„Pod portretem Najjaśniejszego Pana, cesarza Franciszka Józefa I...” - Galicja w dobie autonomii.
podr. s. 130 - 132, s. 180 - 182, oprac. RM.
„Polacy są moimi najwierniejszymi poddanymi”
Franciszek Józef I do hr. Agenora Gołuchowskiego - autora dyplomu październikowego
„Z głębi serc naszych oświadczamy, że przy Tobie Najjaśniejszy Panie stoimy i stać chcemy”,
z listu galicyjskiego Sejmu Krajowego do cesarza Franciszka Józefa I w XII 1866 r.
1. Galicja na tle przemian ustrojowych w monarchii habsburskiej w II poł. XIX i w początkach XX w.
- panowanie Franciszka Józefa I (1848 - 1916)
- monarchia habsburska po Wiośnie Ludów (powrót do absolutyzmu na mocy patentu sylwestrowego
z 31 XII 1851, rządy kanclerza Aleksandra Bacha w l. 1850 - 1860 - tzw. era Bacha)
- klęska Austrii w wojnie z Piemontem (1859) przekonała cesarza o konieczności reform, nadania
autonomii poszczególnym krajom wielonarodowościowej monarchii
- ogłoszenie przez cesarza dyplomu październikowego w 1860 r. (zapowiedź nadania autonomii
poszczególnym krajom monarchii habsburskiej, inicjator dyplomu październikowego - minister stanu hr.
Agenor Gołuchowski).
- patent lutowy z 1861 r. (nadanie autonomii krajom monarchii habsburskiej)
- klęska Austrii w wojnie z Prusami (1866) przekonała cesarza o konieczności dalszych reform
ustrojowych
- konstytucja grudniowa z 1867 r.:
• monarchia habsburska stała się w państwem dualistycznym - Monarchią Austro - Węgierską, składającą się
z dwóch części: Cesarstwa Austriackiego (Przedlitawia) i Królestwa Węgier (Zalitawia), mapa w podr., s.131
• poszerzył się zakres autonomii poszczególnych krajów wchodzących w skład Cesarstwa Austriackiego (np.
Galicji)
- nowelizacja konstytucji w 1873 r. (m.in. poszerzenie zakresu autonomii krajów monarchii, w tym Galicji)
- ordynacja wyborcza do Izby Poselskiej w Wiedniu (niższa izba parlamentu Cesarstwa Austriackiego):
system kurialny - podział wyborców na 4 kurie (1. Wielkiej własności ziemskiej, 2. Izb handlowych i przemysłowych,
3. Miejska, 4.Wiejska), każda kuria ma z góry przydzieloną ilość mandatów, ordynacja faworyzuje pierwszą kurię
tabela w podr., s.163
- reformy ordynacji wyborczej do Izby Poselskiej
• wprowadzenie 5 kurii - głosowania powszechnego w 1896 r. (reforma premiera Kazimierza Badeniego)
• zniesienie systemu kurialnego i wprowadzenie demokratycznej ordynacji wyborczej (1907)
- wpływ reform ordynacji wyborczej (jej demokratyzacji) na życie polityczne w monarchii habsburskiej i w jej
poszczególnych krajach (w tym w Galicji): wzrosło znaczenie socjalistów i ruchu ludowego
2. Etapy kształtowania się autonomii galicyjskiej (poszerzania jej zakresu)
dyplom październikowy z 1860 r. (zapowiedź nadania autonomii krajom m. habsburskiej, w tym Galicji)
patent lutowy z 1861 r. (nadanie autonomii krajom m. habsburskiej, w tym Galicji)
polonizacja szkolnictwa (podstawowego i średniego) w 1867 r.
język polski stał się językiem urzędowym w administracji i sądownictwie (1869).
język polski stał się językiem wykładowym na wyższych uczelniach Galicji (1871)
poszerzenie kompetencji Sejmu Krajowego i utworzenie Akademii Umiejętności (1873)
3. Ustrój polityczny Galicji w dobie autonomii.
- Lwów jako stolica Galicji
- uprawnienia Sejmu Krajowego we Lwowie (ustawodawstwo w zakresie tzw. prawa krajowego:
oświata, kultura, rolnictwo, opieka społeczna, budownictwo)
- ordynacja wyborcza do Sejmu Krajowego (system 4 kurii - analogicznie zatem jak w wyborach do Izby
Poselskiej w Wiedniu przed reformą z 1896 r.; w przeciwieństwie jednak do ordynacji wyborczej do
parlamentu w Wiedniu, nigdy nie dokonano demokratyzacji ordynacji wyborczej do Sejmu Krajowego)
- Wydział Krajowy jako organ wykonawczy Sejmu Krajowego
- rola Rady Szkolnej Krajowej (podlega jej szkolnictwo Galicji, kierował nią m.in. Michał Bobrzyński)
- namiestnik Galicji (niezależny od Sejmu Krajowego, podlega cesarzowi)
namiestnicy Galicji, m.in. : hr. Agenor Gołuchowski (1849 - 1859, 1866 - 1868, 1871 - 1875),
Kazimierz Badeni (1888 - 1895), Andrzej Potocki, Michał Bobrzyński (1908 - 1914)
4. Życie polityczne w Galicji w dobie autonomii
- najważniejsze stronnictwa polityczne w Galicji w okresie autonomii (dwa ostatnie zyskują znaczenie
dopiero od lat 90 - tych XIX w. w wyniku demokratyzacji ordynacji wyborczej do parlamentu w Wiedniu):
• konserwatyści galicyjscy:
▪ konserwatyści krakowscy („stańczycy”): inteligencja, elity intelektualne Galicji, zwłaszcza Krakowa, środowisko
profesorów UJ
▪ konserwatyści z Galicji Wschodniej („podolacy”): przeważnie przedstawiciele ziemiaństwa
• liberałowie (tzw. obóz liberalno - mieszczański), np. Stanisław Szczepanowski (autor Nędzy Galicji w cyfrach)
• ludowcy - ruch ludowy (Wincenty Witos, np. PSL, PSL „Piast”) - zob. temat: Początki ruchu ludowego
na ziemiach polskich
• socjaliści (Ignacy Daszyński, PPSD), zob. temat: Początki ruchu socjalistycznego na ziemiach polskich
- działalność i poglądy konserwatystów galicyjskich
▪ poglądy: całkowita lojalność wobec władzy cesarskiej w Wiedniu, niechęć do irredenty (działalności
konspiracyjno - powstańczej), potępienie tradycji polskiego romantyzmu, propagowanie tezy, że powstanie
styczniowe wywołały „szumowiny społeczne” (Paweł Wodzicki), przekonanie o konieczności ugody z
państwami zaborczymi (trójlojalizm), konserwatyzm społeczny, winę za rozbiory ponoszą sami Polacy,
rozbiory to skutek anachronicznego ustroju politycznego i anarchii , której symbolem było liberum veto,
„liberum conspiro” (działalność konspiracyjno - powstańcza) jest równie zgubna dla Polaków jak wcześniej
liberum veto
• różnice między poglądami konserwatystów krakowskich i „podolaków” wynikały głównie ze
stosunku do ludności ukraińskiej, zamieszkującej Galicję Wschodnią konserwatyści krakowscy opowiadali
się za ugodą i dialogiem z ludnością ukraińską, „podolacy” w dążeniach narodowych Ukraińców upatrywali
zagrożenie dla swoich interesów i opowiadali się za polonizacją ludności ukraińskiej
• adres (list) Sejmu Krajowego do cesarza Franciszka Józefa I (XII 1866) - „Z głębi serc naszych
oświadczamy, że przy Tobie Najjaśniejszy Panie stoimy i stać chcemy”,
• artykuł Józefa Szujskiego Kilka prawd z dziejów naszych ku rozważeniu w chwili obecnej (1867):
główna teza: „liberum conspiro” (działalność konspiracyjno - powstańcza) jest równie zgubna dla
Polaków jak wcześniej liberum veto, podr. tekst źródłowy, s. 184
• opublikowanie w 1869 r. cyklu artykułów pod wspólnym tytułem „Teka Stańczyka” (J. Szujski,
S. Tarnowski, P. Popiel, S. Koźmian, L. Wodzicki), propagowały poglądy konserwatystów krakowskich
• krakowska szkoła historyczna
przedstawiciele: historycy związani ze środowiskiem „stańczyków” (konserwatystów krakowskich):
Józef Szujski, Walerian Kalinka, Michał Bobrzyński)
poglądy: rozbiory to skutek anachronicznego ustroju politycznego i anarchii , której symbolem było liberum veto
- spór między autonomistami i federalistami w życiu politycznym Galicji (lata 60- te, 70-te, 80 -te XIX w.)
mamelucy i tromtadraci
- koncepcja trialistyczna (założenia koncepcji politycznej): Polacy z Galicji powinni dążyć do
przekształcenia monarchii habsburskiej z państwa dualistycznego (Monarchii Austro - Węgierskiej) w
państwo trialistyczne (Monarchię Austro -Węgiersko - Polską)
- Galicja jako „polski Piemont” (założenia koncepcji politycznej): w wyniku wojny tzw. państw
centralnych (Austro -Węgry, Niemcy) z Rosją pojawi się możliwość przyłączenia Kongresówki do Galicji,
zwiększy to szanse na odzyskanie przez Polskę niepodległości
- polityczne i społeczne znaczenie książki Stanisława Szczepanowskiego Nędza Galicji w cyfrach,
opublikowana w 1888 r., zawiera wstrząsający obraz zacofania gospodarczego Galicji, n p. przeciętna długość
życia wynosi 28 lat, mieszkaniec Galicji zjada chleba o połowę mniej niż mieszkaniec Anglii, rocznie z głodu
umiera 50 tys. osób, książka miała wstrząsnąć sumieniami bogatych mieszkańców Galicji i skłonić ich do
pomocy biednym - w duchu pracy organicznej
- kwestia ukraińska w życiu politycznym Galicji: polsko - ukraiński konflikt narodowościowy w
Galicji i jego przyczyny: opór ludności ukraińskiej przed dążeniem do jej polonizacji przez zdominowane
przez polskich konserwatystów władze galicyjskie we Lwowie, odrodzenie narodowe Ukraińców -
pojawienie się ukraińskiej inteligencji, tendencje niepodległościowe wśród Ukraińców z Galicji Wschodniej,
dążenie do wprowadzenia j. ukraińskiego do szkół i urzędów w Galicji Wschodniej, dokonanie przez
Ukraińców zamachu na namiestnika Galicji Andrzeja Potockiego w 1908 r.)
- „kiełbasa wyborcza” w życiu politycznym Galicji
5. Polacy w życiu politycznym monarchii habsburskiej
Agenor Gołuchowski (Starszy) - minister stanu w rządzie Cesarstwa Austriackiego, autor dyplomu
październikowego
Kazimierz Badeni - premier Austrii w l. 1895 - 1897, inicjator reformy prawa wyborczego w 1896 r.
Agenor Gołuchowski (Młodszy) - minister spraw zagranicznych Austro - Węgier w rządzie K. Badeniego
Julian Dunajewski, Leon Biliński - ministrowie finansów w rządach Cesarstwa Austriackiego
6. Kultura polska w Galicji w okresie autonomii
rola Rady Szkolnej Krajowej i rozwój szkolnictwa
wyższe uczelnie w Galicji (Kraków: UJ, ASP, Lwów: uniwersytet, politechnika, Dublany: szkoła rolnicza)
Akademia Umiejętności w Krakowie (centralna instytucja polskiego życia naukowego od 1873 r.)
myśl polityczna i historiografia: Teka Stańczyka, krakowska szkoła historyczna
budownictwo (np. Collegium Novum, renowacja Sukiennic i Wawelu
obchody rocznic narodowych i pomniki (A. Mickiewicza, T. Kościuszki, Pomnik Grunwaldzki)
Kraków jako centrum „Młodej Polski”
malarstwo (np. Jan Matejko, S. Wyspiański, J. Fałat, Juliusz Kossak, Wojciech Kossak)
galerie sztuki ( galeria malarstwa polskiego w Sukiennicach, Muzeum Czatoryskich)
polityczne i społeczne funkcje kabaretu Zielony Balonik (założony przez T. Boya Żeleńskiego w Krakowie w 1905 r., ośmieszał konserwatystów galicyjskich, propagował modernizm i wartości „Młodej Polski”)
patriotyczny wydźwięk odsłonięcia pomników (T. Kościuszki , „Pomnika Grunwaldzkiego”)
7. Sytuacja gospodarcza i społeczna Galicji w II połowie XIX i w początkach XX w.
Galicja jako „Golicja i Głodomeria”
bardzo trudne położenie materialne chłopów galicyjskich („nędza galicyjska”) w porównaniu do sytuacji chłopów w innych zaborach, przeludnienie na wsi, małe gospodarstwa rolne (dwie trzecie gospodarstw rolnych miało powierzchnię mniejszą niż 5 ha i produkowało żywność tylko na własne potrzeby), klęski głodu na przednówku, alkoholizm chłopów,
polityczne i społeczne znaczenie książki Stanisława Szczepanowskiego Nędza Galicji w cyfrach,
opublikowana w 1888 r., zawiera wstrząsający obraz zacofania gospodarczego Galicji, n p. przeciętna
długość życia wynosi 28 lat, mieszkaniec Galicji zjada chleba o połowę mniej niż mieszkaniec Anglii,
rocznie z głodu umiera 50 tys. osób
- gwałtowny wzrost liczby ludności Galicji (z 5, 5 mln w 1870 r. do 8,5 mln w 1910 r.)
emigracja zarobkowa z Galicji jak zjawisko masowe (np. do Ameryki)
brak przemysłu w Galicji (z wyjątkiem przemysłu naftowego na Podkarpaciu - w okręgach krośnieńskim i borysławskim)
zaniedbywanie przez władze centralne w Wiedniu rozwoju gospodarczego Galicji (traktowanie Galicji jako regionu peryferyjnego, przygranicznego, niezbyt bezpiecznego dla inwestycji, przewidywano, że w razie wojny do Galicji wkroczą wojska rosyjskie)
zachowanie przez ziemiaństwo galicyjskie po reformie uwłaszczeniowej wielu przywilejów (utrzymanie serwitutów, prawa propinacji - monopolu na produkcję i sprzedaż alkoholu)
narodziny ruchu ludowego w Galicji na przełomie XIX i XX w.- samodzielnego ruchu politycznego chłopów (zob. temat: Początki ruchu ludowego na ziemiach polskich)
- konserwatyzm szlachty galicyjskiej (przeznaczanie dochodów na konsumpcję, brak inwestycji
zwiększających dochodowość majątków ziemskich)
awans społeczny młodzieży chłopskiego pochodzenia (zdobycie wykształcenia jako szansa „wybicia się z
nizin społecznych”)
struktura narodowościowa Galicji (Polacy - ok. 50 %, Ukraińcy - ok. 40%, zamieszkiwali Galicję
Wschodnią, Żydzi - ok. 10)
polsko - ukraiński konflikt narodowościowy w Galicji (przyczyny: opór ludności ukraińskiej przed
dążeniem do jej polonizacji przez zdominowane przez polskich konserwatystów władze galicyjskie we
Lwowie, odrodzenie narodowe Ukraińców - pojawienie się ukraińskiej inteligencji, tendencje
neoslawistyczne i niepodległościowe wśród Ukraińców z Galicji Wschodniej, dążenie do wprowadzenia j.
ukraińskiego do szkół i urzędów w Galicji Wschodniej, dokonanie przez Ukraińców zamachu na
namiestnika Galicji Andrzeja Potockiego w 1908 r.)
1