Henryk Piskunowicz

BITWY 5. BRYGADY

WILEŃSKIEJ ARMII KRAJOWEJ

POD WORZIANAMI I RADZIUSZAMI

Warszawa 2008 r.

Formatował i do druku przygotował

Janusz Bohdanowicz „Czortek”

Korekta Ewa Chyża-Dunowska

Adres kontaktowy: Janusz Bohdanowicz

02-647 Warszawa ul. Bachmacka 4 m. 66

Tel. 22-854-05-23, kom.662-249-166

E-mail:

janusz40@poczta.onet.pl

BITWY 5. BRYGADY WILEŃSKIEJ AK

POD WORZIANAMI I RADZIUSZAMI

Geneza brygady i początki działalności

Wśród oddziałów partyzanckich okręgu wileńskiego szczególne

miejsce  zajmuje  5.  Brygada  Wileńska  rtm. Zygmunta  Szendzielarza
„Łupaszki”.  Przez  długie  lata  powojenne  jej  obraz  był  świadomie
zniekształcany  i  fałszowany.  Zarówno  w  Polsce,  jak  i  w  ZSSR  chciano
widzieć  w  niej  oddział  kolaborujący  z  Niemcami  i  zwalczający  jedynie
partyzantkę  sowiecką.  W  rzeczywistości  oddział  ten  odegrał    kluczową
rolę  w  działaniach  partyzanckich  na  Wileńszczyźnie.  Na  swym  koncie
zapisał ponad 100 akcji bojowych. Stoczył też dwie bitwy partyzanckie: z
Niemcami  pod  Worzianami  i  z  partyzantką  sowiecką  pod  Radziuszami.
Wraz  z  bitwą  3.  i  6.  Brygady  pod  Mikuliszkami  otworzyły    one  nowy
rozdział walki zbrojnej Armii Krajowej na Wileńszczyźnie.

Z genezą 5. Brygady związane są tragiczne losy pierwszego

oddziału  partyzanckiego,  dowodzonego  przez  por.  Antoniego
Burzyńskiego  „Kmicica”.  Oddział  ten  powstał  w  marcu  1943r.  w
okolicach  Świra.  Jego  dowódca  i  organizator  -  por.  „Kmicic”    uzyskał
najpierw  zgodę    mjr  Stefana  Świechowskiego  „Sulimy”,  inspektora
rejonowego  obwodów  postawskiego  i  dziśnieńskiego,  a  dopiero  potem
komendy  okręgu.  Oddział  przyjął  nazwę  "Burza"  i  otrzymał  sztandar  od
miejscowego  społeczeństwa.  Na  wieść  o  powstaniu  oddziału  polskiego
AK  masowo  zaczęli  garnąć  się  doń  ochotnicy:  Polacy  i  Białorusini
wyznania  katolickiego.  Dzięki  temu  już  w  sierpniu  został  przekształcony
w  Brygadę  Partyzantów  Polskich,  liczącą    300  ludzi  z  perspektywą
podwojenia  szeregów  w  najbliższym  czasie.  Wydawano  własny  organ
prasowy  "Żołnierska  Dekada".  Oddział  przeprowadził  wiele  akcji,  z
większych  warto  wymienić  napad  na  stację  Gieladnia,  zasadzkę  na
samochody  policyjne  pod  Straczą,  likwidację  policjantów  białoruskich
rozstrzeliwujących  Cyganów  pod  Lipniakiem,  rozbrojenie  załogi
posterunku  policji  niemiecko-białoruskiej  z  Kobylnika,  zdobycie
policyjnych punktów oparcia w Duniłowiczach i Żodziszkach.

Brygada „Kmicica” miała dobre stosunki z sowiecką brygadą im.

„Woroszyłowi”,  dowodzoną  przez  płk  Fiodora  Markowa.  Dwie  bazy
oddziału  założone  nad  jeziorem  Narocz  sąsiadowały  z  bazami  brygady
Markowa.  Okazało  się  niebawem,  że  strona  polska  zbytnio  zaufała

domniemanym  sojusznikom  i  nie  przedsięwzięła  należytych  środków
ostrożności.  Markow  czynił  usilne  starania,  aby  przeciągnąć  partyzantów
polskich  na  stronę  sowiecką.  Nasyłał  swych  agentów,  próbował,
aczkolwiek bezskutecznie, rozłożyć oddział od środka. W sierpniu wprost
zażądał  od  „Kmicica”  zerwania    z  komendą  okręgu  i  całkowitego
podporządkowania  się  mu.  Spotkał  się  z  kategoryczną  odmową.  Strona
polska  nie  zdawała  sobie  jeszcze  sprawy,  że  nad  oddziałem  AK  zawisła
groźba  likwidacji  i  podjęte  zostały  w  tym  celu  odpowiednie
przedsięwzięcia.  Łudzono  się,  iż  ówczesne  pogorszenie  stosunków  ma
charakter  przejściowy  oraz,  że  powstałe  napięcie  uda  się  rozładować  w
toku  rozmów.  Najprawdopodobniej  dlatego  brygady  „Kmicica”  nie
wycofano z zagrożonego rejonu.

Tymczasem istnienie silnego oddziału AK, cieszącego się poparciem

ludności polskiej i białoruskiej w południowo-wschodniej Wileńszczyźnie,
przeszkadzało  partyzantce  sowieckiej  w  rozciągnięciu  wpływów
politycznych  na  znaczną  część  regionu  wileńskiego.  Nie  zamierzano
dłużej  tolerować  takiego  stanu  rzeczy,  tym  bardziej  że  nadeszły
odpowiednie  wytyczne  z  Moskwy.  W  mołodeczańskim  ośrodku  ruchu
podziemnego  zapadła  decyzja  jak  najszybszego  unicestwienia  oddziału
„Kmicica”.    Gorącym  orędownikiem  takiego  rozwiązania  był  sam
Markow, mieszkający przed wojną w powiecie świrskim.

Operacja została starannie przemyślana i opracowana w

szczegółach.  Dla  ukrycia  faktycznych  zamiarów  posłużono  się  zręcznym
podstępem.  26.08.  zaproszono  oficerów  polskich  z  Kmicicem  na  kolejne
rozmowy w obozie Markowa. Tutaj delegacja   polska została rozbrojona i
aresztowana.  Jednocześnie  ponad  1000  partyzantów  sowieckich  otoczyło
kordonem bazy polskie. Wykorzystano fakt pory obiadowej i czyszczenia
broni  przez  partyzantów  „Kmicica”.  Zaskoczenie  było  kompletne  i  o
stawianiu  oporu  nie  mogło  być  mowy.  Jedynie  Franciszek  Szurplicki
„Brzózka” rozerwał się granatem.

Partyzantom polskim postanowiono zarzut wrogiej działalności i

bandytyzmu.  Poszukiwano  zawzięcie  osób  służących  dawniej  w  policji
białoruskiej. 50 partyzantów, wśród nich Kmicica, oddzielono od oddziału,
a następnie wszystkich rozstrzelano.  Z pozostałych przy życiu utworzono
oddział im. „Bartosza Głowackiego”, liczący 63 partyzantów. Na dowódcę
wyznaczono  byłego  sierżanta  WP  Władysława  Mroczkowskiego
„Zaporę”.  Ideologicznym  zwierzchnikiem  nowego  oddziału  miał  być
Związek  Patriotów  Polskich  w  Moskwie.  Zamierzano  ściągnąć  do  bazy
partyzantów znajdujących się na patrolach i przepustkach. Wykorzystując

pewną  swobodę  partyzanci  „Kmicica”  uciekali  z  bronią  z  oddziału  im.
„Bartosza  Głowackiego”.  Kiedy  zbiegła  większa  grupa  z  „Zaporą”,
Markow  nakazał  przeprowadzenie  powtórnego  rozbrojenia.  30
partyzantów  rozstrzelano,  resztę  zaś  rozrzucono  pojedynczo  po
pododdziałach  brygady  im.  Woroszyłowa.  Jednocześnie  z  likwidacją
oddziału  „Kmicica”  partyzantka  sowiecka  przystąpiła  do  niszczenia
struktur siatki konspiracyjnej w okolicach Kobylnika, Miadzioła, Postaw i
Duniłowicz.

Dokonana przez Sowietów likwidacja brygady „Kmicica” stanowiła

realizację uchwały KC KP(b) Białorusi z czerwca 1943r.

"O przedsięwzięciach w zakresie rozwijania ruchu partyzanckiego w

zachodnich  obwodach  Białorusi"  oraz  wydanych  przez  ten  organ
wytycznych  "O  wojskowo-politycznych  zadaniach  pracy  w  zachodnich
obwodach Białorusi".

W przesłanych drogą radiową dyrektywach nakazywano izolowanie i

zwalczanie  wszelkimi  sposobami  oddziałów  i  organizacji  polskich
podlegających  rządowi  polskiemu  w  Londynie.  Rozbicie  brygady
„Kmicica”  nie  było  aktem  odosobnionym.  Zapoczątkowało  ono  akcję
niszczenia  partyzantki  Armii  Krajowej  w  okręgach  wileńskim,
nowogródzkim, poleskim i wołyńskim.

Likwidując oddział „Kmicica” Sowieci byli przekonani, że

jednocześnie unieszkodliwili komendę okręgu, która, według posiadanych
przez nich wiadomości, miała znajdować się przy oddziale. Płk Markow -
inspirator i wykonawca zniszczenia oddziału polskiego, tłumaczył później,
że nie rozstrzelano wszystkich partyzantów „Kmicica” tylko dlatego, żeby
nie  dostarczyć  argumentu  Polakom  i  Niemcom  do  oskarżenia,  że
partyzantka sowiecka urządziła drugi Katyń.
„Akcję Markowa krytycznie oceniał dowódca brygady im. „Gastella” płk
Manochin. W raporcie do Ponamarenki uskarżał się, że operacja nad jez.
Narocz  była  przedwczesna  i  nieprzemyślana,  spowodowała  zdradzenie  i
poznanie  rzeczywistych  zamiarów  partyzantki  sowieckiej  względem
oddziałów  Armii  Krajowej.  Uważał,  że  od  tej  pory  stały  się  one  bardzo
ostrożne i trudno będzie się z nimi rozprawić.

Pomimo rozbicia brygady „Kmicica” nie udało się partyzantce

sowieckiej  doprowadzić  do  wyrugowania  partyzantki  polskiej  z
południowo-wschodniej części  okręgu wileńskiego. W czasie rozgrywania
się  dramatu  na  Zanaroczu  do  bazy  polskiej  podążał  w  asyście  czterech
osób rtm. Zygmunt Szendzielarz  „Łupaszka”, skierowany przez komendę
okręgu  do  objęcia  dowództwa  nad  oddziałem  „Kmicica”.  W  Bondzie

spotkał  wysłany  z  bazy  patrol  pchor.  Antoniego  Dubaniewicza  „Żbika”.
Po dołączeniu innego patrolu „Łupaszka” miał pod sobą około 20 ludzi. W
dalszej drodze do bazy od miejscowej ludności dowiedziano się o tragedii
oddziału „Kmicica”.  „Łupaszka”, otaczany od tyłu przez oddział sowiecki
uszedł przez bagna i znalazł się nad Naroczą.

Tu 30.08., na polanie leśnej został ostrzelany z broni maszynowej z

zasadzki zorganizowanej przez partyzantów sowieckich.

Niebawem napłynęli do niego rozbitkowie „Kmicica”, wówczas

walka  (w  Bliźnikach)  stała  się  chrztem  bojowym  nowo  powstałego
oddziału  „Łupaszki”.    Do  oddziału  napłynęli  również  rozbitkowie
„Kmicica”, uciekinierzy z oddziału im. „Głowackiego”, a także ochotnicy.
Oddział liczył około 50 ludzi i stale się powiększał.

Oddział „Łupaszki” operował w bardzo trudnych warunkach,

głównie  w  powiatach  postawskim,  dziśnieńskim  i  święciańskim,  ale
docierał  też  znacznie  dalej  -  na  północ  od  Wilna  i  na  Litwę.  Przeciwko
sobie  miał  siły  policyjno-wojskowe  okupanta,  formacje  litewskie  i
partyzantkę  sowiecką.  Brygada  im.  „Woroszyłowi”  polowała  na  oddział
„Łupaszki”  jako  na  spadkobiercę  i  kontynuatora  rozbitej  brygady
„Kmicica”.

Na działalność oddziału ogromny wpływ wywierała osobowość

dowódcy.  Rtm.  Zygmunt  Szendzielarz  „Łupaszka”  był  oficerem
zawodowym  4  Pułku  Ułanów  Zaniemeńskich.  We  wrześniu  1939r.
dowodził  szwadronem;  za  męstwo  został  odznaczony  Krzyżem  Virtuti
Militari. Uniknąwszy niewoli powrócił do rodziny na Wileńszczyznę i od
1940r.  włączył  się  do  konspiracji.  Pseudonim  obrał  na  cześć
rozstrzelanego  przez  NKWD  ppłk  Jerzego  Dąbrowskiego,  słynnego
zagończyka i partyzanta z wojny polsko-sowieckiej 1920r., dowódcy 110
pułku ułanów w 1939r. i dowódcy oddziału partyzanckiego pod okupacją
sowiecką na Czerwonym Bagnie.

„Łupaszka” okazał się znakomitym dowódcą, posiadającym

niekwestionowany  autorytet  i  pełne  zaufanie  żołnierzy,  potrafiący  łatwo
nawiązać  i  utrzymać  bezpośrednią  ,  serdeczną  więź  z  ludnością.  W
stosowanej  taktyce  działania  wykorzystał  doświadczenia  wyniesione  ze
służby  w  kawalerii.  Dowodzony  przez  niego  oddział  cechowała  duża
ruchliwość, operowanie poszczególnymi plutonami i patrolami.  Dowódcy
otrzymali daleko idącą samodzielność i  mogli sprawdzić się  w działaniu.
W  określonym  czasie  i  wyznaczonym  miejscu  następowała  koncentracja
oddziału,  omawiano  uzyskane  wyniki,  dzielono  się  doświadczeniami  i
opracowywano  nowe  zadania.  Przestrzegano  zasady,  aby  w  jednym

miejscu przebywać jak najkrócej. Kwaterowano po wsiach, zaściankach i
na

koloniach,

dogodnie

usytuowanych

wśród

lasów.

Przed

niespodziewanym  atakiem  nieprzyjaciela  zabezpieczano  się  rozlokowując
oddział częściami w kilku obok siebie położonych wsiach. W razie napadu
oddział  przechodził  do  kontrataku  bądź  wycofywał  się,  unikając  w  ten
sposób  większych  strat  i  rozbicia.  Duża  ruchliwość,  dobry  wywiad
terenowy  i  poparcie  ludności  dawały  oddziałowi  przewagę  nad
przeciwnikami i sprawiały, że stawał się dla nich niemal nieuchwytny.

Oddział „Łupaszki”, pomimo niezbyt dobrego uzbrojenia i

wyposażenia,  prowadził  ożywioną  działalność  bojową.  Niemal  na
porządku dziennym były starcia z siłami policyjno-wojskowymi okupanta
i partyzantką sowiecką. Największe dlań zagrożenie stanowiła partyzantka
sowiecka,  która  usiłowała  dopaść  i  rozbić  oddział  polski.  Niszczyła
struktury  polskiej  konspiracji  w  terenie,  napadała  i  rabowała  wsie
zamieszkałą  przez  ludność  polską.  W  obronie  tej  ludności  występował
oddział „Łupaszki”, niejednokrotnie zasadzkami i ostrzeliwaniem zmuszał
oddziały partyzantki sowieckiej do wycofania się z terenów zamieszkałych
przez  Polaków.  W  starciach  pod  Chojeckowszczyzną,  Bibkami  i  w
Pracutach zadał przeciwnikowi znaczne straty. Strona sowiecka nie mogąc
zbrojnie  uporać  się  z  oddziałem  „Łupaszki”  wystąpiła  z  inicjatywą
korzystnego dla siebie zawieszenia broni.

W listopadzie dowództwo brygady im. „Gastella” wydało specjalną

ulotkę do ludności rejonu oszmiańskiego, smorgońskiego i świrskiego.
Nawoływano w niej do zaprzestania bratobójczych walk i skierowania
wspólnego

wysiłku

przeciwko

okupantowi

niemieckiemu.

rzeczywistości  chodziło  o  skompromitowanie  oddziałów  AK  w  oczach
ludności,  a  poprzez  zawieszenie  broni  -  wzmocnienie  wpływów
partyzantki  sowieckiej  w  zachodnich  rejonach  Wileńszczyzny  i
rozpracowanie struktur polskiej konspiracji zbrojnej w terenie. Godząc się
na  spotkanie  z  Manochinem  „Łupaszka”  pragnął  wyjaśnić  i  unormować
napięte  stosunki  między  oboma  ugrupowaniami.  Oczekiwał,  że  strona
przeciwna wykaże dobrą wolę.

Rozmowy odbyto 25.listopada 1943 r. w Saugciewie i 14.listopada

1943  r.  w  Syrowatkach.  W  drugim  spotkaniu  uczestniczył  dodatkowo
komendant  okręgu  wileńskiego,  ppłk  Aleksander  Krzyżanowski  „Wilk”.
Stronę  sowiecką  reprezentowali  przedstawiciele  wysokiego  szczebla.
Oprócz  Manochina  byli:  Wołosnych,  Maszerow  i  Monachow.  W
rozmowach poruszono kwestę rozgraniczenia obszaru działań, zawieszenia
broni,  problem  rekwizycji  i  rabunków  dokonywanych  przez  partyzantkę

sowiecką,  a  także  sprawy  przynależności  Wileńszczyzny  po  wojnie.  W
toku  burzliwej  dyskusji  uzgodniono,  że  oddziały  polskie  i  sowieckie  nie
będą  się  wzajemnie  zwalczać,  przy  bezpośrednich  zaś  spotkaniach  będą
umożliwiać  przepuszczanie  bądź  obchodzenie  w  pewnej  odległości.
Delegacja  sowiecka  złożyła  zapewnienie  ukrócenia  samowoli  własnych
partyzantów.

Z pertraktacji wymierne korzyści wyniosła partyzantka sowiecka.

Zawarte  porozumienie  stworzyło  dogodną  sytuację  do  przerzucenia
sowieckich  oddziałów  i  grup  propagandowych  na  Oszmiańszczyznę,  do
prowadzenia wrogiej działalności przeciwko Polakom. Rabunki i grabieże,
wbrew  zapewnieniom,  nie  ustały  -  dotykały  coraz  szerszych  rzesz
ludności.  Sowieckie  kierownictwo  polityczne  i  dowództwo  sztabu
partyzanckiego  rejonu  wilejskiego,  oceniając  wyniki  rozmów,  zaleciło
prowadzenie  na  zewnątrz  pokojowej  polityki  wobec  Armii  Krajowej.
Równocześnie  nakazało  przygotowanie  do  generalnego  uderzenia  celem
zlikwidowania  konspiracji    polskiej.  Przede  wszystkim  miano  się
rozprawić  z  oddziałami  partyzanckimi.  W  tym  też  kierunku  zmierzały
wytyczne wysłane do brygad sowieckich.

Oddział „Łupaszki” w czasie czteromiesięcznej działalności, do

końca  1943r.,  wykonał  szereg  uderzeń  przeciwko  okupantowi,  m.in.
napadł na pociąg Organizacji TODT-a pod Łyntupami,  rozbił posterunek
policji  litewskiej  w  Mickunach,  stoczył  walkę  z  policją  litewską  w
Koreniatach,  urządził  zasadzkę  na  policję  niemiecko-litewską  koło
Sidoryszek,  zastrzelił  oficera  policji  w  Świrze  i  ostrzelał  samochody  z
Niemcami pod Świrem. W walkach z Niemcami, Litwinami i partyzantką
sowiecką  zginęło w tym czasie tylko kilku partyzantów polskich. Polegli
bądź  zostali  zamordowani:  Leon  Żółtowski  „Chmura”,  NN  „Gil”,  Jerzy
Derwiński „Kadet”, ppor. Konstanty Szychowski „Kurzawa”, Mieczysław
Wierszyło  „Murzyn”,  NN  „Szpak”,  Jan  Dragun  „Śniegur”,  Apoloniusz
Ciuksza „Waligóra” i NN „Zagłoba”.

Działalność oddziału „Łupaszki” została wysoko oceniona przez

Komendę  Okręgu.  Krzyżami  Walecznych  odznaczono  rtm.  „Łupaszkę”,
por.  Wiktora  Wiącka  „Kanarka”,  „Rakoczego”,  ppor.  Longina
Wojciechowskiego „Ronina”, plut. Antoniego Rymszę „Maksa”, kpt. Jana
Kursewicza  „Akację”,  kpt.  Kazimierza  Żytkowicza  „Groma”,  st.  strz.
Henryka Mackiewicza „Dzięcioła” i st. strz. „Gila”.

W styczniu 1944r. rozkazem ppłk „Wilka” oddział „Łupaszki”,

liczący około 180 ludzi, został przekształcony w 5. Brygadę Wileńską o
następującej obsadzie stanowisk: dowódca rtm. „Łupaszka”, adiutant ppor.

„Ronin”,  szef  kancelarii  plut.  Ludwik  Waldek  „Oran”,  łącznik  plut.
Władysław  Bejnar  „Orszak”,  szef  żandarmerii    Mieczysław  Chojecki
„Podbipięta”,  lekarz  Konstanty  Pukianiec  „Strumyk”,  kapelan  ks.
Aleksander  Grabowski „Ignacy”, dowódca plutonu kawalerii por. Roman
Bambuski  „Dornik”,  dowódca  1  plutonu  por.  „Rakoczy”,  dowódca  2
plutonu  plut.  Mieczysław  Kitkiewicz  „Kitek”,  dowódca  3  plutonu  plut.
„Maks”,  dowódca  4  plutonu  por.  Jan  Kozłowski  „Bohun”,  dowódca  5
plutonu pchor. Antoni Dubaniewicz „Żbik”.

Uzbrojenie brygady to kilkanaście erkaemów i elkaemów,

kilkanaście pistoletów maszynowych i karabiny.

18.strycznia 1944 r. brygada jechała saniami z Syrowatek do

Żodziszek,  gdzie  ks.  Ignacy”  miał  w  miejscowym  kościele  odprawić
niedzielną  mszę  świętą  dla  partyzantów  i  ludności.  W  chwili  gdy  czoło
kolumny  wyjeżdżało  już  z  miasteczka,  od  strony  Wojstromia  nadjechały
dwa  samochody  plutonu  niemieckiej  artylerii  przeciwlotniczej.  Niemcy
dostrzegli rozciągniętą kolumnę partyzancką.  Samochody zatrzymano na
pobliskim wzniesieniu, odczepiono czterolufowe działko przeciwlotnicze i
otwarto  niecelny  ogień  w  kierunku  oddziału  „Łupaszki”.  Odpowiedź
partyzantów  była  błyskawiczna:  rozwinięte  plutony  przypuściły  z  dwóch
stron zdecydowany atak na pozycje przeciwnika. Niemcy, ratując się przed
okrążeniem,  uruchomili  jeden  z  dwóch  samochodów  i  odjechali.  Na
miejscu  pozostawiono  samochód  z  doczepionym  działkiem  plot.  oraz  5
zabitych  i  8  rannych  żołnierzy.  „Łupaszka”  licząc  się  z  możliwością
szybkiej interwencji większych  sił  niemieckich polecił spalić samochód i
działko  przeciwlotnicze  jako  sprzęt  mało  przydatny  w  warunkach
partyzanckich.  Oddział  wraz  ze  zdobyczą  (kilka  sztuk  broni  i  amunicja)
opuścił zagrożone miejsce.

` Niemcy po walce pod Żodziszkami, podobnie jak po bitwie 3. i 6.

Brygady  pod  Mikuliszkami,  wszczęli  usilne  starania  w  celu  nawiązania
kontaktu  z  oddziałem  „Łupaszki”,  by  nakłonić  go  do  zaniechania
działalności  antyniemieckiej.  Z  garnizonu  w  Starej  Wilejce  wysłano,  za
pośrednictwem  ludności,  list  do  5.  Brygady  w  sprawie  spotkania  i
przedyskutowania  ważnych  problemów.  Przebywający  na  inspekcji  ppłk
„Wilk”  nakłonił  „Łupaszkę”    do  spotkania  i  wybadania  intencji
nieprzyjaciela.  Rozmowy  przeprowadzono  25.stycznia  1944  r.  w
miejscowości  Szwejginie.  Na  spotkanie  przyjechał  funkcjonariusz  SD
Seidler  ze  Starej  Wilejki.  Złożył  on  propozycję  współpracy  oddziałów
polskich  z  Niemcami  w  walce  z  partyzantką  sowiecką,  oferował
dozbrojenie  i  wyekwipowanie.  Polacy  z  uwagą  wysłuchali  tych

propozycji, lecz do niczego się nie zobowiązali. Niemcom mocno zależało
na kontynuowaniu rozmów. Należy w tym miejscu podkreślić, że
„Łupaszka” był przeciwny pertraktowania z wrogiem.

Tego samego dnia i w tym samym miejscu przeprowadzono kolejną

rundę    rozmów  z  Manochinem  i  towarzyszącymi  mu  osobami.  „Wilk”  i
„Łupaszka”  zawarli  z  nimi  umowę  o  wzajemnym  nie  atakowaniu  się,
zwalczaniu  bandytyzmu  i  zwróceniu  broni  Polakom  z  rozbrojonego
oddziału  „Kmicica”.  Ustępstwa  sowieckie  były  zręcznym  wybiegiem,
stwarzającym  pozory  porozumienia  i  kompromisu.  Starano  się
maksymalnie  uśpić  czujność  strony  polskiej,  gdyż  szukano  dogodnego
momentu  do  ataku.  Polacy  nadal  łudzili  się,  że  istnieje  możliwość
porozumienia  się  i  nie  przewidywali  eskalacji  antypolskich  działań  ze
strony  partyzantów  sowieckich.  Wkrótce  złudzenia  te  zostały  brutalnie
rozwiane przez samych Sowietów.

Bitwa pod Wodzianami

Pod  koniec  stycznia  1944r.  wyznaczono  koncentrację  brygady  w
miejscowości  Worziany.  Planowano  wyruszyć  stamtąd  na  akcję
wysadzenia  mostu  kolejowego  pod  Dyneburgiem,  z  którym  to  zadaniem
nie  mogła  sobie  poradzić  siatka  terenowa.  Maszerujący  na  koncentrację
pluton  „Rakoczego”  starł  się  z  Litwinami;  w  potyczce  zginął  „Doniec”.
Pluton  kawalerii,  wykorzystując  nadarzającą  się  okazję,  zlikwidował  9-
osobowy posterunek policji litewskiej w Polanach.

Od 30.01. poszczególne plutony poczęły spływać do miejsca

koncentracji w Worzianach.

Wioska Worziany leżała na niewielkim wzniesieniu wśród lasów, z

dala  od  głównych  traktów  komunikacyjnych.  Kilkanaście  domostw  było
rozlokowanych po obu stronach drogi biegnącej na osi wschód-zachód. Na
wschodnim  skraju  wsi  droga  się  rozwidlała.  Odnoga  wiodąca  na  północ
prowadziła do Brukaniszek i Podbrodzia. Po przeciwnej stronie rozciągał
się las. Na przeciwległym krańcu wsi droga rozwidlała się: w kierunku na
Kiemieliszki i folwark Sosnowo oraz do folwarku Wincentowo i Koreniat.

W środkowej części wsi stanął sztab i kawaleria, we wschodniej

pluton  „Rakoczego”  i  „Bihuna”.  W  odległości  kilku  kilometrów
rozlokowały  się  pozostałe  plutony.  Pluton  „Maksa”  w  Sosnówce  i
Worzełach,  pluton  „Kitka”  w  Hadziłunach  i  pluton  „Żbika”
prawdopodobnie w Koreniatach.

Na dzień 31. stycznia 1944 r. w Worzianach wyznaczono odprawę

sztabową  z  mjr  Mieczysławem  Potockim  „Węgielnym”,  inspektorem
rejonowym  obwodów  święciańskiego  i  bracławskiego.  Odległy  o
20-25 km  garnizon  niemiecki  w  Podbrodziu,  jak  sądzono  nie  stwarzał
żadnego  realnego  niebezpieczeństwa.  Wywiad  terenowy  sygnalizował
tylko  przybyłą  do  Dawciun  ekspedycję  kontyngentową.  Na  wszelki
wypadek  przedsięwzięto  środki  ostrożności.  Ogłoszono  stan  pogotowia.
Podoficer  służbowy  kpr.  Edward  Jarkowski  „Jarek”  z  plutonu  kawalerii
rozprowadził wzmocnione warty. Przypomniano o zakazie picia alkoholu.
Problem był ciągle aktualny, tym bardziej  iż w  mieszkaniu Krukowskich
trwało  wesele.  Goście  weselni,  zauroczeni  leśnym  wojskiem  polskim,
pragnęli z całego serca ugościć partyzantów.

Noc upłynęła spokojnie. Zapowiadał się pogodny i niezbyt mroźny

dzień. Życie w wiosce toczyło się normalnym trybem, nic nie wskazywało,
że  za  kilka  godzin  mieszkańcy  będą  świadkami  krwawego  starcia
partyzantów  z  Niemcami.  Do  podoficera  służbowego  „Jurka”  zgłosił  się
rano  „Chochlik”  z  prośbą  o  zezwolenie  na  wyjazd  konno  do  gospodarza
sąsiedniej  wsi  po  siodło,  którego  pozyskanie  stanowiło  nie  lada  kłopot.
„Dornik”  wydał  zgodę  na  opuszczenie  wioski.  Pod  wskazanym  adresem
siodła  już  nie  było  –  „Chochlika”  ubiegł  patrol  z  plutonu  „Maksa”.  O
godzinie  8  rano  zmieniono  wartę.  Podoficer  drużyny  kpr.  „Grom”
dopilnował  wystawienia  nowych  posterunków.  Na  warcie  stanęli
partyzanci z niedługim stażem w oddziale. Przed kwaterą każdego plutonu
czuwał partyzant, tzw. alarmowy. Przy sztabie i kawalerii funkcję tę pełnił
Zdzisław Oracz „Kuzyn”. Na kwaterach odpoczywano, ulicą przechadzali
się mieszkańcy, goście weselni i partyzanci. W domu weselnym bawiono
się przy dźwiękach harmonii.

„Łupaszka” i dowódcy plutonów zebrali się w mieszkaniu „Tubisa”,

w  oczekiwaniu  na  przyjazd  Węgielnego.  Przybył  on  bryczką  z
Brukaniszek  w  asyście  „Maksa”  i  Konstantego  Kasprowicza  „Żuka”.  O
godzinie  10  rozpoczęła  się  odprawa;  trwała  ona  około  2  godzin.
Omówiono  sprawę  przyjmowania  do  oddziału  ludzi  spalonych  i
zagrożonych  wywózką  do  Niemiec,  stosunki  z  ludnością,  dozbrojenie
rozrastającej  się  brygady.  W  odprawie  nie  uczestniczył  „Robin”,  który
jako  brat  księdza  z  tutejszej  parafii,  wolał  nie  pokazywać  się  publicznie
mieszkańcom. Donos do Niemców lub Litwinów mógł łatwo spowodować
aresztowanie  księdza  pod  zarzutem  kontaktowania  się    i  współpracy  z
partyzantami.  Podczas  narady  „Orszak”  zabrał  od  niego  listę  spraw  do
omówienia

dostarczył

„Łupaszce”.

Następnie

odprowadził

niedysponowanego  „Podbipiętę”  na  kwaterę  dowódcy  1  plutonu.  Przed
zakończeniem narady „Orszak” został posłany do gospodarza po alkohol,
gdyż  chciano  wypić  symboliczny  partyzancki  toast  przed  rozejściem  się.
Toastu nie wzniesiono, gdyż na odgłos gwałtownej strzelaniny uczestnicy
narady wybiegli z pomieszczenia.

Siły okupanta od pewnego czasu bacznie śledziły ruchy oddziału

polskiego. 29.01. mieszkaniec Bujek, któremu zarekwirowano konie wraz
z saniami (notabene później zwrócone przez sąsiada), z zemsty udał się do
Podbrodzia,  gdzie  zameldował  władzom  niemieckim  o  obecności
partyzantów  we  wsi,  a  także  o  planowanym  napadzie  na  Gieladnię.
Wiadomość  potraktowano  niezwykle  poważnie.  Dowódca  75  pułku
strzelców  krajowych  ppłk  Auinger  zarządził  podjęcie  odpowiednich
kroków  zapobiegawczych.  Powiadomione  dowództwo  151  dywizji
rezerwowej  wydało  pozwolenie  na  lokalną  operację  antypartyzancką.
Skierowano do tego celu 1 kompanię 898 batalionu strzelców krajowych,
otrzymała  zadanie  spenetrowania  obszaru  leżącego  na  południe  od  linii
kolejowej Podbrodzie-Postawy, włącznie do miejscowości Bujki.

Rankiem 31. stycznia 1944 r. 2 oficerów, 12 podoficerów i 77

strzelców,  w  tym  26  podoficerów  i  strzelców  z  plutonu  wschodniego,
wyjechało  podwodami  i  saniami  na  akcję.  Poza  uzbrojeniem
indywidualnym grupa miała 2 cekaemy i 6 elkaemów. Kompania kpt. Knö
pfta  pokonała  trasę  Powiewiórki-Piórki-Brukaniszki  nie  znajdując  śladu
pobytu  partyzantów.  We  wsi  Strypiszki  zatrzymano  zaprzęg  powożony
przez  Jana  Kończanina  „Hallera”.  Powracał  z  Worzian  z  chorym
partyzantem  po  odwiezieniu  Wacława  Szewilińskigo  „Zawiszy”.  Jeden  z
oficerów niemieckich zapytał go, czy nie widział tam partyzantów. Haller,
wiedząc,  że  i  tak  jadą  do  Worzian,  odpowiedział  twierdząco.  Niemcy
zadowoleni  z  tej  odpowiedzi  puścili  wolno  zatrzymanych  nie
przeprowadzając rewizji sań. Gdyby do tego doszło, znaleźliby schowany
pistolet, a to oznaczało rozstrzelanie. Po oddaleniu się Niemców „Haller”
wyciągnął  broń  i  strzałami  chciał  zaalarmować  oddział  „Łupaszki”.
Przeszkodzili  mu  w  tym  jednak  miejscowi  chłopi  w  obawie
spacyfikowania  wsi.  Tymczasem  nadjechał  furmanką  Wacław  Baturo,
który  wiózł  3  erkaemy,  amunicję  i  mundury  dla  brygady.  W  powstałej
sytuacji furmankę rozładowano, a broń ukryto.

W południe szpica kolumny niemieckiej zbliżyła się do cmentarza i

pierwszych domów w Worzianach. Obok krzyża, przy łaźni natknęła się
na odwróconego tyłem wartownika - Władysława Markiewicza „Tajoj”.

W ostatnim momencie zauważył on Niemców i oddał do nich dwa strzały
z karabinu. Chwilę potem został ciężko ranny.

Dowódca kompanii strzelców krajowych nie docenił partyzantów.

Błędnie  zakładał,  że  zaskoczony  oddział  polski  nie  będzie  stawiał  zbyt
dużego oporu. Nieprzyjaciel był pewny łatwego sukcesu, nie zabezpieczył
tyłów  i  skrzydeł.  Miał  mylne  wyobrażenie  o  wartości  i  bitności  brygady
„Łupaszki”.  Przekonany  o  sile  własnego  ognia  nie  uwzględnił
determinacji,  wyszkolenia  i  taktyki  partyzantów.  Natarcie  na  Worziany
posuwało się wzdłuż drogi, od strony cmentarza i lasu. Grupa niemiecka z
przedniej  części  kolumny  wozów  rozwinęła  się  w  tyralierę  i  usiłowała
wtargnąć  do  środka  wsi.  Na  cmentarzu  rozmieszczono  stanowiska
cekaemu i elkaemów; prowadzony stamtąd ogień pociskami zapalającymi
i  rozrywającymi  spowodował  zapalenie  się  zabudowań  Drabowicza  i
Kozłowskiego.  Reszta  kompanii  po  spieszeniu  się  przed  cmentarzem
formowała  drugą  tyralierę  do  wsparcia  atakującej  grupy.  Partyzanci
otrząsnęli  się  bardzo  szybko  z  początkowego  zaskoczenia,  przejęli
inicjatywę  i  sami  przeszli  do  kontrataku.  Pierwsza  faza  bitwy  miała
decydujące znaczenie dla jej późniejszego przebiegu i końcowego wyniku.
Początkowo    nieskoordynowana  i  samorzutna  obrona  partyzantów
przerodziła się w planowane i skuteczne działanie.

W pierwszym budynku na lewo od drogi do cmentarza przebywali:

chory  zastępca  dowódcy  1  plutonu  plut.  Zygmunt  Grunt-Mejer  „Zyga”,
sanitariuszka  Eleonora  Meterna  „Kicia”,  „Podbipięta”  i  Stanisław
Dubowski  „Ćwiartka”.  Ten  ostatni  padł  skoszony  serią  z  broni
maszynowej  na  progu,    wybiegł  na  odgłos  pierwszych  strzałów.
„Podbipięta”  odruchowo  złapał  karabiny  i  wypadł  z  nimi  do  sąsiedniej
izby. „Zyga” wyrwał mu z ręki karabinek kawaleryjski, z którego chwilę
potem  położył  celnym    strzałem  wchodzącego  do  mieszkania  jednego  ze
szperaczy niemieckich. Budynek opuszczono, gdyż ogarnęły go płomienie.
Na dworze trwała już walka.

Po prawej stronie drogi, w dwóch budynkach narożnych

kwaterowały 1 i 2 drużyna plutonu „Rakoczego”. Do dowódcy 1 drużyny
kpr.  Stanisława  Ławnikowskiego  „Lecha”  przyszedł  kpr.  Edward
Pisarczyk  „Wołodyjowski”,  dowódca  3  drużyny,  by  przekazać  mu
obowiązki  podoficera  służbowego  plutonu.  Ponieważ  zbliżała  się  pora
obiadowa, drużyna była niemal w komplecie. Obecni byli m.in. Waldemar
Matera  „Pirat”,  Paweł  Bejnarowicz  „Malec”,  Witold  Stabrowski
„Mrówka”,  Fakundy  Nieścierowicz  „Gałązka”,  Leonard  Duraczyński
Kornacki,  „Juhas”  ,  „Danek”.  Na  stole  pod  oknem  Antoni  Łuszczyk

„Chrobry”  wycierał  dopiero  co  wyczyszczony  i  złożony  erkaem.  Dwa
strzały karabinowe, które dobiegły od strony lasu, poderwały drużynę  na
nogi.  „Wołodyjowski”  z  okrzykiem  "alarm"  wybiegł  na  podwórze,  a
dostrzegłszy Niemców w zabudowaniach gospodarczych i podchodzących
pod dom, cofnął się do mieszkania. Żołnierze 1 drużyny nie ulegli panice.
„Chrobry” spokojnie strzelał seriami z karabinu maszynowego przez okno
do  widocznych  na  podwórzu  Niemców,  którzy  rozpierzchli  się,
zostawiając  kilku  zabitych.  Moment  ten  wykorzystała  drużyna.  Przez
rozbite  okna  wydostała  się  z  budynku,  dołączając  do  2  i  3  drużyny.
Dowodzenie  nad  plutonem  przejął  „Zyga”.  Niemców  wyrzucono  z
podwórza na otwarte pole.

W trzeciej chałupie kwaterowała 3 sekcja plutonu kawalerii. Po

nakarmieniu  koni  i  spożyciu  śniadania  partyzanci  odpoczywali.  W
odwiedziny  przyszedł  „Bobek”-  „Fiat”  z  plutonu  „Maksa”.  Wyjął  z
kieszeni  harmonijkę  ustną  i  począł  grać  piosenki  partyzanckie:
"Rozszumiały  się  wierzby  płaczące"  i  "Na  znojną  walkę".  Koledzy
wtórowali mu półgłosem. W izbie zapanował nastrój, jakby szykowano się
do bitwy. Nagle rozległy się strzały i kule trafiły w ścianę i okna budynku.
„Fiat”,  Romuald  Koziełowicz  „Lis”,  Tadeusz  Pietkiewicz  „Tuchaj  Bej”,
Dominik

Kursewicz

„Wilk”,

Zbigniew

Urbanowicz

„Topol”

odbezpieczając broń wybiegli z domu. W obejściu gospodarczym
zlikwidowali trzech napotkanych Niemców.

2 sekcja „Jarka” spożywała spóźniony posiłek u państwa Tubisów.

Najpierw partyzanci posłyszeli pojedyncze strzały, a potem długą serię z
ciężkiego  karabinu  maszynowego,  który  nie  należał  do  uzbrojenia
brygady, a także i wybuchy granatów. Alarmowy przyniósł wiadomość o
Niemcach.  Ułani  w  biegu  zapinali  pasy  i  z  gotową  bronią  dołączyli  do
organizującej się obrony.

3 pluton poprowadził do walki zastępca dowódcy plut. pchor.

Roman  Brycki  „Czarny”.  Wśród  dowodzonych  przez  niego  partyzantów
byli:  Zygmunt  Minejko  „Lin”,  Zdzisław  Jaworski  „Ratoń”,  Zbigniew
Trzebski  „Nieczuja”, Henryk Wieliczko „Lufa”, Alfons Hirpsz „Alfons”,
Gerard  Żebrowski  „Romansik”,  Pluta  Kostek  i  dwaj  zbiegli  z  niewoli
żołnierze sowieccy „Wićka” i „Mikołaj”.
„Łupaszka”  po  dobiegnięciu  na  pole  walki  ocenił  położenie  i  wydał
odpowiednie dyspozycje. Zaprowadził porządek i skoordynował działania
oddziału.  Dowódcom  plutonów  polecił  natychmiastowe  dołączenie  do
walczących  żołnierzy.  Nie  wytrzymał  napięcia  psychicznego  „Bohun”,
który nie dołączył do swego plutonu. „Maks” i „Kitek” otrzymali rozkaz

skrytego  prowadzenia  plutonów,  oskrzydlenia  i  zaatakowania  kompanii
niemieckiej  od  strony  północno-zachodniej.  Najważniejszym  zadaniem
było  wyrzucenie  przeciwnika  ze  wsi  i  zepchnięcie  go  do  obrony.  Od
wykonania  kontrataku  zależały  losy  bitwy.  „Łupaszka”,  „Węgielny”,
„Ronin”, ks. „Ignacy”, „Orszak”, sanitariuszka Lidia Lwow „Lala” i kilku
partyzantów  zagarniętych  na  ulicy  wiejskiej  przemknęło  między
zabudowaniami na pierwszą linię walki.

Dowódca brygady swym zachowaniem i dowodzeniem wpływał

mobilizująco na partyzantów. Bez przerwy kontrolował rozwój wypadków
i  wydawał  krótkie  polecenia.  „Dornikowi”  i  „Rakoczemu”  rozkazał
zepchnąć  przeciwnika  do  lasu.  Walka  była  niezwykle  zacięta.  Partyzanci
nacierali  wzdłuż  drogi  obok  cmentarza,  przez  otwarte  pole.  „Dornik”  z
pistoletem  w  dłoni  brawurowo  poprowadził  spieszony  pluton  kawalerii,
dopadnięto i rozproszono napotkaną grupę Niemców i Ukraińców. Nieco z
boku wymieszanym 1 i 4 plutonem dowodził „Rakoszy”.

Impet natarcia Polaków zaskoczył Niemców, którzy pozostawiając

zabitych cofnęli się w pobliże cmentarza i skraju lasu, gdzie zorganizowali
doraźną  obronę  dla  powstrzymania  natarcia  partyzantów.  Duże  straty
powodował  ogień  broni  maszynowej  z  cmentarza.  Padli  zabici  i  ranni.
Polegli  „Wićka”  i  „Mikołaj”,  ciężki  postrzał  w  brzuch  otrzymał  17-letni
Julian Kołacz „Hermes”, pochodzący z podhala, w udo został ranny pchor.
Sergiusz Kościałkowski „Fakir”, odbywający staż bojowy w brygadzie, a
w  pośladek  –  „Nieczuja”.  Sanitariuszka  „Lala”  biegnąca  z  opatrunkami  i
amunicją  otrzymała  postrzał  w  lewą  rękę.  Po  założeniu  opatrunku  nadal
pełniła swe obowiązki.

Również sam „Łupaszka” został trafiony w rękę. Choć rana mocno

krwawiła, opatrzony przez „Lalę”, pozostał na posterunku. Oddał jedynie
„Orszakowi”  pistolet  maszynowy  i  granaty.  Obecność  dowódcy
zagrzewała  partyzantów  do  walki.  Wiadomość  o  ranieniu  dowódcy
wzmogła  wolę  odwetu.  Napór  na  przeciwnika  stale  narastał.  Na  rozkaz
„Rakoczego”  dowódca  3  drużyny  1  plutonu  „Wołodyjowski”  wraz  z
„Mrówką”,  „Koronackim”,  „Zawiszyńskim”  i  „Dezerterem”  próbowali
obejść  nieprzyjaciela  z  lewej  flanki  i  uderzyć  nań  z  tyłu.  Tuż  za  wsią
zobaczyli  w  oddali  oddział  w  niemieckich  mundurach  i  sądzili,  że
nadciągają  posiłki  dla  Niemców.  Wnet  okazało  się,  że  są  to  partyzanci
plutonu „Maksa”. Nadeszła oczekiwana pomoc.

3 pluton „Maksa” zjawił się w Worzianach w południe 31.01.

Wieczorem przeniósł się na kolonię Worzeły-folwark Sosnówka.
Dowódca opuścił żołnierzy i wyjechał po „Węgielnego”, a później na

odprawę  do  Worzian.  W  niedzielę  rano  patrol,  posłany  do  siatki
konspiracyjnej  po  lekarstwa,  od  napotkanego    mieszkańca  jednej  z
pobliskiej  wsi  dowiedział  się    o  pojawieniu  się  Niemców.  Wiadomość
szybko  dotarła  do  plutonu.  Nie  wiedziano,  w  którym  kierunku  obława
pójdzie: na Worzieły czy Worziany? Zarządzono pełne pogotowie bojowe.
Na  odgłos  pierwszych  strzałów  zastępca  dowódcy  kpr.  Jan  Kusewicz
„Akacja”  poprowadził  do  Worzian.  Partyzanci  mieli  do  pokonania  drogę
przez  las  długości  około  2  km.  W  jej  połowie  napotkali  „Maksa”  i
„Zawiszę”.

Na koniu przygalopował łącznik Józef Tubis „Sławek”, aby z

rozkazu  „Łupaszki:  uderzyli  na  Niemców  od  strony  lasu  Werki.  „Maks”
polecił  zdjąć  kożuszki  i  płaszcze  utrudniające  bieg  i  złożyć  je  w  wozach
taborowych, posuwających się z tyłu. Partyzanci, nie zauważeni, podeszli
na  wysokość  cmentarza  i  zajęli  pozycje  na  skraju  lasu,  kilkadziesiąt
metrów  od  stanowisk  niemieckich.  „Maks”  pchnął  Józefa    Maścianę
„Wiarusa” do „Łupaszki” z meldunkiem o nadejściu plutonu. W niedługi
czas  nadciągnął  2  pluton  z  Hadziłun.  „Kitkowi”  wybiegło  naprzeciw
kilkunastu  partyzantów  z  jego  zastępcą,  kpr.  Edwardem  Ramsem
„Ursusem” na czele. Drugą grupę przyprowadził Stanisław Tomaszewski
„Sokół”.  Była  tam  sanitariuszka  Halina  Paszta  „Myszka”  i  7  nie
uzbrojonych ochotników z ostatniego zaciągu, tzw. bokserów.

Sytuacja na polu walki zmieniła się radykalnie. Niemców i

Ukraińców otoczono. Rozstrzygające starcie rozegrało się na skraju lasu i
w obrębie cmentarza. „Łupaszka” rozkazał przystąpienie do decydującego
szturmu.  Partyzanci  skokami  i  czołganiem  pod  ostrzałem  broni
maszynowej zaciskali pierścień  okrążenia. Główna uwaga zwrócona była
na unieszkodliwienie gniazda  cekaemu na cmentarzu. Dochodziło do wali
wręcz z użyciem granatów przez obie strony. Część granatów niemieckich
nie  wybuchła.  „Orszak”,  „Nieczuja”  i  kilku  innych  partyzantów
doczołgało  się  do  cmentarza  i  z  bliskiej  odległości  rzucało  granaty  na
pozycje  wroga.  Zbigniew  Oracz  „Kuzyn”  na  cmentarzu  zdobył  nowy
karabin i pistolet. Biegnący obok Zdzisław Łopatko „Murzyn” strzelał do
Niemców krótkimi seriami z erkaemu.

Ciężką przeprawę mieli na cmentarzu ułani. „Dornik” dostrzegłszy

gromadzących się Niemców w lesie na lewo od cmentarza, wysłał w tym
kierunku „Ronina” i około 10 partyzantów. Sam, z resztą ułanów, nacierał
na gniazdo cekaemu, od ognia którego poległ m.in. „Dornik”, rozkazujący
na stojąco pod drzewem, oraz Henryk Mackiewicz „Dzięcioł”. Ciężkie
rany odnieśli Witold Pietkiewicz „Czortek” i „Czajka”. Po połach płaszczy

oberwali Franciszek Bućko „Foksal” i „Jarek”. Za moment „Mrok” pchnął
nogą  lufę  niemieckiego  cekaemu,  „Czubczyk”  zaś  zlikwidował  jego
obsługę.  „Foksal”  nie  dopuścił  czołgającego  się  oficera  niemieckiego,
który  zamierzał  otworzyć  ogień  z  elkaemu.  Nie  opodal  Jan  Trzebski
„Janosik” padł trafiony kulą w usta. „Czubczyk” z okrzykiem "Chłopcy, za
dowódcę!" wyskoczył na skraj lasu, skąd padały strzały. Nim dopadnięto i
zlikwidowano schowanych w krzakach Niemców, został ciężko ranny.

Pluton „Maksa”, rozłożony w gęstym zagajniku, oczekiwał

dogodnego  momentu  włączenia  się  do  walki.  Zaobserwował  Niemców
wybiegających  z  cmentarza  do  lasu.  Oni  również  zobaczyli  partyzantów
ubranych  w  mundury  niemieckie  i  wzięli  ich  w  pierwszej  chwili  za
swoich.    Niezdecydowanie  przeciwnika  wykorzystał  ubrany  w  skórzany
płaszcz  „Maks”.  Podniósł  się  z  ziemi  i  z  lornetką  w  ręku  wyszedł  im
naprzeciw,  ubezpieczany  przez  Zakrzewskiego.  Machał  ręką  i
przywoływał  ich.  Myślał,  że  prawdopodobnie  chcą  się  poddać.
Zdezorientowani Niemcy podeszli na odległość kilkunastu metrów. W tym
fragmencie walki szczególnie wyróżnił się Władysław Dziołksz „Śmigły”,
doskonały celowniczy erkaemu.

Rozproszywszy grupę niemieckich żołnierzy pluton „Maksa” ruszył

w stronę cmentarza. Partyzanci przebiegli obok palącej się szopy z sianem.
Przy wylocie dróżki łączącej się z drogą Worziany-Brukaniszki dostali się
pod  ogień  Niemców  ukrytych  w  małym  zagajniku.  Poległ  Franciszek
Radko „Rybański”, który nie uzbrojony poszedł zdobywać broń na wrogu.
Sanitariuszka  Aldona  Rymsza  „Aldona”  opatrzyła  śmiertelnie  rannego
„Czarnego”  i  pchor.  Bolesława  Błażejewicza  „Budzika”.  Niebezpieczną
przestrzeń pokonano i wybito strzelających żołnierzy niemieckich.
Niemcy  zdali  sobie  sprawę,  że  znaleźli  się  w  pułapce.    Pojedynczo  i  po
kilku  próbowali  uciekać  przesieką  do  następnego  lasu.  Udało  się  tym,
którzy zamiar podjęli dość wcześnie. Odwrót zamknęli partyzanci plutonu
„Maksa”, „Rakoczego” i „Dornika”. Ostatnie punkty oporu na cmentarzu
złamano. Podczas drugiej fazy bitwy polegli jeszcze Leon Piórecki „Bój”,
NN  „Burza”,  NN  „Chochlik”,  NN „Czubczyk”  i  Kazimierz  Kozakiewicz
„Słowik”, w chwili gdy leżąc w bruździe bandażował  rękę. Ciężkie rany
odnieśli  „Fiat” , Henryk Stankiewicz „Mikado” i „Ratoń”, któremu kula
strzaskała nogę, gdy odwrócił się na bok, by wyjąć amunicję z chlebaka.

Wymęczeni i wykrwawieni partyzanci nie byli w stanie ścigać

niedobitków.  Patrole  kawalerii  w  promieniu  trzech  kilometrów  nie
stwierdziły  obecności  nieprzyjaciela.  Sygnałem  zakończenia  prawie
trzygodzinnej bitwy była biała rakieta wystrzelona przez „Orszaka”.

Już  po  zakończeniu  bitwy  zdarzył  się  tragiczny  incydent  na  cmentarzu.
Ranny  kapitan  niemiecki  zawołał  do  siebie  stojącego  opodal  „Sokoła”.
Ten  ogólnie  lubiany  partyzant,  nieświadomy  podstępu,  podszedł  do
Niemca, aby  mu pomóc. Oficer niemiecki wyciągnął pistolet i na oczach
wielu  partyzantów  zastrzelił  „Sokoła”.  Następnie  wycelował  broń  do
„Rakoczego”. Tym razem jednak ubiegli go partyzanci. Postępek dowódcy
kompanii  Wehrmachtu  wzburzył  dogłębnie  partyzantów.  Zapadła  decyzja
rozstrzelania, tytułem odwetu, wziętych do niewoli jeńców.

Pobojowisko obszedł „Łupaszka”, ze łzami żegnał zabitych, a

rannym  życzył  szybkiego  wyzdrowienia  i  powrotu  do  oddziału.  Ks.
„Ignacy”  udzielał  ostatniego  namaszczenia  i  błogosławieństwa.  Warto
podkreślić ogromne poświęcenie sanitariuszek: „Kitki”, „Aldony”, „Lali”,
„Myszki” i „Jaskółki” w ratowaniu rannych; kiedy skończyły się bandaże i
opatrunki,  używały  pociętych  prześcieradeł,  przyniesionych  przez
mieszkańców wsi.

Ogółem straty własne wyniosły 16 poległych i 12 rannych, w tym

kilku  ciężko.  Już  o  zmierzchu,  z  udziałem  ks.  „Ignacego”,  urządzono
skromny  partyzancki  pogrzeb.  Do  wykopanej  prowizorycznej  mogiły,
wyłożonej  igliwiem,  złożono  owinięte  w  prześcieradła  ciała  poległych.
Wieczorem brygada, obładowana zdobyczną bronią z rannymi na wozach,
opuściła niezwykle gościnną wieś polską, pozostawiając jej mieszkańców
na łasce okupantów.

Oddział skierował się na południe przez Koreniaty, Jasień, Turowie

Wielkie,  Żukojnie  do  Radziusz  i  Niedroszli.  W  drodze  zmarli  „Tajoj”,
„Hermes”,  „Czubczyk”  i  „Fiat”.  Pochowani  zostali  pod  krzyżem  w
Turowiu Wielkim na skrzyżowaniu dróg. Pożegnano ich salwą honorową.
Wieść  o  bitwie  szybko  obiegła  okoliczne  miejscowości.  Ludność  ze
współczuciem przyjęła krwawe straty partyzantów, cieszyła się bardzo ze
zwycięstwa  odniesionego  przez  oddział  polski  nad  Niemcami.  Dawała
tego dowody na każdym kroku.
W  bitwie  z  oddziałem  „Łupaszki”  kompania  strzelców  krajowych
przestała praktycznie istnieć. Do Podbrodzia powróciło 2 podoficerów i 46
żołnierzy. Straty wyniosły łącznie 43 ludzi. Zostało zabitych 2 oficerów, 9
podoficerów i 28 żołnierzy, 4 uznano za zaginionych.

Niepowodzenie akcji przeciw partyzanckiej pociągnęło za sobą

poważne  konsekwencje.  Dowódca  75  pułku  strzelców  krajowych  nie
chciał  wprost  uwierzyć,  gdy  mu  zameldowano  o  klęsce  wysłanego
pododdziału.  Powiadomił  zaraz  sztab  151  dywizji  rezerwowej,  a  ten  z
kolei  dowództwo  wojskowe  na  Białorusi.  Rozpoczęły  się  wyjaśnienia  i

raporty  na  temat  przyczyn  tak  dotkliwej  porażki.  Dowódca  75  pułku
strzelców konnych ppłk Auinger stanął osobiście na czele grupy bojowej
zmontowanej doraźnie w celu wyjaśnienia okoliczności klęski i ratowania
ewentualnie  błąkających  się  żołnierzy  rozbitej  kompanii.  Grupa  bojowa
liczyła  190  ludzi  z  1  kompanii  898  batalionu  strzelców  krajowych  i  1
rezerwowego dywizjonu artylerii oraz 3 działa. Kiedy dotarła do Worzian,
nie  zastała  mieszkańców,  którzy  w  obawie  przed  pacyfikacją  wraz  z
dobytkiem uszli do okolicznych wsi. Po obejrzeniu pobojowiska i zabraniu
39  zabitych  Niemcy  odjechali  do  Podbrodzia.  Niewątpliwie  jedną  z
przyczyn,  dla  których  nie  spacyfikowano  Worzian  i  okolicznych  wiosek,
był  list  wysłany  przez  „Łupaszkę”  do  władz  niemieckich,  w  którym
przedstawił  on  przebieg  wydarzeń  i  zagroził  odwetem  w  razie  represji.
Rezultatem wyprawy niemieckiej grupy bojowej do Worzian był raport, w
którym omówiono przyczyny przegrania walki.

Dla Niemców była to już druga porażka w walce z Polakami,

poniesiona  w  stosunkowo  krótkim  czasie  po  pierwszej.  Jeszcze  nigdy
dotychczas  siły  wojskowe  okupanta  na  Wileńszczyźnie  w  walce  z
partyzantami nie zostały tak dotkliwie pobite.

Bitwa pod Worzianami była ogromnym sukcesem 5. Brygady

Wileńskiej rtm. „Łupaszki”. Zaatakowana znienacka przez nieprzyjaciela,
nie  tylko  potrafiła  się  obronić,  ale  przejść  do  natarcia  i  zniszczyć
przeciwnika.  Doskonale  taktycznie  rozegrał  walkę  „Łupaszka”.  W  pełni
zdali  niezwykle  trudny  egzamin  prawie  wszyscy  dowódcy  plutonów.
Żołnierze  wykazali  ogromny  hart  ducha,  wolę  walki  i  poświęcenie.
Dopiero  teraz  poznana  została  rzeczywista  wartość  bojowa  brygady.
Zwycięstwo przyszło dzięki wspólnemu wysiłkowi dowódców i żołnierzy.
Okupione  zostało  stratą  około  30  poległych  i  rannych  partyzantów.  Tyle
kosztowało  pokonanie  dobrze  uzbrojonego  przeciwnika.  Sukces  ten
pozwolił  partyzantom  uwierzyć  we  własne  możliwości.  Podbudowało  to
bardzo  morale  żołnierzy,  dla  ludności  polskiej  zaś  było  źródłem  dumy  i
krzepiącej świadomości, że oddziały AK walczą i zwyciężają wroga.

Wiadomość o wygranej bitwie rozeszła się szeroko w kraju. Po raz

pierwszy informacja została podana w lakonicznej formie w Komunikacie
Nr  1  Dowództwa  AK  z  29.03.1944  r.,  zamieszczonym  na  łamach
"Biuletynu  Informacyjnego"  z  6.04.  Więcej  szczegółów  podał  gen.
Tadeusz  Komorowski  „Lawina”  w  meldunku  sytuacyjnym  nr  2,
przesłanym do Naczelnego Wodza. Na temat bitwy 5. Brygady napisano:
"Tenże  oddział  partyzancki  w  dniu  31.01  w  rej.  Worniany-Kiemieliszki
(50  km  na  wsch.  Wilno)  stoczył  dwugodzinną  walkę  z  oddziałem

niemiecko-ukraińskim  w  sile  ok.  120  ludzi.  Nieprzyjaciel  na  skutek
oskrzydlenia  wycofał  się  pospiesznie,  tracąc  59  ludzi.  Własne  straty  19
zabitych i 9 rannych. Zdobyto 1 ckm, 5 rkm, 50 kb i amunicję”. W podanej
depeszy  znalazły  się  pewne  nieścisłości,  generalnie  jednak  oddaje  ona
przebieg bitwy.

Nagrobki na cmentarzu 5 Brygady w Wodzianach do roku

1995

Bitwa pod Radziuszkami

Kolejny, jeszcze trudniejszy egzamin bojowy w walce ze znacznie

silniejszym napastnikiem  - z kilkoma brygadami i oddziałami sowieckimi
przeszła 5. Brygada „Łupaszki” już 2 lutego 1944 r.,  kiedy zatrzymała się
na  krótki  odpoczynek  w  rejonie  Radziusze  Łozowe  -  Niedroszla.  Drugą
bitwę  stoczyła  zaledwie  po  kilkudziesięciu  godzinach  od  pierwszej,  nie
zregenerowawszy wyczerpanych i wykrwawionych sił własnych.

Pod koniec grudnia 1943r. KP Białorusi i Białoruski Sztab

Partyzancki  zaniepokoiły  napływające  meldunki  o  tworzeniu  się  na
Wileńszczyźnie  oddziałów  partyzanckich  AK  i  wstępowaniem  do  niej
miejscowej  ludności.  Zapadła  decyzja,  aby  za  pomocą  wszystkich  sił
oczyścić tereny południowej i zachodniej Wileńszczyzny. Chodziło przede
wszystkim  o  brygadę  „Łupaszki”.  Sowietów  szczególnie  irytowało
odtworzenie  oddziału  polskiego  w  miejsce  rozbrojonej  brygady
„Kmicica”.  Pojawienie  się  brygady  „Łupaszki”  przekreśliło  ich  plany
łatwego opanowania południowej i zachodniej części  okręgu wileńskiego.
Utwierdzały  ten  fakt  porażki  oddziałów  sowieckich.  Panowało
przekonanie o pilnej potrzebie generalnego rozprawienia się z partyzantką
polską.  Gorącym  zwolennikiem  bezkompromisowej  walki  z  Armią
Krajową  był  płk  Markow,  awansowany  z  dowódcy  brygady  im.
„Woroszyłowi”  na  szefa  wydziału  wojskowo-operacyjnego  sztabu
partyzanckiego  rejonu  wileńskiego.  Głosił  on  ideę  nieustannego  bicia
Polaków  na  każdym  kroku  i  sprzeciwiał  się  zawarciu  jakiegokolwiek
kompromisu.
Do  operacji  przeciwko  oddziałowi  „Łupaszki”  przygotowano  się
niezmiernie  starannie.  Nadzór  nad  jej  wykonaniem  zlecono  Markowowi.
Dowódca  brygady  im.  „Gastella”  płk  Manochin  otrzymał  zadanie
przeprowadzenia  rozpoznania  i  kierowania  zmobilizowanymi  oddziałami
sowieckimi.  W  pierwszej  wersji    planowano  dokonać  napadu  w  trakcie
rozmów  polsko-sowieckich  koło  Michaliszek.  Zakładano  pochwycenie
ppłk  Aleksandra  Krzyżanowskiego  „Wilka”  oraz  zniszczenie  5.  Brygady
Wileńskiej.  „Łupaszka”  jednak  poczynił  tak  daleko  idące  środki
ostrożności  i  bezpieczeństwa,  że  wykluczyło  to  możliwość  podjęcia
działań.  Nagły  odskok  oddziału  polskiego  z  miejsca  rozmów  w
niewiadomym kierunku wprowadził zamieszanie do planu sowieckiego.
26  stycznia  1944  r.    sowiecki  agent,  ksiądz  z  Daniszewa,  doniósł  o
wyruszeniu  5.  Brygady  na  akcję  bojową    w  rejon  Bystrzycy.    Za  6-7  dni

brygada miała powrócić na odpoczynek w rejon Żodziszki-Kiemieliszki.
Meldunek agenta posłużył do zorganizowania przyspieszonej operacji.

28 stycznia 1944 r. do lasu Bonda zostały ściągnięte: brygada im.

„Woroszyłowa”, brygada im. „Rokossowskieg”, brygada im. „Gastella”, 3
oddziały  brygady  im.  „Suworowa”  i  oddział  im.  „Susłowa”.  Łącznie
stawiło się  ponad 1500  ludzi, 10-krotnie więcej niż liczył oddział polski.
Dowodzenie  przejął  Markow,  który  pragnął  podkreślić  swój  decydujący
udział w rozgromieniu Brygady „Łupaszki”. Przywiązywano dużą uwagę
do  oprawy  propagandowej,  mającej  uzasadnić  słuszność  radykalnego
rozwiązania.  Opracowana  i  rozprowadzona  wśród  ludności  okolic
Oszmiany,  Smorgoń  i  Świra  ulotka  podkreślała  rzekomą  współpracę
partyzantów polskich z Niemcami.

5. Brygada w trakcie marszu na Radziusze zauważyła oddział

sowiecki  posuwający  się  w  pewnej  odległości  z  tyłu.  Nie  dopuszczono
myśli  złamania  przez  Sowietów  zawartego  kilka  dni  temu  porozumienia.
Nawet  zaginięcie  ubezpieczenia  tylnego  potraktowano  początkowo  jako
przejaw dezercji partyzantów do domów pod wpływem ostatnich trudów i
przeżyć. Wieczorem 1lutrgo 1944 r.  brygada osiągnęła wyznaczony rejon:
Niedroszla  Stacka-Radziusze-Radziusze  Łozowe.  Sztab,  kawaleria  i  dwa
plutony  stanęły  w  Radziuszach  Łozowych,  najbardziej  wysuniętych  na
południe.  W  Radziuszach  stacjonowały  1.,3.  i  4.  pluton.  Pluton  „Maksa”
wybrał  kwaterę  u  kowala  Jakowickiego.  „Łupaszka”  z  12  rannymi
zatrzymał  się  w  folwarku  Miłoszewskich  w  Niedroszli  Stackiej.
Odległości  pomiędzy  tymi  miejscowościami  wynosiły  do  kilometra.  Od
północy  naturalne  zabezpieczenie  stanowiłą  rzeka  Stracza.  Od  zachodu
podchodził pod Radziusze duży masyw leśny, ciągnący się na południe do
Niestaniszek.  Od  wschodu  pola  orne  i  łąki  przedzielały  dwa  mniejsze
kompleksy leśne, w których koncentrowały się oddziały sowieckie.

Partyzantka sowiecka nie miała dokładnych wiadomości o miejscach

postoju  oddziału  polskiego.  W  tym  celu  przeszukiwała  wsie  Pracuty,
Syrowatki,  Wygdęby,  Zinowiszki,  Niestaniszki  i  Krzywonosze.  Sowieci
wiedzieli,  że  brygada  stoczyła  krwawą  i  zwycięską  bitwę  z  Niemcami.
Fakt powyższy uznano za okoliczność sprzyjającą akcji. Obserwując trasę
przemarszu oddziału „Łupaszki” nie kwapiono się z atakiem, czekając na
główne  siły  sowieckie.  Po  zlokalizowaniu  miejsca  postoju  5.  Brygady  w
rejonie  Radziusze-Stracza,  Markow  ze  swoimi  brygadami  podążył  w  tym
kierunku. Manochinowi rozkazał uderzyć na oddział polski. W pierwszym
rzucie  znalazły  się:  brygada  im.  „Gastella”:,  3  oddziały  brygady  im
„Woroszyłowa”  i  oddział  im.  „Susłowa”,  razem  700  ludzi  z  dużą  ilością

broni maszynowej. W odległości 3 km na wschód i południe od Radziusz
ześrodkowały  się  pozostałe  siły,  które  miały  stanowić  zaporę  na  drodze
ewentualnego  przebijania  się  oddziału  polskiego  i  gotowe  były  do
wsparcia natarcia.

2. lutego wypadało święto Matki Boskiej Gromnicznej. W

godzinach  porannych  pod  pretekstem  przyjacielskiej  wizyty,  przyjechało
konno  do  Radziusz  dwóch  przedstawicieli  partyzantów  sowieckich  z
propozycją  odbycia  rozmów  z  „Łupaszką”  i  sztabem  w  wyznaczonym
miejscu.  Potraktowano  ich  propozycję  nieufnie  i  nie  udzielono  wiążącej
odpowiedzi, dopatrując się, zresztą słusznie, podstępu. Podczas rozmowy
zrelacjonowano Sowietom przebieg  bitwy pod  Worzianami. Rozmówców
interesował  stan  uzbrojenia  i  straty  poniesione  przez  oddział.    Wkrótce
ruchy  oddziałów  sowieckich  w  pobliżu  Radziusz  zwróciły  uwagę  swą
niecodziennością.  Zarządzono  pogotowie  bojowe.  Sprawdzano  broń,
uzupełniano  rezerwy  amunicji.  Zakazano  opuszczania  i  oddalania  się  z
plutonów.

Dowódca plutonu kawalerii „Foksal” zalecił ostrożne poruszanie się

patrolom po terenie, wskazywał na niebezpieczeństwo ze strony oddziałów
sowieckich. Pierwszy patrol posłany do zbadania okolicy przepadł bez
wieści, podobnie stało się z następnym - zostały one przechwycone przez
Sowietów. Z wziętych do niewoli partyzantów (jednym z nich był „Dąb”)
usiłowano wydobyć jak najwięcej informacji o oddziale.

Oznaki

podenerwowania

wykazywał

„Kitek”, wyczuwając

nadciągającą  bitwę.  Nieustannie  kontrolował  posterunki  wystawione  w
Radziuszach  Łozowych.  Na  wszelki  wypadek  wyznaczył  plutonowi
stanowiska  ogniowe  i  wybrał  stanowisko  dla  cekaemu  z  dobrym  polem
ostrzału w kierunku wschodnim.

„Orszak” ze sztabu zabrał dokumenty in blanco dla rannych, którzy

mieli być przekazani na leczenie w konspiracyjnych punktach sanitarnych
i  do  Wilna.  Z  Radziusz  Łozowych  odjechał  konno  do  folwarku
Miłoszewskich. Dominikowi Kropczyńskiemu „Frankowi” pozostawił pod
opieką  wóz  sztabowy,  na  którym  złożone  były  stare  karabiny,  torba  z
dokumentami, aparat fotograficzny i radio.
„Łupaszka” z plutonu „Maksa” posłał Kazimierza Bagińskiego „Lipę” do
punktu  kontaktowego  pod  Świr.  Stamtąd  miał  zabrać  i  przyprowadzić
lekarzy  Jana  Ginkę,  Gulewicza  i  Gołońskiego,  członków  konspiracji
świrskiej.  Ponieważ  długo  nie  wracał,  „Łupaszka”  posłał  „Maksa”  z
plutonem. Potem okazało się, że „Lipa” trafił do niewoli sowieckiej. Przy
nadarzającej  się  sposobności  uciekł  i  powrócił  za  kilka  dni  do  oddziału.

Pluton  „Maksa”,  podchodząc  pod  zabudowania  wsi  Niedaroszli,  został
ostrzelany  z  broni  maszynowej  z  pobliskiego  lasu.  „Maks”  zawrócił  i
zameldował  „Łupaszce”  o  incydencie.  W  południe  zobaczono  w
Radziuszkach  wychodzące  z  lasu  i  zachowujące  się  prowokacyjnie
oddziały  sowieckie,  które  z  powrotem  schowały  się  w  lesie.  Atmosfera
zagęszczała  się  niepokojąco.  Atak  sowiecki  był  kwestią  godzin.  O  godz.
16-tej  służbowy  plutonu  „Maksa”  Aleksander  Iwanowski  „Rosa”
zauważył  zapaloną  łaźnię  i  wyłaniające  się  z  mroku  oddziały.  Dopiero  o
zmierzchu  rozpoczęło  się  zmasowane  uderzenie  brygady  im.
„Woroszyłowi”, brygady im. „Gastella” i oddziału im. „Susłowa”. Z flanki
nacierał  oddział  im.  „Zwycięstwa”.  Natarcie  odbywało  się  przy
akompaniamencie  huraganowego  i  niecelnego  ognia  broni  maszynowej,
przeraźliwego wycia i okrzyków "hurra".   Ogromna bezładna  masa  ludzi
wyłoniła  się  od  strony  wschodniej.  Zastosowana  taktyka  polegała  na
dążeniu do psychicznego załamania obrońców polskich i wypędzenia ich
na  otwartą  przestrzeń.  Oddział  „Łupaszki”  ze  spokojem  przyjął  natarcie
sowieckie.  Podpalona  na  przedpolu  stodoła  z  sianem  oświetliła
atakujących,  którzy  sami  nie  widzieli  pozostających  w  ciemnościach
pozycji polskich.

Główne uderzenie zostało skierowane na 2 pluton „Kitka” w

Radziuszkach  Łozowych.  Żołnierze  zajęli  wysunięte  przed  wsią
stanowiska  obronne.  Przy  cekaemie  zaległ  „Kitek”,  przedwojenny
podoficer  zawodowy  i  specjalista  broni  maszynowej.  Prowadził  ogień
ciągły  i  długimi  seriami.  Równocześnie  strzelano  z  kilku  elkaemów  i
erkaemów  oraz  karabinów.  Pluton  kawalerii  przymierzał  się  do  obejścia
nieprzyjaciela  i  zaatakowania  go  od  tyłu.  Ogłuszający  huk  wystrzałów  i
krzyki  wywołały  popłoch  koni;  zwierzęta  nie  dawały  się  wyprowadzić  z
obór,  wyrywały  się  i  uciekały  do  Radziusz.  W  takiej  sytuacji  ułani
wzmocnili pluton „Kitka”. Celny i skuteczny ogień załamywał kolejne fale
ataków.  Partyzanci  sowieccy,  przyciśnięci  do  ziemi  i  popędzani  przez
swoich  dowódców,  kilkakrotnie  zrywali  się  i  próbowali  bezskutecznie
sforsować polski ogień zaporowy.

„Łupaszka” zorientował się, że przeciwnik za wszelką cenę dąży do

rozerwania obrony, zepchnięcia oddziału do rzeki Straczy, otoczenia go i
rozbicia.  Most  na  rzece  był  bowiem  zniszczony  (nb.  przez  niego).    W
każdej  chwili  istniało  prawdopodobieństwo  wyprowadzenia  przez
nieprzyjaciela  jeszcze  większych  sił,  które  podciągnięte  w  rejon  bitwy,
przegrupowały się i oczekiwały rozkazu do ataku.

Nie chcąc dopuścić do okrążenia „Łupaszka” postanowił oderwać

się  od  Sowietów  i  odskoczyć  za  rzekę.  „Maksowi”  zlecił  dopilnowanie
przeprawy  i  wsparcie  obrony  w  Radziuszach.  Zluzowany  1  pluton
„Rakoczego”  miał  ochraniać  i  ubezpieczać  przeprawę  z  drugiej  strony
rzeki.  Podobnie  jak  w  Worzianach,  nie  wytrzymał    napięcia  „Bohun”  i
zdał  dowodzenie  plutonem  „Maksowi”.  Posłany  kpr.  Władysław  Kiwit
„Olszyna”  objął  nad  nim  komendę.  Plutony  obsadziły  skraj  niewielkiego
jaru, skąd prowadziły flankowy silny ogień z broni maszynowej i ręcznej.
Dwukrotnie odparto szturm Sowietów. Włączenie się aktywne do walki 3 i
4  plutonu  osłabiło  napór  na  pluton  „Kitka”;  rozdzielone  oddziały
sowieckie atakowały teraz dwa punkty oporu.

Przeprawa przez Straczę odbywała się w ciemnościach. Dwie łodzie

wywróciły  się  i  zatopiły.  Jedyną  pozostałą  kierował  Zygmunt
Miłoszewski.  Kolejno  przewieziono  rannych  i  pluton  „Rakoczego”  z
„Węgielnym”,  potem  pozostałe  plutony.  Część  partyzantów  pokonała
rzekę  wpław.  Utonął  „Rom”,  płynący  z  cekaemem.  „Łupaszka”
kontrolował  przebieg  bitwy  i  ewakuację.  Kiedy  większość  oddziału
znalazła się za rzeką, trzema czerwonymi rakietami dał sygnał do odwrotu.
Dla plutonu „Kitka” i kawalerii borykających się z brakiem amunicji była
to najwyższa pora. Wytrwali do ostatka, dopiero rozkaz dowódcy pozwolił
na  opuszczenie  zajmowanych  stanowisk.  Wycofano  się  z  Radziusz
Łozowych  do  majątku  Miłoszewskich.  Pozostawiono  cekaem  i  wóz  ze
starymi  karabinami,  których  nie  można  było  zabrać.  Zawieruszył  się
„Franko”, po odejściu plutonów ukrył się w kurniku, gdzie przesiedział do
rana.

Na dłuższą chwilę zapanowała kompletna cisza. Oddziały sowieckie

raptem utraciły kontakt z Polakami. Wystrzelone w górę czerwone rakiety
do reszty ich zdezorientowały. Dla nich bowiem czerwony kolor oznaczał
przystąpienie  do  generalnego  szturmu.    W  panujących  ciemnościach  z
dwóch  przeciwnych  kierunków  natarły  na  siebie  oddziały  sowieckie.
Wywiązała  się  gwałtowna  walka,  zanim  zorientowano  się  w  sytuacji.
Tymczasem  zakończona  została  ewakuacja  5.  Brygady  na  prawy  brzeg
Straczy.  W  grupie  ostatnich  żołnierzy  znajdował  się  „Łupaszka”.
Następnie, korzystając z nocy, brygada odskoczyła na odległość kilkunastu
kilometrów przez Świrankę do Białej Wody, odrywając się tym samym od
nieprzyjaciela.

W kilkugodzinnej bitwie pod Radziuszami straty oddziału

„Łupaszki” były niewielkie (1 zabity, 1 utonął i 6 rannych, kilku wziętych
do niewoli). Strona sowiecka oceniła straty polskie na 15-20 zabitych, 2

kaemy i 30 kb. Ponadto twierdzono o rozbiciu przez oddział im. „Lenina”
w  zasadzce  oddziału  polskiego  w  sile  100  ludzi,  idącego  z  odsieczą  z
kierunku  Świra.  Podany  fakt  nie  miał  nigdy  miejsca,  gdyż  żaden  inny
oddział  polski,  poza  brygadą  „Łupaszki”,  w  tym  rejonie  wówczas  nie
działał.  Straty  sowieckie  nie  są  na  razie  znane.  Ludność  twierdziła,  że
zabrano z pola walki ok. 200 zabitych i rannych.

3 lutego 1944 r. pod Radziusze przybył „Maks” z drużyną celem

dokonania  rozpoznania.  Koło  gajówki  Hrynkiewicza  miał  potyczkę  z
patrolem  sowieckim,  wysłanym  z  podobnym  zadaniem.  W  starciu  stracił
trzech zabitych, ranny został Ireneusz Pakulski „Irek”. Zdobyto 2 pepesze i
kb oraz odebrano dwie furmanki z zagrabionym mieniem ludności.

Niepowodzenie oddziałów sowieckich pod Radziuszami było

finałem  kilkudniowej  operacji  przeciwko  brygadzie  „Łupaszki”.  5.
Brygada, teoretycznie stojąca na przegranej pozycji, dowiodła znów swych
walorów bojowych i taktycznych. Nie dała się uwikłać w narzuconą bitwę,
w  odpowiednim  momencie  w  sposób  zorganizowany  oderwał  się  od
nieprzyjaciela.

Przeciwnik nie przewidywał w planach takiego zakończenia akcji.

Zresztą  sam  wpadł  w  misternie  przygotowaną  pułapkę.  Był  pewien
powodzenia  przedsięwzięcia,  głosząc  zawczasu  rozbicie  oddziału
polskiego.  Przebieg  wypadków,  znanych  szerokiemu  społeczeństwu,
kompromitował go politycznie i propagandowo. Sztab partyzancki rejonu
wileńskiego  świadomie  podtrzymał  we  własnym,  swoiście  pojętym,
interesie  przez  pewien  czas  tezę  o  rozgromieniu  5.  Brygady  Wileńskiej.
Przyznał nawet za to nagrody i pochwały dowódcom i oddziałom. Inaczej
postępował  na  zewnątrz.  Żadnego  nagłośnienia  i  pisania  o  bitwie,  jakby
nigdy jej nie było. Najwyraźniej swe niepowodzenie chciano ukryć przed
opinią  publiczną.  Pragnął  dawać  najmniej  powodów  do  oskarżeń  o
złamanie  porozumienia  i  zamiar  likwidacji  wykrwawionego  oddziału
polskiego. Świadkiem przygotowań i demonstracyjnego napadu na oddział
„Łupaszki”  była  miejscowa  ludność.  Naocznie  przekonała  się  o  polityce
sowieckiej w stosunku do oddziałów Armii Krajowej.   Postępowanie
partyzantki  sowieckiej  zmieniło  do  niej  stosunek  miejscowej  ludności.
Porównywano  ją  do  okupanta  niszczącego  bezpardonowo  Polaków.
Wpływy sowieckie w terenie poczęły się gwałtownie zmniejszać. To m.in.
było  powodem,  że  pozbawione  oparcia  w  terenie  oddziały  i  grupy  z
brygady  im.  „Gastella”  zostały  wyparte  i  opuściły  obszar  południowo-
zachodniej Wileńszczyzny.

Bitwa pod Radziuszami zamknęła rozdział w stosunkach polsko-

sowieckich.  Kolejny  raz  wyszła  na  jaw  podwójna  gra  Sowietów  w
stosunku  do  Polaków.  Napad  na  5.  Brygadę  odsłonił  prawdziwe  plany,
opracowane  w  głębokiej  tajemnicy.  Określanie  partyzantki  sowieckiej
mianem wroga nr 2. nie było wymysłem propagandowym, lecz wynikało z
realiów. Obok Niemców Sowieci stanowili największe zagrożenie. Fiasko
akcji  skierowanej  przeciwko  brygadzie  „Łupaszki”  pokrzyżowało
sowieckie plany zniszczenia sił AK na Wileńszczyźnie.

Stoczone przez 5. Brygadę Wileńską walki pod Worzianami i

Radziuszami miały ważny aspekt polityczno-wojskowy. Na początku
1944r. okupant hitlerowski i partyzantka sowiecka przekonały się dobitnie
o rosnącej sile oddziałów Armii Krajowej, z którą musiano liczyć się coraz
poważniej.