SLIM FILMS

P

ewnego pochmurnego styczniowego dnia tego roku
Lawrence Summers, rektor Harvard University, rozp´ta∏

prawdziwà burz´. Wystarczy∏a sugestia, ˝e jednà z przyczyn
nieproporcjonalnie ma∏ej liczby kobiet naukowców mogà byç
wrodzone ró˝nice w budowie mózgu obu p∏ci, by roznieciç
na nowo spór ciàgnàcy si´ od koƒca XIX wieku. Wtedy to na-
ukowcy wykazali, ˝e mózg kobiety jest zwykle mniejszy ni˝
m´˝czyzny, i niektórzy zacz´li powo∏ywaç si´ na ten fakt ja-
ko argument przemawiajàcy za mniejszà sprawnoÊcià inte-
lektualnà p∏ci pi´knej.

A jednak do dziÊ nikt nie znalaz∏ ˝adnego dowodu na to,

˝e anatomiczne odmiennoÊci uniemo˝liwiajà kobietom si´-
ganie po akademickie laury w matematyce, fizyce czy in˝y-

24

ÂWIAT NAUKI CZERWIEC 2005

Ró˝nice w budowie i aktywnoÊci
mi´dzy mózgiem kobiety
a m´˝czyzny sà znaczne.
Ich poznanie mo˝e przyczyniç si´
do opracowania w∏aÊciwych
dla p∏ci metod leczenia depresji,
schizofrenii i innych schorzeƒ

Larry Cahill

DWIE P¸CIE,

nierii [ramka na stronie 31]. Wykazano natomiast, ˝e mózg
m´˝czyzny i kobiety jest pod wieloma wzgl´dami bardzo po-
dobny. Niemniej naukowcy badajàcy ró˝ne aspekty jego funk-
cjonowania, od przetwarzania mowy i sposobu odnajdowania
drogi po zapami´tywanie emocji, w ciàgu ostatnich 10 lat
udokumentowali tak˝e zdumiewajàcà liczb´ strukturalnych,
biochemicznych i czynnoÊciowych ró˝nic mi´dzy p∏ciami.

Owe ró˝nice sà nie tylko interesujàcymi osobliwoÊciami

wyjaÊniajàcymi, dlaczego m´˝czyêni tak ch´tnie oglàdajà
Âwiat wed∏ug Bundych. Majà one znacznie powa˝niejsze kon-
sekwencje. Przemawiajà za koniecznoÊcià opracowania
odmiennych dla obu p∏ci metod leczenia wielu zaburzeƒ:
depresji, uzale˝nieƒ, schizofrenii czy zespo∏u stresu poura-

zowego (PTSD). Sprawiajà ponadto, ˝e naukowcy zajmujàcy
si´ strukturà i funkcjà mózgu muszà uwzgl´dniaç p∏eç ba-
danych podczas analizy wyników, a w∏aÊciwie ju˝ podczas
rekrutacji ochotników – w przeciwnym razie powinni liczyç
si´ z faktem, ˝e wnioski mogà byç mylàce.

Wyrzeêbiç mózg

DO NIEDAWNA NEUROLODZY

sàdzili, ˝e zró˝nicowanie budowy

mózgu obu p∏ci dotyczy w zasadzie tylko tych obszarów, któ-
re odpowiadajà za zachowania rozrodcze. W artykule „Sex
Differences in the Brain”, opublikowanym w Scientific Ame-
rican w 1966 roku, Seymour Levine ze Stanford University opi-
sa∏, jak hormony p∏ciowe powodujà, ˝e samce szczurów wspi-

CZERWIEC 2005 ÂWIAT NAUKI

25

DWA MÓZGI

najà si´ na samice, te zaÊ pr´˝à grzbiet
w ∏uk i wypinajà zad, by zwabiç zalotni-
ków. Levine wspomnia∏ w swej pracy
tylko o jednej cz´Êci mózgu – podwzgó-
rzu, ma∏ej strukturze le˝àcej u podstawy
mózgu, odpowiedzialnej za regulacj´
wytwarzania hormonów oraz kontrol´
podstawowych zachowaƒ, takich jak je-
dzenie, picie i seks. W konsekwencji ca-
∏e pokolenie neurologów wychowa∏o si´
w przeÊwiadczeniu, ˝e „p∏ciowe zró˝ni-
cowanie mózgu” odnosi si´ wy∏àcznie
do zachowaƒ rozrodczych, hormonów
p∏ciowych i podwzgórza.

Poglàd ten nie wytrzyma∏ jednak kon-

frontacji z nowszymi spostrze˝eniami
podkreÊlajàcymi wp∏yw p∏ci na wiele
aspektów dzia∏ania ludzkiego mózgu,
jak pami´ç, emocje, widzenie, s∏yszenie,
rozpoznawanie twarzy czy odpowiedê
na stres. Przez ostatnie 5–10 lat poja-
wia∏o si´ coraz wi´cej takich obserwacji
w zwiàzku z wprowadzeniem nowych
metod badaƒ: emisyjnej tomografii
pozytonowej (PET) i czynnoÊciowego
magnetycznego rezonansu jàdrowego
(fMRI) – zaawansowanych, nieinwazyj-
nych technik obrazowania medyczne-
go, które umo˝liwiajà podglàdanie dzia-
∏ania mózgu ˝yjàcych osób.

DoÊwiadczenia przeprowadzone ty-

mi metodami ujawni∏y anatomiczne
zró˝nicowanie rozmaitych obszarów
rozsianych po ca∏ym mózgu. Jill M.
Goldstein i jej wspó∏pracownicy z Har-
vard Medical School wykorzystali ma-
gnetyczny rezonans jàdrowy do zmie-
rzenia wielkoÊci wielu obszarów
korowych i podkorowych. Odkryli m.in.,

˝e pewne rejony kory czo∏owej, miejsca,
gdzie zachodzi wiele procesów poznaw-
czych, sà wi´ksze u kobiet ni˝ u m´˝-
czyzn, podobnie jak cz´Êç kory lim-
bicznej bioràcej udzia∏ w reakcjach
emocjonalnych. Z kolei u m´˝czyzn
wi´ksze sà niektóre obszary kory cie-
mieniowej, która uczestniczy w procesie
orientowania si´ w przestrzeni, oraz cia-
∏o migda∏owate – struktura pobudzana
przez informacje o ∏adunku emocjonal-
nym. Ró˝nice dotyczàce rozmiaru pew-
nych obszarów (i inne opisywane w tym
artykule) sà wzgl´dne – oddajà propor-

cj´ wielkoÊci danej struktury do ca∏ko-
witej wielkoÊci mózgu badanej osoby.

Jak si´ przypuszcza, ró˝nice w wiel-

koÊci pewnych obszarów mózgu od-
zwierciedlajà ich znaczenie dla orga-
nizmu. I tak naczelne polegajà raczej
na wzroku ni˝ na w´chu, szczury zaÊ
odwrotnie. W zwiàzku z tym w mózgu
naczelnych odpowiednio wi´kszy ob-
szar zajmuje si´ przetwarzaniem wra-
˝eƒ wzrokowych, u szczurów natomiast
dominujà struktury zwiàzane z funk-
cjonowaniem zmys∏u w´chu. Te anato-
miczne dysproporcje mi´dzy mózgiem
m´˝czyzny i kobiety mogà wi´c powo-
dowaç, ˝e sposób ich funkcjonowania
jest odmienny.

Ró˝nice mi´dzy p∏ciami da si´ za-

uwa˝yç tak˝e na poziomie komór-
kowym. Grupa Sandry Witelson z
McMaster University wykaza∏a, ˝e za-
g´szczenie neuronów w niektórych cz´-
Êciach kory p∏ata skroniowego, zwiàza-
nej z przetwarzaniem i rozumieniem
mowy, jest wi´ksze w mózgu kobiety ni˝

w mózgu m´˝czyzny. Po zliczeniu neu-
ronów w próbkach pobranych od zmar-
∏ych naukowcy ustalili, ˝e u m´˝czyzn
dwie z szeÊciu warstw kory tego rejonu
zawierajà mniejszà liczb´ neuronów w
jednostce obj´toÊci. Podobne wyniki uzy-
skano nast´pnie dla p∏ata czo∏owego.
Neurolodzy mogà teraz zajàç si´ zbada-
niem, czy ró˝nice te korelujà ze zdolno-
Êciami poznawczymi – na przyk∏ad czy
wzrost g´stoÊci neuronów w korze s∏u-
chowej kobiet poprawi ich wyniki w te-
stach sprawnoÊci j´zykowej.

Ró˝nice anatomiczne mogà byç w du-

˝ej mierze spowodowane aktywnoÊcià
hormonów p∏ciowych dzia∏ajàcych na
uk∏ad nerwowy w okresie p∏odowym.
Wp∏ywajà one na rozwój struktur móz-
gu i tworzenie po∏àczeƒ mi´dzy neuro-
nami, kszta∏tujàc architektur´ i zag´sz-
czenie komórek w ró˝nych obszarach.
Co ciekawe, te rejony mózgu, które w
badaniach Goldstein wykazywa∏y zale˝-
ne od p∏ci zró˝nicowanie anatomiczne,
odpowiadajà u zwierzàt rejonom o naj-
wi´kszej liczbie receptorów hormonów
p∏ciowych. Zale˝noÊç mi´dzy wielkoÊcià
pewnych obszarów u doros∏ych a miej-
scem dzia∏ania hormonów p∏ciowych w
˝yciu p∏odowym przemawia za tym, ˝e
przynajmniej niektóre ró˝nice w funk-
cjach poznawczych nie sà pochodnà kul-
tury ani zmian hormonalnych w okresie
dojrzewania p∏ciowego, lecz istniejà ju˝
w chwili narodzin.

Wrodzone sk∏onnoÊci

KILKA FRAPUJ

ÑCYCH OBSERWACJI

dokona-

nych podczas badaƒ behawioralnych
potwierdza, ˝e niektóre ró˝nice mi´dzy
p∏ciami pojawiajà si´ jeszcze przed uro-
dzeniem. Przez lata naukowcy wykazy-
wali, ˝e ch∏opcy i dziewczynki inaczej
dobierajà sobie zabawki. Ch∏opcy wy-
bierajà raczej pi∏ki i samochody, pod-
czas gdy dziewczynki ch´tniej si´gajà
po lalki. Ale nikt nie potrafi∏ rozstrzy-
gnàç, czy te preferencje sà podyktowa-
ne kulturà, czy mo˝e wrodzonymi w∏a-
ÊciwoÊciami mózgu.

Aby odpowiedzieç na to pytanie, Me-

lissa Hines z City University London
wraz z Gerianne M. Alexander z Texas
A&M University postanowi∏y przyjrzeç
si´ ma∏pom – naszym najbli˝szym ku-
zynom ze Êwiata zwierzàt. Grupie kocz-
kodanów zielonosiwych da∏y do wyboru
ró˝ne zabawki: szmaciane lalki, ci´˝a-
rówki oraz troch´ innych, neutralnych
p∏ciowo przedmiotów, jak ksià˝ki z ob-

26

ÂWIAT NAUKI CZERWIEC 2005

n

Neurobiolodzy odkryli anatomiczne, biochemiczne i funkcjonalne ró˝nice mi´dzy

mózgiem kobiety i m´˝czyzny.

n

OdmiennoÊci dotyczà niemal ca∏ego mózgu – rejonów zaanga˝owanych w mówienie,

pami´ç, emocje, widzenie, s∏yszenie, a tak˝e odnajdowanie drogi.

n

Naukowcy pracujà nad ustaleniem, jak te ró˝nice p∏ciowe powiàzaç ze sposobem

myÊlenia i zachowania si´ kobiet i m´˝czyzn. Odkrycia na tym polu mogà przyczyniç si´
do opracowania p∏ciowo specyficznych metod leczenia zaburzeƒ psychicznych
– schizofrenii, depresji, uzale˝nieƒ i zespo∏u stresu pourazowego.

Przeglàd /

Dwa mózgi

Intrygujàce wyniki badaƒ nad zachowaniem ludzi

i zwierzàt to kolejne argumenty za tezà,

˝e mózgi obu p∏ci ró˝nià si´ ju˝ w chwili narodzin.

razkami. Okaza∏o si´, ˝e samce najd∏u-
˝ej zajmowa∏y si´ zabawkami dla ch∏op-
ców, samice zaÊ sp´dza∏y czas tak jak
dziewczynki. Ksià˝ki z obrazkami i inne
neutralne zabawki okaza∏y si´ jednako-
wo interesujàce dla obu p∏ci.

To raczej ma∏o prawdopodobne, by

koczkodany dzia∏a∏y pod presjà ludzkiej
kultury. Wyniki badania dowodzà wi´c,
˝e dobór zabawek przez dzieci jest przy-
najmniej w cz´Êci spowodowany wro-
dzonymi ró˝nicami biologicznymi. Roz-
bie˝ne preferencje, jak równie˝ wszystkie
anatomiczne odmiennoÊci w budowie
mózgu obu p∏ci pojawi∏y si´ prawdopo-
dobnie w toku ewolucji jako efekt presji
selekcyjnej. W badaniach, w których u˝y-
to zabawek, zarówno ch∏opcy, jak i sam-
ce koczkodanów, wybierajà te przedmio-
ty, które mogà byç wprawiane w ruch i
prowokujà przepychanki i utarczki. Wy-
daje si´, ˝e cechy te pozwalajà na çwicze-
nie zachowaƒ przydatnych podczas polo-
waƒ czy zdobywania partnerki. Podobnie
mo˝na przyjàç hipotez´, ˝e osobniki p∏ci
˝eƒskiej wybierajà zabawki sprzyjajàce

doskonaleniu umiej´tnoÊci niezb´dnych
w przysz∏oÊci podczas wychowywania
dzieci.

Zespó∏ Simona Barona-Cohena z Uni-

versity of Cambridge obra∏ innà, rów-
nie pomys∏owà drog´ badania wp∏ywu
genów i wychowania na kszta∏towanie
odmiennoÊci mi´dzy kobietà i m´˝-
czyznà. Naukowcom znany by∏ fakt, ˝e
niemowl´ta p∏ci m´skiej i ˝eƒskiej w
ró˝nym stopniu interesujà si´ innymi
ludêmi. Baron-Cohen ze swojà stu-
dentkà Svetlanà Lutchmayà opisali fakt,
˝e jednoroczne dziewczynki sp´dzajà
wi´cej czasu na obserwowaniu matki
ni˝ jednoroczni ch∏opcy. A gdy tak
ma∏ym dzieciom pozwoli si´ wybieraç
film do oglàdania, dziewczynki d∏u˝ej
patrzà na obrazy twarzy ludzkich, pod-
czas gdy ch∏opcy sk∏aniajà si´ ku filmom
o samochodach.

OczywiÊcie preferencje te mogà byç

skutkiem ró˝nic w sposobie zajmowa-
nia si´ niemowl´tami odmiennej p∏ci
przez doros∏ych. Aby wyeliminowaç ten
czynnik, Baron-Cohen i jego studenci

zabrali kamer´ wideo na oddzia∏ po∏o˝-
niczy, by zarejestrowaç sk∏onnoÊci jed-
nodniowych noworodków. Pokazywano
im albo przyjacielskie twarze studentek,
albo ruchome mechanizmy, które kolo-
rem, wielkoÊcià i kszta∏tem przypomi-
na∏y twarze studentek, a nawet zawie-
ra∏y przemieszane elementy obrazujàce
ich charakterystyczne cechy. Aby unik-
nàç stronniczoÊci, badacze na tym eta-
pie doÊwiadczenia nie znali jeszcze p∏ci
dzieci. Gdy obejrzano nagrane taÊmy,
okaza∏o si´, ˝e dziewczynki d∏u˝ej ob-
serwowa∏y rzeczywiste twarze, podczas
gdy ch∏opców ciekawi∏y g∏ównie obiek-
ty mechaniczne. Tak wi´c odmiennoÊç
zainteresowaƒ by∏a ewidentna od pierw-
szego dnia ˝ycia, z czego wynika, ˝e
zró˝nicowanie p∏ciowe jest wbudowa-
ne w nasz aparat poznawczy ju˝ w ∏o-
nie matki.

W szponach stresu

P

¸CIOWE ZRÓ˚NICOWANIE

biochemicznych

cech mózgu i jego konstrukcji anato-
micznej w wielu przypadkach wp∏ywa na
to, jak m´˝czyêni i kobiety reagujà na
zmiany w otoczeniu oraz jak odbierajà
i zapami´tujà sytuacje stresowe. Dobrze
to widaç na przyk∏adzie cia∏a migda-
∏owatego. Naukowcy, m.in. Goldstein,
zaobserwowali, ˝e jest ono wi´ksze u
m´˝czyzn ni˝ u kobiet, a u samców
szczurów neurony tego obszaru tworzà
liczniejsze po∏àczenia z innymi komór-
kami nerwowymi ni˝ u samic. Mo˝na
wi´c przypuszczaç, ˝e ró˝nice anato-
miczne przyczyniajà si´ do odmienne-
go reagowania obu p∏ci na stres.

Aby oceniç, czy cia∏o migda∏owate sa-

micy i samca rzeczywiÊcie inaczej od-
powiada na stres, zespó∏ Kathariny
Braun z Otto-von-Guericke-Universität
w Magdeburgu w Niemczech na krót-
ko odstawi∏ m∏ode koszatniczki od mat-
ki. Dla tych po∏udniowoamerykaƒskich

CZERWIEC 2005 ÂWIAT NAUKI

27

JILL M. GOLDSTEIN

Har

var

d Medical School and Brigham and W

omen

’s Hospital, Connors Center for W

omen

’s Health and Gender Biology

;

NA PODST

A

WIE JILL M. GOLDSTEIN i in

.

CEREBR

AL COR

TEX

, tom 11, nr 6, s. 490-497, VI/2001

LARRY CAHILL uzyska∏ tytu∏ doktora neu-
rologii w 1990 roku w University of Cali-
fornia w Irvine. Nast´pne dwa lata sp´-
dzi∏ w Niemczech, badajàc mechanizmy
uczenia si´ i zapami´tywania u suwaków
(drobnych gryzoni blisko spokrewnionych
z myszoskoczkami) za pomocà ró˝nych
technik obserwowania komórek mózgu,
po czym powróci∏ do Irvine, gdzie obec-
nie jest profesorem nadzwyczajnym na
Wydziale Neurobiologii i Zachowania i
cz∏onkiem Center for the Neurobiology of
Learning and Memory.

O

AUTORZE

RÓ˚NA WIELKOÂå

OBSZARY WI¢KSZE U KOBIET

OBSZARY WI¢KSZE U M¢˚CZYZN

P∏at
skroniowy

Ró˝nice anatomiczne mi´dzy mózgiem
kobiety i m´˝czyzny znajdujemy we
wszystkich p∏atach. Gdy zespó∏ Jill M.
Goldstein z Harvard Medical School
zmierzy∏ wzgl´dnà obj´toÊç wybranych
obszarów kory mózgu (wyra˝onà jako
u∏amek ca∏kowitej obj´toÊci mózgu), oka-
za∏o si´, ˝e inne obszary mózgu sà wi´k-
sze u kobiet, a inne u m´˝czyzn (poni˝ej).
Niejasne pozostaje, czy te anatomiczne
rozbie˝noÊci sà przyczynà ró˝nic w zdol-
noÊciach poznawczych.

P∏at
ciemieniowy

P∏at
czo∏owy

P∏at
potyliczny

gryzoni, które w naturalnym Êrodowisku
˝yjà w du˝ych koloniach, ka˝da, nawet
chwilowa, izolacja musi byç wstrzàsem
emocjonalnym. Naukowcy zmierzyli na-
st´pnie g´stoÊç receptorów serotoniny
na neuronach ró˝nych obszarów móz-
gu. Serotonina to neuroprzekaênik
(czàsteczka sygna∏owa przenoszàca
informacj´ mi´dzy neuronami), który
ma kluczowe znaczenie dla zachowaƒ
emocjonalnych. (Fluoksetyna np., ina-
czej prozac, bioxetin lub deprexetin,
przed∏u˝a dzia∏anie serotoniny, blo-
kujàc jej wychwyt zwrotny ze szczeliny
synaptycznej).

Naukowcy umieÊcili m∏ode koszat-

niczki w takim miejscu, by s∏ysza∏y na-
wo∏ywania matki, i odkryli, ˝e ten bo-
dziec s∏uchowy powodowa∏ wzrost
g´stoÊci receptorów serotoniny na neu-
ronach cia∏a migda∏owatego m∏odych
samców, natomiast obni˝a∏ ich g´stoÊç
u samic. Choç trudno na tej podstawie
wyciàgaç wnioski dotyczàce ludzi, wyni-
ki te wskazujà, ˝e jeÊli coÊ podobnego
dzieje si´ w mózgu dzieci, to oddzielenie
od matki mo˝e w diametralnie odmien-
ny sposób wp∏ywaç na samopoczucie
noworodków ró˝nej p∏ci. Eksperymen-
ty podobne do opisanego sà niezb´dne

do wyjaÊnienia, dlaczego zaburzenia l´-
kowe sà o wiele cz´stsze u dziewczynek
ni˝ u ch∏opców.

Kolejnym rejonem mózgu, nieco ina-

czej zbudowanym u kobiety i m´˝czy-
zny, a tak˝e reagujàcym na stres w za-
le˝ny od p∏ci sposób, jest hipokamp
– struktura bioràca udzia∏ w przechowy-
waniu wspomnieƒ oraz zapami´tywa-
niu punktów orientacyjnych w terenie.
Techniki obrazowania konsekwentnie
pokazujà, ˝e hipokamp jest wi´kszy u
kobiet. Ta anatomiczna ró˝nica zdaje si´
dobrze korelowaç z tym, w jaki sposób
m´˝czyêni i kobiety odnajdujà drog´. Z
wielu badaƒ wynika, ˝e panowie ch´t-
niej pos∏ugujà si´ okreÊlaniem odleg∏oÊci
i kierunków (tzw. nawigacja zliczenio-
wa), podczas gdy panie skupiajà si´ na
rozpoznawaniu charakterystycznych
obiektów (punktów topograficznych). In-
teresujàce, ˝e podobne ró˝nice zaobser-
wowano tak˝e u szczurów. Samce poru-
szajà si´ w labiryncie, wykorzystujàc
informacj´ o kierunku i po∏o˝eniu, pod-
czas gdy samice w tych samych koryta-
rzach odnajdujà drog´ dzi´ki punktom
orientacyjnym. (Naukowcom pozosta∏o
jeszcze do udowodnienia, ˝e samce
szczurów niech´tnie pytajà o drog´).

Okaza∏o si´ tak˝e, ˝e neurony hipo-

kampa dzia∏ajà inaczej u samic i sam-
ców, przynajmniej podczas nabywania i
zapami´tywania doÊwiadczeƒ. Janice
M. Juraska z University of Illinois i jej
wspó∏pracownicy wykazali, ˝e uloko-
wanie szczurów we wzbogaconym Êro-
dowisku (klatki pe∏ne zabawek oraz to-
warzystwo innych szczurów sprzyjajàce
oddzia∏ywaniom spo∏ecznym) powodo-
wa∏o inne zmiany w strukturze komó-
rek nerwowych hiopokampa u samic, a
inne u samców. U samic obfitoÊç bodê-
ców wzmaga∏a rozga∏´zianie si´ den-
drytów, wieloramiennych struktur przy-
pominajàcych korzenie drzew, które
odbierajà sygna∏y od innych komórek
nerwowych. Zmiany te przypuszczalnie
odzwierciedla∏y wzrost liczby po∏àczeƒ
mi´dzy neuronami, co – jak si´ uwa˝a –
ma zwiàzek z powstawaniem pami´ci.
W przypadku samców z∏o˝one Êrodowi-
sko nie mia∏o ˝adnego wp∏ywu na sto-
pieƒ rozga∏´zienia dendrytów lub na-
wet nieznacznie go zmniejsza∏o.

Jednak w sytuacjach stresowych cza-

sami lepiej uczà si´ samce szczurów. Ze-
spó∏ Tracey J. Shors z Rutgers Universi-
ty odkry∏, ˝e krótka ekspozycja na seri´
jednosekundowych elektrowstrzàsów
poprawia∏a wykonywanie wyuczonych
zadaƒ i jednoczeÊnie zwi´ksza∏a g´stoÊç
po∏àczeƒ dendrytycznych z innymi neu-
ronami w mózgach samców, niekorzyst-
nie zaÊ wp∏ywa∏a na procesy pami´cio-
we i liczb´ po∏àczeƒ mi´dzy neuronami
samic. Odkrycia takie majà interesujàce
implikacje spo∏eczne. Im wi´cej wiemy
o odmiennoÊciach mechanizmów zapa-
mi´tywania informacji, tym lepiej mo-
˝emy kszta∏towaç i ró˝nicowaç warun-
ki uczenia si´ ch∏opców i dziewczynek.

Choç hipokamp samiczek szczurów

niekorzystnie reaguje na ostry stres, to
wydaje si´ bardziej odporny na przed∏u-
˝ajàce si´ dzia∏anie bodêca stresowego.
Zespó∏ Cheryl D. Conrad z Arizona State
University zamknà∏ szczury na szeÊç go-
dzin w drucianej klatce, co wywo∏uje
niepokój tych zwierzàt. Nast´pnie na-
ukowcy ocenili odpornoÊç neuronów hi-
pokampa na ÊmiercionoÊnà neuro-
toksyn´ (jest to standardowa metoda
mierzenia wp∏ywu stresu na komórki).
D∏ugotrwa∏e ograniczenie ruchu spra-
wi∏o, ˝e neurony hipokampa samców
sta∏y si´ bardziej wra˝liwe na toksyn´,
nie obserwowano natomiast ˝adnego
efektu u samic. Ta i podobne do niej ob-
serwacje wskazujà, ˝e samice sà znacz-

28

ÂWIAT NAUKI CZERWIEC 2005

GERIANNE M. ALEXANDER I MELISSA HINES;

Evolution and Human Behavior

, tom 23, nr 6 s. 467-479, XI/2002

ZA ZGODÑ ELSEVIER

PI¸KA

P

rocent czasu

ko

ntaktu z zabawkà

30

20

10

0

-
-
-
-
-
-
-
-

SAMOCHÓD

POLICYJNY

„KOBIECE”

ZABAWKI

LALKA CZERWONA

MISKA

Samce Samice

„M¢SKIE”

ZABAWKI

NATURALNE PREFERENCJE

Koczkodany zielonosiwe (Cercopithecus aethiops)
obserwowane przez Gerianne M. Alexander z Texas
A&M Univeristy oraz Meliss´ Hines z City Univer-
sity London wykazywa∏y podczas wybierania za-
bawek takie same preferencje jak ch∏opcy i dziew-
czynki. Samce (górne zdj´cie) sp´dza∏y wi´cej
czasu na zabawie ci´˝arówkami, podczas gdy sa-
mice (dolne zdj´cie) bardziej interesowa∏y si´ lal-
kami (wykres). Taki wzór zachowaƒ przemawia za
tym, ˝e równie˝ ludzkie wybory w dzieciƒstwie mo-
gà byç w du˝ej mierze wynikiem szczególnego
ukszta∏towania obwodów neuronalnych, a nie wy-
∏àcznie efektem wychowania.

nie lepiej wyposa˝one przez natur´ w
mechanizmy broniàce mózg przed skut-
kami przewlek∏ego stresu. Co prawda,
nadal nie jest jasne, co chroni ich ko-
mórki hipokampa przed niszczycielskim
wp∏ywem negatywnych bodêców, ale
najprawdopodobniej uczestniczà w tym
hormony p∏ciowe.

Ca∏oÊç czy szczegó∏y

KONTYNUUJ

ÑC BADANIA

nad tym, jak mózg

radzi sobie ze stresujàcymi sytuacjami i
jak je rejestruje, odkryliÊmy, ˝e m´˝czyê-
ni i kobiety zupe∏nie inaczej zapami´tu-
jà zdarzenia wzbudzajàce emocje. Wie-
my, ˝e u zwierzàt w procesie tym bierze
udzia∏ cia∏o migda∏owate. W jednym z
naszych pierwszych eksperymentów po-
kazaliÊmy ochotnikom dwie serie filmów.
Podczas jednej sesji oglàdali sceny bru-
talnych przest´pstw lub zn´cania si´ nad
zwierz´tami, w drugiej – zdarzenia emo-
cjonalnie neutralne. Podczas ka˝dej se-
sji rejestrowaliÊmy aktywnoÊç ich mózgu
za pomocà PET. Kilka tygodni póêniej
sprawdziliÊmy, co pami´tali.

OdkryliÊmy, ˝e ochotnicy zapami´ta-

li tym wi´cej filmów, im wy˝szà aktyw-
noÊç mia∏y neurony cia∏a migda∏owate-
go w czasie oglàdania. Potwierdzi∏y to
dalsze testy prowadzone nie tylko w na-
szym laboratorium. I wtedy zwróci∏em
uwag´ na coÊ dziwnego – w niektórych
badaniach aktywacja komórek cia∏a
migda∏owatego dotyczy∏a wy∏àcznie pra-
wej pó∏kuli mózgu, z kolei w innych ak-
tywnoÊç da∏o si´ zaobserwowaç po le-
wej stronie. Zda∏em sobie spraw´, ˝e
pierwsze doÊwiadczenia dotyczy∏y m´˝-
czyzn, a drugie – kobiet. Od tego czasu
trzy dalsze eksperymenty potwierdzi∏y
moje spostrze˝enia dotyczàce tego, jak
mózg m´˝czyzny i kobiety radzi sobie z
zapami´tywaniem emocji – dwa sà dzie-
∏em mojego zespo∏u, trzeci wykonano
w pracowni Johna Gabrielego i Turha-
na Canli ze Stanford.

Odkrycie, ˝e mózgi m´˝czyzn i kobiet

w zupe∏nie inny sposób przetwarzajà ta-
kie same emocjonujàce zdarzenia, spo-
wodowa∏o, ˝e zadaliÊmy sobie pytanie,
jakie znaczenie majà owe rozbie˝noÊci.
Poszukujàc odpowiedzi, odwo∏aliÊmy
si´ do liczàcej ponad sto lat teorii, we-
d∏ug której prawa pó∏kula mózgu zaj-
muje si´ sednem problemu, podczas gdy
lewà poch∏ania analiza szczegó∏ów. Je-
Êli za∏o˝enia te sà prawdziwe, to leki wy-
gaszajàce aktywnoÊç cia∏a migda∏owate-
go powinny os∏abiç zdolnoÊç m´˝czyzn

do przypominania sobie istoty porusza-
jàcego wydarzenia (zaburzajàc dzia∏a-
nie prawego cia∏a migda∏owatego),
kobietom zaÊ powinny utrudniaç odtwa-
rzanie szczegó∏ów (wp∏ywajàc na dzia-
∏anie lewego cia∏a migda∏owatego).

Tak dzia∏ajàcym lekiem jest Êrodek

z grupy beta-blokerów, propranolol.
Blokuje on receptory adrenaliny oraz
jej pochodnej, noradrenaliny, a przez to
hamuje aktywacj´ neuronów cia∏a mig-
da∏owatego i w konsekwencji os∏abia
zdolnoÊç zapami´tywania sytuacji wy-

wo∏ujàcych emocje. PodaliÊmy ten
zwiàzek m´˝czyznom i kobietom przed
pokazem slajdów o ma∏ym ch∏opcu, któ-
remu podczas spaceru z matkà przy-
darzy∏ si´ okropny wypadek. Tydzieƒ
póêniej sprawdziliÊmy, co zapami´tali.
M´˝czyêni, którym podano proprano-
lol, gorzej zapami´tali istot´ zdarzenia
– na przyk∏ad fakt, ˝e ch∏opiec zosta∏
potràcony przez samochód. Z kolei ko-
biety nie pami´ta∏y o ma∏o istotnych
szczegó∏ach – na przyk∏ad o tym, ˝e
ch∏opiec niós∏ pi∏k´.

CZERWIEC 2005 ÂWIAT NAUKI

29

T.

J. SHORS, J. F

ALDUTO I B. LEUNER

;

Eur

opean Journal of Neur

oscience

, tom 19, s. 145-150, I/2004 (

na gór

ze

);

C. D. CONRAD

Arizona State University

(na dole

)

W porównaniu z samicami hipokamp samców szczurów zupe∏nie inaczej reaguje
zarówno na ostry, jak i na przed∏u˝ajàcy si´ stres.

SAMIEC

SAMICA

OSTRY STRES

Badania przeprowadzone przez zespó∏ Tracey J. Shors z Rut-
gers University pokaza∏y, ˝e krótkotrwa∏y stres powodowa∏
wzrost g´stoÊci kolców dendrytycznych w neuronach hipo-
kampa u samców i spadek u samic (mikrofotografie i wykres).
Kolce sà miejscami odbioru bodêców pobudzajàcych od in-
nych neuronów. Poniewa˝ hipokamp jest zaanga˝owany w

procesy uczenia si´ i za-
pami´tywania, uzyska-
ne wyniki sugerujà, ˝e
krótkotrwa∏y stres móg∏-
by u∏atwiaç uczenie si´
m´˝czyznom, a utrud-
niaç kobietom.

SAMIEC SAMICA

Liczba k

olców dendr

ytycznych

na mikrometr

25

20

15

10

5

0

-

-

-

-

-

-

Stres

Brak stresu

ZESTRESOWANY HIPOKAMP

PRZEWLEK¸Y STRES

D∏ugotrwa∏y stres mo˝e zwi´kszyç podatnoÊç hipokampa samców szczurów na uszkodzenia.
Gdy Cheryl D. Conrad, J. L. Jackson oraz L. S. Wise z Arizona State University podali prze-
wlekle stresowanym szczurom neurotoksyn´, mózgi samców ponios∏y znacznie wi´ksze szko-
dy (mikrofotografie poni˝ej).

Samiec

Kolec
dendrytyczny

Cia∏o
komórki

Odga∏´zienia

dendrytu

NEURON HIPOKAMPA

Fragment

odga∏´zienia

PRZED STRESEM

PO STRESIE

Samica

Uszkodzony obszar

Uszkodzony obszar

W jednym z nowszych badaƒ stwier-

dziliÊmy, ˝e potrafimy niemal natych-
miast wykrywaç ró˝nice w dzia∏aniu obu
pó∏kul m´˝czyzn i kobiet podczas reak-
cji na materia∏y wywo∏ujàce emocje.
Mózgi ochotników oglàdajàcych nie-
przyjemne fotografie reagowa∏y ju˝ po
oko∏o 300 ms – odpowiedê ta widoczna
jest jako skok potencja∏u w zapisie ak-
tywnoÊci elektrycznej. We wspó∏pracy z
zespo∏em Antonelli Gasbarri z Universi-
ta degli Studi dell’Aquila we W∏oszech
odkryliÊmy, ˝e w przypadku m´˝czyzn
ten krótki impuls, nazwany falà P300,
jest wyraêniejszy w zapisie znad prawej
pó∏kuli, a kobiet – znad lewej. A zatem
p∏ciowe zró˝nicowanie przetwarzania
wra˝eƒ emocjonalnych pojawia si´ ju˝
po oko∏o 300 ms od zdarzenia – na d∏u-
go, zanim cz∏owiek ma szans´ uÊwiado-
miç sobie, co widzia∏.

Odkrycia te mogà mieç istotne zna-

czenie w leczeniu PTSD. We wczeÊniej-
szych badaniach zespo∏u Gustava Schel-
linga z Ludwig-Maximilians-Universität
w Monachium wykryto, ˝e propranolol
i podobne leki, jeÊli by∏y stosowane w
ramach zwyk∏ej terapii na oddziale in-
tensywnej opieki medycznej (oiomie),
os∏abiajà pami´ç o traumatycznych prze-

˝yciach. Zainspirowany naszymi odkry-
ciami Schelling ustali∏, ˝e – przynaj-
mniej w warunkach oiomu – efekt ten
dotyczy g∏ównie kobiet. Wobec tego na-
wet podczas intensywnej terapii leka-
rze, zlecajàc podawanie leków, powinni
braç pod uwag´ p∏eç pacjentów.

P∏eç a zaburzenia psychiczne

ZESP

Ó¸ STRESU POURAZOWEGO

nie jest je-

dynym zaburzeniem psychicznym, któ-
re przebiega inaczej u m´˝czyzn i ko-
biet. Przeprowadzone przez zespó∏
Mirka Diksica z McGill University ba-
dania z zastosowaniem PET pokaza∏y,
˝e wytwarzanie serotoniny by∏o Êrednio
a˝ o jednà trzecià ni˝sze u kobiet ni˝ u
m´˝czyzn, co mog∏oby wyjaÊniaç, dla-
czego majà one wi´ksze sk∏onnoÊci do
depresji – zaburzenia powszechnie le-
czonego lekami podwy˝szajàcymi st´-
˝enie serotoniny.

Podobnie jest z uzale˝nieniami. Neu-

roprzekaênikiem zaanga˝owanym w od-
czuwanie przyjemnoÊci towarzyszàcej
za˝ywaniu narkotyków jest dopamina.
Badajàc szczury, grupa Jill B. Becker
z University of Michigan w Ann Arbor
odkry∏a, ˝e u samic estrogeny zwi´k-
szajà uwalnianie dopaminy w tych ob-

szarach mózgu, które uczestniczà w
regulacji zachowaƒ poszukiwania nar-
kotyku. Co wi´cej, efekt estrogenu jest
d∏ugotrwa∏y – sprawia, ˝e ∏aknà ko-
kainy nawet wiele tygodni po ostat-
niej dawce. Takie ró˝nice wra˝liwoÊci,
zw∏aszcza na Êrodki pobudzajàce, jak
kokaina czy amfetamina, mog∏yby wy-
jaÊniç, dlaczego kobiety sà bardziej
podatne na uzale˝nienia i dlaczego pro-
gresja od pierwszych prób z narkoty-
kiem do g∏´bokiego uzale˝nienia jest
w ich przypadku tak szybka.

30

ÂWIAT NAUKI CZERWIEC 2005

CIA¸O MIGDA¸OWATE I PAMI¢å EMOCJONALNA

OBRAZY LUDZKIEGO MÓZGU uzyskane me-
todà PET przez zespó∏ Mirka Diksica z McGill
University ujawniajà, ˝e m´˝czyêni znacznie
szybciej ni˝ kobiety wytwarzajà serotonin´.
Poniewa˝ poziom serotoniny wp∏ywa na nasz
nastrój, odkrycie to mo˝e pomóc w wyjaÊnie-
niu, dlaczego wi´cej kobiet ni˝ m´˝czyzn cier-
pi na depresj´.

Z badaƒ prowadzonych przez mój zespó∏ wynika, ˝e cia∏o migda∏owate, kluczowe dla zapami´tywania poruszajàcych sytuacji,
reaguje w inny sposób u m´˝czyzn i kobiet oglàdajàcych zdj´cia wzbudzajàce emocje, na przyk∏ad zdj´cie rozk∏adajàcych si´ szczàt-
ków zwierz´cych. M´˝czyêni silnie reagujàcy na fotografie mieli najwy˝szà aktywnoÊç cia∏a migda∏owatego prawej pó∏kuli (ob-
raz i schemat z lewej) i po dwóch tygodniach najdok∏adniej przypominali sobie widziany obraz; kobiety poruszone zdj´ciami i
najlepiej je zapami´tujàce cechowa∏a wysoka aktywnoÊç lewego cia∏a migda∏owatego (obraz i schemat z prawej). Dalsze bada-
nia przynios∏y jeszcze ciekawsze wnioski. Zwiàzane z p∏cià ró˝nice w aktywnoÊci cia∏a migda∏owatego le˝àcego w prawej i le-
wej pó∏kuli mózgu sprawiajà, ˝e kobiety lepiej zachowujà w pami´ci szczegó∏y emocjonujàcej sytuacji, m´˝czyêni zaÊ zapami´-
tujà raczej jej istot´.

ZA ZGODÑ L

ARRY’EGO CAHILL

A i in

.

LEARNING AND MEMOR

Y

, tom 11, nr 3; 2004. (

na gór

ze

);

MIRK

O DIKSIC

Montr

eal Neur

ological Institute, McGill University

, PNA

S

, tom 94, str

. 5308-5313, © 1997 NA

TIONAL ACADEMY OF SCIENCES USA (

na dole

)

M¢˚CZYZNA

Prawe cia∏o
migda∏owate

Lewe cia∏o
migda∏owate

Wysoka aktywnoÊç

Niska aktywnoÊç

KOBIETA

SAMIEC

SAMICA

Wysoka
produkcja

Niska
produkcja

Równie˝ nieprawid∏owoÊci b´dàce

pod∏o˝em schizofrenii ró˝nià m´˝czyzn
i kobiety. Grupa Rubena Gura i Raquel
Gur z University of Pennsylvania poÊwi´-
ci∏a wiele lat na badania zwiàzanych z
p∏cià ró˝nic w budowie i funkcjonowa-
niu mózgu. W jednym z projektów
mierzyli oni wielkoÊç kory oczodo∏owo-
-czo∏owej, obszaru zaanga˝owanego w
kontrolowanie emocji, i porównywali jà
z wielkoÊcià cia∏a migda∏owatego. Od-
kryli, ˝e stosunek wielkoÊci kory oczo-
do∏owo-czo∏owej do cia∏a migda∏owa-
tego (OAR – orbitofrontal to amygdala
ratio) jest znacznie wi´kszy u kobiet ni˝
u m´˝czyzn. Na podstawie tych wyni-
ków mo˝na spekulowaç, ˝e kobiety dzi´-
ki temu lepiej potrafià kontrolowaç reak-
cje emocjonalne.

W dodatkowych doÊwiadczeniach na-

ukowcy odkryli, ˝e stosunek OAR jest za-
burzony w schizofrenii, choç w nieco in-
nym stopniu u m´˝czyzn i kobiet. Jak
mo˝na si´ by∏o spodziewaç, schizofre-
niczki majà w porównaniu ze zdrowymi
rówieÊniczkami obni˝ony OAR. Dziwne
jest to, ˝e chorzy m´˝czyêni w porówna-
niu ze zdrowymi majà ten stosunek pod-
wy˝szony. Choç relacje te pozostajà nie-
zrozumia∏e, to jednak przemawiajà za
tym, ˝e schizofrenia jest nieco innym
schorzeniem u m´˝czyzn i kobiet oraz
˝e sposób jej leczenia powinien zostaç
dostosowany do p∏ci pacjenta.

Kwestia p∏ci

W OG

¸OSZONYM W

2001 roku obszernym

raporcie na temat zale˝noÊci mi´dzy ró˝-
nicami p∏ciowymi a zdrowiem renomo-
wana National Academy of Science pod-
kreÊla: „P∏eç, czyli bycie m´˝czyznà lub
kobietà, jest podstawowym czynnikiem,
który nale˝y braç pod uwag´ podczas
planowania i analizowania badaƒ na-
ukowych na ka˝dym poziomie i we
wszystkich dziedzinach nauk biomedycz-
nych i zwiàzanych ze zdrowiem”.

Neurobiolodzy sà nadal daleko od po-

sk∏adania w ca∏oÊç rozmaitych frag-
mentów wiedzy o p∏ciowoÊci mózgu. Cià-
gle identyfikujà nowe ró˝nice zwiàzane
z p∏cià, okreÊlajà ich wp∏yw na procesy
poznawcze i zwiàzki z chorobami prze-
jawiajàcymi si´ nieprawid∏owym funk-
cjonowaniem mózgu. Niemniej ju˝ dziÊ
wiadomo, ˝e ró˝nice nie ograniczajà si´
do obszaru podwzgórza i sfery rozmna-
˝ania. Naukowcy i klinicyÊci nie zawsze
sà pewni, która droga najszybciej dopro-
wadzi do pe∏nego rozszyfrowania wp∏y-

wu p∏ci na mózg, ale nie widzà ju˝ sen-
su w powrocie do dawnego za∏o˝enia,
˝e z badaƒ jednej p∏ci wyp∏ywajà wnios-
ki jednakowo odnoszàce si´ do obu.

n

CZERWIEC 2005 ÂWIAT NAUKI

31

RICK FRIEDMAN

Corbis

Istota szara

Na poczàtku roku rektor Harvard University Lawrence Summers wyprowadzi∏ z
równowagi wiele osób, sugerujàc, ˝e biologiczna natura mózgu mo˝e przynajmniej
w cz´Êci wyjaÊniaç, dlaczego kobiety rzadziej ni˝ m´˝czyêni odnoszà sukcesy w ka-
rierze akademickiej. Nancy Hopkins, biolog z pobliskiego Massachusetts Institute
of Technology, by∏a do tego stopnia ura˝ona sugestià Summersa, ˝e opuÊci∏a sal´
w czasie jego wystàpienia.

A co tak naprawd´ mówià badania naukowe? Dowody na zwiàzek mi´dzy odmien-

noÊcià anatomicznà a mo˝liwoÊciami intelektualnymi sà trudne do zdobycia. Ró˝-

nice mi´dzy p∏ciami w standardowych
testach na inteligencj´ sà zaniedbywal-
ne, stwierdza si´ jedynie, ˝e jedne zada-
nia nieznacznie lepiej rozwiàzujà kobie-
ty, a inne – m´˝czyêni. I choç neurolodzy
odkryli wiele przyk∏adów zró˝nicowania
p∏ciowego zarówno w strukturze, jak i
w funkcjonowaniu mózgu, nikt obecnie
nie jest w stanie stwierdziç, czy owe ró˝-
nice majà jakikolwiek wp∏yw na sukce-
sy zawodowe w nauce – a jeÊli majà, to
jak ich efekt porównaç z dzia∏aniem
czynników kulturowych.

Jest jednak mo˝liwe, ˝e mózg m´˝-

czyzny i kobiety mo˝e ró˝nymi drogami
zmierzaç do osiàgni´cia zbli˝onego ogól-

nego poziomu intelektualnego. Wyniki jednego z ostatnich badaƒ przeprowadzo-
nych pod kierunkiem Richarda Haiera przez pracowników University of California
w Irvine oraz University of New Mexico wskazujà, ˝e podczas rozwiàzywania pro-
blemów obie p∏cie mogà inaczej wykorzystywaç szare komórki. Amerykaƒscy na-
ukowcy po∏àczyli wyniki uzyskane za pomocà magnetycznego rezonansu jàdrowego
(MRI) oraz testów poznawczych i opracowali mapy korelujàce obj´toÊç istoty bia-
∏ej i szarej w ró˝nych cz´Êciach mózgu z wynikami testów na inteligencj´. Istota
szara sk∏ada si´ z cia∏ komórek nerwowych, które przetwarzajà informacje, istota
bia∏a jest natomiast utworzona przez wypustki neuronów zwane aksonami, po-
przez które jedna komórka przekazuj´ informacj´ innej. Zespó∏ Haiera znalaz∏ za-
równo u m´˝czyzn, jak i kobiet zwiàzek mi´dzy wielkoÊcià istoty szarej lub bia∏ej
a wynikami testów, ale obszary mózgu wykazujàce takà korelacj´ sà zupe∏nie in-
ne u obu p∏ci.

Wyniki te nie zosta∏y jeszcze potwierdzone przez innych badaczy. Ale nawet

jeÊli tak si´ stanie, naukowcy nadal nie b´dà znali odpowiedzi na postawione
wczeÊniej pytanie. Co, jeÊli cokolwiek, majà te ró˝nice wspólnego ze sposobem
myÊlenia m´˝czyzn i kobiet?

LAWRENCE SUMMERS natknà∏ si´ w
lutym na ekip´ telewizyjnà, gdy szed∏ na
zebranie swego wydzia∏u.

Tabula rasa. Spory o natur´ ludzkà. Steven Pinker; Gdaƒskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2005.
Mózg i p∏eç. O biologicznych ró˝nicach mi´dzy kobietami i m´˝czyznami. Deborah Blum; Pró-

szyƒski i S-ka, 2004

Mózg a p∏eç. Doreen Kimura; Âwiat Nauki, s. 84-93; XI/1992.
Brain Gender. Melissa Hines; Oxford University Press, 2004.
Exploring the Biological Contributions to Human Health: Does Sex Matter? Red. Theresa M. Wi-

zemann i Mary-Lou Pardue; National Academy Press, 2001.

Male, Female: The Evolution of Human Sex Differences. David Geary; American Psychological

Association, 1998.

JEÂLI CHCESZ WIEDZIEå WI¢CEJ

Lekcje ze Âwiatem Nauki
www.swiatnauki.pl