Wstep

Dr Piotr Tafiłowski
UMCS w Lublinie

Armie osmańska i węgierska w dobie bitwy pod Mohácsem
(1526)

Wstęp

Rok 1526 stanowi kres „Europy Jagiellońskiej”, a także Królestwa Węgierskiego w

jego dotychczasowym, średniowiecznym kształcie. Dwaj ostatni Jagiellonowie rządzą już
tylko państwem polsko-litewskim, a trony Czech i podzielonych Węgier przypadają
Habsburgom; jedynie Siedmiogród pozostający pod protektoratem tureckim zachował pewne
związki z dynastią. Rok ten zmienił kształt Europy Środkowej.

W tym samym czasie Europa Zachodnia rozrywana była konfliktem cesarza Karola V

z  królem  Francji  Franciszkiem  I.  Na  porządku  dziennym  było  odwracanie  przymierzy  i
zmiany  sojuszników.  Król  Anglii  Henryk  VIII  prowadził  politykę  „równowagi  sił  na
kontynencie”, stając zawsze po stronie słabszego, by nie pozwolić silniejszemu stać się zbyt
silnym.  Prawdziwymi  wirtuozami  roszad  politycznych  byli  Włosi,  a  szczególnie  kolejni
papieże. W 1525 r. miała miejsce bitwa pod Pawią, w wyniku której król Francji, Franciszek I
na prawie rok trafił do niewoli cesarskiej, jego królestwo zaś znalazło się o krok od przepaści.
W  roku  1527  miało  miejsce  słynne  Sacco  di  Roma,  złupienie  Rzymu,  stanowiące  kres
renesansowej świetności Miasta. Był to cios, po którym zarówno sam Rzym, jak i papiestwo
nieprędko się podniosły

Uważam, że wszystkie te trzy wydarzenia rozpatrywać należy łącznie, jako pewien

ciąg nie wynikających co prawda jeden z drugiego, jednakże wpływających na siebie
wzajemnie wypadków. Tak właśnie potraktował je Kenneth Setton, który jeden z rozdziałów
swego dzieła zatytułował Pavia and the League of Cognac, Mohács and the Turks in
Hungary, Bourbon’s March on Rome (1525-1527)

. W styczniu 1526 r., kiedy w zasadzie nie

było  już  wątpliwości,  że  Węgry  będą  musiały  stawić  czoła  osmańskiemu  uderzeniu,  oczy
świata  zachodniego  zwrócony  były  na  Madryt,  w  którym  upokorzony  Walezjusz  za  cenę
odzyskania wolności godził się spełnić żądania zwycięskiego cesarza. Należy o tym pamiętać,
ponieważ  było  to  jedną  z  głównych  przyczyn,  dla  których  Węgry  zostały  pozostawione  w
decydującym  momencie  samym  sobie.  Sacco  di  Roma  natomiast  w  moim  odczuciu  w
pewnym stopniu niejako „przykryło”, przyćmiło w oczach Zachodu klęskę mohacką.

Nie licząc zlikwidowanego przez Turków Cesarstwa Wschodniego, to właśnie Węgry

najbardziej ucierpiały na ekspansji Osmanów. Najbardziej spektakularne były porażki w
bitwach pod Nikopolis za czasów Zygmunta Luksemburskiego (1396)

, następnie pod Warną

Prezentowany tekst jest nieco zmienionym fragmentem mojej książki Mohács 29 VIII 1526, Zabrze 2010.

Podobnej problematyce, choć dla okresu o 70 lat wcześniejszego, poświęcił swoje stadium Jerzy Hauziński,
Odbudowa państwa Osmanów i jego organizacja wojskowa w połowie XV wieku, „Studia Polono-Danubiana et
Balcanica”, t. 8, ZNUJ PH, nr 119, Kraków 1995 (Świat chrześcijański i Turcy Osmańscy w dobie bitwy pod
Warną, red. D. Quirini-Popławska), s. 47-58.

Zob. P. Tafiłowski, Wojny włoskie 1494-1559, Zabrze 2007.

K. M. Setton, The Papacy and the Levant (1204-1571), Volume III: The Sixteenth Century to the Reign of

Julius III, Philadelphia 1984, s. 229-268.

Zob. np. J. Skrzypek, Bitwa pod Nikopolis, „Przegląd Historyczno-Wojskowy”, 9 (1936); A. S. Atiya, The

Crusade of Nikopolis, London 1934

(1444)

i na Kosowym Polu (1448), a wreszcie pod Mohaczem. Przez sto trzydzieści lat

Węgrzy żyli pod stałą groźbą turecką, aż wreszcie spełniły się najczarniejsze scenariusze:
Osmanowie zajęli znaczną część ich państwa, włącznie ze stolicą.

Osmanowie

Pierwotna organizacja wojskowa osmańska nie odbiegała od seldżuckiej, wyrastając

ze struktury szczepowo-plemiennej ówczesnego systemu koczowniczego: mężczyźni tworzyli
zbrojną  drużynę  wodza;  potem  starsi  rodów  stawali  się  wodzami  drużyn.  Już  po  podbojach
osmańskich  w  Anatolii  struktura  ta  stopniowo  zaczęła  przybierać  cechy  lenno-wojennego
systemu, w którym dowódcy wojskowi otrzymywali lenna, a właściwie prawa do korzystania
z dochodów pewnych nadanych czy przydzielonych rejonów na pokrycie kosztów utrzymania
zbrojnych drużyn, tak jak to było u Seldżuków.

Stopniowo jednak zaczęły się tworzyć podstawy nowej organizacji, która z kolei

winna była zabezpieczyć autorytet władcy przed rosnącą potęgą lenników. W tym celu już za
Murada I uformowała się gwardia nadworna, rekrutująca się z dzieci chrześcijańskich
pochodzących z branki (dewszirme).

Branka nawiązywała do systemu tworzenia z wyzwolonych niewolników przybocznej

gwardii  nadwornej,  co  znane  już  było  w  kalifacie  i  szeregu  państw  muzułmańskich,  a
najwyższy  rozwój  osiągnęło  w  mameluckim  Egipcie,  gdzie  wyzwoleni  niewolnicy  tworzyli
rodzaj  arystokracji,  z  której  rekrutowali  się  władcy.  Dodajmy  tu,  że  podobna  instytucja
funkcjonowała  również  w  Rzymie  okresu  cesarstwa,  gdzie  wyzwoleńcy  uzyskiwali  bardzo
szerokie wpływy polityczne. Jednakże pomiędzy systemem mameluckim a tym stosowanym
przez  Osmanów  były  zasadnicze  różnice.  Przede  wszystkim  w  systemie  osmańskim
wyzwoleni niewolnicy mogli dochodzić do wysokich stanowisk, mogli być nawet wezyrami
czy  dowódcami,  ale  nigdy  zasiadać  na  tronie,  który  zarezerwowany  był  dla  dynastii
Osmanów.  Nie  pochodzili  też  oni  z  jeńców  wojennych,  którzy  składali  się  na  warstwę
ludności  niewolnej  w  Egipcie,  lecz  rekrutowani  byli  przeważnie  z  dzieci  chrześcijańskich
branych przemocą.

W ten sposób sułtanowie budowali własną, ślepo podporządkowaną sobie siłę, która

zdolna była do przeciwstawienia się wszelkim ewentualnym, podejmowanym przez feudałów
próbom  zagrożenia  władzy.  Z  podlegających  brance  chłopców  chrześcijańskich  (głównie
serbskich, bułgarskich, bośniackich, czasem albańskich – dzieci greckie czy ormiańskie były
w  zasadzie  z  dewszirme  wyłączone)  Osmanowie  stworzyli  szkołę  gwardii,  wychowującą  w
duchu  fanatyzmu  muzułmańskiego  i  bezgranicznego  posłuszeństwa  wobec  władcy.  Co
najważniejsze  – jej  wychowankowie, nie powiązani  żadnymi interesami  z oligarchią panów
lennych, zawdzięczali swój awans i karierę tylko sułtanowi

. Jak pisze Halil İnalcık, „chłopcy

przeznaczeni na paziów zrywali wszystkie więzy z przeszłością bez względu na to, czy mieli
pochodzenie greckie, serbskie, bułgarskie, albańskie, węgierskie czy ruskie. W pałacu

Odnośnie bitwy pod Warną szczególnie polecić należy najnowsze, bardzo wartościowe opracowanie K.

Olejnika,  Władysław  Warneńczyk  (1424-1444),  Kraków  2007.  Zob.  też.  Philippi  Callimachi  Historia  de  Rege
Vladislao, wyd I. Lichońska, komentarz T. Kowalewski, tłum. A. Komornicka, Warszawa 1961;  W. Swoboda,
Warna 1444, Kraków 1994; E. Potkowski,  Warna 1444, Warszawa 1990; O. Halecki, Nowe uwagi krytyczne o
wyprawie  warneńskiej,  Kraków  1939;  tenże,  The  Crusade  of  Varna.  A  Discussion  of  Controversal  Problems,
New York 1943; tenże, Spór o Warneńczyka, „Teki Historyczne”, Londyn 1958; A. Prochaska, List Andrzeja de
Palatio o klęsce warneńskiej, Lwów 1882; tenże, Uwagi krytyczne o klęsce warneńskiej, „Rozprawy AU. Wydz.
Hist.-Filozof.” 39 (1900); J. Dąbrowski, Władysław I Jagiellończyk na Węgrzech (1440-1444), Warszawa 1922;
tenże  Rok  1444  :  spór  o  Traktat  Szegedyński,  Wrocław  1966;  S.  Kwiatkowski,  Ostatnie  lata  Warneńczyka,
„Przewodnik Naukowy i Literacki” 11 (1883).

J. Reychman, Historia Turcji, Wrocław 1973, s. 44-46.

otrzymywali  gruntowne  muzułmańskie  i  tureckie  wykształcenie,  a  ich  nauczycielami  byli
muzułmańscy  Turcy.  Byli  oni  nade  wszystko  niewolnikami  sułtana  osmańskiego,  tworząc
jego  gwardię  i  całkowicie  od  niego  zależąc.  Nie  uznawali  anatolijskich  Turków  ani  żadnej
innej grupy etnicznej za równą sobie. Dla nich – jak i dla dynastii – najwyższym ideałem była
święta wojna, stanowiąca zasadę integrującą”

Pochodzący z dewszirme młodzi rekruci przechodzili w surowym reżimie specjalne

szkolenia, by następnie zasilić szeregi świetnie wyćwiczonej, uzbrojonej i zdyscyplinowanej
regularnej piechoty, tak zwanej „nowej gwardii” (yeni çeri, pol. janczar), bądź stanowiły
podstawę nowej regularnej konnicy (spahowie; nie należy ich mylić ze spahami timariotami,
o których niżej), bądź też tworzyły wspomniany powyżej elitarny korpus paziów (iczoglan), z
którego rekrutowała się następnie elita rządząca. Iczoglanowie nie byli jednostkami
liniowymi, ich liczebność doszła w ciągu XVI w. do około 700 ludzi.

Oddziały janczarów, liczące w XVI w. około 20 000 ludzi, stanowiły trzon organizacji

militarnej  i  politycznej  państwa  osmańskiego.  Były  one  nie  tylko  zawodowym  korpusem
wojskowym  i  pierwszą  regularną  armią  w  Europie,  ale  zarazem  i  rodzajem  bractwa
religijnego. Sprzyjało to utrzymaniu dyscypliny i gotowości bojowej. Potęga tej formacji była
ograniczona  dopóty,  dopóki  panował  wśród  nich  duch  religijno-rycerski.  W  okresie
późniejszym,  kiedy  już  tylko  bronili  swej  pozycji  w  państwie,  stali  się  przeszkodą  w  jego
modernizacji,  aż  w  końcu,  zdemoralizowani  i  skorumpowani,  zostali  ostatecznie
zlikwidowani w okresie reform XIX w.

Janczarzy grupowani byli w jednostki taktyczne nazywane orta, które z kolei składały

się  z  oda.  Jedna  orta  liczyła  60  ludzi,  a  196  orta  tworzyło  odżak.  Każda  orta  miała  swój
własny  święty  symbol,  niszan,  umieszczany  na  namiotach,  broni  i  innych  przedmiotach.
Totemem,  świętym  przedmiotem  każdej  orty  był  bęben,  za  którego  utratę  w  boju  cała  orta
była  karana.  Oprócz  tego  każdy  odżak  posiadał  własny  sztandar  oraz  swego  rodzaju  totem
wykonany z końskiego włosia. Na sztandarach najczęściej wyhaftowana była sura z Koranu.
W czasie bitwy muzycy (mehteran) grali marsze wojskowe, które miały  dodawać śmiałości
janczarom, a równocześnie demoralizować nieprzyjaciela. Te oddziały muzyków były częścią
odżaków

W ważnych miastach imperium rozmieszczane były garnizony janczarskie. W

zależności od wielkości miasta liczyły one od 300 do 1500 żołnierzy, podlegających
wyłącznie rozkazom sułtana.

Prowincjonalny kawalerzysta, spah najniższej rangi, otrzymywał roczny dochód

zwany  timar,  wybierany  w  naturaliach  oraz  częściowo  w  gotówce  z  jednej  lub  kilku  wsi
zdolnych  zaspokoić  jego  potrzeby  w  trakcie  kampanii.  Innymi  słowy  timary  –  najniżej
uposażone  i  najliczniejsze  lenna  w  państwie  –  stanowiły  podstawę  utrzymania  spahów
timariotów  wojsk  prowincjonalnych.  Timar  był  jedynie  dochodem  przyznawanym  na
określony przeciąg czasu (długość trwania tych okresów znacznie się różniła) i nie stanowił
prywatnej  własności  włodarza.  W  XVI  w.  najniższy  dochód  z  timaru  wynosił  przeciętnie
około 3000 akcze

Lepiej uposażone były ziamety, stanowiące lenna zaimów, którymi na ogół byli

dowódcy miast (subaszy). Otrzymywali oni dochody z rynku, jak również określony udział w
produkcji rolniczej ich obszaru – ziamet dirlik. Inaczej niż w przypadku najniższych
dochodów timaru, wystarczających jedynie dla samego spaha, każdy dirlik miał zaopatrywać

H. İnalcık, Imperium osmańskie : epoka klasyczna 1300-1600, Kraków 2006, s. 93.

Nieco więcej na temat osmańskiej piechoty zob. D. Nicolle, The Janissaries, London 1995.

Zob. Dzieje gospodarcze i społeczne imperium osmańskiego 1300-1914, red. H. İnalcık, D. Quataert, Kraków

2008, s. 63-64. Na temat timarów z punktu widzenia gospodarczego zob. tamże, s. 98-100; 120. Zob. też. H.
İnalcık, Imperium osmańskie, op. cit., s. 123-131.

co najmniej kilku żołnierzy, nie tylko włodarza. Roczny dochód z ziametu wynosił od 20 do
200 tysięcy akcze.

„System timarów”, stwierdza Halil İnalcık, „miał na celu przede wszystkim dostarczać

armii  potężnej,  podlegającej  centralnemu  nadzorowi  kawalerii.  Spah-timariota  miał  na
utrzymaniu  swojego  konia;  uzbrojony  był  w  łuk,  szablę,  tarczę,  lancę  i  buzdygan,  a  jeśli
osiągał ze swojego timaru odpowiednie dochody, nosił również zbroję. Na każde 3000 akcze
dochodów z timaru spah zobowiązany był wystawić jednego dżebelü (tur. cebelü) – żołnierza
konnego  w  pełnym  rynsztunku;  bejowie  [beneficjenci  ziametów  i  jeszcze  bogatszych  dóbr
has,  przynoszących  dochód  od  600  tysięcy  do  miliona  akcze  rocznie  –  PT]  dostarczali
jednego  dżebelü  na  5000  akcze.  W  efekcie  na  początku  XVI  wieku  spah  dysponujący
timarem  przynoszącym  9000  akcze  posiadał  zbroję  oraz  wnosił  trzech  dżebelü  i  namiot.  W
ten  sposób  sandżakbejowie  formowali  liczne  świty  dżebelü.  Im  większa  taka  asysta,  tym
większym  respektem  cieszył  się  jej  pan.  Trudno  jednak  określić  wielkość  armii  spahów,
uwzględniając przy tym wszystkich dżebelü.

Kiedy sułtan zarządzał wyprawę wojenną, spahowie pod dowództwem subaszych

zaciągali  się  pod  sztandar  sandżakbeja  [namiestnika  sandżaku,  podstawowej  jednostki
administracyjnej  imperium  osmańskiego  –  PT].  Z  kolei  sandżakbejowie  zbierali  się  pod
chorągwią  bejlerbeja  [wielkorządcy  prowincji,  bejlerbejliku,  składającego  się  z  grupy
sandżaków – PT], a następnie każdy bejlerbej przyłączał się do armii sułtana w wyznaczonym
miejscu  i  czasie.  Sułtan  dokonywał  swego  rodzaju  przeglądu  armii,  defilując  przed  nią.
Timarioci  stanowili  lekką  jazdę  i  w  szyku  bojowym  zajmowali  pozycje  na  obu  skrzydłach,
formując półksiężyc, który umożliwiał szybkie okrążanie przeciwnika”

System lenno-wojskowy (sipahilik), dla którego administracja prowincjonalna

stanowiła ramy organizacyjne, zachęcał do efektywnej służby państwu, umożliwiającej awans
społeczny. Zarówno szeregowy spah – beneficjent timaru, jak i sandżakbej otrzymywali na
początku swej służby podstawową jednostkę lenną, najniższą w danej kategorii dóbr. Dzięki
wykazanym zaletom (spahowie na polu walki, sandżakbej jako administrator i dowódca)
mogli w nagrodę otrzymać większe beneficja

Szacunki dotyczące zdolności mobilizacyjnych przedstawia Andrzej Dziubiński:

„Osmańskie siły zbrojne w XVI i XVII wieku składały się z armii (ordu) i floty (donanma).
Armia dzieliła się na regularne, zaciężne

oddziały kapykulu (sług Porty) i na wojska

prowincjonalne  lenników  (timariotów  i  zaimów).  Na  przykład  w  1527  roku  w  skład  wojsk
regularnych  wchodziło  około  28  tysięcy  żołnierzy,  z  których  6  tysięcy  tworzyło  6  pułków
(bölük)  lekkiej  i  ciężkiej  jazdy  nadwornej  spahów  „na  żołdzie”  (ulufeli  sipahi).  Resztę
stanowiły  pułki  (orta)  janczarskie,  liczące  razem  kilkanaście  tysięcy  ludzi,  oraz  artyleria  z
saperami.  Na  czele  jazdy  i  piechoty  janczarskiej  stali  agowie.  Wojska  prowincjonalne
powołane  wtedy  z  37,5  tysiąca  lenn  liczyły  około  80  tysięcy  jazdy,  złożonej  z  28  tysięcy
spahów  timariockich  i  przeszło  52  tysięcy  pocztowych  [dżebelü  –  PT].  Kawaleria  ta,
podzielona  na  pułki  po  tysiąc  ludzi  pod  dowództwem  alajbejów,  tworzyła  większe  korpusy
podlegające sandżakbejom i bejlerbejom, czyli paszom. Część uboższych zapewne timariotów
(w  1527  roku  9,6  tysiąca)  służyła  jako  członkowie  załóg  twierdz  obok  azabów  –  rodzaju
piechoty  janczarskiej”

. Podobnie ocenia siły osmańskie Halil İnalcık

, który podaje

H. İnalcık, Imperium osmańskie, op. cit., s. 126.

Sulejman Wspaniały i jego czasy. Imperium osmańskie we wczesnej epoce nowożytnej, pod red. M. Kunta i C.

Woodhead, Wrocław 1998, s. 41-42; A. Dziubiński, Imperium Osmanów [w:] Europa i świat w początkach
epoki nowożytnej, część 1: Społeczeństwo, kultura, ekspansja, pod red. A. Mączaka, Warszawa 1991, s. 234-235.

Zauważmy tylko, że wojska zaciężne werbowane były w drodze dobrowolnego zaciągu, wobec czego

określenia tego nie można odnosić do pochodzących z branki janczarów.

A. Dziubiński, Imperium Osmanów, op. cit., s. 252.

Dzieje gospodarcze i społeczne, op. cit., s. 77-81.

również, że między rokiem 1480 a 1568 liczebność janczarów Pałacu sułtańskiego wzrosła od
10 000 do 12 789, zaś spahów pałacowych – od 3000 do 11 044

Wspomniane tutaj sześć pułków kawalerii stanowiło „starszą i bardziej prestiżową

formację  niż  słynni  janczarzy.  Nazwy  niektórych  pułków  mogą  wskazywać  na  ich
pochodzenie. Dwa z nich były znane jako gureba, dosłownie obcy, co dowodzi, że stanowiły
one wybór młodych ludzi przebywających z innych krajów pod sztandar Osmanów. Dwa inne
pułki  były  określane  jako  ulufeciyan,  zarobkujący,  co  sugeruje,  że  składały  się  one  z
najemników. Dwa najstarsze pułki były znane jako spahowie, dosłownie kawaleria, i silahdar,
mistrzowie w posługiwaniu się bronią. Istnieją pełne rejestry wojsk dworskich z późniejszych
stuleci,  jednak  w  okresie,  z  którego  pochodzą  rejestry,  podział  na  ochotników,  najemników
itd.  nie  był  już  obowiązujący,  pozostały  tylko  tradycyjne  nazwy.  Wszystkie  sześć  pułków
było  obsadzanych  przez  paziów  pałacowych  ze  służby  wewnętrznej,  których  edukacja  i
szkolenie dobiegły końca i którzy przeszli do służby zewnętrznej. Niemal wszyscy paziowie
w pałacu byli z pochodzenia niewolnikami, większość z nich rekrutowana była przez swoisty
osmański system branki zwany dewszirme”

Bardziej szczegółowo, na podstawie rachunków dochodów i wydatków skarbu

sułtańskiego, oblicza siły wojsk tureckich w 1526 roku G. Káldy-Nagy

. Siły stałej armii

sułtana  (kapykulu)  w  latach  1525-1526  wynosiły  27 049  ludzi.  Wykaz  kwartalny  żołdu
wypłacanego  w  1528  roku  (dokument  ten  zna  jedynie  24 164  ludzi)  przedstawia  siły
różnorodnych jednostek. Wynika z niego, że w żadnym wypadku wszyscy pobierający żołd
nie  należeli  do  oddziałów  liniowych,  walczących  w  polu.  Znajdujemy  tu  7886  janczarów,
5088 rycerzy, 3553 nowo zaciągniętych janczarów (ġilmān-i ağemiyān), 2830 stajennych, 943
woźniców  do  transportu  artylerii,  695  artylerzystów,  524  rusznikarzy,  585  różnych
rzemieślników,  319  odźwiernych  i  halabardników,  ponadto  oddzielnie  wymienieni  zostali
krawcy w liczbie 301 osób, kucharze (277), 462 dwóch muzykantów i inni.

Obok tych jednostek pozostających na żołdzie i oddziałów posiadaczy timarów,

według  rachunków  z  roku  1525,  do  obrony  twierdz  i  zamków  państwa  tureckiego  było
wystawionych dodatkowo 39 158 ludzi  w garnizonach. Większość z tej liczby, 24 107 ludzi
(62%)  stacjonowało  w  zamkach  i  twierdzach  Rumelii,  europejskiej  części  państwa
osmańskiego.

Zatem Sulejman w roku 1525 posiadał w twierdzach, zamkach i koszarach swojego

państwa  co  najmniej  60 000  ludzi  pod  bronią.  Oznacza  to,  że  licząc  łącznie  z  oddziałami
posiadaczy  timarów  mógł  wystawić  armię  w  sile  100 000-110 000  żołnierzy.  Mowa  tu  o
samych  siłach  lądowych,  które  mogły  być  w  razie  konieczności  wspierane  przez  flotę
rzeczną. Oczywiście do działań zaczepnych władca mógł odkomenderować najwyżej połowę
tej  armii,  ponieważ  nie  można  było  pozostawić  żadnej  z  części  olbrzymiego  państwa  nie
bronionej.  Także  tym  razem  zrezygnował  z  zaciągnięcia  oddziałów  timarów  broniących
wschodniej  części  państwa.  Sułtan  wydał  rozkaz  Behramowi  Paszy,  bejlerbejowi  Anatolii
oraz  Ibrahimowi  Paszy,  bejlerbejowi  Rumelii,  zwołać  pod  sztandary  posiadaczy  timarów.
Omawiane  tu  rachunki  mówią  o  12 000  żołnierzy  z  Anatolii  i  18 000  z  Rumelii,  którzy
dołączyli do 22 000 sułtańskich zaciężnych. Ponadto sułtan uzupełnił swoje oddziały częścią
garnizonów  z  twierdz  rumelijskich  (w  sumie  24 000  ludzi),  a  także  flotą  rzeczną.  Podstawa
tych rachunków powinna być traktowana w pewnym przybliżeniu dokładności, ponieważ rok
później Sulejman wyprowadził w pole 60 000 ludzi. Kolumny marszowe i tabory tej wielkiej
armii,  ciągnącej  przez  Bałkany  przeciwko  Węgrom,  zasilane  (powiększane)  były  jeszcze
przez  tysiące  pachołków  i  chmarę  rzemieślników  i  kupców  dostarczanych  przez  miasta

H. İnalcık, Imperium osmańskie, op. cit., s. 96.

Sulejman Wspaniały, op. cit., s. 30.

G. Káldy-Nagy, Suleimans Angriff auf Europa, “Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae” 28

(1974), s. 173-176.

(dołączających w miastach), a ponadto olbrzymią liczbę rozmaitych oddziałów pomocniczych
(inżynierów budujących drogi i mosty, dostawców żywności itd.).

Według weneckich informatorów pod koniec 1525 roku Sulejman nałożył na

wszystkich  poddanych  swego  państwa  podatek  w  wysokości  15  asprów  (podwyższony
później  do  20  asprów).  Dowódcy  wojskowi  i  zarządcy  prowincji  otrzymali  rozkaz
pozostawania  w  gotowości  bojowej.  Na  terenie  Grecji  rozpoczęto  gromadzenie  żywności  i
paszy dla koni. Zwiększono obsadę zbrojowni i innych placówek. Puszkarze wyprodukowali
2000  działek  (falkonetów)  i  20 000  sztuk  ręcznej  broni  palnej,  co  stanowiło  tylko
uzupełnienie, ponieważ armia turecka i tak była już wyposażona w „znaczną ilość” artylerii.
Przygotowania  ogarnęły  nie  tylko  siły  lądowe,  lecz  również  marynarkę.  Na  szeroką  skalę
remontowano statki i zaokrętowywano na nie załogi. Oprócz napraw sułtan nakazał budowę
nowych  jednostek:  50  okrętów,  50  lekkich  galer  oraz  20  ciężkich  transportowców  do
przewozu  koni

. Dzięki prowadzeniu przez Sulejmana konsekwentnej polityki dotyczącej

marynarki „w latach 1520-1580 imperium tureckie było wielka potęgą morską na akwenie
śródziemnomorskim, posiadając przeciętnie około 200 galer i około setki innych jednostek”

Znaczną siłę stanowiła jednak nie tylko flota morska, lecz również rzeczna operująca na
Dunaju, nie tylko dostarczając zaopatrzenie, lecz również stanowiąc wsparcie militarne dla
operacji lądowych.

Trzeba podkreślić wyjątkową wartość poszczególnych formacji armii osmańskiej:

saperów,  którzy  w  błyskawicznym  tempie  budowali  mosty  w  czasie  kampanii  węgierskich,
czy też bardzo nowoczesnej  artylerii, rozwijanej przez inżynierów pozyskiwanych z krajów
zachodniej  Europy.  Raz  jeszcze  oddajmy  głos  wybitnemu  znawcy  przedmiotu:  „Armia
turecka posiadała od XV wieku liczną i stojącą na wysokim poziomie technicznym artylerię.
Można powiedzieć, że dyscyplina i  bitność pułków kapykulu,  a zwłaszcza ort janczarskich,
oraz  siła  ogniowa  tej  piechoty,  wspartej  świetną  artylerią,  zadecydowały  o  większości
zwycięstw odnoszonych przez Osmanów. Przeciwnicy Turków w Azji i Afryce – Persowie i
Mamelucy  –  nie  mieli  artylerii,  a  Europejczycy  dłuższy  czas  nie  dorównywali  osmańskiej
armii  w  tym  zakresie,  chociaż  Turcy  korzystali  ze  zdobyczy  technologii  europejskiej  (…)
Można  powiedzieć,  przenosząc  nasze  pojęcia  współczesne  wstecz,  iż  Turcja  osmańska  –
państwo  pod  wieloma  względami  atrakcyjne  dla  Europejczyków  –  „kupowała  mózgi”,
utrzymując się dzięki temu w XV i XVI wieku w czołówce techniki wojskowej ówczesnego
świata.  Artylerzystami  i  ludwisarzami  byli  przeważnie  Węgrzy  i  Niemcy  [Stefan  Broderyk
zanotował, że Paweł Tomori próbował zawrzeć tajne porozumienie z Włochami i Niemcami,
służącymi  jako  artylerzyści  w  armii  tureckiej  ciągnącej  na  Węgry  –  PT].  Wielu
Europejczyków w XVI i XVII wieku dobrowolnie przyjmowało islam i osiedlało się w Turcji.
Nie  brakło  wśród  nich  także  Polaków”

. Bardzo sprawnie działała logistyka (imponująco

sprawnie dostarczano na miejsce materiały do budowy mostów, dbano także o dostawy
żywności i furażu

W przeciwieństwie do zachodnich armii feudalnych, armia turecka nie miała

ograniczeń czasowych ani geograficznych. O ile polska czy węgierska szlachta mogła po
prostu odmówić udziału w kampanii wojennej poza granicami państwa czy też prowadzonej
przez dłuższy czas, to żołnierze tureccy walczyli tak długo, jak to było konieczne. Niemniej
jednak, ze względu na zmęczenie wierzchowców, sezon wojenny trwał od marca do

K. M. Setton, The Papacy and the Levant, op. cit., s. 240. O finansowaniu floty zob. Dzieje gospodarcze i

społeczne, op. cit., s. 81-82.

Dzieje gospodarcze i społeczne, op. cit., s. 252.

A. Dziubiński, Imperium Osmanów, op. cit., s. 252; 256.

Zob. Dzieje gospodarcze i społeczne, op. cit., s. 82-85.

października, zaś „armia osmańska wykazywała najmniejszą gotowość bojową w okresie
jesiennym”

Sulejman wyruszył ze Stambułu ze swoimi oddziałami 23 kwietnia 1526, jednak

urządzał  wiele  postojów  i  chociaż  jego  siły  główne  ani  razu  nie  były  niepokojone  przez
nieprzyjaciela, dopiero  w drugiej  połowie sierpnia osiągnął  Drawę, przez którą jego wojska
przeprawiły  się  22  tego  miesiąca.  Sułtańska  armia  miała  uderzyć  z  marszu  na  króla
węgierskiego, co dokonało się 29 sierpnia na równinie pod Mohaczem.

Węgrzy

Armia króla Macieja Korwina (1443-1490, król Węgier od 1458) była jedną z

najnowocześniejszych armii w ówczesnej Europie

. Podstawą obrony przeciwko atakom ze

strony  Imperium  Osmańskiego  był  zapoczątkowany  jeszcze  przez  Zygmunta
Luksemburskiego  system  twierdz  granicznych,  rozbudowany  jednak  i  ostatecznie  ustalony
(około roku 1480) przez króla Macieja. Ten system ochrony pogranicza składał się z dwóch
linii.  Południowa  zaczynała  się  w  Szörény  i  biegła  przez  Belgrad,  Szabács  i  Jajce  aż  do
Klisszy nad morzem. Druga linia, wewnętrzna, rozpoczynała swój bieg w Karánsebes i dalej
przez Temesvár i Péterváradu, kończyła się zaś w Bihácsu i Zengg

Cały ten pas obronny rozdzielony był, jeśli spojrzeć na mapę, osią pionową na dwie

części.  Zamkami  Bośni  i  Chorwacji  dowodził  ban  Chorwacji  i  Slawonii,  który
odpowiedzialny  był  również  za  zaopatrzenie  Jajcy,  bronionej  przez  lokalnych  banów.  Jego
kwaterą  główną  był  Bihács.  Jako  ban  Slawonii  miał  on  do  dyspozycji  również  banderie
wystawiane  przez  jej  baronów,  wobec  czego  w  wypadku  napaści  dysponował  siłami
wystarczającymi do obrony swojego odcinka. Natomiast po wschodniej stronie omawianego
systemu  obronnego  analogiczną  rolę  spełniał  żupan

hrabstwa Temes. Nosił on tytuł

„głównodowodzącego Dolnych Węgier” i jako taki dowodził banderiami wystawianymi przez
lokalnych baronów. Jego z kolei kwaterą główną był Temesvár.

W pewnym sensie również Siedmiogród można wymienić jako trzecią składową

systemu obronnego, jakkolwiek był on oddzielony od Imperium Osmańskiego Karpatami oraz
Mołdawią i Wołoszczyzną. Jako że województwa te były w mniejszym lub większym stopniu
zależne od Węgier, na tym odcinku granic Królestwa nie wystawiono zamków. Niemniej
jednak wojewoda siedmiogrodzki dysponował znacznymi siłami wojskowymi.

Jak widać, system utrzymywania obrony miał charakter mieszany. Do obowiązków

skarbu  królewskiego  należało  finansowanie  zamków  oraz  ich  garnizonów.  Nawiasem
mówiąc,  w  związku  ze  spadkiem  jego  dochodów  stawało  się  to  coraz  trudniejsze,  a  nawet
niewykonalne.  W  przededniu  bitwy  mohackiej  napisano  wiele  alarmujących  listów
opisujących opustoszałe zamki, których nie remontowane mury rozsypywały się ze starości.

Dokładniejsze rozliczenie wspomnianych wydatków, wraz z liczbą zaciąganej

piechoty i kawalerii dla interesującego nas okresu podaje, na podstawie zachowanych akt

H. İnalcık, Imperium osmańskie, op. cit., s. 126.

Zob. G. Rázsó, The Mercenary Army of King Matthias Corvinus [w:] From Hunyadi to Rákóczi : War and

Society In Late Medieval and Early Modern Hungary, ed. by J. M. Bak, B. K. Kiry, New York 1982.

Na temat systemu twierdz węgierskich, skonstruowanego dzięki zabiegom Macieja Korwina zob. G. Pálffy,

The Origins and Development of the Border Defense System Against the Ottoman Empire in Hungary (up to the
Early Eighteen Century) [w:] Ottomans, Hungarians and Habsburgs in Central Europe : the military confines in
the era of Ottoman conquest, ed. by G. Dávid and P. Fodor, Leiden 2000; E. Fügedi, Medieval Hungarian
Castles in Existence at the Start of the Ottoman Advance [w:] From Hunyadi to Rákóczi : War and Society In
Late Medieval and Early Modern Hungary, ed. by J. M. Bak, B. K. Kiry, New York 1982 oraz w tym samym
tomie: F. Szakály, The Hungarian-Croatian Border Defense System and its Collapse.

Węgiersko-chorwackie ispán, odpowiednik łacińskiego komesa.

podskarbiowskich, András Kubinyi

. Z zestawienia tego wyłania się interesujący obraz. Otóż

o  ile  na  odcinku  bośniacko-chorwackim  system  obrony  zbudowany  był  na  wojsku
zawodowym,  będącym  pod  bronią  przez  cały  rok  (trzecią  część  załóg  twierdz  stanowiła
piechota),  to  Dolne  Węgry  bronione  były  jedynie  sezonowo.  Stacjonujące  tamże  garnizony
nie były w stanie utrzymać się z samego żołdu, nawet jeśli powiększany on był od czasu do
czasu  łupami,  dlatego  też  żołnierze  zmuszeni  byli  do  uprawy  ziemi.  W  oczywisty  sposób
zatem  polityka  królewska  większe  znaczenie  przywiązywała  do  umocnienia  granicy  w
pierwszej  z  wymienionych  części,  podczas  gdy  drugą  uznano  chyba  za  niezbyt  zagrożoną  i
dość dobrze osłanianą przez płynące tędy rzeki.

Drugim elementem, obok zaciężnych królewskich, były wspomniane już banderie.

System banderyjny przywrócony został w czasach Władysława Jagiellończyka. Zniweczona
została  w  ten  sposób  kolejna  z  reform  Macieja  Korwina,  który  zorganizował  państwową
armię zaciężną. Oczywiście nie podobało się to magnaterii, wykorzystała więc ona okazję, by
wymusić  na  słabym  władcy  powrót  do  dawnego  obyczaju,  a  zarazem  przejąć  kontrolę  nad
armią.  W  tym  odkurzonym  w  1498  roku  systemie  przewidywano,  że  połowa  wpływów  z
nadzwyczajnego podatku w wysokości jednego forinta z każdego gospodarstwa przeznaczona
zostanie,  za  zgodą  sejmu,  na  zaciąg  piechoty  (pecunia  exercitualis).  Każde  36  gospodarstw
wystawić  miało  ciężkozbrojnego  jeźdźca,  natomiast  w  11  południowych  komitatach  jeden
huzar (lekkozbrojny kawalerzysta) finansowany być miał przez 20 gospodarstw. Podatek ten
nie  obejmował  posiadłości  królewskich  oraz  wsi  należących  do  dostojników  duchownych  i
kilku bogatych kolegiów kościelnych. W zamian król został zobowiązany  do utrzymywania
1000  kawalerzystów,  natomiast  dostojnicy  kościelni  w  sumie  mieli  dysponować  siedmioma
tysiącami  jazdy.  Konstytucja  1498  r.  wymieniała  imiennie  39  magnatów  węgierskich  oraz
dwóch  hrabiów  chorwackich  (Frangepani  i  Korbáviai),  którzy  mogli  samodzielnie  zbierać
pecunia  exercitualis  od  swoich  chłopów.  Równocześnie  zobowiązani  oni  zostali  do
wypłacania  z  zebranych  pieniędzy  żołdu  oddziałom  zaciąganym  w  ich  posiadłościach
(banderiom) stosownie do ich wielkości i uzyskiwanych z nich dochodów. Zaciężni ci mieli
walczyć pod sztandarami  swych hrabiów. Co się zaś tyczy pozostałej  szlachty, to  ściąganie
podatku  należało  do  komitatów,  które  również  miały  zaciągać  żołnierza.  I  chociaż  szlachta
węgierska (podobnie jak polska) broniła zasady równości, to jednak w oczywisty sposób tym
aktem około 40 możnych rodów wyjętych zostało spod jurysdykcji ziemskiej. O ile banderie
szlacheckie  składać  się  miały  z  co  najmniej  50  żołnierzy,  to  banderie  magnatów
wymienionych w konstytucji  sejmowej  liczyć musiały nie mniej  niż 1200-1600 żołnierzy

Na ogół bardziej zdyscyplinowani w wystawianiu banderii byli magnaci duchowni. Jednakże
największą wadą tego systemu było to, że nigdy nie udało się zorganizować pełnego składu
banderii.

Pewna ilość banderii królewskich, składających się z nadwornych huzarów,

dowodzonych przez własnych dowódców, stacjonowała w twierdzach granicznych. W latach
1525-1526 wchodzili oni w skład garnizonów w Jajcy, Temesvárze i Karánsebesu.

Zdobycie przez Osmanów w 1521 roku Belgradu, odgrywającego kluczową rolę w

całym systemie obrony granicy, radykalnie zmieniło istniejącą sytuację. Wróg wtargnął do
Sirmium (Szerémség) i zdobył wiele innych ważnych zamków, z których jednak wkrótce się

A. Kubinyi, The Battle of Szávaszentdemeter – Nagyolaszi (1523). Ottoman Advance and Hungarian Defense

on the Eve of Mohács [w:] Ottomans, Hungarians and Habsburgs in Central Europe : the Military Confines in
the Era of Ottoman Conquest, ed. by G. Dávid and P. Fodor, Leiden 2000, s. 73-78. Również dalsze rozważania
oparte są w znacznej mierze na tym tekście. Zob. też A. Kubinyi, The Road to Defeat : Hungarian Politics and
Defense in the Jagiellonian Period [w:] From Hunyadi to Rákóczi : War and Society In Late Medieval and Early
Modern Hungary, ed. by J. M. Bak, B. K. Kiry, New York 1982

A. Kubinyi, Hungary’s Power Factions and the Turkish Threat in the Jagiellonian Period (1490-1526) [w:]

Fight Against the Turk in Central-Europe in the first Half of the 16th Century, ed. by I. Zombori, Budapest 2004,
s. 117.

wycofał.  W rękach tureckich pozostały jedynie  Belgrad i  Szabács. Tym samym  zewnętrzna
linia  obronna  została  rozerwana  i  praktycznie  przestała  istnieć.  Ocalały  jedynie  jej  krańce,
czyli Szörény oraz Jajce i Klissza.

Wydarzenia te spowodowały konieczność zreformowania całego systemu obronnego.

Najważniejszą twierdzą graniczną od tej chwili był Pétervárad. Na sejmie w listopadzie 1521
roku  szlachta  nie  tylko  uchwaliła  nowy  podatek  zbierany  przez  skarbników  ziemskich,
wybieranych przez stany, ale myślała także o reformie systemu banderyjnego. Zachowane być
miały  jedynie  banderie  w  służbie  wysokich  urzędników  (wojewody)  oraz  książąt  Kościoła,
zniesiono  natomiast  banderie  baronów,  a  także  obowiązek  udziału  szlachty  w  pospolitym
ruszeniu. Gdyby jednak baronowie nadal chcieli czynić zaciągi, miałyby one być finansowane
ze  skarbu  królewskiego.  Zaproponowano  wreszcie  wyznaczenie  jednego  lub  dwóch
głównodowodzących  z  bardzo  szerokimi  kompetencjami  w  zakresie  spraw  wewnętrznych
oraz militarnych – hetmanów.

Konstytucja ta nie tylko wskazywała na to, że szlachta chciała zdjąć z siebie ciężar

służby wojskowej, lecz także, że uświadomiono sobie konieczność stworzenia stałej, płatnej
armii. W gruncie rzeczy był to powrót do zrujnowanych reform Macieja Korwina.

Na hetmanów obrano palatyna Stefana Batorego i wojewodę siedmiogrodzkiego Jana

Zapolyę. Obaj oni byli dotychczas głównodowodzącymi wojsk, jednak ich władza była
ograniczona terytorialnie. Teraz miała się ona rozciągać na cały kraj. 10 sierpnia 1522 r. sejm
nadał im miano „hetmanów Jego Królewskiej Mości i Rzeczpospolitej” (choć w maju 1523 r.
Batory został złożony z urzędów). Polecono im wówczas przerzucenie najemników do
twierdz granicznych, a równocześnie podskarbi miał zaciągnąć w tym samym celu piechotę
oraz 1000 marynarzy. Na granicę skierowano także banderie kościelne.

Niestety majowy sejm 1523 roku przekreślił ustalenia sprzed półtora roku i

organizacja  armii  znów  powróciła  do  staromodnego  systemu  banderyjnego,  który  jednak  z
drugiej  strony  miał  tę  zaletę,  że  mógł  dać  jakąś  siłę  militarną  nawet  wówczas,  gdy  skarb
królewski  był  pusty.  Co  prawda  planowano  wówczas  sfinansować  na  wyprawę  przeciwko
Turcji 60 000 wojska i 100 armat, był to jednak pomysł całkowicie nierealny. Komentując to
postanowienie  András  Kubinyi  stwierdza,  że  w  ten  sposób  Węgrzy  sami  strzelili  sobie  w
kolano,  ponieważ  na  tej podstawie  papież  odmówił  im  pomocy  finansowej  stwierdzając,  że
tak silnemu państwu jest ona niepotrzebna. Dalej badacz ten szacuje nominalne siły militarne
Węgier  około  1523  roku  ogółem  na  około  50 000-60  000  żołnierzy  (co  jest  znacznym
ograniczeniem  szacunków  G.  Perjésa,  piszącego  o  liczbie  142  do  nawet  aż  177  tysięcy
żołnierzy).  Jest  to  jednak  liczba  jedynie  teoretyczna.  W  praktyce  bowiem  wartość  bojowa
tych  wojsk  była  bardzo  nierówna  (najczęściej  niezbyt  duża),  a  banderie  często  nie  osiągały
pełnego składu –  czasem  dlatego, że magnaci zatrzymywali pieniądze na zaciągi dla siebie,
czasem  zaś  dlatego,  że  zaciężni  pobierali  żołd,  a  nie  zgłaszali  się  na  służbę

. Podstawową

trudność stanowiącą przeszkodę do precyzyjniejszych obliczeń (nominalnej) liczebności armii
węgierskiej jest to, że nie wiadomo dokładnie, jaką podstawę należy w tych rachunkach
przyjąć. Opinie badaczy różnią się już podczas szacowania liczby gospodarstw chłopskich
czy majątków ziemskich, na których opierał się system banderyjny.

Ostatnia przed katastrofą próba reform miała miejsce w marcu 1526 r. Według planów

cała  szlachta  powinna  stanąć  pod  bronią.  Połowa  obywateli  podążyć  miała  w  pełnym
uzbrojeniu  ku  granicom,  druga  połowa  zaś  stawić  się  miała  na  zwołanym  sejmie  również
uzbrojona  i  zaopatrzona  tak,  jak  na  wyprawę  wojenną.  Ponadto  na  koszt  chłopów  i  innych
niezamożnych  wasali  wystawione  być  miały  kolejne  banderie,  albowiem  mieli  oni  wybrać
spośród siebie co dziesiątego i wyposażyć go do walki.

Strukturę armii węgierskiej można przedstawić w następujący sposób:

A. Kubinyi, Hungary’s Power Factions, op. cit., s. 126-129.

Oddziały stałe, stacjonujące głównie w
rejonie granicznym oraz stanowiące
obsadę twierdz:

Oddziały mobilizowane w czasie wojny:

Banderia królewska. W jej skład wchodziło
1000 ludzi, z czego 600 rozlokowanych na
granicy

Banderie królowej, prałatów i niektórych
baronów

Banderie magnackie

Zaciągi szlacheckie, składające się ze
szlachty nie służącej pod sztandarami
żadnego magnata

Garnizony

zamków

granicznych

(za

Jagiellonów

wiele

zamków

zostało

zaniedbanych  i  nie  obsadzonych;  w  obliczu
inwazji  tureckiej  z  powodu  braku  pieniędzy
dowódcy  twierdz  składali  swe  urzędy,  a
załogi dezerterowały)

Żołnierze zawodowi z poszczególnych
komitatów

Najemnicy opłacani przez miasta znajdujące
się blisko granic

Żołnierze wystawiani przez miasta (od 10 do
100 z jednego miasta)

Marynarze  floty  rzecznej.  Trudno  oceniać
właściwą  wartość  tej  formacji.  Za  czasów
Macieja  Korwina  jej  liczebność  sięgała
10 000  ludzi,  podczas  gdy  w  1523  r.  mowa
jest tylko o 1000. Nuncjusz papieski donosił
w  przededniu  bitwy,  że  załogi  statków
dezerterują.

Zaciągi

lokalne

(militia

portalis),

wystawiane przez właścicieli ziemskich (w
ich skład wchodzili także chłopi)

Lekka kawaleria serbska

Wojska

grup

narodowościowych,

posiadających specjalny status (Szeklerów,
Wołochów i innych)

Dane z tabeli uzupełnić trzeba jeszcze wzmianką na temat pospolitego ruszenia,

którego liczebność Géza Perjés ocenia na 70 000-80 000, jednakże A. Kubinyi stwierdza
wprost, że w praktyce było ono bezwartościowe. Nic dziwnego zatem, że projekt z marca nie
doczekał się realizacji, tym bardziej, że – jak stwierdziliśmy – ogół szlachty wcale nie palił
się do walki. Jak ten system zadziała w rzeczywistości, miało okazać się już wkrótce.

Najwartościowszą siłą wojsk węgierskich byli ciężkozbrojni rycerze, których

znaczenie  jeszcze  wzrosło  po  rozformowaniu  armii  najemnej  Macieja  Korwina.  Jednakże
utrzymanie  ciężkozbrojnego  było  kosztowne,  dlatego  też  w  rzeczywistości  trzon  armii
stanowiła  jazda  lekkozbrojna.  Co  więcej,  system  obrony  granic,  w  którym  znaczne
przestrzenie musiałby być chronione przez ograniczone liczebnie oddziały, których wielkość
pozostawała  mniej  ważna  od  szybkości  reagowania,  również  faworyzował  lekką  jazdę.  Jej
elita formowana była z huzarów pochodzenia serbskiego. Wartość bojowa tej formacji była
dość wysoka. Natomiast słabością węgierskich sił zbrojnych był brak dobrej piechoty. Lekka
infanteria, jaką dysponowano, była dużo słabsza od podobnych formacji zachodnich czy też
janczarów. Większość piechurów uzbrojona była jedynie w łuki, a tylko milicje północnych
komitatów  oraz  miejskie  dysponowały  bronią  palną.  W  omawianym  okresie  słaba  była
również  flotylla  dunajska  (choć  sama  logika  geografii  kraju  wskazywała  na  jej  duże
znaczenie, co zresztą potrafili wykorzystać napastnicy), a także artyleria, szczególnie polowa.

Καταστροφή: Mohács 1526

Prezentowany opis bitwy powstał na podstawie relacji spisanej przez zmarłego w 1539

roku kanclerza Królestwa Węgierskiego Stefana Broderyka (łac. Stephan Brodericus, węg.
Istvan Brodarics). Powstała ona na zamówienie króla Polski Zygmunta Starego i została
wydana drukiem w 1527 roku w Krakowie. Jej polskie tłumaczenie stanowić będzie dodatek
do przygotowywanej do druku książki.

We środę 29 sierpnia, w dniu bitwy, wojska węgierskie rozstawiono w szerokim

szyku, by nie dać nieprzyjacielowi okazji do ich otoczenia, a tego bardzo się obawiano. Całe
wojsko podzielone zostało na dwa hufce. W pierwszym z nich dowódcy nie mieli  ustalonej
pozycji, lecz znajdowali się tam, gdzie skierował ich koniczność lub przypadek. Prawym jego
skrzydłem  dowodzili  ban  Chorwacji  i  Jan  Tahi.  Lewym,  na  którego  dowódcę  wyznaczony
został wojewoda siedmiogrodzki, jeśli zdoła się stawić, dowodził tymczasem Piotr Perenii. Za
pierwszymi  szeregami  ustawione  zostały  armaty.  W  kilku  miejscach  rozrzucona  została
ciężkozbrojna  jazda.  Kanclerz  nie  podaje  jednak  dokładniejszych  informacji  co  do  składu
tego hufca.

Kilkadziesiąt metrów z tyłu znajdował się drugi hufiec, w którym przebywał król.

Hufiec ten w większości składał się z jazdy. Jego trzon stanowiła tysiącosobowa doborowa
rota  pancerna.  W  środku  tej  roty  powiewał  sztandar  królewski,  który  dzierżył  Jan  Dragffii,
sędzia  nadworny.  Dookoła  ciężkozbrojnych  znajdowała  się  lżej  uzbrojona  jazda,  zaś  na
skrzydłach  rozmieszczono  piechotę.  W  hufie  królewskim  przed  tym  szeregiem,  w  którym
znajdował się król, stały trzy szeregi składające się w większości z dworzan królewskich tak,
by  król  otoczony  był  przez  osoby  najbardziej  mu  bliskie  i  oddane.  Dowodził  tu  Mikołaj
Tharczay.

Po prawicy królewskiej znajdowali się biskupi Ostrzyhomia, Zagrzebia, Waradynu,

Pécsu  i  Sirmium.  Odleglejsze  miejsca  zajmowali  biskupi  Györ  i  Vacie  (znajdowali  się  za
królem), za kanclerzem zaś następowali biskupi Nitru i Bośni, proboszcz Székesfehérváru, po
nich  zaś  sekretarze  i  dworzanie  królewscy.  Po  lewicy  królewskiej  pozostało  miejsce  dla
hrabiego  palatyna  królestwa,  „który  z  trudem  dosiadał  konia  i  poruszał  się  pieszo,  niemniej
bardzo  sprawnie  poruszał  się  między  pierwszym  a  drugim  hufem”.  Dalej  z  lewej  strony
znajdowało się przy królu kilku baronów i poczet rycerzy. Z boku po jego prawej stronie, za
biskupami i sekretarzami znajdowali się Kaspar Raskai, Walenty Thewrek i Jan Kalai, którym
powierzona  została  piecza  nad  osobą  królewską.  Ich  obowiązkiem  miało  być  eskortowanie
króla na tyły w razie bezpośredniego zagrożenia.

Większą część dnia wojska węgierskie spędziły na oczekiwaniu tureckiego uderzenia.

Cały czas toczyły się potyczki harcowników, jednak Węgrzy wciąż nie mieli pewności, czy
do  bitwy  ostatecznie  dojdzie.  Osmanowie  prawdopodobnie  chcieli  w  ten  sposób  zmęczyć
przeciwnika,  spróbować  wyciągnąć  go  w  pole,  by  zaatakować  z  dogodniejszej  pozycji
rozciągnięty, rozsypany szyk atakujący pod górę. Przypuszczano również, że zamierzają  oni
przeczekać  do  zmierzchu,  by  otoczyć  i  rozbić  wojska  węgierskie  pod  osłoną  nocy.
Jakiekolwiek byłyby zamierzenia sułtańskie, to właśnie jego armia wygrała tę wojnę nerwów.
Po kilku godzinach jeźdźcy węgierscy zsiadali z koni i dla wytchnienia zdejmowali hełmy. Po
południu  część  dostojników,  zmęczona,  była  już  gotowa  wracać  do  obozu  na  wypoczynek.
Wtedy  też  wykryto  pierwszy  ruch  nieprzyjaciela.  Oddział  akindżych  przechodził  z  prawej
strony armii węgierskiej, wykonując manewr oskrzydlający.

Dla głównodowodzącego Pawła Tomori był to sygnał do rozpoczęcia bitwy. Uznał on,

że jest to najlepszy moment, by rozbić podzieloną armię osmańską, atakując jej poszczególne
części,  wykazując  się  jednak  tym  samym  katastrofalną  nieznajomością  nieprzyjacielskiej
taktyki  (jeśli  oczywiście  przyjmiemy,  że  kanclerz  nie  mijał  się  z  prawdą  opisując  pobudki
kierujące  Pawłem).  Przyjmując  radę  Tomoriego  „król  natychmiast  rozkazał  dąć  w  rogi  i

razem  z  wrzaskiem  tłumu  i  dźwiękiem  bębnów  wzniósł  się  okrzyk  czy  też  raczej  pieśń
naszych, wzywająca Jezusa Zbawiciela w obliczu śmierci”. Główne siły tureckie jakby tylko
na  to  czekały,  schodząc  z  wolna,  w  doskonałym  szyku,  ze  wzgórz  znajdujących  się  na
przeciwko  Węgrów.  Wkrótce  też  starły  się  ze  sobą  pierwsze  szeregi  obu  armii.  Walczono
tocząc pojedynki jeden na jednego.

W pierwszej fazie bitwy pozorną przewagę uzyskali Węgrzy, spychając Turków w

kierunku  stanowisk  ich  artylerii,  był  to  jednak  tylko  celowy  manewr  mający  na  celu
wciągnięcie chrześcijan pod ogień armatni. Na swoje nieszczęście zbyt szybko uwierzyli oni
w zwycięstwo. Do króla przybył  Andrzej Batory z wieścią, że nieprzyjaciel ustępuje i szala
zwycięstwa  przechyliła  się  już  na  stronę  węgierską,  należy  jednak  ruszyć  drugi  huf,  by
dopomóc  rycerzom  wycinającym  wroga.  Tak  też  się  stało,  jednakże  wojsko  nie  zdołało
utrzymać szyku. Najgorsze było to, że swego miejsca w szeregu nie zdołał utrzymać sam król.

Nieco zagadkowo przedstawia się fakt, że do rozbicia wspomnianego powyżej

tureckiego  manewru  oskrzydlającego  wysłano  na  czele  pięciusetosobowego  oddziału  jazdy
trzech  dworzan,  którzy  wcześniej  wyznaczeni  zostali  do  ochrony  króla.  Pierwotnie  ich
zadaniem miało być uwiezienie Ludwika z pola bitwy, gdyby ta przybrała niepomyślny obrót.
Nie było ich jednak przy nim, gdy walka się rozpoczęła. Jak relacjonował kanclerz Broderyk,
Jagiellończyka  utracono  z  oczu,  gdy  szala  zwycięstwa  zdawała  się  przechylać  na  stronę
węgierską. Pozostawiony  bez straży przybocznej  młody władca, niepomny na nic ruszył do
walki.

Tymczasem Osmanowie przełamali uderzenie ciężkozbrojnej jazdy, w czym główną

rolę odegrała ich artyleria. Decydujące uderzenie zadał jednak prawdopodobnie wspomniany
wcześniej  oddział  akindżych  z  jazdą  bośniacką,  wykonujący  manewr  oskrzydlający.  W
rozsypkę  poszło  prawe  skrzydło  węgierskie,  dowodzone  przez  bana  Chorwacji,  a
równocześnie  zauważono  nieobecność  króla.  Węgrzy  zaczęli  uciekać  z  pola  bitwy.  Walka
trwała  jeszcze  przez  jakiś  czas  przed  czołem  artylerii  tureckiej,  jednakże  losy  bitwy
rozstrzygnęły się niezwykle szybko, w ciągu około 90 minut.

Osmanowie nie ścigali uciekających wrogów. Walczono przez półtorej godziny, jak

pisał  Stefan  Broderyk,  jednakże  zapadłe  ciemności  oraz  deszcz  uratowały  życie  wielu
Węgrów.  Niestety  znaczna  ich  liczba  zginęła  w  czasie  ucieczki,  tonąc  w  naddunajskich
bagnach.  Przerażeni  rycerze  szukali  schronienia  na  drugim  brzegu  Dunaju.  By  jednak  do
niego  dotrzeć,  musieli  pokonać  nadrzeczne  mokradła  oraz  wartki  nurt  rzeki.  Właśnie
zdradliwe  bagniska  pochłonęły  najwięcej  ofiar.  Ciężkozbrojni  rycerze  na  wielkich,  również
zakutych  w  żelazo  koniach  nie  mieli  większych  szans  na  wyrwanie  się  z  grząskiej  topieli.
Następnego dnia głowa głównodowodzącego armią arcybiskupa Pawła Tomori, zatknięta na
długiej  włóczni,  obnoszona była w tureckim obozie. Spadły także głowy  1500 szlacheckich
jeńców.

Niezbyt ścisłe jest co, co o ustawieniu armii tureckiej pisał Charles Oman: „Sulejman

zdawał sobie sprawę z gwałtowności szarży kawalerii węgierskiej. Był także świadom, że stoi
naprzeciw tysięcy ciężkozbrojnych rycerzy, a także lżejszej jazdy husarskiej. Zdecydował się
więc  walczyć  w  ustawieniu  znacznie  głębszym  niż  to,  które  przyjął  jego  ojciec  w  walce  z
mamelukami pod Dabik i Ridanieh. Zamiast umieścić feudalną jazdę rumelijską i anatolijską
na  skrzydłach  wraz  z  działami,  zaś  janczarów  i  konną  gwardię  w  centrum,  sformował  swą
armię  w  trzy  szeregi.  W  pierwszym  znalazła  się  jazda  rumelijska,  wspierać  ją  miała  jazda
anatolijska, w rezerwie natomiast pozostawali janczarzy mający na jednym skrzydle spahów,
na drugim zaś silladarów, posiadający także (jak się wydaje) potężne wsparcie artyleryjskie.
Źródła  węgierskie  podają,  że  nieprzyjacielskie  armaty  nie  odegrały  żadnej  roli  w  pierwszej
fazie  bitwy,  jednakże  w  końcu  przesądziły  o  jej  losach,  kiedy  pierwsze  linie  wroga  zostały
przełamane.  Oprócz  grup  harcowników  rozsypanych  nieregularnie  przez  pierwszą  linią,
wiemy, że Sulejman odkomenderował na lewym skrzydle znaczny oddział akindżych z 4000

jazdy bośniackiej na odległość około jednej mili od sił głównych z rozkazem przejścia przez
wzniesienia i oskrzydlenia za wszelką cenę wojsk węgierskich, gdy rozgorzeje bitwa”

. Ten

właśnie ruch zauważył Paweł Tomori.

Pod Mohaczem armia osmańska zastosowała wypracowaną taktykę, wykorzystaną

także  w  innych  zwycięskich  bitwach  (pod  Nikopolis,  Warną  czy  Czałdyranem).  Armia
dzielona  była  na  trzy  główne  części.  Jej  centrum  dowodził  osobiście  sułtan  lub  też  wielki
wezyr  w  zależności  od  tego,  czy  sułtan  był  na  polu  bitwy.  Oboma  skrzydłami  dowodzili
książęta  lub  też  bejlerbejowie.  Pierwszy  szereg  wojsk  stanowili  azabowie

, za nimi zaś

znajdowali się sejemenowie (sekbanowie)

i inna piechota prowincjonalna. Kolejny szereg

stanowili ciężkozbrojni janczarzy (zirhli nefer, odziani w zbroje kolcze i hełmy, uzbrojeni w
różne rodzaje mieczy, toporów wojennych, włóczni z hakiem, sztyletów itp). Głębiej
znajdowała się artyleria, za nią zaś strzelcy. Wokół sułtana znajdowała się jazda kapykulu,
jazda prowincjonalna zaś (spahowie timarioci) na skrzydłach. Akindży

oraz Tatarzy okrążali

nieprzyjaciela, by zaatakować go od tyłu.

Bitwa zazwyczaj rozpoczynała się od szarży ciężkiej kawalerii nieprzyjaciela. Wbijała

się  ona  w  szeregi  azabów,  którzy,  stawiwszy  jej  czoło,  ustępowali  na  boki,  po  czym
sejmenowie  postępowali  w  ten  sam  sposób.  Następnie  kawaleria  atakowała  zirhli  neferów,
którzy stawiali silny opór, a po krótszej lub dłuższej walce oni także rozstępowali się, jak dwa
pierwsze rzuty piechoty prowincjonalnej. W ten sposób jazda, która utraciła szybkość, szyk i
rytm natarcia, która poniosła tez już pewne straty w walce z piechotą, stawała twarzą w twarz
z  osmańska  artylerią,  która  była  w  stanie  zdziesiątkować  ją  kilkoma  salwami.  Dzieła
dopełniali  janczarscy  strzelcy  (tüfekçi),  strzelający  również  salwami.  Napotykający  ścianę
ognia  pozostali  przy  życiu  kawalerzyści  próbowali  uciekać,  na  to  jednak  tylko  czekały
formacje  piechoty,  otaczając  i  wycinając  do  nogi  zdezorientowaną,  zdziesiątkowaną  i
ulegającą  panice  konnicę.  Wówczas  też  do  akcji  wkraczała  zaciężna  kawaleria  turecka,
atakując  osłabioną  ostrzałem  artyleryjskim  piechotę.  Równocześnie  akindży  i  Tatarzy
uderzali na tyły przeciwnika, biorąc na cel jego artylerię i strzelców. Złamane takim atakiem
wojska szły w rozsypkę, a uciekających z pola bitwy wyrzynała osmańska jazda. Ten właśnie
scenariusz w sposób modelowy rozegrany został na polach opodal Mohácsa.

Stosunek sił przed bitwą kształtował się szokująco niekorzystnie dla armii

chrześcijańskiej. Stefan Broderyk pisał w liście do Piotra Tomickiego i Andrzeja Krzyckiego:
„Naszych sił było 20 000, nieprzyjaciel miał 200 000, z czego do walki zdolnych było 80 000.
Także nasz sprzęt wojenny był w małej liczbie i źle przygotowany, Turcy mieli około 400
dział, co jeszcze bardziej zwiększało ich przewagę. Nasze szyki były w rozsypce i gotowe do
ucieczki. Straciliśmy prawie całą piechotę, której było około 10 000 ludzi, utraciliśmy zamki i
resztę sprzętu wojennego”

. Paweł Tomori pierwotnie szacował, że w obozie tureckim

znajdowało  się  nawet  300 000  ludzi,  z  czego  jednak  liczbę  żołnierzy  zdolnych  do  walki
oceniał  na  70 000.  Współcześnie  przyjmuje  się,  że  armia  węgierska  liczyła  ok.  25 000
zbrojnych  oraz  ok.  80  dział,  turecka  zaś  ok.  75 000  zbrojnych  i  ok.  300  dział.  Straty  w
ludziach  wynieść  miały  odpowiednio  ok.  20 000  zabitych  i  rannych  po  stronie  węgierskiej,
ok. 5000 zabitych i rannych po stronie tureckiej.

Ch. Oman, A History of the Art of War in the Sixteenth Century, London 1991, s. 656-657.

Piechota prowincjonalna, w bitwie zawsze zajmująca miejsce przed janczarami. Ich zadaniem było stawić

czoła pierwszej szarży nieprzyjaciela, osłabienie uderzenia i zadanie mu jak największych strat. W XVI w.
liczebność tej formacji wynosiła około 30 000 ludzi.

Najsłabsza formacja armii tureckiej, składająca się z chłopów prowincji granicznych. Ich zadaniem było

również wstrzymywanie impetu uderzenia nieprzyjacielskiego.

Największa i najsłynniejsza, elitarna formacja jazdy prowincjonalnej. Akindży mógł zostać jedynie turecki

muzułmanin, którego ojciec również był akindżym.

AT VIII, nr 182.

Document Outline