Zdrowie kobiet i mężczyzn aspekty medyczne i społeczne

Nowiny Lekarskie 2010, 79, 1, 3–17

MIROSŁAWA CYLKOWSKA-NOWAK

, MARTYNA PLUCIŃSKA

ZDROWIE KOBIET I MĘŻCZYZN – WYBRANE ASPEKTY SPOŁECZNE I MEDYCZNE

WOMEN’S AND MEN’S HEALTH – SELECTED SOCIAL AND MEDICAL ASPECTS

Zakład Edukacji

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

p.o. kierownika Zakładu: dr n. hum. Mirosława Cylkowska-Nowak

Instytut Socjologii, Zakład Problemów Społecznych i Pracy Socjalnej

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Kierownik: prof. dr hab. Anna Michalska

Streszczenie

Wstęp. Współczesne badania nad wybranymi aspektami charakterystyki kobiet i mężczyzn mają na celu ujawnianie oraz analizowa-
nie różnic i nierówności pomiędzy rodzajami. Dotyczy to zarówno charakterystyk rodzajów, jak i ich (najczęściej) odmiennego
traktowania. Modele teoretyczne prowadzonych dotychczas badań odwołują się często do esencjalizmu biologicznego, androcentry-
zmu i polaryzacji rodzajów. Tymczasem w rzeczywistości społecznej toczy się kulturowo-społeczna zmiana – zanikać zaczyna pola-
ryzacja rodzajów oraz męska dominacja. Prawdopodobnie nie pozostaje to bez wpływu na wybrane elementy statusu zdrowia kobiet
i mężczyzn.
Cel pracy. Celem pracy jest analiza i porównanie wybranych aspektów zdrowia kobiet i mężczyzn. Autorki pracy stawiają sobie
także pytanie – w jakim stopniu zmiany społeczne i kulturowe, jakie miały miejsce w drugiej połowie XX wieku wpłynęły na zacie-
ranie się różnic w zakresie zdrowia kobiet i mężczyzn?
Materiał i metoda. W badaniu zastosowano meta-analizę publikacji (raportów z badań, artykułów, danych epidemiologicznych
i demograficznych) na temat zdrowia kobiet i mężczyzn.
Wyniki i wnioski. Obraz tego jak, w jakim kierunku i w jakiej mierze dotychczasowe wskaźniki określonych problemów zdrowot-
nych, chorób, postaw oraz zachowań zdrowotnych czy w rozróżnieniu na płeć ulegają zmianie. Nie jest jednak tak, że biologiczne
uwarunkowania organizmu człowieka zmieniają się swobodnie wespół z przybieranymi przez niego nowymi rolami społecznymi,
postawami, stylem życia, w obliczu zmian społeczno-ekonomicznych. Choć organizm człowieka czyni starania, aby dostosować się
do nowych warunków funkcjonowania, to ostatecznie sam człowiek realizując określone aktywności (np. poprzez nadużywanie
alkoholu, złą dietę) lub realizując swoje aktywności w określony sposób (nie używając odzieży ochronnej w pracy, nie rehabilitując
się), steruje swoim zdrowiem na rozmaite sposoby. I tak rozwój tożsamości androgynicznej, choć zaczyna być wręcz pożądany
w niektórych kręgach społecznych to generowanie tożsamych obrazów zdrowia czy choroby kobiet i mężczyzn widzianych ze
względu na płeć na płaszczyźnie biologicznej jest wciąż niemożliwe. Zachodzące zmiany odnoszą się głównie do sfery zdrowia
psychicznego i społecznego.

SŁOWA KLUCZOWE: status zdrowotny, populacja polska, polaryzacja rodzajowa.

Summary

Introduction. Contemporary research on selected aspects of the characteristics of women and men aims to disclose and analyze
differences and inequalities between genders. This applies to both characteristics of genders, and (mostly) differences in their treat-
ment. Theoretical models of research conducted to date frequently refer to biological essentialism, androcentrism and polarization of
genders. However, a culture and social change are in progress – gender polarization and male domination begin to disappear. Proba-
bly, this has an effect on selected elements of women and men health status.
Aim of the study. The aim of the study is to analyze and compare selected aspects of women's and men's health. The authors ask the
following question: to what extent social and cultural changes that have taken place in the second half of the twentieth century con-
tributed to the blurring of differences between the women's and men's health?
Method and material. The study used a meta-analysis of publications (research reports, articles, epidemiological and demographic
data) on the health of women and men.
Results and conclusions. A picture of how, in what direction and to what extent changes in the existing indicators of specific health
problems, diseases, attitudes and health behavior between genders take place. Biological conditions of a human organism, however,
do not freely change in line with his/her new social roles, attitudes, life style and in the context of socio-economic changes. Although
a human organism makes efforts to adapt to new conditions of functioning, it is ultimately a human who controls his/her health in
various ways such as specific activities (e.g. alcohol abuse, poor diet) or certain ways of the activity performance (e.g. not using
protective clothing at work, not performing rehabilitation). Even though the development of the androgynous identity begins to be
desirable in certain social circles it is still impossible to generate identical pictures of health or illness in women and men analyzed
regarding gender at the biological level. The changes that take place relate mainly to the realm of mental and social health.

KEY WORDS: health status, the population of Poland, gender polarization.

Mirosława Cylkowska-Nowak, Martyna Plucińska

Wstęp

Wiele współczesnych badań nad wybranymi aspek-

tami charakterystyki kobiet i mężczyzn ma na celu
ujawnianie oraz analizowanie różnic i nierówności po-
między rodzajami. Dotyczy to zarówno charakterystyk
rodzajów, jak i ich (najczęściej) odmiennego traktowa-
nia. Analizowane procesy składają się zwykle z dwóch
istotnych etapów. Pierwszy z nich to przypisywanie
elementom charakterystyki lub zajmowanym przez akto-
rów społecznych pozycjom zróżnicowanych wielkości,
zakresów cenionych w określonym społeczeństwie zaso-
bów (np. poziomu lub specyfiki wymaganego wykształ-
cenia, oczekiwanych cech charakteru, specyficznych
zachowań, elementów stylu życia itp.). Etap ten prowa-
dzi do powstania wyjściowych różnic nazywanych nie-
równościami warunków. Drugi z etapów obejmuje zaj-
mowanie pozycji społecznych przez jednostki, w wyniku
czego uzyskują one określony dostęp do cenionych spo-
łecznie zasobów oraz zakres indywidualnej kontroli nad
nimi. To z kolei pociąga za sobą przekształcenie nierów-
ności warunków w nierówności charakterystyk oraz nie-
równości traktowania [1].

Celem pracy jest analiza i porównanie wybranych

aspektów zdrowia kobiet i mężczyzn. Zdrowie jest tu
rozumiane jako dobrostan fizyczny, społeczny i psy-
chiczny. Ponadto, jako stan może występować na zróż-
nicowanym poziomie u różnych aktorów społecznych
oraz jest zależny od szeregu czynników. Autorki pracy
stawiają sobie także pytanie – w jakim stopniu zmiany
społeczne i kulturowe, jakie miały miejsce w drugiej
połowie XX wieku wpłynęły na zacieranie się różnic
w zakresie zdrowia kobiet i mężczyzn?

Teoretyczne podstawy analizy: między esencjali-
zmem biologicznym, androcentryzmem, polaryza-
cją rodzajów a walką o równouprawnienie i zacie-
raniem się różnic rodzajowych

Przez wiele dekad – by nie powiedzieć stuleci – uważa-

no, iż biologiczna płeć człowieka całkowicie determinuje
jego życie. U podstaw tego rodzaju myślenia – jak przeko-
nuje Sandra Lipsitz Bem [2] – leżą trzy zbiory poglądów
mających ogromny wpływ na porządkowanie relacji w spo-
łeczeństwach: esencjalizm biologiczny, androcentryzm i po-
laryzacja rodzajów.

Esencjalizm biologiczny to głęboko zakorzenione prze-

konanie, że różnice między płciami są naturalne i nie-
uchronne. Nieuchronność ta uwarunkowana jest biologiczną
strukturą organizmu oraz odmiennością funkcjonalną z niej
wynikającą (np. zróżnicowaną gospodarką hormonalną, od-
miennością organizacji procesów w ośrodkowym układzie
nerwowym itp.). Drugi głęboko zakorzeniony sposób my-
ślenia stanowi androcentryzm, stawiający mężczyznę i jego
doświadczenie w pozycji „normy”, rodzaju „standardu”
o charakterze neutralnym oraz uznanie, iż kobieta i jej do-

świadczenie są „inne”. Z kolei trzeci zespół poglądów –
polaryzacja ról – oznacza traktowanie męskości i kobiecości
jako przeciwstawnych biegunów. W społeczeństwie możli-
we jest bycie albo kobietą, albo mężczyzną, co pociąga za
sobą reprezentowanie pewnych, ściśle określonych, osobni-
czych właściwości. Istnieją zatem męskie i kobiece: cechy
charakteru, style życia, zachowania, sposób ubierania się,
uzdolnienia, zainteresowania, wybory, preferencje, pełnione
funkcje lub role itd. Bycie kobietą lub mężczyzną ma wy-
raźnie wyznaczoną treść.

Zarówno esencjalizm biologiczny, jak i androcentryzm

oraz polaryzacja rodzajów były i są głęboko zakorzenione
w kulturze i życiu społecznym. Akulturacja dziecka, socja-
lizacja dziewcząt i chłopców, kobiet i mężczyzn, typizacja
rodzajowa nadal okazują się być nacechowane płciowo [3].
Jednak obok tych procesów od końca XIX wieku następuje
powolna emancypacja kobiet, podejmowanie ról i zadań,
elementów stylu życia, przejawianie cech charakteru i za-
chowań uważanych wcześniej za typowo męskie. I odwrot-
nie przejmowanie elementów kobiecych przez mężczyzn.
Walka o równouprawnienie nabrała szczególnego charakte-
ru i dynamiki po latach sześćdziesiątych XX wieku i obej-
mować zaczęła stopniowo kolejne sfery życia. Oczywiście
przejęcie niektórych z nich przez mężczyzn – np. stanu
ciąży lub porodu – nadal nie jest możliwe. Jednak w wielu
współczesnych grupach społecznych (pierwotnych i wtór-
nych) tworzone są warunki do jednoczesnego utożsamiania
się ludzi z cechami, dyspozycjami, zachowaniami zarówno
męskimi, jak i kobiecymi. Rozwój tożsamości androgy-
nicznej zaczyna być wręcz pożądany w niektórych kręgach
społecznych [3]. Czy doprowadzi to w przyszłości do zacie-
rania się różnic rodzajowych? Czy możliwe okaże się znie-
sienie polaryzacji rodzajów? Czy zachodzące zmiany mają
i będą miały wpływ na zdrowie kobiet i mężczyzn? Obec-
nie wyraźne jest nadal zróżnicowanie międzypłciowe w
sferze podejmowania zachowań zdrowotnych (pro- i anty-),
subiektywnej oceny stanu zdrowia i satysfakcji życiowej
oraz wskaźników obiektywnych (zachorowalności, zapa-
dalności, umieralności). W pracy przeanalizujmy wybrane
wskaźniki i inne dane zdrowotne w perspektywie ostatnich
dekad.

Różnice warunkowane rodzajowo i społecznie a pro-
file zdrowia i choroby

Płeć jest silnie strukturotwórczym czynnikiem oraz

podstawową kategorią w procesie uczenia się, poznawa-
nia siebie oraz w procesie pojmowania naszego otocze-
nia. Zdaniem Eugenii Mandal, „stereotypy tego, jaka
powinna być kobieta, a jaki mężczyzna są w sposób
jawny i utajony wszechobecne w życiu społecznym.
Stają się one od wczesnych lat życia dziecka podstawą
generowania obrazu własnej osoby. Już od chwili uro-
dzenia sposób postępowania z dzieckiem jest uzależnio-
ny od jego płci” [4]. Dzieje się tak, ponieważ odmien-
ność biologiczna rodzaju znajduje się u podstaw kate-

Zdrowie kobiet i mężczyzn – wybrane aspekty społeczne i medyczne

goryzacji i stereotypizacji ludzi według przynależnych,
przetwarzanych i utrwalanych przekonań o tym, jaka
powinna być kobieca kobieta, a jaki męski mężczyzna,
jak powinni się zachowywać, jakie oczekiwania wypeł-
niać, jak powinni być traktowani, jakie należy prezento-
wać wobec nich postawy. Chociaż różnice postaw repre-
zentantów rodzaju i różnice postaw wobec nich są nas-
tępstwem posiadanych cech biologicznych, to w istocie
kulturowa i społeczna odmienność płci jest formowana
i manifestowana na poziomie tożsamości, styczności inter-
personalnych, zachowań społecznych, w sposobie konstru-
owania więzi społecznych, w społecznym uporządkowaniu,
a w konsekwencji funkcjonuje w wartościach kulturo-
wych, w zwyczajach, przekonaniach, normach, a formalnie
– nawet w przepisach prawnych

. Na straży takiego stanu

rzeczywistości społecznej stoją oczywiście określone
sankcje społeczne, to one „pilnują”, aby normy kulturowe
tego jak powinna być przetwarzana czy organizowana płeć
nie były przekraczane bezkarnie czy nazbyt swobodnie.
Szereg tych „słusznych” wskazań czy zaleceń kulturowych
oraz społecznych ram działania, ram możliwych interpre-
tacji, w których jest urzeczywistniany biologiczny i kultu-
rowy rodzaj, w zdecydowany sposób wpływa na to, jakie
dana płeć formuje i jakimi schematami, stereotypami i ety-
kietkami rodzajowymi jest formowana, jakimi formowana
być może.

„Płeć biologiczna wyznacza rolę, jaką odgrywamy

w reprodukcji, ale definicja płci kulturowej (męskość –
kobiecość) wpisana w istotny dla każdego kontekst spo-
łeczno-kulturowy, określa pozostałe aspekty naszego
życia – od imienia po zawód, wybory, preferencje i aspi-
racje. Przekonania o tym, co męskie, a co kobiece nie
opierają się na rzeczywistości biologicznej, ale na
wszechobecnym i złożonym systemie przekonań” [5].
Do biologicznych uwarunkowań zdrowotnych – do któ-
rych trzeba zaliczyć różnice anatomiczne i fizjologiczne
predestynujące organizm do określonych funkcji prokre-
acyjnych, a z których wynikają pewne odrębne poten-
cjalne zagrożenia dla zdrowia – należy dodać społeczne
oraz kulturowe uwarunkowania, które wespół rysują
profile zdrowia i choroby kobiet i mężczyzn. Należą do
nich zarówno panujące stereotypy, kwestia ich zakorze-
nienia, reprodukcji, charakter uporządkowania społecz-
nego, poziom rozwoju społeczno-ekonomicznego, a przede
wszystkim usytuowanie w siatce społecznych nierówno-
ści warunków, jak również wynikające z nich oraz moż-
liwe do zrealizowania życiowe scenariusze, na które
składają się pełnione role społeczne, zawodowe, rodzin-
ne, stan cywilny, pozycja na rynku pracy, zasoby mate-
rialne czy warunki zamieszkania.

Ujawnianie i analizowanie różnic w profilach zdro-

wia i choroby między kobietami a mężczyznami powin-
no się odbywać na poziomie rozpatrywania uwarunko-

Kobieta i mężczyzna mają wciąż różny dostęp do okre-

ślonych zawodów ze względu na płeć, pełnią szereg unormo-
wanych prawnie ról społecznych, rozróżnia się w prawie męża-
mężczyznę i żonę-kobietę.

wań biologicznych rodzaju, ale w dużej mierze również
na poziomie uwarunkowań i determinantów społecznych
„prowokowanych”, a w konsekwencji „prowokujących”
odmienność czy nierówność warunków, charakterystyk
oraz odmienność czy nierówność traktowania rodzajów.
Przy czym analizowanie wspomnianych różnic prowa-
dzić trzeba pamiętając o tym, że stereotypy związane
z płcią w istotny sposób wpływają na dobrostan fizycz-
ny, społeczny i psychiczny, na zdrowie kobiet i męż-
czyzn.

Kobiety, mężczyźni i zdrowie

Jedną z konsekwencji dobrego lub złego stanu zdro-

wia jest trwanie życia ludzkiego, pośrednio także struk-
tura wiekowa społeczeństwa. Przyjrzyjmy się zatem jej
właściwościom w Polsce. Dla struktury wiekowej społe-
czeństwa polskiego znamienna jest przewaga liczebna
kobiet nad mężczyznami. W 2009 roku w ogólnej liczbie
ponad 38173000 ludności naszego kraju kobiety stano-
wiły 52%. Przewaga liczebna kobiet narasta wraz z wie-
kiem: ze średnio 5% przewagi liczebnej mężczyzn przy
urodzeniach już w przedziałach wiekowych 40–44 oraz
60–64 przewaga ta stopniowo maleje, a po 80. roku
życia dominacja liczebna kobiet nad mężczyznami osią-
ga ogromną wartość, bo aż 275% (rycina 1.). Mediana
wieku ludności Polski wynosiła w 2008 roku 37,5 lat –
tzn. połowa ludności ten wiek przekroczyła, a druga
połowa go jeszcze nie przekroczyła. Wskaźnik ten osią-
gnął dla kobiet 39,6 lat, a dla mężczyzn – 35,6 lat. Warto
w tym miejscu zwrócić uwagę na istniejące różnice po-
między miastem a wsią. Mediana wieku mieszkańców
miast jest wyższa (38,7 lat) niż mieszkańców wsi (35,7),
co oznacza młodszy wiek tych ostatnich [6].

Analizując umieralność od początku lat 90., zaob-

serwować jednak można poprawę sytuacji w zakresie
tego wskaźnika. Tendencja ta wpływa ogólnie korzystnie
na długość trwania życia Polaków, ze znaczącą różnicą
pomiędzy kobietami a mężczyznami – niestety na nieko-
rzyść dla tych ostatnich. I tak np. w 2008 roku przeciętne
trwanie życia wynosiło dla kobiet 80 lat, a dla mężczyzn
– 71,3. Pomimo że na początku lat 90. trwanie życia
wydłużyło się o 4,9 lat dla kobiet oraz 5,4 lat dla męż-
czyzn (i wydawało się, iż Polacy zaczną skracać dzielący
ich w stosunku do Polek dystans), na początku kolejnego
stulecia daje się zauważyć tendencja odwrotna – różnica
w trwaniu życia kobiet i mężczyzn w 2008 roku zwięk-
szyła się i wynosiła 8,7 lat [6].

Odnotowane w ostatniej dekadzie w Polsce zjawisko

wysokiej nadumieralności mężczyzn, zauważalne jest już
wśród chłopców. W młodszych grupach wieku współczyn-
nik zgonów dla Polaków jest wyższy niż dla Polek. Męż-
czyźni utrzymują tę niekorzystną przewagę do końca trwa-
nia swojego życia (rysunek 1. i 2.) [7, 8]. Głównym
źródłem różnic liczebnego udziału kobiet i mężczyzn w
społeczeństwie są wspomniane powyżej różnice w długości
trwania życia.

Mirosława Cylkowska-Nowak, Martyna Plucińska

Tabela 1. Najważniejsze przyczyny zgonów w Polsce według płci
Table 1. Most frequent death causes by sex in Poland

Przyczyna 1980 1991 1996 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Procentowy udział w zgonach kobiet

Nowotwory

złośliwe

16,5

16,9

18,5

21,2

21,8

22,3

22,4

22,8

22,9

23,3

Choroby

układu

krążenia

52,6

57,9

55,6

53,1

53,5

53,1

52,6

51,9

51,8

Choroby

układu

oddechowego

4,4

2,9

3,1

4,5

3,8

3,7

4,2

4,0

4,4

4,3

Choroby

układu

trawiennego

3,4

2,8

2,9

3,6

3,7

3,8

4,0

4,1

Objawy

chorobowe

9,4

7,8

9,6

7,1

6,8

6,4

6,3

6,2

5,7

Przyczyny

zewnętrzne

4,2

3,9

3,8

3,9

3,6

3,5

Procentowy udział w zgonach mężczyzn

Nowotwory

złośliwe

17,5

19,5

2,1

24,6

25,5

26,2

25,8

26,4

25,9

26,1

Choroby

układu

krążenia

44,5

48,3

45,7

42,8

42,9

41,8

42,0

41,1

40,3

40,2

Choroby

układu

oddechowego

6,6

4,5

4,2

5,4

4,8

4,9

5,3

5,2

5,6

Choroby

układu

trawiennego

3,8

3,2

3,6

4,3

4,2

4,4

4,3

4,6

4,9

4,7

Objawy

chorobowe

6,6

6,5

8,0

7,0

6,7

6,8

7,0

Przyczyny

zewnętrzne

10.9

9,9

9,7

9,6

9,9

9,6

9,7

9,8

9,6

Źródło: opracowanie własne na podstawie B. Wojtyniak, P. Goryński (red.), Sytuacja zdrowotna ludności Polski, NIZP, PZH,
Warszawa 2008, s. 24.

Liczba kobiet przypadaj

ących na 100 mężczyzn w wybranych

grupach wiekowych

100

150

200

250

300

Wartość

średnia

0-2

0-12

20-24

40-44

60-64

80 i więcej

1980 rok
2008 rok

Rycina 1. Liczba kobiet przypadających na 100 mężczyzn w wy-
branych grupach wiekowych
Figure 1. Number of women per 100 men in selected age groups

Źródło: Opracowanie własne na podstawie roczników staty-
stycznych GUS z lat 1980 i 2009.

Zgony kobiet i m

ężczyzn na 1000 ludności

1990

1995

2000

2005

KOBIETY
MĘŻCZYŹNI

Rycina 2. Zgony kobiet i mężczyzn na 1000 ludności
Figure 2. Women and men death rate per 1000 population

Źródło: Opracowano na podstawie: Kobiety w Polsce, GUS,
Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa 2007, s. 66.

Zdrowie kobiet i mężczyzn – wybrane aspekty społeczne i medyczne

Rycina 3. Zachorowania na choroby weneryczne na 100 tys. ludności według płci i wieku
Figure 3. Incidence of veneral diseases per 100 thous. population by sex and age

Przeciętna długość trwania życia w Polsce jest krótsza

niż w pozostałych krajach Unii Europejskiej. W przy-
padku mężczyzn różnica ta wynosi 4,6 lat, a dla kobiet –
2 lata [9].

Dominującą przyczyną skracającą życie są choroby.

Należy zatem zgodzić się ze stwierdzeniem E. Mandal,
iż „mężczyźni ogólnie są mniej zdrowi od kobiet: żyją
krócej średnio o 5–8 lat”. Jak stwierdza dalej autorka
zapadają oni „na poważniejsze choroby (wrzodową,
wieńcową, astmę, choroby oczu), (…) Kobiety zaś czę-
ściej uskarżają się na bóle głowy, gardła, otyłość i nadci-
śnienie” [4]. Schorzeniami, przypadłościami i innymi
zagrożeniami dla zdrowia, które najczęściej doskwierają
zamieszkującym Polskę kobietom i mężczyznom są
choroby cywilizacyjne (w 2008 roku choroby te stanowi-
ły przyczynę nieco ponad 77% wszystkich zgonów).
Zaliczają się do nich w głównej mierze choroby układu
krążenia oraz coraz częściej choroby nowotworowe czy
przyczyny zewnętrzne, czyli zatrucia, urazy i wypadki.

Choroby krążenia oraz nowotwory, prowadzące do

wczesnych zgonów w Polsce są chorobami wynikający-
mi w zdecydowanej większości sytuacji z określonego
stylu życia, a więc wykonywanej pracy, sposobu spę-
dzania czasu wolnego, diety, przyzwyczajeń, stosowa-
nych praktyk zdrowotnych. Profil zdrowia kobiet i męż-
czyzn rysuje się zatem w dużej mierze poprzez
zachowania zdrowotne tzn. „reaktywne, nawykowe i/lub
celowe formy aktywności człowieka, które pozostają na
gruncie wiedzy obiektywnej o zdrowiu i subiektywnego
przekonania – w istotnym związku ze zdrowiem” [10].
Mając oczywiście na uwadze czynniki biologiczne, wy-
rażające się w odmiennej gospodarce hormonalnej, od-

miennej fizjologii człowieka, w różny sposób podatne
i poddające się współczesnym zagrożeniom dla zdrowia,
odmiennie pielęgnowane, z łatwością można dostrzec,
właściwości zdrowia czy choroby kobiet i mężczyzn
podatne na określone, niejednokrotnie właściwe danej
płci uwarunkowania społeczne, prowokujące tym samym
określone przypadłości czy sposoby gospodarowania
(lub niegospodarowania) swoim stanem psychicznym
i somatycznym (tabela 1.).

Warto w tym miejscu zwrócić uwagę – porównując

przyczyny zgonów Polek i Polaków – właśnie na przy-
czyny zewnętrzne. Jeszcze w 2008 roku stanowiły one
prawie 44% całkowitej liczby zgonów mężczyzn w wie-
ku do 45 lat [8]. Kształtowanie się tak wysokiego w
stosunku do kobiet wskaźnika umieralności mężczyzn
tłumaczyć można skłonnością chłopców i mężczyzn do
brawurowych zachowań. Ryzykowne postępowanie
narażające zdrowie fizyczne, takie jak: zbyt śmiała jazda
samochodem czy motocyklem, uprawianie ryzykownych
sportów, nie zachowywanie środków ostrożności, zu-
chwałe zachowania seksualne sprawiają, że mężczyźni
o wiele częściej ulegają wypadkom, zranieniom, przy-
padkowym zakażeniom. Badania nad stereotypami płcio-
wymi wskazują, że to właśnie dla mężczyzn bardziej
charakterystyczne są potrzeby pokazywania siebie w roli
dominującego, wytrwałego, silnego, potrafiącego po-
dejmować karkołomne wyzwania, co tłumaczy wiele
przejawianych działań o groźnym dla zdrowia i życia
charakterze [5].

Tendencję tę ilustrują także dane dotyczące zacho-

rowalności na choroby przenoszone drogą płciową (ryci-
na 3. i tabela 2.). Porównując zachorowania na kiłę i rze-

Mirosława Cylkowska-Nowak, Martyna Plucińska

Tabela 2. Zachorowalność na AIDS według płci i wieku w roku 2000 i 2005
Table 2. AIDS morbidity by sex and age in 2000 and 2005

Kobiety Mężczyźni

Wiek

2000 2005 2000 2005

Ogółem

0,14 0,17 0,52 0,57

0-19 0,08 0,04 0,02 0,04

20-29 0,28 0,38 0,81 0,71
30-39 0,33 0,44 1,67 1,59
40-49 0,26 0,21 0,82 0,83
50-59 – 0,07 0,20 0,55

60 lat i więcej –

–

0,12

Źródło: Kobiety w Polsce, GUS, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa 2007, s. 90.

żączkę w roku 1995 i 2005, zauważyć można znaczący
ich spadek zarówno wśród kobiet, jak i mężczyzn, przy
czym większa dynamika spadkowa charakteryzuje ko-
biety. Na tak znaczącą zmianę wskaźnika zachorowalno-
ści na choroby weneryczne (tak historycznie określano
kiłę i rzeżączkę) wpłynęła bezsprzecznie większa wiedza
i świadomość społeczna na temat szerzenia się tych
rodzajów zakażeń, poprawa warunków życia, upo-
wszechnienie higieny oraz zmiana zachowań w sferze
seksualnej, a zwłaszcza stosowanie prezerwatywy – choć
niekoniecznie ta ostatnia praktyka musi być związana
z chęcią świadomej profilaktyki przeciwko chorobom
przenoszonym drogą płciową. Badania Z. Izdebskiego
przeprowadzone w 2004 roku wśród młodzieży szkół
ponadgimnazjalnych (17-latków i 18-latków, które roz-
poczęły życie seksualne) pokazały, iż najpopularniej-
szym stosowanym przez dziewczęta i chłopców środ-
kiem antykoncepcyjnym jest właśnie prezerwatywa –
jej używanie zadeklarowało 56,4% badanych [11]. We
wcześniejszych badaniach tego autora z 1988 roku sto-
sowanie prezerwatywy zadeklarowało jedynie 6,2% res-
pondentów. Wśród zwolenników prezerwatywy przeważali
chłopcy – około 6 punktów procentowych przewagi nad
dziewczętami w obu badaniach. I choć mężczyźni są
bardziej skłonni do podejmowania ryzykownych zacho-
wań seksualnych, które następnie prowadzą do zakażeń
chorobami przenoszonymi płciowo, to dane z badań
Z. Izdebskiego pokazują prawdopodobnie zmianę poko-
leniową, mającą jednak źródło nie w przemyślanej decy-
zji o ochronie zdrowia własnego i partnerki, lecz w lęku
przed niechcianą ciążą [12].

Analizując dane dotyczące zachorowalności na AIDS

w Polsce, stwierdzić należy, iż także zaznaczają się
w nich różnice między kobietami i mężczyznami. Jak
twierdzi T. Niemiec, „częstość zakażeń HIV/AIDS w
Europie jest wyższa wśród mężczyzn niż wśród kobiet,
ale od 1985 r. odsetek zakażonych kobiet stale wzrasta
i wykazuje duże zróżnicowanie w poszczególnych kra-
jach europejskich” [13]. Polskie dane również odzwier-
ciedlają tę tendencję. Należy jednak w tym miejscu po-
czynić kilka wstępnych uwag. Po pierwsze, oficjalne
dane na temat zachorowalności na AIDS w naszym kraju
są niepełne. Występująca w Polsce silna stygmatyzacja

nosicieli wirusa HIV oraz chorych na AIDS zniechęca
do wykonywania testów diagnostycznych oraz upublicz-
niania informacji o jego rezultacie. Naznaczenie spo-
łeczne nie jest tak silne w odniesieniu do innych chorób
przenoszonych drogą płciową, jak w przypadku AIDS.
Po drugie, zakażenie lub zachorowanie bardziej stygma-
tyzuje kobiety. Jest to związane ze społecznie konstru-
owanymi wzorcami zachowań seksualnych, które wpa-
jane są dziewczętom i chłopcom w ramach typizacji do
ról płciowych. Wzorce te są w Polsce nadal silnie spola-
ryzowane. Dziewczętom wyraźnie wyznacza się rolę
osoby panującej nad własnymi popędami, podporządko-
wanej inicjatywie partnera oraz zależnej od preferowa-
nych przez niego zachowań seksualnych. Po trzecie,
wokół HIV/AIDS wytworzono szereg stereotypów, a wie-
dza na ten temat w polskim społeczeństwie jest niska.
Dlatego przeglądając dane na temat zachorowalności na
AIDS, warto wymienione tu problemy wziąć pod uwagę
(tabela 2.) [14].

Ogólnie, zachorowalność na AIDS ulega zwiększeniu w

Polsce. Wzrost tego wskaźnika dotyczy i mężczyzn, i ko-
biet. Są też – wśród tych niepełnych danych – takie, które
pokazują tendencję spadkową. Między 2000 a 2005 rokiem
były to kobiety w przedziale wieku 0–19 oraz 40–49 lat
oraz mężczyźni – 20–29 i 30–39 lat (tabela 2.).

Ryzykownymi dla zdrowia okazują się również prak-

tyki formowania wizerunku czy atrakcyjności, odbywa-
jące się pod pretekstem dbania o zdrowie, dobrą kondy-
cję fizyczną i zdrowe-piękne ciało. We współczesne,
zunifikowane kanony atrakcyjności nadgorliwie wpisują
się mężczyźni, ćwicząc na siłowni i nieracjonalnie uży-
wając odżywek, dopalaczy, sterydów, a nawet narkoty-
ków. Z drugiej strony należy wskazać nieracjonalnie
odchudzające się kobiety, nadużywające kosmetyków,
leków, zabiegów korekcyjnych, kąpieli słonecznych czy
sztucznych lamp w solariach [15]. Skrajne dyscyplino-
wanie ciała jest udziałem każdej z płci, podobnie jak
ryzykowne zachowania zagrażające życiu czy zdrowiu.
Jednak to głównie „pragnienie, aby być atrakcyjnym w
roli płciowej, przyczynia się do podejmowania przez
podmiot zachowań ryzykownych dla zdrowia i życia,
a w konsekwencji do powstawania różnic zachorowalności
i śmiertelności” [4]. To pragnienie jest silnie związane

Zdrowie kobiet i mężczyzn – wybrane aspekty społeczne i medyczne

Rycina 4. Osoby zarejestrowane w ambulatoryjnej opiece psychiatrycznej na 100 tys. ludności według płci
Figure 4. Person registered in out-patient psychiatric clinics per 100 thous. population by sex

ze stereotypami płciowymi. Inne postawy i zabiegi po-
dejmowane są w celu bycia uznaną za atrakcyjną kobie-
tę, a inne – za atrakcyjnego mężczyznę. Stereotypy mę-
skości zakazują „bycia babą”, a więc okazywania lęku,
zbytniego przejmowania się, nadmiernej delikatności.
Stereotypy kobiecości określają natomiast atrakcyjną ko-
bietę jako subtelną, delikatną, opiekuńczą, a z pewnością
o nieskazitelnym ciele, o pożądanych kształtach i innych
zaletach estetycznych.

Trzeba zauważyć, że ryzykowne zachowania zdro-

wotne, nawet odbywające się pod szczególnym pretek-
stem – dbania o zdrowie-piękno – charakteryzować
należy niejednakowo. Mężczyźni podejmując je częściej,
ulegają wypadkom śmiertelnym lub poważnie uszkadza-
ją swoje ciało, czasowo lub trwale pozbawiają swój
organizm istotnych funkcji. Wśród kobiet jednak współ-
czynnik śmierci spowodowany wypadkami jest niższy
(tabela 1.). Kobiety szkodzą bowiem swojemu zdrowiu,
ale w dużej mierze zdrowiu psychicznemu i choć konse-
kwencje zaburzeń psychicznych znajdują niekiedy ujście
w objawach somatycznych, to nie są to ryzykowne za-
chowania, które okazują się śmiertelnymi bezpośrednio
i tak często, jak w przypadku mężczyzn. Warto raz jesz-
cze zwrócić uwagę na to, że w niektórych kategoriach
wieku zgony mężczyzn spowodowane przez choroby

układu krążenia oraz nowotwory złośliwe są rzadsze od
tych wywoływanych przez urazy lub zatrucia (wynikają-
ce z zachowań ryzykownych). Wśród kobiet, w tych
samych przedziałach wieku kolejność przyczyn zgonów
jest odwrotna.

Pomiędzy kobietami i mężczyznami występują istot-

ne różnice w występowaniu chorób psychicznych i czę-
sto wykazywana jest wysoka nadreprezentacja kobiet
nad mężczyznami. Wśród Polek występuje większy od-
setek zaburzeń emocjonalnych, obsesyjno-kompulsyw-
nych, lęku fobicznego, schizofrenii i somatyzacji [16].
Problemy zdrowia psychicznego skłaniają kobiety i męż-
czyzn w Polsce do poszukiwania pomocy specjalistów.
Są one częściej sygnalizowane przez Polki. One także
z większą częstotliwością zgłaszają się do poradni zdro-
wia psychicznego (rycina 4.) oraz szpitali psychiatrycz-
nych. Kobiety w ogóle wykazują większą niż mężczyźni
gotowość i otwartość do wyjawiania symptomów

do-

świadczanych zaburzeń zdrowia [17] oraz do poszuki-
wania wsparcia wśród najbliższych bądź wsparcia insty-
tucjonalnego. Niemniej jednak kobiety również są
zdecydowanie częściej niż mężczyźni ofiarami trwania
w określonych, agresywnych i niekorzystnych relacjach
społecznych, charakteryzujących się doznawaniem przez
nie przemocy fizycznej i psychicznej, nadużyć seksual-

Nowiny Lekarskie 2010, 79, 1, 3–17

MIROSŁAWA CYLKOWSKA-NOWAK

, MARTYNA PLUCIŃSKA

ZDROWIE KOBIET I MĘŻCZYZN – WYBRANE ASPEKTY SPOŁECZNE I MEDYCZNE

WOMEN’S AND MEN’S HEALTH – SELECTED SOCIAL AND MEDICAL ASPECTS

Zakład Edukacji

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

p.o. kierownika Zakładu: dr n. hum. Mirosława Cylkowska-Nowak

Instytut Socjologii, Zakład Problemów Społecznych i Pracy Socjalnej

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Kierownik: prof. dr hab. Anna Michalska

Streszczenie

SŁOWA KLUCZOWE: status zdrowotny, populacja polska, polaryzacja rodzajowa.

Summary

KEY WORDS: health status, the population of Poland, gender polarization.

Mirosława Cylkowska-Nowak, Martyna Plucińska

Wstęp

Wiele współczesnych badań nad wybranymi aspek-

Celem pracy jest analiza i porównanie wybranych

Teoretyczne podstawy analizy: między esencjali-
zmem biologicznym, androcentryzmem, polaryza-
cją rodzajów a walką o równouprawnienie i zacie-
raniem się różnic rodzajowych

Przez wiele dekad – by nie powiedzieć stuleci – uważa-

Esencjalizm biologiczny to głęboko zakorzenione prze-

Zarówno esencjalizm biologiczny, jak i androcentryzm

Różnice warunkowane rodzajowo i społecznie a pro-
file zdrowia i choroby

Płeć jest silnie strukturotwórczym czynnikiem oraz

Zdrowie kobiet i mężczyzn – wybrane aspekty społeczne i medyczne

. Na straży takiego stanu

„Płeć biologiczna wyznacza rolę, jaką odgrywamy

Ujawnianie i analizowanie różnic w profilach zdro-

wia i choroby między kobietami a mężczyznami powin-
no się odbywać na poziomie rozpatrywania uwarunko-

Kobieta i mężczyzna mają wciąż różny dostęp do okre-

ślonych zawodów ze względu na płeć, pełnią szereg unormo-
wanych prawnie ról społecznych, rozróżnia się w prawie męża-
mężczyznę i żonę-kobietę.

Kobiety, mężczyźni i zdrowie

Jedną z konsekwencji dobrego lub złego stanu zdro-

Analizując umieralność od początku lat 90., zaob-

Odnotowane w ostatniej dekadzie w Polsce zjawisko

Mirosława Cylkowska-Nowak, Martyna Plucińska

Tabela 1. Najważniejsze przyczyny zgonów w Polsce według płci
Table 1. Most frequent death causes by sex in Poland

Przyczyna 1980 1991 1996 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Procentowy udział w zgonach kobiet

Nowotwory

złośliwe

16,5

16,9

18,5

21,2

21,8

22,3

22,4

22,8

22,9

23,3

Choroby

układu

krążenia

52,6

57,9

55,6

53,1

53,5

53,1

52,6

51,9

51,8

Choroby

układu

oddechowego

4,4

2,9

3,1

4,5

3,8

3,7

4,2

4,0

4,4

4,3

Choroby

układu

trawiennego

3,4

2,8

2,9

3,6

3,7

3,8

4,0

4,1

Objawy

chorobowe

9,4

7,8

9,6

7,1

6,8

6,4

6,3

6,2

5,7

Przyczyny

zewnętrzne

4,2

3,9

3,8

3,9

3,6

3,5

Procentowy udział w zgonach mężczyzn

Nowotwory

złośliwe

17,5

19,5

2,1

24,6

25,5

26,2

25,8

26,4

25,9

26,1

Choroby

układu

krążenia

44,5

48,3

45,7

42,8

42,9

41,8

42,0

41,1

40,3

40,2

Choroby

układu

oddechowego

6,6

4,5

4,2

5,4

4,8

4,9

5,3

5,2

5,6

Choroby

układu

trawiennego

3,8

3,2

3,6

4,3

4,2

4,4

4,3

4,6

4,9

4,7

Objawy

chorobowe

6,6

6,5

8,0

7,0

6,7

6,8

7,0

Przyczyny

zewnętrzne

10.9

9,9

9,7

9,6

9,9

9,6

9,7

9,8

9,6

Źródło: opracowanie własne na podstawie B. Wojtyniak, P. Goryński (red.), Sytuacja zdrowotna ludności Polski, NIZP, PZH,
Warszawa 2008, s. 24.

Liczba kobiet przypadaj

ących na 100 mężczyzn w wybranych

grupach wiekowych

100

150

200

250

300

Warto

ść

średnia

0-2

0-12

20-24

40-44

60-64

80 i wi

ęcej

1980 rok

2008 rok

Rycina 1. Liczba kobiet przypadających na 100 mężczyzn w wy-
branych grupach wiekowych
Figure 1. Number of women per 100 men in selected age groups

Źródło: Opracowanie własne na podstawie roczników staty-
stycznych GUS z lat 1980 i 2009.

Zgony kobiet i m

ężczyzn na 1000 ludności

1990

1995

2000

2005

KOBIETY

ĘŻCZYŹNI

Rycina 2. Zgony kobiet i mężczyzn na 1000 ludności
Figure 2. Women and men death rate per 1000 population

Źródło: Opracowano na podstawie: Kobiety w Polsce, GUS,
Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa 2007, s. 66.

Zdrowie kobiet i mężczyzn – wybrane aspekty społeczne i medyczne

Rycina 3. Zachorowania na choroby weneryczne na 100 tys. ludności według płci i wieku
Figure 3. Incidence of veneral diseases per 100 thous. population by sex and age

Przeciętna długość trwania życia w Polsce jest krótsza

niż w pozostałych krajach Unii Europejskiej. W przy-
padku mężczyzn różnica ta wynosi 4,6 lat, a dla kobiet –
2 lata [9].

Dominującą przyczyną skracającą życie są choroby.

Choroby krążenia oraz nowotwory, prowadzące do

Warto w tym miejscu zwrócić uwagę – porównując

Tendencję tę ilustrują także dane dotyczące zacho-

rowalności na choroby przenoszone drogą płciową (ryci-
na 3. i tabela 2.). Porównując zachorowania na kiłę i rze-

Mirosława Cylkowska-Nowak, Martyna Plucińska

Tabela 2. Zachorowalność na AIDS według płci i wieku w roku 2000 i 2005
Table 2. AIDS morbidity by sex and age in 2000 and 2005

Kobiety Mężczyźni

Wiek

2000 2005 2000 2005

Ogółem

0,14 0,17 0,52 0,57

0-19 0,08 0,04 0,02 0,04

20-29 0,28 0,38 0,81 0,71
30-39 0,33 0,44 1,67 1,59
40-49 0,26 0,21 0,82 0,83
50-59 – 0,07 0,20 0,55

60 lat i więcej –

–

0,12

Źródło: Kobiety w Polsce, GUS, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa 2007, s. 90.

Analizując dane dotyczące zachorowalności na AIDS

Ogólnie, zachorowalność na AIDS ulega zwiększeniu w

Ryzykownymi dla zdrowia okazują się również prak-

Zdrowie kobiet i mężczyzn – wybrane aspekty społeczne i medyczne

Trzeba zauważyć, że ryzykowne zachowania zdro-

Pomiędzy kobietami i mężczyznami występują istot-

do-

Mirosława Cylkowska-Nowak, Martyna Plucińska

Tabela 3. Spożycie alkoholu przez dzieci i młodzież do 15. roku życia według płci (%)
Table 3. Children and youth alcohol consumption by sex as percentage

Dziewczęta Chłopcy

Częstość spożycia alkoholu

1996 2004 1996 2004

3–7 razy w tygodniu

1,0

2,3

7,5

10,4

1–2 razy w tygodniu

3,1

5,8

12,2

15,7

1–3 razy w miesiącu 12,0

14,6

27,3

23,1

2–11 razy w roku

39,2

36,7

32,6

30,8

1 raz w roku

4,3

7,8

2,0

3,3

Niepijący w ciągu ostatnich 12 miesięcy 40,4

32,8

18,4

16,7

Źródło: opracowanie własne na podstawie Kobiety w Polsce, GUS, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa 2007, s. 84.

Tabela 4. Palenie tytoniu przez dzieci i młodzież do 15. roku życia według płci (%)
Table 4. Children and youth smoking by sex as percentage

Dziewczęta Chłopcy

Palenie tytoniu

1996 2004 1996 2004

Palący

24,5

23,1

47,3

38,0

Dawni palacze

11,1 14,2 19,4 22,3

Nigdy nie palili

63,9

61,9

32,3

39,1

Nie ustalono

0,8

1,0

0,6

Źródło: opracowanie własne na podstawie Kobiety w Polsce, GUS, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa 2007, s. 83.

nych, co w konsekwencji generuje potrzebę korzystania
z określonego rodzaju wsparcia, bardziej lub mniej zin-
stytucjonalizowanego. Polacy dominują w jednym z ty-
pów poradni – odwykowych. Jest to prawdopodobnie
związane z odmiennymi „stylami picia” oraz społecz-
nym naznaczaniem picia alkoholu przez kobiety.

„Męskie picie” ma charakter publiczny. Częste i nad-

mierne konsumowanie alkoholu stanowi jedną ze sfer ży-
cia mężczyzn. Niepijący postrzegany jest jako niemęski,
„mięczak” lub „dziwak”. Nadużywanie alkoholu bywa
traktowane jako naturalne, usprawiedliwione u mężczyzn.
Często używa się takich określeń, jak „nadużywanie alko-
holu”, „picie”, „pijak”, a unika nazywania takich „mę-
skich” praktyk mianem alkoholizmu, a pijących mężczyzn
alkoholikami. Z kolei kobiety – wychowywane do unika-
nia alkoholu – piją raczej w ukryciu, a otoczenie społeczne
jest długo nieświadome alkoholowego problemu matki,
żony lub córki [18]. W latach 80. XX wieku kobiety sta-
nowiły jedynie 3% osób uzależnionych od alkoholu w Pol-
sce. Obecnie odsetek ten wzrósł do około 30%. Zmienia
się także „styl picia” kobiet, przyjmując cechy „męskiego
picia” [19].

Jak stwierdza w raporcie pt. „Diagnoza społeczna

2009. Warunki i jakość życia Polaków” Janusz Czapiń-
ski, „mężczyźni przyznają, że w minionym roku [2009]
pili za dużo alkoholu, 4,5 razy częściej niż kobiety
(sześć lat temu ponad ośmiokrotnie częściej). Zdecydo-
wanie częściej nadużywają alkoholu mieszkańcy dużych
miast niż małych miast i wsi, osoby w średnim wieku
częściej od starszych i młodszych; bogaci obecnie czę-
ściej niż ubodzy (wcześniej było odwrotnie)” [20].

Dane dotyczące spożycia alkoholu wśród dziewcząt

i chłopców przed 15. rokiem życia pokazują wzrost w
większości różnych kategorii częstotliwości picia po-
między rokiem 1996 a 2004 (tabela 3.). Wskaźniki doty-
czące chłopców są znacząco wyższe niż dziewcząt.
Prawie co trzeci polski obywatel jest palaczem i wypala
niemal 16 sztuk papierosów dziennie i chociaż widoczny
jest systematyczny spadek zarówno osób palących, jak
i liczby wypalanych przez nie papierosów, to wśród osób
w wieku 45–64 lat występuje bardzo duży odsetek nało-
gowych palaczy, tzn. osób wypalających ponad 20 pa-
pierosów dziennie. Wśród palaczy dominują mężczyźni.
„Najniższy odsetek palaczy jest wśród osób starszych
(65 i więcej lat – 12%), emerytów (17%), uczniów i stu-
dentów (16%), osób z wyższym wykształceniem (20%)
oraz kobiet (23%)” [20].

Palenie tytoniu ma różną charakterystykę dla młodych

Polek i Polaków (tabela 4.). Między analizowanymi lata-
mi, 1996 i 2004, zarówno populacja palących chłopców,
jak i dziewcząt uległa zmniejszeniu. Powiększyły się za-
tem odsetki dawnych palaczy. Populacja dziewcząt, które
nigdy nie paliły zmniejszyła się (z 63,9% do 61,9%),
natomiast u chłopców nastąpił w tej grupie wzrost (z 32,3%
do 39,1%).

Polacy przejawiają też ryzykowne zachowania zwią-

zane z przyjmowaniem substancji psychoaktywnych.
Najbardziej rozpowszechnionymi substancjami nielegal-
nymi, używanymi okazjonalnie są marihuana i haszysz.
W 2003 roku sięgało po nie 19,5% chłopców i 9,7%
dziewcząt w wieku 15–16 lat oraz 35,4% chłopców i 16,8%
dziewcząt w wieku 17–18 lat. Znacznym (i wzrastają-

Zdrowie kobiet i mężczyzn – wybrane aspekty społeczne i medyczne

Tabela 5. Dorośli z nadwagą i otyłością według płci w 1996 i 2004 roku
Table 5. Adult overweight and obesity by sex in 1996 and 2004

Płeć Rok

Nadwaga

Otyłość Razem

Kobiety 1996 14 12 26
Kobiety 2004 14 13 27
Mężczyźni 1996 19

Mężczyźni 2004 20

Źródło: opracowanie własne na podstawie B. Wojtyniak, P. Goryński (red.), Sytuacja zdrowotna ludności Polski, NIZP, PZH,
Warszawa 2008, s. 196.

cym z roku na rok) rozpowszechnieniem zażywania
charakteryzuje się też amfetamina. W przypadku tego
środka różnice między chłopcami i dziewczętami są
znacznie mniejsze. W młodszej grupie wiekowej używa-
ło ją w 2003 roku 4,0% chłopców i 3,1% dziewcząt, w
starszej 11,4% chłopców i 7,5% dziewcząt. W przypad-
ku niemal wszystkich substancji psychoaktywnych od-
notowuje się większe rozpowszechnienie ich przyjmo-
wania wśród chłopców niż wśród dziewcząt. Wyjątkiem
są leki uspokajające i nasenne, po które dziewczęta się-
gają w znacznie większym odsetku, niż robią to chłopcy.
Rozpowszechnienie okazjonalnego używania najbardziej
groźnych substancji nielegalnych, takich jak heroina czy
kokaina, pozostaje na bardzo niskim poziomie nieprze-
kraczającym 2,5% chłopców i 1% dziewcząt [13].

Jednak dane opublikowane w Diagnozie społecznej

2005 pokazały niekorzystną zmianę zachowań młodych
kobiet w Polsce. Podobnie jak kilka lat wcześniej, najbar-
dziej zagrożeni uzależnieniem od środków psychoaktyw-
nych są młodzi mężczyźni w wieku do 24 lat. Po 35. roku
życia zarówno wśród kobiet, jak i wśród mężczyzn odsetek
zażywających narkotyki gwałtownie spada (do zera). Obec-
nie zagrożenie wśród najmłodszych mężczyzn utrzymuje
się na podobnym poziomie lecz gwałtownie rośnie w grupie
najmłodszych kobiet (do 18 roku życia). Zmniejszać zaczę-
ła się różnica pomiędzy kobietami i mężczyznami, a liczba
osób zażywających narkotyki przekroczyła 1% populacji
w wieku powyżej 15 lat [21].

Za niezwykle autodestrukcyjne zachowanie zdro-

wotne przyjmuje się również samookaleczenia oraz
próby samobójcze i samobójstwa. W 2009 roku odnoto-
wano aż 10 752 zamachy samobójcze, z których 8123
zakończyło się zgonem [22]. Zdecydowanie częściej
samobójstwa zakończone śmiercią popełniają mężczyźni
niż kobiety. Te ostatnie wykazują więcej przypadków
samookaleczenia oraz podejmowania prób samobój-
czych. Taki stan tłumaczyć może odmienna socjalizacja
dziewcząt i chłopców, a zatem wymóg określonego
realizowania skryptów przypisanych do danej płci. Męż-
czyźni mają tym samym mniejsze przyzwolenie na po-
pełnianie nieudanych prób samobójczych, niż na sku-
teczne zamachy samobójcze, co jest społecznie „zrozu-
miałe” jeśli chodzi o kobiety. Sam sposób popełniania
samobójstwa nosi również znamiona męskich i kobie-
cych sposobów. „Co ciekawe, jeśli jakaś metoda nabiera

rodzajowych konotacji, zaczynają uciekać się do niej
przedstawiciele określonej płci (np. kobiety usiłujące się
otruć, gdy metoda ta funkcjonuje w świadomości spo-
łecznej jako kobieca), zaś jeśli je traci, stosują ją przed-
stawiciele obu płci (np. zastrzelenie się w USA najpierw
oceniane było jako męskie, lecz odkąd straciło tę kono-
tację kobiety zaczęły stosować je równie często jak męż-
czyźni)” [23]. Podejmowanie o wiele częściej przez
kobiety prób samobójczych, tłumaczyć można również
prezentowaną przez kobiety reakcją na stres, którą cha-
rakteryzuje o wiele większa niż w przypadku mężczyzn,
potrzeba uzyskania wsparcia społecznego poprzez roz-
paczliwe zasygnalizowanie tej potrzeby, niż jak w przy-
padku męskich prób samobójczych, które mają być defi-
nitywnym rozwiązaniem problemów.

Jednym ze znaczących dla zdrowia populacji wskaź-

ników – stanowiącym czynnik ryzyka wielu chorób –
jest występowanie nadwagi i otyłości. Niespełna 70%
mieszkańców naszego kraju reprezentuje normę w za-
kresie masy ciała lub niedowagę. Pozostałych ponad
30% cierpi na nadwagę i otyłość (tabela 5.). Wskaźnik
ten jest niższy od średniej w Europie. Nadwaga i otyłość
w Polsce rozwija się w wyniku nieprawidłowej diety
oraz braku aktywności fizycznej. Rzadziej niż co trzeci
dorosły Polak i co czwarta Polka są aktywni fizycznie [9].
O tyle, o ile jedzenie jest czymś niezbędnym do życia,
czego jakość można regulować niejako przy okazji, ma-
jąc na uwadze wskazania i zalecenia zaczerpnięte z tzw.
mądrości życiowej, z wiedzy propagowanej w kampa-
niach edukacyjnych bądź z wiedzy eksperckiej, to ak-
tywność fizyczna zawsze łączy się z wykonaniem dodat-
kowej, niejednokrotnie ciężkiej pracy, pracy nad własnym
ciałem. Tymczasem zarówno kobiety, jak i mężczyźni
zdają się niedoceniać zależności pomiędzy zdrowiem
a uprawianiem sportu czy zachowaniem racjonalnej die-
ty. Świadomość tej zależności zwiększa się wraz z po-
ziomem wykształcenia oraz z lepszą pozycją na rynku
pracy [24].

Problem otyłości charakteryzuje bardziej dynamiczna

tendencja wzrostowa tej cechy u mężczyzn w Polsce niż
u kobiet (tabela 5.). Niepokojące są natomiast dane doty-
czące populacji dzieci i młodzieży. A. Obuchowicz po
przeanalizowaniu rezultatów badań dziewcząt i chłop-
ców w Polsce stwierdza, iż „

dokładne porównanie wyni-

ków prac polskich autorów, ze względu na niejednolite

Mirosława Cylkowska-Nowak, Martyna Plucińska

kryteria zastosowane w celu oceny stanu odżywienia,
a także zróżnicowanie wiekowe badanych dzieci, nie jest
możliwe. Można jednak zauważyć tendencję do zwięk-
szania się

odsetka dzieci wykazujących nadmiar masy

ciała” [25]. Nie bez znaczenia dla nasilania się otyłości
i nadwagi u dziewcząt i chłopców mają

zaburzenia me-

chanizmu samoregulacji (siła woli) i niemożność kontro-
lowania ilości spożywanego pokarmu (przejadanie się).
Dzieci i młodzież jedzą więcej, gdy: jedzenia jest dużo
i jest ono łatwo dostępne; jedzenie odbywa się w sytuacji
angażującej uwagę; jedzenie jest niezwykle atrakcyjne.
Z takimi sytuacjami mamy coraz częściej do czynienia w
grupach społecznych zdominowanych przez „przymus
konsumpcji”. Część społeczeństwa polskiego (osiągająca
średnie i wysokie dochody) „nadkonsumuje” [26, 27,
28]. Z kolei Polacy nie osiągający wysokich dochodów
lub utrzymujący się ze środków o wartości poniżej mi-
nimum socjalnego często odżywiają się w sposób nie-
zdrowy. W tej grupie problemem nie jest zjadanie zbyt
dużych ilości żywności, lecz problem jej jakości. Ta
grupa dokonuje zgoła innych wyborów konsumenckich.
Zasadniczym kryterium dokonywania zakupów jest cena
produktu i ilość, którą można zakupić za posiadane za-
soby finansowe [29].

Ponadto, nieprawidłowemu odżywianiu (zarówno prze-

jadaniu się, jak i niedojadaniu lub wręcz głodzeniu się)
sprzyjają też pewne stany psychiczne i społeczne, takie jak:
niska samoocena, pesymizm życiowy, poczucie bezradno-
ści, brak motywacji do podejmowania jakichkolwiek dzia-
łań; nadmierna potrzeba osiągnięć i dążenie do perfekcjo-
nizmu; przeżywanie wielu negatywnych emocji (osoby
introwertyczne, neurotyczne); stres oraz nieumiejętność
radzenia sobie z problemami życiowymi; wiązanie jedze-
nia z poprawą samopoczucia, nastroju; forma zwrócenia
uwagi, wyrażenia troski, nagrodzenia, wzmocnienia za-
chowań lub usprawiedliwienia; różnego rodzaju deprywa-
cje potrzeb jednostki [30, 31]. Wymienione stany są czę-
ściej manifestowane przez kobiety. Dlatego w populacjach
kobiet obserwujemy aktualnie – obok nadwagi i otyłości –
występowanie szeregu bardzo różnych zaburzeń odżywia-
nia, takich jak: np. anoreksja, bulimia, ortoreksja, kompul-
sywne objadanie się, żucie i wypluwanie [32, 33]. Szacuje
się, iż np. anoreksja występuje u 0,5–3,7% całej populacji
i u 0,5–1% młodzieży. Jedynie około 5–10% chorujących
to mężczyźni [33].

Nie bez znaczenia dla narastania problemu zaburzeń

odżywiania jest wszechobecny kult szczupłej sylwetki,
który w większym stopniu dotyka kobiet niż mężczyzn.
Dyscyplinowanie kobiecego ciała, trening skupiania się
na cielesności, narzucanie konieczności spełniania przez
dziewczęta i kobiety zewnętrznie konstruowanych mód
i standardów stanowi też stały element typizacji do roli
płciowej [15].

Różnice warunkowane rodzajowo są obecne także w

danych ilustrujących zapadalność kobiet i mężczyzn w
Polsce na choroby zawodowe (tabela 6.). Odzwierciedla-
ją one strukturę ról zawodowych i życiowych podejmo-
wanych przez Polki i Polaków. Kobiety w Polsce doko-

nują wyboru zawodów postrzeganych jako kobiece.
Zostają nauczycielkami, pielęgniarkami, lekarkami, tele-
ankieterkami, logopedkami, psycholożkami, asystentka-
mi, sekretarkami, pracują kontaktując się z klientami
jako recepcjonistki, sprzedawczynie, kasjerki itp. Wyko-
nywanie wymienionych zawodów wiąże się ze wzmożo-
nym wysiłkiem strun głosowych. Dlatego zapadalność
kobiet na przewlekłe choroby narządu głosu jest nasilona
i znacząco wyższa niż mężczyzn oraz stanowi głównie
„kobiecą” chorobę zawodową.

Z kolei znacząca część Polaków podejmuje pracę w

środowiskach zapylonych (górnicy, hutnicy, budowniczy
dróg, operatorzy ciężkich maszyn) lub w hałasie (kie-
rowcy, operatorzy ciężkich maszyn, suwnicowi, pracow-
nicy obsługi lotnisk, żołnierze, dj’e). Na czele „męskich”
chorób zawodowych znajduje się nadal pylica oraz obu-
stronny ubytek słuchu.

Wspólnym dla obu płci problemem zawodowym są

choroby zakaźne i pasożytnicze. Należą do nich np.: tężec,
toksoplazmoza, borelioza, bruceloza, malaria, wirusowe
zapalenie wątroby, włośnica, wścieklizna i inne. Dane staty-
styczne pokazują zbliżoną zapadalność na nie kobiet i męż-
czyzn w Polsce.

Analizując występowanie niepełnosprawności w po-

pulacji Polek i Polaków w roku 1988 oraz 2002 (tabela 7.),
dostrzec można wzrost liczby osób niepełnosprawnych.
Wynika on z jednej strony ze starzenia się społeczeń-
stwa, z drugiej natomiast z bardziej precyzyjnego moni-
torowania tej grupy pacjentów. Warto też zwrócić uwagę
na to, iż pomimo wczesnej umieralności mężczyzn licz-
by niepełnosprawnych mężczyzn (na 1000 ludności) jest
wyższa niż kobiet.

Chłopcy przychodzą na świat w gorszej formie, i w

kolejnych dekadach życia nabywają niepełnosprawności.
Nie bez znaczenia jest tu skłonność chłopców i męż-
czyzn do podejmowania zachowań ryzykownych. Te
z kolei często prowadzą do wypadków, urazów, nagłych
kryzysów zdrowotnych, chorób przewlekłych i ostatecz-
nie do powstania niepełnosprawności. Paradoksalnie,
pomimo wyższej liczby niepełnosprawnych mężczyzn
z opieki w zakładach długoterminowej opieki zdrowot-
nej częściej korzystają kobiety (rycina 5.).

Jest to prawdopodobnie związane ze spolaryzowa-

niem postaw i zachowań kobiet i mężczyzn wobec cho-
rego lub niepełnosprawnego członka rodziny. Zdaniem
M. Leicester kobiety w większym stopniu charakteryzuje
„etyka troski i współczucia” (ethics of caring). Dlatego
Polki w sposób „naturalny” angażują się w niesienie
pomocy osobom słabszym, chorym i niepełnosprawnym.
Zostały przygotowane do pełnienia tego rodzaju roli
w ramach „kobiecej” typizacji. U podstaw motywacji
i działań znajduje się docenianie wiedzy zdobytej po-
przez doświadczenie życiowe, intuicja i emocje w proce-
sie podejmowania różnorodnych decyzji. Z kolei męż-
czyźni czując się „nieprzygotowani” do sprawowania
opieki, niesienia pomocy, pielęgnacji, zwalniają siebie
z zajmowania się chorą lub niepełnosprawną partnerką
[34, 35].

Zdrowie kobiet i mężczyzn – wybrane aspekty społeczne i medyczne

Tabela 6. Choroby zawodowe według płci w 2003 i 2007 roku
Table 6. Occupational diseases by sex in 2003 and 2007

Przyczyny według płci 2003

2007

Kobiety
Przewlekłe choroby narządu głosu 20,7

14,9

Choroby zakaźne i pasożytnicze 6,3

6,3

Przewlekłe choroby obwodowego układu nerwowego

1,4

2,8

Mężczyźni
Pylice 15,4

12,7

Obustronny trwały ubytek słuchu 14,6

4,7

Choroby zakaźne lub pasożytnicze 5,4

7,3

Przewlekłe choroby narządu głosu

3,5

2,1

Źródło: opracowanie własne na podstawie B. Wojtyniak, P. Goryński (red.), Sytuacja zdrowotna ludności Polski, NIZP, PZH,
Warszawa 2008, s. 193.

Tabela 7. Niepełnosprawni według płci i wieku w 1988 i 2002 roku (na 1000 ludności)
Table 7. Disabled people by sex and age in 1998 and 2002 (per 1000 population)

Wiek

Płeć Rok

Ogółem

0–15 16–29 30–44 45–59 60–74

więcej

Kobiety 1988

103,0 4,4

12,9 41,3 211,9 303,8 389,1

Kobiety 2002

146,5

23,4

27,6 60,2 226,6 355.2 488,3

Mężczyźni 1988 94,0 5,6 17,6 50,0 223,1 348,7 390,4
Mężczyźni 2002 138,7 30,1 37,9 75,3 250,8 393,0 474,0

Źródło: opracowanie własne na podstawie Kobiety w Polsce, GUS, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa 2007, s. 62.

Rycina 5. Pacjenci w zakładach długoterminowej opieki zdrowotnej na 10 tys. ludności według płci
Figure 5. Patients of long-term healthcare facilities per 10 thous. population by sex

Mirosława Cylkowska-Nowak, Martyna Plucińska

Tabela 8. Wykształcenie Polek i Polaków a pochodzenie terytorialne
Table 8. Levels of education in Poland by sex and territorial origin

Poziom

wykształcenia

Kobiety

ogółem

Kobiety

w miastach

Kobiety

na wsi

Mężczyźni

ogółem

Mężczyźni

w miastach

Mężczyźni

na wsi

Podstawowy 22,6

17,0 31,5 19,1 13,3 26,5

Gimnazjalny

5,0 4,3 6,0 6,1 5,4 6,7

Zasadnicze

zawodowe

16,8

15,9

21,1

29,1

26,1

36,0

Średnie

i policealne

35,4

39,9

26,7

30,7

36,1

22,4

Wyższe

17,3 22,0 7,4 13,2 19,1 5,4

Źródło: opracowanie własne na podstawie B. Wojtyniak, P. Goryński (red.), Sytuacja zdrowotna ludności Polski, NIZP, PZH,
Warszawa 2008, s. 24.

Nie bez znaczenia dla różnic międzyrodzajowych ma

charakter swoistej „zdrowotnej trajektorii” życia kobiet.
T. Niemiec charakteryzuje ją następująco: „zdecydowa-
ne pogorszenie jakości życia następuje w grupie kobiet
w wieku 65 lat i więcej. Największe straty występują w
obszarze energii życiowej, co oznacza, że kobiety starsze
często czują się zmęczone, szybko tracą siły i robią
wszystko z wysiłkiem. Jakość życia kobiet w wieku
średnim (45–64 lata) oraz młodszych obniżają m.in.
trudności związane ze snem, w tym konieczność brania
leków nasennych. Kobiety najmłodsze (w wieku do 25
lat) tak samo często lub nawet częściej niż osoby w wie-
ku do 45 lat wskazują na wpływ ich stanu zdrowia na
takie dziedziny życia, jak spędzanie czasu wolnego,
rozwijanie zainteresowań i życie towarzyskie. Duże
znaczenie dla jakości życia ma poziom wykształcenia
oraz sytuacja dochodowa, mniejsze – sytuacja rodzinna
i prowadzenie gospodarstwa jednoosobowego” [13].

Autorzy Raportu o stanie zdrowia Polaków z 2008

roku wskazują także zależność zdrowia Polek i Polaków
od osiąganego poziomu edukacji. Stwierdzają oni, że
osoby w wieku 25 lat i z wykształceniem powyżej śred-
niego będą żyć dłużej niż osoby z podstawowym – męż-
czyźni o 13 lat, a kobiety o 9 lat [9].

W ostatnich dekadach zmieniła się struktura wykształ-

cenia społeczeństwa polskiego. Dane z 2007 roku (tabela 8.)
pokazują poszerzanie kategorii wykształcenia średniego
i policealnego oraz wyższego. W większym stopniu ten
poziom edukacji osiągają kobiety, ale jednocześnie nieco
wyższy jest ich udział w stosunku do mężczyzn w grupie
osób z wykształceniem podstawowym. Z kolei sytuacja jest
odwrócona w populacji z wykształceniem zasadniczym
zawodowym. Oczywiście nie należy zapominać o swo-
istym „pęknięciu edukacyjnym” między miastem a wsią
oraz wyraźnie zaznaczającą się w ostatniej dekadzie „ko-
biecą ekspansją” na poziomie szkolnictwa wyższego – w
roku akademickim 2010/2011 Polki stanowiły 57% studen-
tów uczelni publicznych i niepublicznych [36].

Jakie jest znaczenie posiadanego wykształcenia dla

zdrowia? Poziom wyedukowania jest jednym z czynni-
ków warunkujących posiadanie alfabetyzmu zdrowotne-
go. Jest on określany jako „umiejętności kognitywne i spo-

łeczne determinujące motywację i zdolność jednostek do
uzyskiwania dostępu do informacji, zrozumienia i wyko-
rzystania ich w sposób służący wspieraniu i utrzymywaniu
zdrowia w dobrym stanie” [37]. Polskie próby diagno-
zowania alfabetyzmu zdrowotnego pokazują posiadanie
większych jego zasobów przez kobiety [38].

Zakończenie

Kobiety i mężczyźni. Kobiecość i męskość. Podobień-

stwa i różnice. Równość i nierówności. Przeprowadzona
tu analiza wybranych wskaźników zdrowia z jednej strony
utwierdza nas w przekonaniu, iż oczywistym jest istnienie
różnic biologicznych, np. zdolność do zajścia kobiet w
ciążę i rodzenia dzieci lub zapadanie na specyficzne
płciowo choroby, związane ze strukturalno-funkcjonalnym
wyposażeniem organizmu (np. rak szyjki macicy, endo-
metrioza, nagłe zgony okołoporodowe, rak prostaty). Na-
tomiast w sferze rodzajowej, warunkowanej społecznie
i kulturowo zachodzą zmiany. Konstrukcje rodzajów po-
zostają pod silnym wpływem ideologii, religii, kultury,
władzy, prawa, nauki, edukacji. Sfery te ulegają przemia-
nie, a to pozostaje nie bez wpływu na zdrowie oraz życie
kobiet i mężczyzn.

W Polsce potransformacyjnej zakres zachodzących

zmian jest szeroki. Kolejne pokolenia dziewcząt w więk-
szym stopniu uczestniczą w edukacji, w wyniku czego w
niektórych sferach osiągają wyższe formalne wykształ-
cenie niż mężczyźni. To z kolei wpływa na ogólne
zwiększenie zasobów intelektualnych i pełniejsze rozwi-
janie umiejętności życia (także tych związanych ze
zdrowiem), które historycznie ograniczone były do sfery
życia domowego. Poszerzeniu uległa także obecność
młodych Polek na rynku pracy. Niejednokrotnie dokonu-
ją one przekraczania nieprzekraczalnych dotąd granic.
Kobiety zaczynają podejmować zawody, stanowiska,
profesjonalne role zarezerwowane dotychczas wyłącznie
dla mężczyzn lub przez nich zdominowane. Wiele Polek
rezygnuje z pracy najemnej na rzecz samodzielnej dzia-
łalności gospodarczej, samozatrudnienia oraz zatrudnia-
nia innych. Zaangażowanie kobiet w pracę zawodową

Zdrowie kobiet i mężczyzn – wybrane aspekty społeczne i medyczne

Różnice biologiczne

anatomiczne/fizjologiczne

anatomiczne/fizjologiczne oraz

genetyczna podatność

anatomiczne/fizjologiczne oraz
genetyczna wytrzymałość/odporność

Różnice społeczne

role i odpowiedzialności

udział i kontrola

kulturowe wpływy i oczekiwania

subiektywna tożsamość

Sytuacje zdrowotne, kondycja i/lub problemy

specyficzność płciowa

dominacja jednej płci

różne charakterystyki dla mężczyzn i kobiet

generowanie różnych odpowiedzi

jednostek/rodziny/instytucji w zależności od tego czy

osoba jest mężczyzną czy kobietą

Rycina 7. Różnice warunkowane rodzajowo a profile zdrowia i choroby
Figure 7. Gender-based differences and health and disease profiles

Źródło: opracowanie własne na podstawie: WHO, Gender Analysis in Health: a review of selected tools, Geneva 2002, s. 21.

Tabela 9. Różnice rodzajowe w reprezentacji problemów związanych ze zdrowiem
Table 9. Gender differences in representation of health problems

Nadreprezentacja kobiet

Nadreprezentacja mężczyzn

depresja

eksploatacja własnego ciała

fobie

zachowania ryzykowne

uzależnienia (leki, zakupy, Internet)

uzależnienia (alkohol, środki psychoaktywne,
gry, hazard, Internet, seks)

zaburzenia seksualne

choroby sercowo-naczyniowe

zaburzenia odżywiania

współczynniki śmierci gwałtownej

próby samobójcze bez skutku śmiertelnego

samobójstwa ze skutkiem śmiertelnym

większa reprezentacja w długoterminowych
formach opieki i leczenia

większa zapadalność na choroby przenoszone
drogą płciową

korzystanie z usług medycznych
i pseudomedycznych

niechętne korzystanie z usług medycznych

Źródło: opracowanie własne.

wpływa na relacje z mężczyznami oraz funkcjonowanie
polskich rodzin. Obowiązki rodzinne nadmiernie obcią-
żają pracujące Polki lub są dzielone między rodziców
i dzieci. Niektóre spośród młodych kobiet nie zakładają
rodzin, a małżeństwa i związki partnerskie nie prokreują.
Polki zaczynają też w większym stopniu kontrolować
dochody własne i rodzinne oraz partycypować w podej-
mowaniu decyzji o ich przeznaczeniu (np. na cele zwią-
zane ze zdrowiem).

Poza nowymi wzorami życia kobiet i mężczyzn w

polskiej rzeczywistości społecznej utrzymują się dawne,
tradycyjne role kobiece i męskie. Trajektoria życia, jego
długość i jakość, dobrostan fizyczny, społeczny i psy-
chiczny człowieka pozostaje w znaczącym

stopniu za-

leżny od posiadanej płci, przypisanych jej stereotypów,

usytuowania w siatce społecznych norm i nierówności
oraz od przyjmowania, realizacji, sposobu wchodzenia
oraz manipulowania rolami społecznymi (rycina 7.).

Zdaniem E. Mandal „Stereotypy związane z płcią w

istotny sposób wpływają na zdrowie somatyczne i psy-
chiczne kobiet i mężczyzn. Uruchamiając w podmiocie
silną potrzebę idealnego dopasowania się do nich, jedno-
cześnie stają się dlań idealnymi standardami zdrowia.
Stereotypy mogą też być standardami zdrowia dla leka-
rzy i terapeutów, znajdując egzemplifikację w modelach
»zdrowej kobiety« i »zdrowego mężczyzny«, do których
ci dopasowują kryteria normy i swoich pacjentów” [4].
To prawdopodobnie obecność stereotypów, ich podtrzy-
mywanie przez część społeczeństwa przyczynia się do
utrzymującej się polaryzacji niektórych problemów zdro-

Mirosława Cylkowska-Nowak, Martyna Plucińska

wotnych Polek i Polaków. Widoczna pozostaje nadre-
prezentacja kobiet i mężczyzn w niektórych spośród nich
(tabela 9.).

Jednocześnie zmiany społeczne i kulturowe, jakie

miały miejsce pod koniec XX i na początku XXI wieku
w Polsce, przyczyniają się do „zbliżania się” wartości
wybranych wskaźników zdrowia kobiet i mężczyzn.
Znacznie częściej jest to związane z pogarszaniem się
wybranych elementów statusu zdrowotnego Polek. I tak
np.: wskaźniki zgonów kobiet na choroby układu krąże-
nia oraz nowotwory złośliwe są zbliżone do tych repre-
zentowanych przez mężczyzn; następuje wzrost odsetka
kobiet uzależnionych od alkoholu oraz zmiana „stylu
picia”; spada odsetek dziewcząt, które nigdy nie paliły;
zwiększeniu ulega rozpowszechnienie przyjmowania
substancji psychoaktywnych wśród dziewcząt oraz na-
stępuje gwałtowny wzrost uzależnionych w grupie naj-
młodszych kobiet; niezmiennie, na zaburzenia odżywia-
nia cierpią głównie kobiety i one częściej przebywają w
placówkach opieki długoterminowej.

W kontekście istotnych zmian społecznych, jakie za-

chodzą w określonym porządku społecznym, można
zadać szereg pytań o zmiany w sferze zdrowia i choroby
człowieka. Niewątpliwie obraz tego jak, w jakim kierun-
ku i w jakiej mierze dotychczasowe wskaźniki określo-
nych problemów zdrowotnych, chorób, postaw oraz
zachowań zdrowotnych czy prozdrowotnych w rozróż-
nieniu na płeć ulega zmianie. Nie jest jednak tak, że
biologiczne uwarunkowania organizmu człowieka zmie-
niają się swobodnie wespół z przybieranymi przez niego
nowymi rolami społecznymi, postawami, stylem życia,
w obliczu zmian społeczno-ekonomicznych. Okazuje
się, że choć organizm człowieka czyni starania, aby
dostosować się do nowych warunków funkcjonowania,
to ostatecznie sam człowiek realizując określone aktyw-
ności (np. poprzez nadużywanie alkoholu, złą dietę) lub
realizując swoje aktywności w określony sposób (nie
używając odzieży ochronnej w pracy, nie rehabilitując
się), steruje swoim zdrowiem na rozmaite sposoby. I tak
rozwój tożsamości androgynicznej, choć zaczyna być
wręcz pożądany w niektórych kręgach społecznych [4]
(bo np. kobietom umożliwia osiąganie określonych
szczebli kariery zawodowej i towarzyskiej wcześniej dla
nich niedostępnych, a mężczyznom pozwala na np. bar-
dziej otwarte okazywanie uczuć i zaznajomienie się ze
sferą emocjonalności), to generowanie tożsamych obra-
zów zdrowia czy choroby kobiet i mężczyzn widzianych
ze względu na płeć jest wciąż niemożliwe o tyle, o ile
chodzi o różnice biologiczne, a prawdopodobne, gdy
spojrzeć na zmieniającą się rolę i funkcjonowanie kobie-
ty i mężczyzny w społeczeństwie.

Piśmiennictwo

1. Mach B.W.: Równość i nierówność społeczna. Encyklo-

pedia Socjologii, Z. Bokszański (red.). Oficyna Naukowa,
Warszawa 2000, 331.

2. Bem S.L.: Męskość, kobiecość. O różnicach wynikają-

cych z płci. GWP, Gdańsk 2000, 16-17.

3. Wojciszke B.: Człowiek wśród ludzi. Zarys psychologii

społecznej. Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, War-
szawa 2004, 442-444, 444.

4. Mandal E.: Podmiotowe i interpersonalne konsekwencje

stereotypów związanych z płcią. Wydawnictwo Uniwer-
sytetu Śląskiego, Katowice 2004, 37, 73, 106, 105, 444.

5. Wojciszke B. (red.): Kobiety i mężczyźni: odmienne spoj-

rzenia na różnice. GWP, Gdańsk 2002, 49, 127.

6. Podstawowe informacje o rozwoju demograficznym Pol-

ski w latach 2000-2009. GUS, Departament Badań De-
mograficznych, 28 stycznia 2010 r.

7. Kobiety w Polsce. Główny Urząd Statystyczny, Warsza-

wa 2007, 9-10.

8. Trwanie życia w 2009 roku. Główny Urząd Statystyczny,

Warszawa 2010, 24-30. 24-30.

9. Raport o stanie zdrowia Polaków. Narodowy Instytut

Zdrowia Publicznego. Państwowy Zakład Higieny, War-
szawa 2008.

10. Hulewska, A., Ziarko, M.: Zachowania zdrowotne kobiet

i mężczyzn – raport z badań. Hulewska A., Ziarko M., Ja-
sielska A. (red.). Interdyscyplinarne studia nad płcią. Od
polaryzacji płciowej ku depolaryzacji rodzajowej. Wy-
dawnictwo Fundacji Humaniora, Poznań 2002, 16.

11. Badania Z. Izdebskiego. TNS OBOP, www.tnsglobal.pl/

2004-02, 10.04.2010.

12. Leszyk A.: Naciągany problem, Tygodnik Przegląd, www.

przeglad-tygodnik.pl/index.php?site=kraj&name=3265,
10.04.2010.

13. Niemiec T. (red.): Raport: zdrowie kobiet w wieku pro-

kreacyjnym 15-49 lat. Polska, UNDP, Ministerstwo Zdro-
wia, Warszawa 2007, 14, 73-74, 16.

14. Cylkowska-Nowak M.: Edukacja zdrowotna kobiet na

temat HIV/AIDS. Studium porównawcze, Pielęg. Pol.,
2005, 2, 20, 216-218.

15. Łaciak B.: Obyczaje dotyczące ciała w Polsce okresu

transformacji. W: Praktyki cielesne, J.M. Kurczewski, B.
Łaciak, A. Herman, D. Dzido, A. Suflida (red.). Wydaw-
nictwo TRIO, Warszawa 2006, 74-75, 79-81, 84-86.

16. Russo N.F., Green B.L.: Kobiety a zdrowie psychiczne.

Kobiety i mężczyźni: odmienne spojrzenia na różnice, B.
Wojcieszke (red.). GWP, Gdańsk 2002, 308-309.

17. Czapiński J.: Zdrowie – objawy psychosomatyczne. Dia-

gnoza społeczna 2009. W: Warunki i jakość życia Pola-
ków, J. Czapiński, T. Panek (red.). Rada Monitoringu
Społecznego, Warszawa 2009, 186.

18. Fillmore K.M., Golding J.M., Leino E.V. et al.: Patterns

and trends in women’s and men’s drinking. Gender and
Alcohol: Individual and Social Perspectives, R.W. Wils-
nack, S.C. Wilsnack (ed.). New Brunswick 1997, 21-48.

19. PARPA,

www.parpa.pl/index.php?option=com_content...id,
10.04.2010.

20. Czapiński J.: Cechy osobowości i styl życia. Zachowania

autodestrukcyjne. Diagnoza społeczna 2009. W: Warunki
i jakość życia Polaków, J. Czapiński, T. Panek (red.). Ra-
da Monitoringu Społecznego, Warszawa 2009, 210, 208.

21. Czapiński J., Panek T. (red.): Diagnoza społeczna 2005.

Warunki i jakość życia Polaków. Wyższa Szkoła Finan-
sów i Zarządzania, Warszawa 2006, 25.

22. Statystyka – samobójstwa 2009. Policja.pl. http://www.policja.

pl/portal/pol/4/326/?poz=12&update=1, 10.12.2010.

Zdrowie kobiet i mężczyzn – wybrane aspekty społeczne i medyczne

23. Wycisk J.: Czy samozniszczenie ma płeć? Autodestruk-

tywne zachowania kobiet i mężczyzn. Interdyscyplinarne
studia nad płcią. Od polaryzacji płciowej ku depolaryzacji
rodzajowej, A. Hulewska, M. Ziarko, A. Jasielska (red.).
Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Poznań 2002, 73.

24. Taranowicz I.: Zdrowie i sposoby radzenia sobie z jego

zagrożeniami. Analiza socjologiczna. Oficyna Wydawni-
cza Arboretum, Wrocław 2010, 249-262.

25. Obuchowicz A.: Epidemiologia nadwagi i otyłości – na-

rastającego problemu zdrowotnego w populacji dzieci
i młodzieży. Endokr. Otyłość Zaburzenia Przemiany Ma-
terii, 2005, 1, 3, 11.

26. Derczyński W.: Postawy i zachowania konsumenckie.

Wartości, praca, zakupy… O stylach życia Polaków, M.
Falkowska (red.). CBOS, Warszawa 1997, 242-250.

27. Kowalski M.: Obraz telewizyjny jako przestrzeń kultury

zdrowia. M. Kowalski, M. Dróżdż, Przemoc i zdrowie w
obrazach telewizyjnych. Oficyna Wydawnicza „Impuls”,
Kraków 2008, 94-95.

28. Bawa S.: Nadmierna konsumpcja żywności, szczególnie wy-

soce przetworzonej a powstawanie chorób cywilizacyjnych,
www.ekoedu.uw.edu.pl/download/wyklady/2007/SBawa.doc,
15.01.2009.

29. Piekut M., Laskowski W.: Zaspokajanie potrzeb żywno-

ściowych w różnych typach gospodarstw domowych –
przyczyny niewłaściwego żywienia. Pediat. Współcz.,
2004, 6, 2, 210-216.

30. Pilska M., Jeżewska-Zychowicz M.: Psychologia żywie-

nia: wybrane zagadnienia. SGGW, Warszawa 2008.

31. Wycisk J., Ziółkowska B.: Młodzież przeciwko sobie.

Zaburzenia odżywiania i samouszkodzenia – jak pomóc
nastolatkom w szkole. Wydawnictwo Difin, Poznań 2009.

32. Ziółkowska B.: Uwarunkowania gotowości organizmu do

reagowania zaburzeniami jedzenia w sytuacjach trudnych.
Czas. Psych., 1998, 4, 2, 136-145.

33. Ziółkowska B., Weber M.: Czynniki psychologiczne jako

determinanty sposobu żywienia. W: Żywienie a zdrowie
publiczne, J. Gawęcki, W. Roszkowski (red.). Wydawnic-
two Naukowe PWN, Warszawa 2008.

34. Leicester M.: Two decades of feminist though today –

and beyond, Int J of Lifelong Education, 2000, 20.

35. Reid E.: HIV and Development: learning from others.

AIDS as a Gender Issue: psychological issues (ed.) L.
Sherr, C. Hankins, L. Bennett, London 1996.

36. http:/www.nauka.gov.pl/szkolnictwo-wyzsze/dane-

statystyczne-o-szkolnictwie-wyzszym, 5.01.2011.

37. Nutbeam D.: Health Literacy as a Public Health Goal:

a Challenge for Contemporary Health Education and Com-
munication Strategies into the 21

Century, Health Pro-

motion International, 2000, 15, 1, 260.

38. Cylkowska-Nowak M., Pajko J.: Alfabetyzm zdrowotny

mieszkańców dużego miasta – wyniki badania pilotażo-
wego, Pol. Prz. Nauk o Zdrowiu, 2009, 1, 18-27.

39. Czapiński J., Panek T. (red.): Diagnoza społeczna 2009.

Warunki i jakość życia Polaków. Rada Monitoringu Spo-
łecznego, Warszawa 2009.

40. Łuszczyńska A.: Otyłość i nadwaga. W: Katastrofy i za-

grożenia we współczesnym świecie, W. Baturo (red.).
PWN, Warszawa 2008.

41. WHO. Gender Analysis in Health: a review of selected tools.

Geneva 2002.

Adres do korespondencji:
Zakład Edukacji
ul. Bukowska 70, pok. 113
60-812 Poznań

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Konspekt pogadanki z promocji zdrowia o nordic walking, prace szkoła medyczna i społeczna
(eBook PL psychologia, kosmetyka, zdrowie) Kobieta piekna jest jak wzbudzic zachwyt w kazdym mezczy
poradnik marketing spoleczny dla zdrowia kobiet
Nowoczesne metody antykoncepcji dla kobiet i mezczyzn
24 RÓŻNICE MIĘDZY KOBIETĄ A MĘŻCZYZNĄ
Mężczyzna jest podobny do odkurzacza, Kobieta i Mężczyzna
aforyzmy o kobietach i mężczyznach, materiały edukacyjne, Aforyzmy - cytaty - myśli - sentencje - wi
Zgon - aspekty medyczne i prawne - mp, Ratownictwo medyczne
Aspekty medyczne umierania człowieka, studia, I Pomoc
cbos, o wieku emerytalnym kobiet i mężczyzn
kobieta mezczyzna
Zdrowie Kobiety Ciąża, Położnictwo i ginekologia, dokumenty
Zdrowie publiczne cz 1, Ratownicto Medyczne, ZDROWIE PUBLICZNE
KOBIETA I MĘŻCZYZNA. psychologiczne różnice, różne, notatki, streszczenia itp, referaty pschologia
HRABI kobieta i mężczyzna
Kobieta i mężczyzna w zawodzie nauczycielskim

więcej podobnych podstron