto mechanizm
sprz´˝enia zwrotnego, ukazujàc efekty
ich staraƒ na monitorze, badani szybko
nauczyli si´ osiàgaç wzwód bez bezpo-
Êredniego fizycznego bodêca.

Powy˝szy eksperyment by∏ jednym

z wielu, które udowodni∏y, ˝e nauka
i pami´ç silnie wp∏ywajà na mo˝liwoÊç
osiàgni´cia wzwodu. ZdolnoÊç mózgu
do kojarzenia podniecenia seksualnego
i orgazmu z ró˝nymi bodêcami t∏uma-
czy, dlaczego przedmioty fetyszyzacji,
jak na przyk∏ad buty na wysokich ob-
casach, bicze skórzane i bielizna dam-
ska, zwi´kszajà podniecenie seksualne.

Gdy êle si´ dzieje....

Mamy nadziej´, ˝e wiedza o roli

oÊrodkowego uk∏adu nerwowego w ste-
rowaniu erekcjà i innymi odruchami sek-
sualnymi utoruje drog´ nowym tera-
piom. Zaburzenia erekcji, czyli d∏ugo-
trwa∏a niezdolnoÊç osiàgni´cia lub utrzy-
mania wzwodu wystarczajàcego, by do-
znaç satysfakcji seksualnej, to coraz cz´st-
szy problem zdrowotny. Przeprowadzo-
ne przez nas kilka lat temu w Bostonie

badanie wykaza∏o, ˝e pe-
wien stopieƒ zaburzeƒ
erekcji wyst´puje u oko∏o
40% m´˝czyzn powy˝ej 40
roku ˝ycia i u 70% siedem-

dziesi´ciolatków. Szacuje si´, ˝e w mia-
r´ dorastania dzieci urodzonych w la-
tach wy˝u demograficznego i starzenia
si´ ludnoÊci Êwiata liczba m´˝czyzn
uskar˝ajàcych si´ na tego typu dolegli-
woÊci zwi´kszy si´ w ciàgu 25 lat ponad
dwukrotnie, do 330 mln.

JeÊli bodziec nerwowy z jakichÊ po-

wodów nie dociera do cz∏onka, wówczas
problemy ze wzwodem sà nieuchronne.
Zaburzenia takie mogà byç nast´pstwem
komplikacji po zabiegu usuni´cia ster-
cza u chorego na raka tego gruczo∏u, spo-
wodowanych uszkodzeniem nerwów
pràcia. Równie˝ wskutek cukrzycy mo-
˝e dojÊç do uszkodzenia neuronów i na-
czyƒ krwionoÊnych tego narzàdu. Wie-
le schorzeƒ neurologicznych, w tym
uszkodzenie rdzenia kr´gowego, choro-
ba Parkinsona, stwardnienie rozsiane czy
udar, bywa przyczynà podobnych pro-
blemów. Nastrój m´˝czyzny i jego samo-
poczucie równie˝ wp∏ywajà na przep∏yw
informacji wysy∏anych do cz∏onka. Nic
wi´c dziwnego, ˝e stres, depresja, niepo-
kój czy z∏oÊç cz´sto sà pod∏o˝em zabu-
rzeƒ erekcji.

Wykorzystujàc stale pog∏´biajàcà si´

wiedz´ o mechanizmach sterujàcych
oÊrodkowym uk∏adem nerwowym, na-
ukowcy rozpocz´li badania leków, któ-
re majà na niego oddzia∏ywaç. Apomor-
fina (nazwa handlowa: uprima) b´dzie
najprawdopodobniej jednym z pierw-
szych Êrodków zastosowanych w tera-
piach nowej generacji oddzia∏ujàcych

54 Â

WIAT

N

AUKI

Listopad 2000

WIDOK Z BOKU

WIDOK Z GÓRY

WIDOK Z PRZODU

OBSZARY MÓZGU

uaktywniajàce

si´ u m´˝czyzn podnieconych oglà-
daniem filmu erotycznego zlokalizo-
wano za pomocà emisyjnej tomogra-
fii komputerowej (PET). Choç ba-
dania nad oÊrodkami wy˝szych par-
tii mózgu sterujàcymi odruchami
seksualnymi sà w stadium poczàtko-
wym, ze zdj´ç wyraênie wynika, ˝e
w procesy te jest zaanga˝owanych
kilka obszarów kory mózgowej.

5% SCHORZENIA NEUROLOGICZNE

6% OPERACJE W OBR¢BIE MIEDNICY,
NAPROMIENIOWANIE LUB URAZY

15% LEKI

40% UK¸AD NACZYNIOWY

1% INNE PRZYCZYNY

3% ZABURZENIA HORMONALNE

30% CUKRZYCA

ZABURZENIA EREKCJI

majà wiele przyczyn, od stresu i innych powo-

dów psychologicznych a˝ po czynniki czysto fizjologiczne. Na wykresie
obok przedstawiono g∏ówne przyczyny ich powstawania; jak widaç, w wi´k-
szoÊci przypadków sà to niedomagania uk∏adu naczyniowego.

ZA ZGODÑ SERGE’A

STOLERU

Inserm

LAURIE GRACE

bezpoÊrednio na mózg, a nie jak viagra
– na cz∏onek. Zwi´ksza zdolnoÊç osià-
gania erekcji, gdy˝ ∏àczy si´ z recepto-
rami w komórkach nerwowych jàdra
przykomorowego oraz MPOA i w ten
sposób uaktywnia drogi nerwowe jà
wywo∏ujàce.

Apomorfina jest obecnie poddawana

testom przez US Food and Drug Admi-
nistration w celu zatwierdzenia jej do
u˝ytku. Ostateczna decyzja zapadnie naj-
prawodpodobniej wkrótce. Choç zwià-
zek ten stosuje si´ w medycynie od po-
nad wieku, na przyk∏ad w leczeniu cho-
roby Parkinsona, dopiero w latach osiem-
dziesiàtych naukowcy, m.in. R. Taylor
Segraves, psychiatra z Case Western Re-
serve University, i Jeremy P. W. Hea-
ton, urolog z Queen’s University w On-
tario, rozpocz´li jego badanie pod kà-
tem przydatnoÊci w leczeniu zaburzeƒ
wzwodu. Od tego czasu próby klinicz-
ne apomorfiny obj´∏y ponad 3 tys. m´˝-
czyzn, wykazujàc jej skutecznoÊç.

Podobnie jak wszystkie leki mo˝e

powodowaç dzia∏ania niepo˝àdane.
O ile w przypadku viagry, najpopular-
niejszego Êrodka w leczeniu zaburzeƒ
erekcji, b´dà to bóle g∏owy, zmniejsze-
nie dro˝noÊci nosa wskutek obrz´ku
Êluzówki oraz zaczerwienienia twarzy,
o tyle apomorfina mo˝e w poczàtko-
wym okresie przyjmowania wywo-
∏ywaç nudnoÊci. W przysz∏oÊci b´dzie-
my zapewne leczyli m´˝czyzn skutecz-
niej, ∏àczàc apomorfin´ z terapià ukie-
runkowanà bezpoÊrednio na stymula-
cj´ pràcia.

Seks i p∏eç

Jeszcze do niedawna odruchy seksu-

alne oraz mechanizmy sterowania
wzwodem badano przede wszystkim
u m´˝czyzn. Na szcz´Êcie, gdy dostrze-
˝ono, ˝e zaburzenia seksualne sà równie
powszechne i uleczalne u osób obu p∏ci,
zacz´∏o si´ to zmieniaç. Z jednego
z ostatnich badaƒ, w którym uczestni-
czy∏o ponad 3 tys. Amerykanów, wyni-
ka, ˝e na zaburzenia seksualne skar˝y

si´ wi´cej kobiet ni˝ m´˝czyzn – odpo-
wiednio 43% i 31%.

Wielu naukowców zajmuje si´ obec-

nie mechanizmami odpowiedzialnymi
za sterowanie odruchami seksualnymi
kobiet i mo˝liwoÊciami leczenia ich za-
burzeƒ seksualnych. W naszym labora-
torium przeprowadza si´ próby klinicz-
ne, aby ustaliç, czy apomorfina zwi´ksza
podniecenie seksualne majàcych z tym
problemy kobiet. Testujemy tak˝e no-
we urzàdzenie do stymulacji ∏echtacz-
ki z atestem FDA. Stwierdzono, ˝e w
przypadku kobiet z zaburzeniami sek-
sualnymi takie delikatne pobudzanie
wzmaga doznania, nawil˝enie Êcian po-
chwy, zdolnoÊç prze˝ywania orgazmu
i satysfakcj´ ze wspó∏˝ycia.

Badanie to uÊwiadomi∏o nam istnie-

nie pewnych podobieƒstw mi´dzy m´˝-
czyznami a kobietami w zakresie dzia-
∏ania mechanizmów oÊrodkowego uk∏a-
du nerwowego sterujàcych podniece-
niem, orgazmem i innymi odruchami
seksualnymi. Uzyskane dotychczas wy-
niki wskazujà, ˝e mechanizmy te sà nie-
zwykle podobne. Jak wspomniano wcze-
Êniej, i kobiety, i m´˝czyêni doÊwiadczajà
nocnego pobudzenia i sà podatni na za-
burzenia seksualne spowodowane za˝y-
waniem leków z grupy blokerów wy-
chwytu zwrotnego serotoniny.

OczywiÊcie, istniejà tak˝e zasadnicze

ró˝nice, na przyk∏ad w czasie refrakcji,
który musi up∏ynàç po orgazmie, aby
dana osoba mog∏a ponownie osiàgnàç
podniecenie seksualne. Kobiety do-

Êwiadczajà wielokrotnych orgazmów,
nie przechodzà bowiem praktycznie
okresu refrakcji, zaÊ u wi´kszoÊci m´˝-
czyzn trwa on od kilku minut do wielu
godzin.

Du˝o czasu up∏yn´∏o od odkrycia Le-

onarda da Vinci, który zauwa˝y∏, ˝e pod-
czas wzwodu pràcie nape∏nia si´ krwià,
nie zaÊ powietrzem czy substancjami du-
chowymi. Ostatnie dziesi´ciolecie okaza-
∏o si´ rewolucyjne nie tylko w dziedzinie
badaƒ nad erekcjà – zmieni∏o si´ zasadni-
czo nasze podejÊcie do zdrowia seksual-
nego. Jeszcze niewiele lat temu zaburzeƒ
wzwodu na ogó∏ nie leczono.

Dzisiaj problemy seksualne sà coraz

cz´Êciej rozpoznawane i omawiane. Mi-
liony m´˝czyzn uskar˝ajàcych si´ na
problemy z erekcjà uzyskujà pomoc
dzi´ki lepszemu zrozumieniu znacze-
nia zdrowia seksualnego i dost´pnoÊci
skuteczniejszych i wygodniejszych form
leczenia. Sàdzimy, ˝e w najbli˝szej
przysz∏oÊci b´dzie jeszcze wi´cej tera-
pii. G∏´bsza wiedza o roli mózgu w kon-
trolowaniu seksualnoÊci sprawia, ˝e
zaczynamy rozumieç – o specyficznych
potrzebach kobiet i m´˝czyzn decydu-
jà ∏àcznie umys∏ i cia∏o.

T∏umaczyli

Rafa∏ Âwierczyƒski i Agnieszka ˚elazowska

Â

WIAT

N

AUKI

Listopad 2000 55

LAURIE GRACE

0.5

PRAWDOPODOBIE¡STWO

WIEK

0.0

1.0

40

45

50

55

60

65

70

˚ADNE MINIMALNE ÂREDNIE DU˚E

IMPOTENCJA

to niedomaganie zwiàzane

z wiekiem. Bioràc pod uwag´ starzenie si´
ludnoÊci Êwiata, szacuje si´, ˝e za 25 lat pro-
blemy z erekcjà mo˝e mieç ponad 330 mln
m´˝czyzn.

Informacje o autorach

IRWIN GOLDSTEIN jest urologiem w Boston University i cz∏onkiem powsta-
∏ej w 1998 roku grupy zajmujàcej si´ badaniem oÊrodkowych mechanizmów
powstawania zaburzeƒ erekcji. Nale˝à do niej równie˝: John Bancroft z India-
na University, Fran•ois Giuliano z Wydzia∏u Medycyny w Université Paris-
-Sud, Jeremy P. W. Heaton z Queen’s University w Ontario, Ronald W. Lewis
z Medical College w Georgii, Tom F. Lue z University of California w San Fran-
cisco, Kevin E. McKenna z Northwestern University, Harin Padma-Nathan
z University of Southern California, Raymond Rosen z Robert Wood Johnson Me-
dical School, Benjamin D. Sachs z University of Connecticut, Taylor Segraves
z Case Western Reserve University i William D. Steers z University of Virgi-
nia. Wszyscy autorzy sà konsultantami lub prowadzà badania (ewentualnie ro-
bili to w przesz∏oÊci) dla jednej lub kilku firm farmaceutycznych, m.in. Abbott,
Eli Lilly, Merck, Pfizer i TAP. Sachs posiada akcje firmy Abbott. Heaton jest
wspó∏w∏aÊcicielem kilku patentów na Êrodki zawierajàce apomorfin´.

Literatura uzupe∏niajàca

IMPOTENCE AND ITS MEDICAL AND PSYCHOLOGICAL CORRELATES:

RESULTS OF THE MASSACHUSETTS MALE AGING STUDY.

H. A. Feld-

man i in.; Journal of Urology, vol. 151, nr 1, s. 54-61, I/1994.

NEURAL CONTROL OF PENILE ERECTION.

F. Giuliano, O. Ram-

pin, G. Benoit i A. Jardin; Urology Clinics of North America,
vol. 22, nr 4, s. 747-766, XI/1995.

THE BRAIN IS THE MASTER ORGAN IN SEXUAL FUNCTION: CENTRAL

NERVOUS SYSTEM CONTROL OF MALE AND FEMALE SEXUAL
FUNCTION.

K. McKenna; International Journal of Impotence

Research, vol. 11, dodatek 1, s. 548-555, 1999.

SEXUAL DYSFUNCTION IN THE UNITED STATES: PRELEVANCE

AND PREDICTORS.

E. O. Laumann, A. Paik i R. C. Rosen;

Journal of the American Medical Association, vol. 281, nr 6,
s. 537-544, 10 II 1999.