ĝląskie Studia Historyczno-Teologiczne 2007, t. 40, z. 1, s. 131–140

KATARZYNA

ĝLEBARSKA

Uniwersytet

ĝląski w Katowicach

KONTAKTY MIĉDZYLUDZKIE W OBLICZU

UTRWALONYCH STEREOTYPÓW

(NA PRZYKàADZIE POLSKI I NIEMIEC)

„Mi

áoĞü czáowieka [...] jest najwyĪszą wartoĞcią w porządku doczesnym, zapew-

nia warunki dla pokoju zarówno spo

áecznego, jak i miĊdzynarodowego, poniewaĪ

umacnia bratersk

ą wiĊĨ, áączącą wszystkich ludzi”

1

. Mi

áoĞü stanowi „pozytywną

postaw

Ċ ku” i umiejscawiana jest na przeciwlegáym do nienawiĞci kraĔcu kontinu-

um wszelkich ludzkich odczu

ü

2

. Cz

Ċsto moĪna spotkaü siĊ z nieco wyĞwiechta-

nym okre

Ğleniem: „miáoĞü to mocne sáowo”. W kontaktach miĊdzyludzkich chodzi

jednak nie tyle o powszechnie rozumian

ą miáoĞü, lecz przede wszystkim o „posta-

w

Ċ ku” drugiemu czáowiekowi, a wiĊc serdecznoĞci i ĪyczliwoĞci wobec niego.

U podstawy ludzkiego stowarzyszania si

Ċ i wspóádziaáania leĪą bowiem uczucia,

jakie

Īywią do siebie ludzie

3

. Prawdziwa mi

áoĞü wymaga wiedzy o obiekcie ko-

chania. Trudno jest bowiem kocha

ü kogoĞ, kogo siĊ nie zna. OkreĞlone uczucia do

drugiej osoby s

ą zatem wynikiem sposobu, w jaki ją spostrzegamy. Percepcja oto-

czenia zale

Īy w gáównym stopniu od postaw przejawianych przez czáowieka, czyli

wzgl

Ċdnie staáych skáonnoĞci do pozytywnego lub negatywnego ustosunkowania

si

Ċ do innych osób, przedmiotów i zdarzeĔ. Ludzie opierają czĊsto swój emocjo-

nalny stosunek do okre

Ğlonego obiektu na przekonaniach i Ğwiadomych opiniach

na jego temat. Konkretne postawy b

Ċdą siĊ zatem ksztaátowaáy na bazie posiada-

nej na dany temat wiedzy, która determinowa

ü moĪe emocjonalny stosunek jed-

nostki, a tak

Īe konkretne zachowania przejawiane przez nią wobec obiektu posta-

wy. Je

Īeli czáowiek nie dysponuje dostateczną wiedzą dotyczącą np. innej osoby,

si

Ċga czĊsto po gotowe i dostĊpne informacje na jej temat. W takich okolicznoĞ-

ciach naj

áatwiej skorzystaü z utrwalonych od pokoleĔ stereotypów.

„Niemcy s

ą dokáadni, Szkoci skąpi, chorzy záoĞliwi” – ta czĊsto sáyszana i po-

wtarzana kategoria okre

ĞleĔ charakteryzuje wybraną grupĊ jako pewną homoge-

niczn

ą caáoĞü. Stereotypy stanowią zatem nadmiernie uproszczone oraz nasyco-

1

Cyt. P a w e

á V I, OrĊdzie na IV ĝwiatowy DzieĔ Pokoju 1971, za: P a w e á V I, List apostol-

ski „Octogesima adveniens”, nr 23, [w:] Dokumenty nauki spo

áecznej KoĞcioáa, t. 2, Rzym, Lublin

1996, s. 63.

2

M. G r z y w a k - K a c z y

Ĕ s k a za: W. S z e w c z y k, Rozumieü siebie i innych, Tarnów 2002,

s. 123.

3

Por. D. J o h a n s o n, Podaj d

áoĔ, Warszawa 1992, s. 24.

KATARZYNA

ĝLEBARSKA

132

ne warto

Ğciowaniem schematy osób lub grup

4

. Okre

Ğlone postawy wobec innych

kszta

átowaü siĊ mogą na bazie osobistych doĞwiadczeĔ bądĨ mogą byü przejmo-

wane od innych. W przypadku internalizowania postawy innych osób pojawia si

Ċ

niebezpiecze

Ĕstwo ulegania stereotypom, a wiĊc dokonywania bardzo uproszczo-

nej charakterystyki okre

Ğlonych grup osób.

Idealizowanie grupy, do której przynale

Īy jednostka, stanowi naturalną skáon-

no

Ğü czáowieka. CzĊsto towarzyszy temu zjawisku pogardliwy i nieprzychylny

stosunek do przedstawicieli innych grup (traktowanych jako „obcy”). Percepcja
mi

Ċdzygrupowa (na zasadzie „my” – „inni”) jest przejawem dąĪenia do porządko-

wania obrazu rzeczywisto

Ğci. Wynikająca stąd skáonnoĞü do klasyfikowania ludzi

na kategorie spo

áeczne prowadzi czĊsto do asymilacji wewnątrzgrupowej, pole-

gaj

ącej na przecenianiu podobieĔstw czáonków tej samej grupy, oraz do kontrastu

mi

Ċdzygrupowego, mianowicie wyolbrzymianiu róĪnic miĊdzy czáonkami róĪnych

grup

5

. Ujednolicanie obrazu grupy nasila si

Ċ szczególnie wobec osób naleĪących

do „obcych” grup, co sprzyja powstawaniu stereotypów.

Stereotypy rozpatrywane s

ą jako powszechnie podzielana wiedza zbiorowa,

która przekazywana jest w obr

Ċbie danej spoáecznoĞci (podejĞcie kulturowe)

6

.

Stereotypy grupowe stanowi

ą zatem rodzaj schematu kategorialnego (jednostki

wiedzy), dzi

Ċki któremu osoba, operując niewielką wiedzą faktyczną, moĪe szyb-

ko wyrobi

ü sobie subiektywnie pewne sądy na temat reprezentantów okreĞlonych

grup spo

áecznych

7

. W

áaĞnie owa moĪliwoĞü szybkiego wydawania ogólnego są-

du na temat cz

áonków róĪnych grup, konkretyzowania wobec nich oczekiwaĔ

oraz podejmowania okre

Ğlonych dziaáaĔ, przy maáym nakáadzie intelektualnym,

przyczynia si

Ċ do áatwoĞci tworzenia i dáugotrwaáego utrzymywania siĊ stereoty-

pów

8

. Stereotypy grupowe (w tym stereotypy etniczne) rozpatrywane mog

ą byü

ze wzgl

Ċdu na posiadany pierwiastek deskryptywny oraz ewaluatywny. Zdarza siĊ,

Īe opis danej narodowoĞci róĪni siĊ znacząco od oceny dokonywanej przez inną
nacj

Ċ. W deskrypcji Niemca na przykáad przewaĪają cechy pozytywne, co nie za-

wsze zgadza si

Ċ ze stosunkiem Polaków wobec tej grupy

9

.

Stereotypy powstaj

ą stosunkowo wczeĞnie, nawet kilkuletnie dzieci posiadają

ju

Ī wykrystalizowane stereotypy dotyczące okreĞlonych grup spoáecznych (m.in.

stereotypy mniejszo

Ğci etnicznych). Geneza stereotypów związana jest z dwoma

4

Por. B. W e i g l, Stereotypy i uprzedzenia, [w:] Psychologia, red. J. Strelau, t. 3, Gda

Ĕsk 2002,

s. 206.

5

Por. M. K o f t a, Stereotypy i uprzedzenia a stosunki mi

Ċdzygrupowe: stare problemy i nowe

idee, [w:] My

Ğlenie stereotypowe i uprzedzenia. Mechanizmy poznawcze i afektywne, red. M. Kofta,

Warszawa 2004, s. 24.

6

Por. B. W e i g l, Stereotypy i uprzedzenia..., s. 207.

7

Por. M. K o f t a, G. S

Ċ d e k, Struktura poznawcza stereotypu etnicznego, bliskoĞü wyborów par-

lamentarnych, a przejawy antysemityzmu, [w:] Kolokwia Psychologiczne nr 1: Stereotypy i uprze-
dzenia, red. Z. Chlewi

Ĕski, I. Kurcz, Warszawa 1992, s. 69.

8

Por. M. K o f t a, Stereotypy i uprzedzenia..., s. 25.

9

Por. I. K u r c z, J. M a c i

ą t e k, Stereotypy róĪnych narodowoĞci wystĊpujące u dorosáych

Polaków. Doniesienie z bada

Ĕ pilotaĪowych, [w:] Kolokwia Psychologiczne nr 1: Stereotypy i uprze-

dzenia, red. Z. Chlewi

Ĕski, I. Kurcz, Warszawa 1992, s. 201, 212.

KONTAKTY MI

ĉDZYLUDZKIE W OBLICZU UTRWALONYCH STEREOTYPÓW

133

zjawiskami, mianowicie z wzorcami post

Ċpowania przejmowanymi od innych oraz

z procesami spo

áecznej kategoryzacji

10

.

Na poziomie interpersonalnym, obejmuj

ącym relacje rodzice-dziecko, czy teĪ

nauczyciel-ucze

Ĕ, stereotypy rozpowszechniane są poprzez wzorce spoáeczne na

skutek obserwowania i internalizowania gotowych postaw np. rodziców wobec
okre

Ğlonych grup spoáecznych. Transmisja stereotypów moĪe obejmowaü przeka-

zywanie wspólnych kulturowo stereotypów od osoby do osoby b

ądĨ teĪ z pokole-

nia na pokolenie. Wyró

Īniü moĪna tu oddziaáywanie jawne, jak otwarte wyraĪa-

nie s

ądów na temat pewnych grup, jak równieĪ oddziaáywanie poĞrednie, poprzez

ukazywanie np. zachowa

Ĕ pewnych osób lub grup w okreĞlonych sytuacjach. DuĪą

rol

Ċ w przekazywaniu stereotypów odgrywa komunikacja masowa, w której sądy

oraz wizerunki etniczne czy te

Ī rasowe są wytwarzane i przetwarzane w progra-

mach informacyjnych, rozmowach, a tak

Īe w reklamach

11

.

Stereotypy cechuje nadogólno

Ğü, czyli skáonnoĞü do ujednolicania wszystkich

cz

áonków danej grupy poprzez przypisywanie im identycznych cech, oraz niewielka

podatno

Ğü na zmiany.

12

Istnieje pogl

ąd, Īe raz sformuáowany stereotyp jest niezwy-

kle trwa

áy oraz zasadniczo niemodyfikowalny

13

. Jednym ze szkodliwych czynników

wp

áywających na utrzymywanie siĊ niepoĪądanych percepcji i postaw miĊdzygru-

powych jest samospe

ániająca siĊ przepowiednia

14

. Stawiaj

ąc pewną hipotezĊ na te-

mat natury drugiego cz

áowieka lub grupy, osoba doprowadza czĊsto do pojawienia

si

Ċ rzeczywistych dowodów, potwierdzających wyjĞciowe zaáoĪenie. NajczĊĞciej

proces ten przebiega etapowo i obejmuje sformu

áowanie báĊdnej hipotezy na te-

mat okre

Ğlonej osoby oraz traktowanie jej zgodnie z wáasnymi oczekiwaniami, co

z kolei powoduje reakcje danej jednostki w postaci zachowania potwierdzaj

ące-

go pocz

ątkowe zaáoĪenie

15

. Pocz

ątkowo báĊdne przekonanie znajduje potwier-

dzenie w rzeczywisto

Ğci, co, zgodnie z zasadą samospeániającej siĊ przepowiedni,

dowodzi s

áusznoĞci posiadanych stereotypów i przyczynia siĊ do ich utrwalania.

Posiadane schematy poznawcze osadzone s

ą jednak w okreĞlonym kontekĞcie

informacyjnym. Dlatego te

Ī zmiana okreĞlonego kontekstu powinna istotnie wpáy-

wa

ü na skáonnoĞü do posáugiwania siĊ stereotypami w ocenie innych. ModyfikacjĊ

okre

Ğlonych postaw miĊdzygrupowych umoĪliwia bezpoĞredni kontakt. Jednym ze

sposobów os

áabiania ingerencji stereotypu w tworzeniu sądu na temat innej gru-

py jest sk

áonienie okreĞlonych grup do wspóápracy: „Gdy bowiem pomiĊdzy cy-

wilizacjami ró

Īnych ludów, podobnie jak miĊdzy poszczególnymi ludĨmi, nawią-

10

Por. B. W e i g l, Stereotypy i uprzedzenia..., s. 208.

11

Por. A. M a a s s, L. A r c u r i, J

Ċzyk a stereotypizacja, [w:] Stereotypy i uprzedzenia, red. C. N.

Macrae, Ch. Stangor, M. Hewston, Gda

Ĕsk 1999, s. 163.

12

Por. B. W e i g l, Stereotypy i uprzedzenia..., s. 207, 208.

13

Por. M. K o f t a, Stereotypy i uprzedzenia..., s. 25, 26.

14

Por. L. J u s s i m, Ch. F l e m i n g, Samospe

ániająca siĊ przepowiednia a utrzymywanie siĊ ste-

reotypów spo

áecznych: rola interakcji diadycznych i siá spoáecznych, [w:] Stereotypy i uprzedzenia,

red. C. N. Macrae, Ch. Stangor, M. Hewston, Gda

Ĕsk 1999, s. 136.

15

Por. M. L e w i c k a, R. W o j c i s z k e, Wiedza jednostki i s

ądy o Ğwiecie spoáecznym, [w:]

Psychologia, red. J. Strelau, t. 3, Gda

Ĕsk, 2002, s. 75.

KATARZYNA

ĝLEBARSKA

134

zuje si

Ċ szczery dialog, z áatwoĞcią wytwarza siĊ wówczas miáoĞü braterska”

16

.

Wspó

ápraca pomiĊdzy czáonkami róĪnych grup sprzyja bowiem wyjĞciu ponad po-

dzia

áy i utworzeniu nowej kategorii – „my”, dziĊki której postawy miĊdzygrupo-

we s

ą bardziej pozytywne.

„Plany wspó

ádziaáania dla rozwoju powiąĪą ludy z sobą, jeĪeli wszyscy oby-

watele [...] b

Ċdą oĪywieni miáoĞcią braterską i szczerym pragnieniem ugruntowa-

nia na ca

áym Ğwiecie jednej powszechnej cywilizacji. Wtedy rozpocznie siĊ dia-

log skoncentrowany wokó

á czáowieka [...]”

17

.

Przekszta

ácenie kontaktów miĊdzy grupami w kontakt indywidualny to kolejny

sposób modyfikacji wp

áywu istniejących stereotypów na kontakty miĊdzyludzkie.

Osoby przestaj

ą siĊ bowiem traktowaü schematycznie, przez pryzmat cech przypi-

sywanych ca

áej grupie. Spostrzegają siĊ natomiast jako niepowtarzalne jednostki,

posiadaj

ące indywidualne wáaĞciwoĞci czy doĞwiadczenia. Traktowanie okreĞlonej

osoby jako odr

Ċbnej jednostki, a wiĊc nie na tle caáej grupy, powoduje, Īe wpáyw

stereotypów w tworzeniu s

ądu na jej temat wyraĨnie maleje.

18

Istniej

ące stereotypy rozpatrywane są czĊsto „tu i teraz” na podstawie aktual-

nego sposobu spostrzegania obcej grupy. Podej

Ğcie takie nie zawsze jest wyczer-

puj

ące, gdyĪ ksztaátowanie siĊ i funkcjonowanie okreĞlonego wizerunku innych

ma swoje korzenie w przesz

áoĞci, wykraczając tym samym poza teraĨniejszoĞü.

Jednym ze

Ĩródeá formuáowania siĊ okreĞlonych sposobów spostrzegania innych

narodowo

Ğci jest paradygmat narodów i grup etnicznych.

19

Paradygmat ten jest

trwa

áy i silnie zakorzeniony w przeszáoĞci, nawet tej bardzo odlegáej, jednoczeĞ-

nie wci

ąĪ Īywy i aktywny spoáecznie. Przykáadem staü siĊ mogą postawy przeja-

wiane przez Polaków wobec Niemców, zakorzenione w odleg

áej przeszáoĞci, jed-

nak wci

ąĪ ksztaátujące siĊ wraz z biegiem wydarzeĔ.

Przekonanie „nie b

Ċdzie nigdy Niemiec Polakowi bratem” funkcjonuje od wie-

ków i, wydaje si

Ċ, na staáe zagnieĨdziáo siĊ w ĞwiadomoĞci Polaków, co sprzyjaáo

kszta

átowaniu stereotypu, kreowaniu emocji, postaw i ocen, czĊsto mijających siĊ

z rzeczywisto

Ğcią. Choü postawy Polaków byáy zróĪnicowane, Niemców spostrze-

gano jako posiadaczy obcych wzorów kulturowych, innych zasad cywilizacyjnych
i zasad organizacji

Īycia, róĪniących siĊ wiarą, jĊzykiem oraz ubiorem.

Pomimo

Īe w wyniku rozbiorów znaczne ziemie polskie znalazáy siĊ pod pano-

waniem pruskim, nie wszyscy Prusacy spostrzegani byli przez Polaków jako wro-
gowie

20

. Niech

Ċü skierowana byáa najczĊĞciej w kierunku sprawujących wáadzĊ,

16

Cyt. P a w e

á V I, Populorum progressio, nr 73 [w:] Dokumenty nauki spoáecznej KoĞcioáa, t. 2,

Rzym–Lublin 1996, s. 32.

17

Tam

Īe, s. 32.

18

Por. M. K o f t a, Stereotypy i uprzedzenia..., s. 25.

19

Teoretyczne uj

Ċcie formuáowania stereotypów etnicznych wg Z. BokszaĔskiego za: V. J u l k o w -

s k a, Historiografia polska II po

áowy XIX wieku jako Ĩródáo i rezerwuar stereotypów narodowoĞcio-

wych, [w:] Stereotypy narodowo

Ğciowe na pograniczu, red. W. Bonusiak, Rzeszów 2002, s. 20.

20

Por. W. W r z e s i

Ĕ s k i, Wróg czy sąsiad? Z badaĔ nad ksztaátowaniem siĊ obrazu Niemca

w

Ğród Polaków, [w:] W cieniu przeszáoĞci. O stosunkach polsko-niemieckich, red. W. WrzesiĔski,

Warszawa 1986, s. 134.

KONTAKTY MI

ĉDZYLUDZKIE W OBLICZU UTRWALONYCH STEREOTYPÓW

135

zauwa

Īano jednak umiejĊtnoĞü lepszego od Polaków gospodarowania oraz lepszej

organizacji

Īycia. WĞród Polaków funkcjonowaá dychotomiczny obraz zachod-

nich s

ąsiadów, dzielący ich na Prusaków, spostrzeganych jako wrogów, zasáugują-

cych g

áównie na kpiny i szyderstwo, oraz zawsze zachowujących swoją odrĊbnoĞü

Niemców. W potocznych wyobra

Īeniach Prusacy widziani byli jako przedsiĊbior-

czy, sprytni, nieuczciwie i nieetycznie osi

ągający zyski. Niemcy natomiast uchodzi-

li w oczach Polaków za niebezpiecznego i wrogiego s

ąsiada, któremu brak w Īyciu

idea

áów, poczucia estetyki, czy etyki w stosunkach miĊdzyludzkich, ale od które-

go mo

Īna siĊ uczyü organizacji, gospodarki oraz techniki.

Stereotypy dotycz

ące innej grupy etnicznej ksztaátują siĊ zazwyczaj przez dáugi

czas, jednak pod wp

áywem gwaátownych wydarzeĔ ulegają krystalizacji. Kolejne

rozbiory, polityka wynarodowienia, ograniczanie polskich swobód narodowych
w zaborze pruskim, jak równie

Ī dalsze wydarzenia zapoczątkowaáy ksztaátowanie

nowych wyobra

ĪeĔ na temat Niemców. Przestaá funkcjonowaü podziaá na Prusaka

i Niemca, powstawa

áy natomiast sądy i ogólne opinie przedstawiające caáą tĊ grupĊ

narodow

ą jako ludzi wyrachowanych, obáudnych, dbających wyáącznie o wáasne

interesy, uni

Īonych jedynie wobec wáadzy. Dlatego teĪ zabiegi Hitlera o uzyska-

nie i sprawowanie w

áadzy nie byáy zaskoczeniem dla Polaków, poniewaĪ mieĞ-

ci

áy siĊ w istniejącym juĪ stereotypie Niemca. Twierdzono jednak, Īe nie moĪna

Niemców tylko krytykowa

ü, naleĪy takĪe poczyniü starania w celu ich zrozumie-

nia, a tak

Īe czerpaü od nich wiedzĊ, która przyczyni siĊ do nadąĪania za rozwojem

cywilizacyjnym

Ğwiata

21

. Zauwa

Īano równieĪ, Īe wojna nie do koĔca zniszczy-

áa wszystkie zalety i pozytywne cechy charakteru tej nacji, dlatego teĪ w niektó-
rych Niemcach nie widziano wroga, lecz niebezpiecznego s

ąsiada. Takiej postawie

sprzyja

áa myĞl, iĪ o zbrodnie i okrucieĔstwa wojenne nie naleĪy obwiniaü caáego

narodu niemieckiego, lecz jedynie te osoby, które zosta

áy wychowane w gáĊbokim

duchu nienawi

Ğci do tego, co obce i „nie niemieckie”.

Relacje polsko-niemieckie s

ą bardzo zróĪnicowane. PodáoĪe tej zmiennoĞci

upatrywane jest cz

Ċsto w róĪnicy interesów miĊdzy oboma paĔstwami, jak rów-

nie

Ī posiadaniem odmiennych wartoĞci i kultury politycznej. Stosunki polsko-nie-

mieckie to jednak nie tylko relacje pomi

Ċdzy politykami, równie waĪny jest spo-

sób, w jaki obywatele obu krajów spostrzegaj

ą siĊ nawzajem.

Stosunki polsko-niemieckie bardzo cz

Ċsto opierają siĊ na utrwalonych od po-

kole

Ĕ stereotypach, obecnych w Īyciu Polaków w postaci gotowych sądów, ocen,

a nawet

Īartów i anegdot. Na postawy Polaków wobec zachodnich sąsiadów duĪy

wp

áyw ma historia áącząca oba narody, przede wszystkim ta najmniej odlegáa, zwią-

zana z II wojn

ą Ğwiatową i okupacją. Nie wszystkie jednak skojarzenia z Niemcami

zawieraj

ą negatywny áadunek emocjonalny. Przykáadowo, istnieje przekonanie, Īe

mieszka

Ĕców tego kraju charakteryzuje pracowitoĞü, dokáadnoĞü oraz porządek,

samo pa

Ĕstwo kojarzy siĊ czĊsto z dobrobytem, bogactwem i jakoĞcią wytwarza-

nych dóbr. Wed

áug istniejącego stereotypu „typowy” Niemiec spostrzegany jest

21

Por. W. W r z e s i

Ĕ s k i, Wróg czy sąsiad?..., s. 160.

KATARZYNA

ĝLEBARSKA

136

jako pracowity i dok

áadny, brak mu jednak bardziej „ludzkich” cech, jak ciepáo,

tolerancja,

ĪyczliwoĞü, czy otwartoĞü na innych. RównieĪ okreĞlenie oddające Īy-

ciow

ą filozofiĊ okupacyjnych Niemiec „Übermensch” wydaje siĊ, Īe na staáe za-

pad

áo w pamiĊci Polaków, przez co Niemcy czĊsto spostrzegani są jako zarozu-

miali oraz przekonani o w

áasnej wyĪszoĞci.

Istnieje pogl

ąd, Īe wpáyw na posiadane przekonania ma poziom wyksztaácenia.

Im jest ono wy

Īsze, tym bardziej osoby skáonne są do spostrzegania niemieckiego

porz

ądku, pracowitoĞci lub dokáadnoĞci, niski poziom edukacji jednostkowej wią-

Īe siĊ natomiast z kojarzeniem Niemiec przede wszystkim z wojną, przeĞladowa-
niami i uciskiem. Wykszta

ácenie niewątpliwie odgrywa ogromną rolĊ w sposobie

spostrzegania innych. Uwidacznia si

Ċ to chociaĪby w jakoĞci kontaktów z obco-

krajowcami. Wizyta w innym pa

Ĕstwie czĊsto nie jest równoznaczna z poznaniem

jego mieszka

Ĕców. Wyksztaácenie, przejawiające siĊ m.in. w znajomoĞci jĊzyka

obcego, literatury, otwarciem na now

ą wiedzĊ, przyczynia siĊ do gáĊbszego pozna-

nia kultury, zwyczajów oraz cech obcokrajowców. Indywidualny kontakt sprawia,
Īe jednostka, w ksztaátowaniu konkretnej postawy, bazuje na wáasnym doĞwiad-
czeniu, nie kieruj

ąc siĊ istniejącymi stereotypami.

Ró

Īnice w przekonaniach na temat paĔstwa niemieckiego i jego mieszkaĔców

zauwa

Īyü moĪna takĪe w poszczególnych grupach wiekowych. Osoby starsze, któ-

re osobi

Ğcie doĞwiadczyáy okrucieĔstwa wojny, czĊsto spostrzegają obywateli nie-

mieckich inaczej ni

Ī czynią to ludzie máodzi.

Na postawy wobec Niemców maj

ą równieĪ wpáyw przekonania Polaków o tym,

jak my

Ğlą o nich sami Niemcy. Stosunek ten najczĊĞciej spostrzegany jest jako

nieprzychylny, a wr

Ċcz niechĊtny

22

. Rzadko uwa

Īają oni PolskĊ za kraj sympa-

tyczny i atrakcyjny turystycznie, do

Ğü nisko ceniąc równieĪ osiągniĊcia w nauce

i kulturze.

Niemcy cz

Ċsto nie posiadają skrystalizowanego zdania na temat Polaków.

Wynika

ü moĪe to z niewielkiej wiedzy na temat wschodnich sąsiadów. Informacje

czerpane s

ą najczĊĞciej z kontaktów z polskimi emigrantami oraz z mediów, co po-

woduje przewag

Ċ skojarzeĔ negatywnych. Powszechnie funkcjonujący obraz Polaka

obejmuje przest

ĊpczoĞü, nielegalną pracĊ, brak kwalifikacji, jak równieĪ biedĊ.

Osobisty kontakt z Polsk

ą powoduje, Īe jest ona lepiej spostrzegana, wzrasta teĪ

sympatia do Polaków oraz akceptacja ich obecno

Ğci w Īyciu codziennym. Coraz

rzadziej tak

Īe Polska spostrzegana jest przez Niemców jako zacofana i zapóĨnio-

na cywilizacyjnie, zauwa

Īane są natomiast pracowitoĞü obywateli oraz wzrost go-

spodarczy kraju. Osoby, które mia

áy bezpoĞredni kontakt ze swoim wschodnim

s

ąsiadem, posiadają lepszy obraz tego kraju. Dostrzegana zaczyna byü polska ser-

deczno

Ğü, goĞcinnoĞü, kuchnia, a nawet coraz wiĊksza pracowitoĞü. Typową cechą

Polaków jest, wed

áug Niemców, przede wszystkim religijnoĞü.

22

Por., M. F a

á k o w s k i, A. P o p k o, Niemcy o Polsce i Polakach 2000–2006. Gáówne wnioski

z bada

Ĕ. Komunikat z badania Instytutu Spraw Publicznych, Badania przeprowadzone w ramach

projektu Polska–Niemcy. Wzajemny wizerunek Polaków i Niemców w obliczu wspólnej obecno

Ğci

w UE, maj, 2006, s. 3.

KONTAKTY MI

ĉDZYLUDZKIE W OBLICZU UTRWALONYCH STEREOTYPÓW

137

Du

Īą rolĊ w tworzeniu wáasnej postawy wobec Polaków odgrywa wyksztaáce-

nie. Osoby z wy

Īszym wyksztaáceniem mają skáonnoĞü do oceniania Polski przez

pryzmat miejsca urlopowego, krajobrazów, korzystnych cen oraz cech obywate-
li, jak np. go

ĞcinnoĞü. W przeciwieĔstwie, osoby mniej wyksztaácone dostrzegają

w obrazie Polski wi

Ċcej negatywnych cech, przede wszystkim skáonnoĞü do prze-

st

ĊpczoĞci oraz podejmowania pracy „na czarno”. Ten ostatni aspekt jest szcze-

gólnie nasycony negatywnym

áadunkiem, poniewaĪ traktowany jest jako zagro-

Īenie, ze wzglĊdu na potencjalnie zmniejszającą siĊ iloĞü wolnych miejsc pracy
dla samych Niemców.

Funkcjonuj

ące stereotypy zmieniają siĊ w czasie. Proces ten nie jest gwaátow-

ny, lecz dokonuje si

Ċ powoli. OkreĞlone stereotypy mogą traciü swoją wartoĞü

podczas wieloletniego nawet rozwoju cz

áowieka. ZauwaĪyü moĪna, Īe stereotyp

Niemca sprzed pi

ĊüdziesiĊciu lat róĪni siĊ od obecnego.

Równie

Ī wstąpienie Polski do Unii Europejskiej w znaczny sposób wpáywa na

stosunek Polaków do zachodnich s

ąsiadów. Spostrzeganie siebie jako obywateli

Europy spowodowa

áo, Īe mieszkaĔcy obu krajów zaczynają traktowaü siĊ wza-

jemnie jak cz

áonkowie jednej grupy nadrzĊdnej, bĊdącej ponad wszelkimi podzia-

áami narodowoĞciowymi. Bowiem: „wzajemne stosunki miĊdzy paĔstwami naleĪy
uk

áadaü wedle zasady prawdy i sprawiedliwoĞci, dlatego ich rozwój moĪe zyskaü

przez czynne po

áączenie siá i umysáów”.

23

Koegzystencja w nowej Europie powo-

duje podwajanie to

ĪsamoĞci jej mieszkaĔców, mianowicie zachowanie czĊĞci toĪ-

samo

Ğci starej (narodowoĞciowej) oraz przyswajanie nowej, interkulturowej (eu-

ropejskiej). Proces kszta

átowania siĊ europejskiej toĪsamoĞci opiera siĊ na ciągáej

adaptacji, zanikaniu dotychczasowych uprzedze

Ĕ, nabywaniu nowych cech kultu-

rowych oraz ogólnej integracji.

24

Sprzyja

ü moĪe to przeáamaniu stereotypu Polski

jako zacofanego kraju „z zewn

ątrz”, równieĪ stereotyp pracowitego, aczkolwiek

ch

áodnego Niemca, kojarzonego z okrucieĔstwem okupacji, traci na znaczeniu.

Niestety, nie oznacza to g

áĊbszej zmiany stereotypu i peánego przeáamania istnie-

j

ących negatywnych wizerunków. „[...] Wolno jednak Īywiü nadziejĊ, Īe narody,

poprzez rozwijanie wzajemnych kontaktów i porozumie

Ĕ, dojdą do lepszego po-

znania

áączących je wiĊzów, których Ĩródáem jest ludzka natura”.

25

W obliczu zjednoczonej Europy kszta

átuje siĊ nowa postawa, otwarta na innych

i

Ğwiat. Coraz mniej istnieje ograniczeĔ i uprzedzeĔ, co uwidacznia siĊ m.in. we

wzro

Ğcie obopólnej sympatii mieszkaĔców obu krajów, a takĪe akceptowaniu ich

obecno

Ğci w bezpoĞrednim otoczeniu, jak rodzina, sąsiedztwo, czy miejsce pracy.

Bezpo

Ğrednie kontakty z obywatelami Niemiec, a takĪe szersza wiedza na temat

sytuacji polityczno-gospodarczej kraju prze

áamują istniejące stereotypy oraz re-

23

Cyt. J a n X X I I I, Encyklika „Pacem in terris”, nr 98, [w:] Dokumenty nauki spo

áecznej

Ko

Ğcioáa, t. 1, Rzym–Lublin 1996, s. 385.

24

Por. T. K a n i a, Zagadnienia to

ĪsamoĞci regionalnej, [w:] OsobowoĞü i spoáeczne funkcjonowa-

nie m

áodzieĪy regionu podbeskidzia, red. T. Lewowicki, E. Ogrodzka-Mazur, Katowice 1997, s. 27.

25

Cyt. J a n X X I I I, Encyklika „Pacem in terris”, nr 129..., s. 391.

KATARZYNA

ĝLEBARSKA

138

dukuj

ą uprzedzenia. Wszystko to sprawia, Īe w ksztaátowaniu siĊ indywidualnych

postaw Polaków wobec Niemców coraz mniejsz

ą rolĊ odgrywają stereotypy.

Ze wzgl

Ċdu na bliskie sąsiedztwo, wspóápracĊ i kontakty polityczno-gospodar-

cze, przede wszystkim jednak liczne grupy mniejszo

Ğciowe, zamieszkujące oba

kraje, pozytywne relacje polsko-niemieckie maj

ą ogromną wagĊ, zarówno dla

Polaków, jak i Niemców. Trudno

Ğci pojawiające siĊ w tych stosunkach najczĊĞ-

ciej upatrywane s

ą przez Polaków w doĞwiadczeniach historycznych. PamiĊü oraz

wiedza historyczna stanowi wa

Īne podáoĪe wzajemnych relacji. Refleksja histo-

ryczna u

Ğwiadamia bowiem koniecznoĞü przestrzegania praw czáowieka, posza-

nowania jego godno

Ğci i obdarzania szacunkiem.

Coraz cz

ĊĞciej duĪą rolĊ przypisuje siĊ nastawieniu na wspóápracĊ oraz osiąga-

nie kompromisów ni

Ī zdecydowanej obronie wáasnych interesów. PrzyszáoĞü kon-

taktów polsko-niemieckich zale

Īy w duĪej mierze od osób máodych: „My, ludzie

m

áodzi, którzy wkrótce bĊdziemy mieü duĪy wpáyw na losy Ğwiata i, jak powie-

dzia

á Jan Paweá II, to od nas w duĪej mierze zaleĪeü bĊdzie przyszáoĞü, obiecuje-

my [...], i

Ī bĊdziemy pamiĊtaü o historii, przekazywaü ją kolejnym pokoleniom,

wyci

ągaü z niej wnioski i staraü siĊ nie popeániaü tych samych báĊdów z przeszáo-

Ğci, które doprowadziáy do potwornych tragedii. Tylko wtedy Ğwiat stanie siĊ miej-
scem, gdzie panuje Rado

Ğü, MiáoĞü, SprawiedliwoĞü, Pokój i Wiara”

26

.

Osoby m

áode dąĪą do stworzenia wáasnego systemu wartoĞci, czĊsto odrzu-

caj

ąc stare wzorce, w zamian przyjmując nowe. Kierowanie siĊ w Īyciu ustaloną

hierarchi

ą wartoĞci pozwala na okreĞlony opis i ocenĊ otaczającego Ğwiata. Coraz

cz

ĊĞciej wysokie miejsce w systemie przekonaĔ ludzi máodych zajmuje otwartoĞü

i tolerancja wobec odmienno

Ğci i innoĞci. Wynikaü to moĪe zarówno z ciekawoĞci

i ch

Ċci zdobycia nowych wraĪeĔ, ale równieĪ z gotowoĞci do poznania i gáĊbsze-

go zrozumienia innych. Przejawianiu postawy otwarto

Ğci sprzyjają czĊste i coraz

áatwiejsze bezpoĞrednie kontakty przedstawicieli obu narodowoĞci, czemu sáuĪą
organizowane wymiany uczniów lub studentów, sta

Īe zagraniczne, czy wyjazdy

rekreacyjne. Intensyfikacja kontaktów mi

Ċdzynarodowych sprzyja ich indywidu-

alizacji, a przez to zniesieniu sztywnych granic „my – oni”. W ten sposób oso-
by ucz

ą siĊ obcowania z inną grupą etniczną, odmienną kulturą i zwyczajami, jak

równie

Ī tolerancji wobec innych. W przeciwieĔstwie, brak bezpoĞredniego kon-

taktu przyczynia si

Ċ do utrzymania nieprawidáowych uogólnieĔ. Bilateralne posta-

wy m

áodych ludzi ksztaátują siĊ na bazie indywidualnych doĞwiadczeĔ związanych

z kontaktem z s

ąsiednim krajem, jego kulturą, historią oraz mentalnoĞcią obywa-

teli, przy równoczesnym ograniczeniu wp

áywu istniejących stereotypów.

Uwra

Īliwianie na odmienne kultury powinno mieü swój początek juĪ na podsta-

wowych szczeblach edukacji. Zaj

Ċcia z komunikacji miĊdzykulturowej bądĨ prak-

tykowana w niektórych szko

áach edukacja wielokulturowa sprzyjaü mogą ksztaáto-

26

Or

Ċdzie máodzieĪy oĞwiĊcimskiej do máodzieĪy Ğwiata z okazji ĝwiatowego Dnia MáodzieĪy

w Kolonii w sierpniu 2005 r., materia

áy Centrum Dialogu i Modlitwy w OĞwiĊcimiu.

KONTAKTY MI

ĉDZYLUDZKIE W OBLICZU UTRWALONYCH STEREOTYPÓW

139

waniu postawy otwartej ju

Ī we wczesnych etapach Īycia. Wiedza odgrywa bo-

wiem kluczow

ą rolĊ w osáabianiu istniejących stereotypów.

Równie

Ī KoĞcióá katolicki przejawia postawĊ otwartoĞci i szacunku wobec kul-

tur ró

Īnych narodów. Nawoáując do zrewidowania zwyczajów wáasnych, a tak-

Īe poznania cnót innych nacji staje siĊ rzecznikiem kultury uniwersalnej. DziĊki
styczno

Ğci i poznaniu innych tradycji, nawyków czy zachowaĔ moĪna osiągnąü

rozwój umys

áowy, jak i duchowy

27

. Z inicjatywy w

áadz koĞcielnych powstają cen-

tra wspó

ápracy oraz dialogu miĊdzynarodowego, których celem jest przekracza-

nie granic oraz prze

áamywanie barier istniejących m.in. w stosunkach polsko-nie-

mieckich

28

. Podejmowane inicjatywy maj

ą na celu budowanie mostów pomiĊdzy

lud

Ĩmi reprezentującymi okreĞlone grupy narodowe. Proces ten jest dáugotrwaáy,

wymaga cierpliwo

Ğci, jak równieĪ zaufania, miáoĞci i wraĪliwoĞci kaĪdej ze stron.

W pojednaniu polsko-niemieckim podkre

Ğlana jest czĊsto wiedza o bolesnych wy-

darzeniach wpisanych we wspóln

ą przeszáoĞü, która staje siĊ niejako fundamen-

tem Wspólnoty Europejskiej. Du

Īą rolĊ odgrywają spotkania i tworzenie nowych

wi

Ċzi przyjaĨni pomiĊdzy grupami, co sprzyja innemu spostrzeganiu siĊ nawza-

jem, w którym stereotypy odgrywaj

ą coraz mniejszą rolĊ.

Problematyka stosunków polsko-niemieckich podejmowana jest przez ró

Īne

osoby i instytucje zarówno na terenie Polski, jak i Niemiec. Do ulepszania wza-
jemnych relacji przyczyniaj

ą siĊ organizacje oraz fundacje wspóápracy polsko-

-niemieckiej

29

. Celem owych przedsi

ĊwziĊü jest promowanie wspólnych dzia-

áaĔ, przybliĪanie jĊzyka oraz kultury obu paĔstw, a takĪe wspieranie kontaktów
gospodarczych. Organizowane s

ą czĊsto konkursy wiedzy, projekty naukowe oraz

wymiana naukowa. Wszystkie podejmowane dzia

áania mają na celu przede wszy-

stkim intensyfikacj

Ċ bezpoĞrednich kontaktów, jak równieĪ udostĊpnianie i przy-

bli

Īanie wiedzy na temat obu grup. WáaĞnie bezpoĞredni kontakt oraz pogáĊbia-

nie rzetelnej wiedzy dotycz

ącej reprezentantów innej grupy etnicznej sprawia, Īe

w ocenie innych jednostka przestaje kierowa

ü siĊ stereotypami.

Nie mo

Īna caákowicie wyeliminowaü stereotypów z codziennego Īycia. MoĪna

i warto natomiast d

ąĪyü do ich zmiany lub osáabienia. Przyczyni siĊ to do popra-

wienia kontaktów mi

Ċdzyludzkich.

30

27

Por. J a n X X I I I, Encyklika „Pacem in terris”, nr 97..., s. 384.

28

M.in. Centrum Dialogu i Modlitwy w O

ĞwiĊcimiu.

29

M.in. Fundacja „Polsko-Niemieckie Pojednanie”; Fundacja Wspó

ápracy Polsko-Niemieckiej.

30

Artyku

á jest czĊĞciowo finansowany przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa WyĪszego, Grant

nr N 106 056 32/3804.

KATARZYNA

ĝLEBARSKA

140

INTERPERSONELLE KONTAKTEN ANGESICHTS

EXISTIERENDEN STEREOTYPEN

(BASIEREND AUF POLEN UND DEUTSCHLAND)

Z u s a m m e n f a s s u n g

Die Bemerkung der Umgebung hängt hauptsächlich von der Haltung der Menschen

ab, also die relativ stetige Neigungen zur positiven oder negativen Einstellung zu ande-
ren Leuten, Sachen oder Vorfällen. Bestimmte Haltungen formen sich auf die persön-
liche Erfahrung, oder werden von anderen übernommen. In diesem Fall erscheint die
Gefährlichkeit sich von den Stereotypen überwältigen zu lassen, also die Gefahr der
Durchführung einer sehr einfachen Charakteristik von bestimmten.

Die deutsch-polnische Beziehungen stützen sich auf die existierende seit Generationen

Stereotypen, die in dem Leben in der Gestalt der fertigen Meinungen, Beurteilungen, so-
gar in den Scherzen und Anekdoten anwesend sind. Der Zutritt Polens zur Europäischen
Union hat einen Einfluß auf die Beziehung der Polen zu ihrem westlichen Nachbar.
Angesichts des vereinigten Europas formt sich eine neue Haltung, die offen auf die an-
deren und die Welt ist. Die direkten Kontakte mit Deutschlandsstaatsbürgern und brei-
tere politische und wirtschaftliche Kenntnisse brechen die Stereotypen und reduzieren
Voreingenommenheiten. Das alles spielt eine große Rolle in der Gestaltung der Haltung
den Deutschen gegenüber, die Stereotypen dagegen spielen eine kleinere Rolle.