Pod redakcją st. kpt. mgr. inż. Jerzego Raneckiego

Minisłownik ratownictwa chemiczno-

ekologicznego [cz. II]

NAJWYŻSZE DOPUSZCZALNE STĘŻENIE NA STANOWISKU PRACY (NDS) -jest to takie stężenie substancji

szkodliwej, które przy stałym kontakcie z nią w ciągu 8-godzinnego dnia pracy przez wieloletni nawet okres nie wywołuje Żad-
nych objawów zatrucia.

NAJWYŻSZE DOPUSZCZALNE STĘŻENIE CHWILOWE (NDSCh) -jest to takie stężenie czynników szkodliwych dla

zdrowia -ustalone jako wartości Średnie -które nie powinno powodować ujemnych zmian w stanie zdrowia pracownika oraz jego
przyszłych pokoleń, jeśli utrzymuje się ono w środowisku pracy nie dłużej niż 30 minut podczas pracy zmiany roboczej.

NAJWYŻSZE DOPUSZCZALNE STĘŻENIE PROGOWE (NDSP) -jest to takie stężenie czynników szkodliwych dla zdrowia,

które ze względu na zagrożenie zdrowia lub życia pracownika nie może być przekroczone w środowisku pracy.

NAPROMIENIOWANIE ZEWNĘTRZNE -jest to napromieniowanie całego ciała lub jego części ze źródeł znajdujących się

poza organizmem.

NAPROMIENIOWANIE WEWNĘTRZNE -jest to napromieniowanie całego ciała lub jego części ze źródeł znajdujących się

wewnątrz organizmu.

NURT RZECZNY -jest to pas wody poruszającej się z największą prędkością. Biegnie on z reguły w rejonie największych

głębokości koryta rzeki. Nurt nie płynie środkiem rzeki, lecz przerzuca się z brzegu na brzeg. Niekiedy nurt rozdziela się.

ODCINEK OPERACYJNY -jest pojęciem związanym z ciekami wodnymi i oznacza cały skażony lub zagrożony skażeniem

odcinek rzeki objęty działaniami ratowniczymi.

OBSZAR OPERACYJNY -jest pojęciem związanym ze zbiornikami wodnymi i oznacza cały skażony lub zagrożony obszar

jeziora wraz z brzegami.

ODOLEJANIE -procesy technologiczne polegające na wykorzystaniu m.in. zjawisk fizycznych i chemicznych do oddzielenia

cząstek oleju od wody.

ODOLEJACZ -urządzenie umożliwiające wydzielanie oleju z mieszaniny wodno-olejowej, zbieranej w czasie usuwania

rozlewu olejowego przez zbieracze oleju. Stosowanie odolejacza pozwala na zmniejszenie pojemności dołów separacyjnych,
zbiorników gromadzących oraz wpływa na obniżenie kosztów transportu w przypadku wywozu zebranej mieszaniny wodno-
olejowej do punktu odbiorczego. Inna nazwa -separator.

ODPAD PROMIENIOTWÓRCZY substancje promieniotwórcze lub materiał i przedmioty zawierające te substancje, których

dalsze wykorzystanie jest niemożliwe lub niecelowe i których stężenie promieniotwórcze lub skażenie substancjami
promieniotwórczymi jest większe od poziomu ustalonego przepisami krajowymi.

ODPAROWANIE OLEJU -zjawisko zmiany stanu skupienia lekkich frakcji węglowodorowych, wchodzących w skład

rozlanego na powierzchni wody oleju z ciekłej na gazową. Towarzyszy temu wzrost lepkości oleju, który pozostał w wodzie,
pozbawionego ww. frakcji. W zależności od temperatury otoczenia i wody odparowaniu podlega od 20 do 40% rozlanego oleju.
W przypadku olejów ciężkich stopień odparowania jest bardzo mały. Falowanie powierzchni wody sprzyja odparowaniu lekkich
frakcji.

OPAKOWANIE DO PRZEWOZU MATERIAŁÓW PROMIENIOTWÓRCZYCH -zestaw elementów niezbędnych do prze-

wozu substancji promieniotwórczych. W skład opakowania może wchodzić:
a) opakowanie bezpośrednie,
b) materiał absorpcyjny,
c) naczynie szczelne,
d) pojemnik osłonowy,
e) urządzenie amortyzujące,
f) urządzenia chłodzące,
g) izolacja termiczna,
h) oprzyrządowanie eksploatacyjne,
i) opakowanie zewnętrzne.

PAPIEREK WSKAŹNIKOWY -pasek papieru pokryty odczynnikiem wskaźnikowym o reakcji barwnej, służący do szybkiego

testowania substancji. Papierek lakmusowy stosowany do określenia pH barwi się na niebiesko w środowisku zasadowym, na
czerwono w kwaśnym.

PARA -substancja w fazie gazowej, w której cząsteczki poruszają się bezwładnie w przestrzeni. Odległość między cząste-

czkami, a więc objętość pary, są ograniczone tylko rozmiarami naczynia. zwiększanie ciśnienia powoduje skraplanie pary.

PAROWANIE -zmiana stanu skupienia z ciekłego na gazowy w temperaturze niższej niż temperatura wrzenia.

pH -logarytmiczna skala pomiaru kwasowości. Skrót pH oznacza "potencjał wodoru". Wartość pH 7 w temperaturze 25°C

oznacza odczyn obojętny; poniżej 7 kwaśny, a powyżej 7 zasadowy.

POLE OPERACYJNE -jest to miejsce ustawienia urządzeń zatrzymujących i zbierających olej, systemu separacyjnego,

spalającego oraz elementów zaplecza działań.

PRĄD RZECZNY -jest to prędkość, z jaką płynie woda w rzece. Zależy od nachylenia lustra wody, tzw. spadku, który zwykle

zawiera się w przedziale od 5 do 25 cm na długości jednego kilometra rzeki.

PROMIENIOWANIE JONIZUJĄCE promieniowanie, które przechodząc przez materię prowadzi do jej jonizacji (tworzenie

jonów). Rozróżniamy promieniowanie α, β, γ i neutronowe. Cząstki α mają masę dwóch protonów i dwóch neutronów oraz
ładunek + 2. Cząstki β są elektronami. Promienie γ to fale elektromagnetyczne bez masy i ładunku. promieniowanie neutronowe
nie występuje naturalnie i jest wyzwalane tylko z radionuklidów sztucznych. Należy też wspomnieć 0 promieniach X, które są
falą elektromagnetyczną generowaną w warunkach laboratoryjnych.

RAFINACJA -wytwarzanie czystych materiałów z zanieczyszczonych surowców lub mieszanin. Np. ropa naftowa jest

rafinowana do użytecznych węglowodorów przez destylację frakcyjną i kraking. Innymi powszechnie stosowanymi technikami
rafinacji są elektroliza i flotacja.

REAKCJA EGZOTERMICZNA -przemiana fizyczna lub chemiczna, w której energia oddawana jest przez reagenty do

otoczenia, np. spalanie.

REAKCJA ENDOTERMICZNA -przemiana fizyczna lub chemiczna, w której energia jest pobierana przez reagenty z o-

toczenia.

ROPA NAFTOWA -naturalny olej mineralny, występujący w podziemnych złożach skał przepuszczalnych w postaci gęstej,

zielonobrązowej palnej cieczy. Ropa składa się z węglowodorów zmieszanych w różnych stosunkach z tlenem, siarką, azotem i
innymi pierwiastkami.

ROZPRZESTRZENIANIE SIĘ OLEJU -zjawisko rozpływania się oleju na powierzchni wody pod wpływem działania sił
grawitacji. Prędkość rozprzestrzeniania się oleju zależy od rodzaju rozlanego oleju, temperatury otoczenia i fazy rozlewu. Na
prędkość rozprzestrzeniania się oleju mają wpływ: siła i kierunek wiatru oraz występowanie nurtu (na rzekach).

RÓWNOWAŻNIK DAWKI -dawka pochłonięta w danej tkance lub narządzie z uwzględnieniem skutków biologicznych

wywołanych przez różne rodzaje promieniowania. Jednostką równoważnika dawki jest siwert (Sv).

SKAŻENIE PROMIENIOTWÓRCZE -niepożądana obecność substancji promieniotwórczej na powierzchni lub w objętości w

ilościach przekraczających poziom określony przepisami.

STOPNIE OCHRONY URZĄDZEŃ ELEKTRYCZNYCH -oznacza się je za pomocą liter IP i dwóch liczb charaktery-

stycznych. Pierwsza liczba charakterystyczna dotyczy ochrony przed dotknięciem i ciałami obcymi według poniższej tabeli.

Druga liczba charakterystyczna dotyczy ochrony przed wodą według poniższej tabeli.

Dane dotyczące stopnia ochrony odnoszą się zawsze do całego urządzenia, a nie tylko do pojedynczego zespołu.

STREFY DZIAŁAŃ RATOWNICZYCH -jest to wyznaczony przez kierownika akcji ratowniczej teren, obiekt, budowla,

akwen itp., gdzie istnieje bezpośrednie zagrożenie i będą prowadzone czynności ratownicze. Otoczenie poza wyznaczoną strefą to
miejsce, gdzie znajduje się zabezpieczenie logistyczne działań ratowniczych prowadzonych w strefie zagrożenia. Najczęściej
określa się te strefy jako:

-pierwszą i drugą,
-niebezpieczną i bezpieczną,
-skażoną i czystą,
-gorącą i zimną.

STREFA ZAGROŻENIA WYBUCHEM -strefa zagrożenia wybuchem to przestrzeń, w której może występować mieszanina

substancji palnej z powietrzem o stężeniu zawartym między dolną i górną granicą wybuchowości.

SUBLIMACJA -bezpośrednie przejście ze stanu stałego w gazowy, z pominięciem fazy ciekłej.

SZTUKA PRZESYŁKI WYŁĄCZONA -sztuka przesyłki określona w przepisach transportowych, stwarzająca niewielkie

zagrożenie radiologiczne i nie podlegająca szczegółowym wymaganiom ochrony radiologicznej.

SZTUKA PRZESYŁKI TYPU A -opakowanie, kontener, cysterna, zawierające materiał promieniotwórczy o limitowanej

aktywności, zachowujące szczelność i osłonność po przejściu badań symulujących normalne warunki przewozu i spełniające
wymagania określone w przepisach transportowych.

SZTUKA PRZESYŁKI TYPU B -opakowanie, kontener, cysterna, zawierające materiał promieniotwórczy, zachowujące

szczelność i osłonność po przejściu badań symulujących sytuacje awaryjne i spełniające wymagania określone w przepisach
transportowych.

SZTUKA PRZESYŁKI PRZEMYSŁOWEJ -opakowanie zawierające materiał o niskiej aktywności właściwej, spełniające

ogólne wymagania określone w przepisach transportowych.

ŚRODEK POWIERZCHNIOWO CZYNNY -substancja dodawana do cieczy w celu polepszenia jej zdolności zwilżającej, tj.

obniżenia napięcia powierzchniowego. Przykładem takich środków są detergenty i mydła rozpuszczone w wodzie.

TEMPERATURA -stan ciepłoty obiektu. Pomiar i zapis temperatury odbywa się w skalach: Celsjusza, Kelvina i Fahrenheita.

TEMPERATURA BEZWZGLĘDNA jest to temperatura wyrażona w skali bezwzględnej. Skala ta, zwana skalą Kelvina,

przyjmuje, że temperatura punktu potrójnego wody ma wartość 273,16 K.

TEMPERATURA KRZEPNIĘCIA temperatura, w której dalsze odbieranie ciepła od cieczy spowoduje jej przejście w stan

stały. W trakcie krzepnięcia temperatura się nie zmienia. Przy stałym ciśnieniu jest wartością niezmienną dla danej substancji, np.
temperatura krzepnięcia (zamarzania) wody przy normalnym ciśnieniu atmosferycznym wynosi 0°C.

TEMPERATURA TOPNIENIA -temperatura przemiany ciała stałego w ciecz. Temperatura topnienia czystej substancji w

standardowych warunkach ciśnienia (np. 1 atmosfera) jest dla niej wartością stałą. Podczas topnienia temperatura nie zmienia się,
mimo dostarczania ciepła, aż do zakończenia procesu. Lód topi się w temperaturze 0°C.

TEMPERATURA WRZENIA -temperatura, przy której dalsze dostarczanie ciepła powoduje przemianę cieczy w parę. Woda

pod normalnym ciśnieniem wrze w temperaturze 100°C. Temperatura wrzenia wzrasta wraz ze wzrostem ciśnienia i maleje z jego
spadkiem.

TEMPERATURA ZAPŁONU -najniższa temperatura, przy której wytworzona mieszanina par cieczy z powietrzem pod

wpływem czynnika inicjującego ulegnie zapaleniu. Temperatura zapłonu cieczy jest najważniejszym parametrem pożarowym dla
cieczy. Jest ona podstawą klasyfikacji cieczy na trzy klasy niebezpieczeństwa pożarowego:
Klasa I -ciecze o temperaturze zapłonu do 21°C
Klasa II -ciecze o temperaturze zapłonu > 2l°C do 55°C
Klasa III ciecze o temperaturze zapłonu > 55°C do I00°C.
Ciecze mające temperaturę zapłonu do 55°C są klasyfikowanie jako ciecze niebezpieczne pożarowo.

TWORZYWO SZTUCZNE -ogólna nazwa materiału, którego głównymi składnikami są polimery. Kauczuk, asfalt i żywice są

występującymi w przyrodzie naturalnymi tworzywami plastycznymi, ale większość tworzyw sztucznych to polimery
otrzymywane z przeróbki ropy naftowej. Dwa główne rodzaje tworzyw to termoplastyczne, mięknące przy podgrzaniu i
twardniejące podczas stygnięcia, oraz termoutwardzalne, które stają się sztywne podczas obróbki cieplnej i nie miękną przy
kolejnym podgrzaniu.

WULKANIZACJA -proces obróbki kauczuku za pomocą siarki lub jej związków w celu poprawy właściwości fizycznych,

szczególnie odporności na ścieranie.

ZASADY UŻYCIA POMP CHEMICZNYCH W MIESZANINACH GAZÓW WYBUCHOWYCH

Przykłady gazów zakwalifikowanych do grup wybuchowości:

Urządzenia w wykonaniu przeciwwybuchowym w osłonie ognioszczelnej mogą być stosowane w warunkach zagrożenia ze

strony materiałów łatwo palnych tej grupy wybuchowości, dla której były atestowane lub niższej. Urządzenia, które zostały
dopuszczone dla grupy II C mogą być używane we wszystkich gazach, urządzenia dopuszczone dla grupy II B mogą być
stosowane w gazach grupy II B i II A, a urządzenia grupy II A są dopuszczone tylko dla gazów grupy II A

Przykłady:
a) pompa chemiczna posiadająca osłonę EEx II B T 3 może być stosowana w atmosferach substancji zakwalifikowanych do grup
wybuchowości II B i II A i posiadających grupy samozapalenia T l do T 3,

b) pompa chemiczna posiadająca osłonę EEx II C T 4 może być stosowana w atmosferach substancji zakwalifikowanych do grup

wybuchowości lIC, II B, II A i posiadających grupy samozapalenia od T l do T 4.

ZBIERANIE OLEJU -metoda usuwania skutków rozlewu olejowego polegająca na fizycznym usunięciu oleju ze środowiska

wodnego. Realizuje się ją za pomocą zapór przeciwolejowych, zastawek przeciwolejowych, zbieraczy oleju i sorpcji. Jest obecnie
uznana powszechnie za najważniejszą, zalecaną metodę postępowania, głównie ze względu na brak negatywnych skutków
ubocznych.

ZOBOJĘTNIANIE proces zachodzący przy dodawaniu do nadmiaru kwasu (zasady) takiej ilości zasady (kwasu), że
powstająca substancja nie jest ani kwaśna, ani alkaliczna -jest obojętna, a jej pH wynosi 7.

ŹRÓDŁA PROMIENIOWANIA

źródła promieniowania można podzielić na naturalne i antropogenne. Źródła naturalne są związane z promieniowaniem ko-
smicznym oraz pierwiastkami radioaktywnymi wytworzonymi w szeregach rozpadu wywodzącymi się z uranu 238 (238 U), toru
232 (232 Th) i w mniejszym stopniu z aktynouranu 235 (235 U).
Antropogenne źródła radioaktywności są związane z przemysłem elektrowni jądrowych (kopalnictwo, przetwórstwo, reaktory,
odpady jądrowe), a także z wykorzystaniem energii jądrowej do celów militarnych i testów jądrowych. Antropogenne źródła
aktywności to także konsekwencje katastrof jądrowych oraz w niewielkim stopniu skutki stosowania radionuklidów w nauce,
medycynie i rentgenologii.

LITERATURA
l. Nina Morgan Encyklopedia chemii, tłum. Regina Borkowska i Jacek Rajewski, Wydawnictwo RTW, 1997 r.
2. Piotr Guzewski, Roman Pawłowski, Jerzy Ranecki Ubrania ochrony przeciwchemicznej, SA PSP, Poznań 1997 r.
3. Jerzy Ranecki Ratownictwo chemiczno-ekologiczne, SA PSP, Poznań 1998 r. 4. Zagrożenia nr 1/97, Słownik pojęć (9)
5. Zagrożenia nr 2,3/98, Słownik pojęć (37),(41)
6. Zagrożenia nr 2/97, Słownik pojęć (12) 7. Marek Małaczyński Nadzwyczajne zagrożenia środowiska. Część I. Zagrożenia
środowiska rozlewami olejowymi, Kraków 1994 r.
8. B. Filipiak, J. Miłczarek, Z. Haratym, K. Mlicki, W. Tomczak Analiza zagrożeń ratownik6w uczestniczących w likwidacji
skutków wypadków przy transporcie material6w promieniotwórczych i rozszczepianych, Instytut Energii Atomowej, 1995 r.
9. dr inż. Edward Araszkiewicz Zagrożenia radiacyjne i sposoby udzielania pomocy, sympozjum -Ratownictwo medyczne,
Kraków 4 5 grudnia 1997 r.