G

G

G

A

A

A

L

L

L

I

I

I

C

C

C

J

J

J

A

A

A

D

D

D

O

O

O

B

B

B

Y

Y

Y

A

A

A

U

U

U

T

T

T

O

O

O

N

N

N

O

O

O

M

M

M

I

I

I

I

I

I

Rys historyczny i organizacja administracji galicyjskiej w zaborze austriackim przed wprowadzeniem
autonomii

3 stycznia 1795 roku Polska została wymazana z mapy Europy. W ciągu ćwierć wieku – od 1772 roku

do 1795 roku – upadło państwo należące do największych pod względem obszaru i odgrywające niegdyś ważną
rolę w polityce europejskiej. Dokonało się to w czasie, gdy Polska podjęła reformy, dzięki którym stawała się
silniejsza i odzyskiwała możliwości suwerennego decydowania o swoim losie. Trzy mocarstwa dokonały
ostatecznego podziału ziem polskich. Były to: Austria, Prusy i Rosja. Ziemie Rzeczypospolitej zostały wcielone
do państw zaborczych jako ich prowincje. Z terenów zaboru austriackiego utworzono Galicję, z zaboru
pruskiego – Prusy Zachodnie, Prusy Południowe i Prusy Nowowschodnie, a obszary zagarnięte przez Rosję
podzielono na gubernie. Wszędzie wprowadzono własne, obce ustawodawstwo i scentralizowaną biurokrację.

Austria była państwem, które uczestniczyło w dwóch rozbiorach Polski: pierwszym (1772 r.) i trzecim

(1795 r.). Ziemie zagarnięte w pierwszym rozbiorze nazywano Galicją Wschodnią lub Starą. Stanowiły one
11% terytorium Polski w granicach z 1772 roku, zamieszkane przez 3,8 miliona ludności. Tereny przyłączone
do Austrii po III rozbiorze w 1795 roku zyskały nazwę Galicji Zachodniej lub Nowej. Połączenie obu tych
części w administracyjną całość nastąpiło w 1803 roku. Obszar liczący około 130 tysięcy km² zamieszkiwało
4,5 miliona ludzi. Najważniejsze zmiany dotyczące terenów znajdujących się pod panowaniem austriackim
nastąpiły w 1809 roku. W tym czasie Austria straciła na rzecz Księstwa Warszawskiego Galicję Zachodnią
(ziemie trzeciego zaboru) i część Wschodniej. Po Kongresie Wiedeńskim w ramach rekompensaty otrzymała
obwód tarnopolski (ponownie) i Wieliczkę z okolicami. Tak ukształtowana Galicja (granice z 1815 roku)
zajmowała obszar 77 tysięcy km² i była zamieszkiwana przez 3,5 miliona ludzi (w latach 40-tych liczba ta
wzrosła do 4,7 miliona). Po klęsce powstania krakowskiego przyłączono do niej jeszcze Wolne Miasto Karków
(teren liczący 1150 km²). Oficjalna nazwa zaboru brzmiała Królestwo Galicji i Lodomerii, zwykle jednak
określa się go krótko, jako Galicja. Stolicą prowincji był Lwów.

Galicja była krajem o zróżnicowanej pod względem narodowości populacji. Polacy stanowili w tamtym

okresie (lata dwudzieste XIX wieku) około 47,5% ludności. Pozostałe narodowości to: Ukraińcy - 45,5%,
Żydzi – 6% i Niemcy – 1%.

Pod względem gospodarczym Galicja była zacofana i stanowiła kontrast wobec innych krajów

koronnych Austrii. Brakowało przemysłu, dobrych dróg, pańszczyźniane (do 1848 roku) rolnictwo było mało
wydajne, miasta ubogie, nie stanowiące – poza Lwowem i Brodami – poważniejszych ośrodków handlowych.

Galicja w omawianym okresie nie stanowiła tworu państwowego mającego choćby znikome cechy

odrębności i samodzielności, ponieważ po 1815 roku władze austriackie postawiły sobie za zadanie pełne
zespolenie Galicji z całością monarchii habsburskiej. Konsekwencją tego było, że organy samorządowe bądź
nie odgrywały żadnej istotnej roli w życiu politycznym Galicji, bądź były po prostu likwidowane, co
skutkowało wykluczeniem udziału społeczeństw w rządach oraz nieuznawaniem odrębności narodowych.
Austriacki system absolutystycznych rządów nie dopuszczał do stworzenia podstaw odrębności narodowej i
społecznego rozwoju okupowanego kraju.

Sprawy Królestwa Galicji i Lodomerii podlegały władzom centralnym Austrii. W Wiedniu powołano

dla ich koordynowania Nadworną Kancelarię Galicyjską, której obowiązki w tym zakresie przejęła później
Zjednoczona Kancelaria Nadworna. Galicja, traktowana jako osobna prowincja, otrzymała odrębną
administrację. Jej szefem był urzędujący we Lwowie gubernator, który kierował życiem politycznym i zarządzał
prowincją przy pomocy Gubernium, złożonego z niemieckich urzędników, którzy przybyli do Lwowa dla
urządzenia przyłączonego kraju. Gubernator był mianowany i odwoływany przez cesarza. Początkowo Galicja
została podzielona na 19 okręgów zwanych cyrkułami ze starostami na czele wraz z 3 komisarzami, które
stanowiły podstawową jednostkę administracyjną. Cyrkuły wykorzystywały w terenie istniejące już magistraty
jako organy zarządu miejskiego oraz tzw. dominia jako organy zarządu wiejskiego. Były to instytucje tylko
wykonawcze. Dominium, inaczej „zwierzchność gruntowa” składało się z jednej lub kilku wsi należących do
jednego właściciela, który sprawował władzę z tytułu zwierzchnictwa nad poddanymi. Funkcje
(administracyjne, policyjne oraz sądowe) zlecone przez cyrkuł mógł on wykonywać osobiście lub za
pośrednictwem mandatariusza (urzędnika dworskiego) w zakresie administracyjnym i justycjariusza (sędziego
dominialnego) w zakresie sądowym. Dominia miały kompetencje sądowe i policyjno-administracyjne.
Dominium realizowało wszystkie polecenia cyrkułu, równocześnie z egzekucją niepopularnych zarządzeń,
ściągało podatki i pomagało w poborze rekrutów. Wobec powyższego dwór stawał się nienawistnym
narzędziem administracyjnym dla miejscowych włościan. Od decyzji dominium można było się odwołać do
cyrkułu, a następnie do guberni.

Aparat administracyjny – poczynając o gubernatora a kończąc na urzędnikach cyrkularnych –

rekrutował się z niemieckojęzycznych krajów monarchii i stanowić miał w myśl założeń rządu wiedeńskiego

2

podstawowe narzędzie germanizacji ludności miejscowej. Urzędnicy nie znający lokalnych stosunków,
posługujący się językiem nie znanym lub słabo znanym ludności miejscowej, dalecy od bezstronności, nie
tworzyli jednak aparatu władzy na miarę oczekiwań absolutystycznej władzy Habsburgów.

Policyjny i centralistyczny system rządzenia, brak zaufania oraz nieznajomość austriackiego prawa i

praktyki administracyjnej powodował niedopuszczenie szlachty ani arystokracji galicyjskiej do sprawowania
jakiejkolwiek władzy politycznej. Mieszczaństwo polskie było ułomne gospodarczo i nie miało żadnego
wpływu na życie polityczne Galicji. Przez pierwsze kilkanaście lat po pierwszym rozbiorze, do roku 1784,
pozostawiono w Galicji polskie sądy (ziemskie i grodzkie) oraz polskie prawo, które miało obowiązywać aż do
zakończenia w Austrii prac kodyfikacyjnych. Wprowadzono jednak cząstkowe regulacje prawne np. tzw.
Kodeks józefiński z 1787 roku. Taka sytuacja utrzymała się do 1797 roku, kiedy wprowadzono w Galicji
kodeks cywilny „zachodniogalicyjski”, a w 1811 roku – ogólnoaustriacki kodeks cywilny.

Kraj traktowany jako źródło wpływów podatkowych rządzony przez narodowościowo obcy aparat

urzędniczy był na niskim poziomie gospodarczym, pozbawiony urządzeń komunalnych, dróg, szpitali.

Pierwszym organem przedstawicielskim na ziemiach polskich będących w posiadaniu Austrii był Sejm

Stanowy. Zwany był także sejmem postulatowym, ponieważ realizował tylko postulaty cesarza związane z
podatkami – dokonywał ich dokładnego podziału i określał szczegółowo sposoby realizacji woli cesarskiej.
Posiadał niewielkie kompetencje i uprawnienia, nie odgrywał praktycznie żadnej roli w aparacie państwa. Pełnił
jedynie funkcję substytutu sejmu polskiego z wcześniejszego okresu. W skład sejmu wchodzili magnaci
posiadający dziedziczne tytuły książąt, hrabiów i baronów, arcybiskupi i biskupi katoliccy, także szlachta
opłacająca najwyższe podatki oraz delegaci Lwowa. Nie był to organ przedstawicielski w pełnym tego słowa
znaczeniu, ponieważ jego członkowie nie pochodzili z wyborów. Zbierał się co dwa lata i mógł obradować
jedynie w sprawach podatkowych oraz wnosić prośby do cesarza w kierowanym do niego adresie. Wybierał też
członków Wydziału stanowego, który stanowił organ opiniodawczy dla władz administracyjnych. Sejm odbył
cztery sesje: w 1782, 1784, 1786 i 1788, po czym na ponad 20 lat nastąpiło zawieszenie funkcjonowania tej
instytucji. Mimo bardzo ograniczonych możliwości działania, Sejm stworzył w 1790 roku projekt konstytucji
galicyjskiej, tzw. Charta Leopoldina z zarysowanym w niej projektem autonomii dla Galicji. Projekt ten
zakładał wyodrębnienie Galicji spośród innych monarchii korony habsburskiej. Przewidywał pierwszeństwo dla
szlachty w życiu politycznym oraz powiększał przywileje mieszczan i uwzględniał poprawę praw chłopów.
Ustrój polityczny przedstawiony w „Charta Leopoldina” opierał się na zasadzie trójpodziału władzy: władzę
ustawodawczą przeznaczono dla jednoizbowego sejmu, władze wykonawczą powierzono lokalnej administracji
podległej w Wiedniu kanclerzowi do spraw Galicji, natomiast sądownictwo – miejscowym sądom. „Charta
Leopoldina” upadła po śmierci cesarz Leopolda II.

Na kongresie wiedeńskim Austria zobowiązała się wprawdzie do utworzenia w Galicji polskiej

reprezentacji stanowej oraz innych instytucji, mających na celu utrzymanie własnej narodowości, ale z obietnic
tych nie wywiązała się do końca (Akt końcowy traktatu wiedeńskiego gwarantował, że: (…) Polacy poddani
państw Rosji, Austrii i Prus otrzymają reprezentację i instytucje narodowe urządzone według modły bytu
politycznego, jakie każdy z rządów, do których przynależą, uzna za pożyteczne i stosowne im udzielić).
Zasadniczo utrzymano ustrój polityczny wprowadzony po rozbiorach. Jedynym ustępstwem było formalne
reaktywowanie w 1817 roku Sejmu Stanowego, posiadającego kompetencje w sprawach lokalnych. Każda jego
uchwała wymagała jednak zatwierdzenia ze strony cesarza.

Przywrócenie patentem cesarskim w Galicji Sejmu Stanowego, pozbawionego jakichkolwiek istotnych

uprawnień, nie może być uważane nawet za próbę realizacji postulatów Kongresu Wiedeńskiego. Władze
austriackie dążyły do pełnej integracji prowincji z resztą monarchii.

Kompetencje sejmu w niewielkim stopniu zmieniły się w stosunku do pierwszego okresu jego działania,

jednak jego rola była nieco większa niż poprzednio. Zwiększyła się częstotliwość sesji, zwoływanych teraz co
roku, zmieniła się również organizacja samego sejmu, który został podzielony na cztery stany: duchowny
(arcybiskupi, biskupi, opaci), magnacki (książęta, hrabiowie, baronowie), szlachecki (płacący podatek
gruntowy) i miejski (dwóch reprezentantów Lwowa). Sejm stanowy wybierał siedmioosobowy Wydział
Stanowy.

Sejm zaczął zajmować się sprawami galicyjskimi – uwzględniał reformy stosunków pańszczyźnianych.

Proponował on przeprowadzenie reformy włościańskiej, której - ze względu na opór władz austriackich - nie
udało się jednak dokonać. Pod koniec lat trzydziestych grupa zamożnych ziemian podjęła próbę ożywienia
obrad sejmu i uczynienia zeń rzeczywistej reprezentacji kraju. Dzięki zabiegom tej grupy udało się po
wieloletnich staraniach uzyskać zgodę rządu na założenie kilku instytucji o poważniejszym znaczeniu
gospodarczym. Były to: Galicyjska Kasa Oszczędności, Towarzystwo Kredytowe Ziemskie oraz
Towarzystwo Gospodarskie. Ostatnia sesja sejmu odbyła się w 1845 r., gdyż późniejsze wypadki w Galicji
(powstanie krakowskie, rabacja galicyjska) uniemożliwiły jego zwołanie. Ruchy niepodległościowe objęły
Kraków i Lwów, a sfery ziemiańskie i burżuazyjne domagały się autonomii Galicji, praw języka polskiego,

3

zniesienia cenzury i uwłaszczenia chłopów. Poczynania te, choć poza kwestią chłopską nie przyniosły żadnych
(wyraźnych) efektów, były okresem zdobywania przez społeczeństwo galicyjskie doświadczeń politycznych i
miały duże znaczenie dla późniejszego rozwoju życia politycznego tej części ziem polskich.

Sejm stanowy, który istniał na ziemiach zaboru austriackiego w okresie przedautonomicznym, nie

odgrywał większej roli ani w początkowym okresie swojego istnienia, ani w jego drugiej fazie. Niewielki był
również jego dorobek i osiągnięcia. Stał się on jednak miejscem, w którym swoją działalność polityczną
rozpoczęło wielu polityków galicyjskich, którzy kontynuowali później prace jako posłowie na Sejm Krajowy
galicyjski lub do Izby Posłów w Radzie Państwa (Franciszek Smolka, Florian Ziemiałkowski).

Przemiany ustrojowe w monarchii Habsburgów - Czas przełomu i walka o nowy kształt Galicji.

Kryzys wielonarodowego cesarstwa austriackiego w połowie XIX wieku związany z Wiosną Ludów w

1848 roku łącznie z powstaniem węgierskim, a także późniejszymi wydarzeniami łączącymi się z przegraną
wojną między Austrią, Francją i Piemontem w 1859 roku oraz klęską poniesioną w wojnie z Prusami w1866
roku zapoczątkowały przekształcenie monarchii absolutnej w konstytucyjną . W państwie Habsburgów
pojawiały się coraz częściej wewnętrzne niepokoje prowadzące do destabilizacji wewnętrznej. Najbliższe
kilkanaście lat stało się areną walki o kształt ustroju państwa.

Przegrana przez monarchię habsburską wojna mocno wstrząsnęła strukturą polityczną tego państwa, już

zresztą kilka lat przedtem nadwyrężoną wypadkami rewolucyjnymi lat 1848-1849. W zaistniałej sytuacji
konieczne stało się zreformowanie dotychczasowego, anachronicznego systemu rządzenia w kierunku
konstytucyjno-liberalnym. Jednocześnie poszczególne narody w obrębie monarchii oczekiwały zmian, dzięki
którym uznana zostałaby ich odrębność narodowa i które położyłyby kres germanizacji. Skoro państwo w
wyniku przegranej wojny uległo znacznemu osłabieniu, wiedeńskie koła rządzące chcąc zapobiec jego
rozpadowi, musiały zainicjować reformy polityczne i poczynić częściowe choćby ustępstwa wobec niektórych
postulatów narodowościowych.

Austria na skutek rewolucji wkroczyła w roku 1848 na drogę przekształceń w monarchię konstytucyjną.

Reformy te miały urzeczywistnić zasadę równości wszystkich wobec prawa, a więc usunięcie różnic prawnych
ze względu na przynależność stanową, wyznanie lub narodowość. Uwzględniać też miały postulaty
narodowościowe i stanowić o udziale społeczeństwa w tworzeniu ustawodawstwa, o odpowiedzialności rządu
wobec przedstawicielstwa narodowego, wprowadzeniu instytucji samorządowych, rozdziale administracji od
sądownictwa.

W 1848 roku nastąpiła gruntowna przebudowa carskiej administracji centralnej. Utworzono

ministerstwa, a ich szefowie tworzyli kolegialny organ rządowy w postaci Rady Ministrów z premierem na
czele. Początkowo cesarz miał pełną samodzielność w dziedzinie powoływania i kierowania pracą ministrów.
Później w miarę tworzenia konstytucyjnego porządku prawnego Austrii, w 1867 roku wprowadzono
odpowiedzialność polityczną ministrów przed parlamentem i konstytucyjną przed Trybunałem Stanu.

W marcu 1848 roku działacze polityczni przygotowali adres (petycję) do cesarza z żądaniami gwarancji

rozwoju narodowego, języka polskiego w szkołach, sądach i administracji, Sejmu Krajowego z wyborów
powszechnych, administracji krajowej, samorządu miejskiego, reformy sądownictwa, równości wobec prawa,
amnestii politycznej, likwidacji cenzury, wolności prasy, rozwoju szkolnictwa ludowego, utworzenia Gwardii
Narodowej, armii krajowej o narodowym charakterze oraz zniesienia pańszczyzny. Był to zatem program
autonomii w ramach monarchii habsburskiej.

Pierwszą konstytucją, która wprowadzała zmiany była tzw. Konstytucja kwietniowa z 1848 roku.

Wprowadzała ona równouprawnienie stanów, narodowości i wyznań. W sferze ustrojowej władzę
ustawodawczą miał sprawować dwuizbowy parlament (senat i izba posłów) wspólnie z monarchą. W
poszczególnych krajach przewidywała powołanie sejmów prowincjonalnych. W skład parlamentu austriackiego
wejść mieli również przedstawiciele Galicji.

Niedemokratyczny i niespełniający nadziei społeczeństwa charakter tych aktów spowodował, że

konstytucja ta przestała funkcjonować już w maju 1848 roku, a w marcu 1849 roku cesarz ogłosił nową, na
mocy której całe państwo zostało ogłoszone jednolitą całością. Wprowadzała ona dwuizbowy parlament
centralny oraz sejmy krajowe oparte na zasadzie „reprezentacji interesów”. Zawierała także normy
równouprawnienia i prawa obywatelskie. Konstytucja nie weszła w życie. Formalnie została uchylona patentem
sylwestrowym z 1851 roku. Pozostawiono jedynie równouprawnienie stanów i wyznań.

Rządy absolutne trwały w Austrii do roku 1860. Zniesiono wówczas swobody obywatelskie,

pozostawiając jedynie równość wobec prawa, wzrosła rola policji. Ograniczono wolność prasy poprzez
wprowadzenie systemu koncesji, która spowodowała uzależnienie dziennikarzy i wydawców od władz
policyjnych, które mogły zamknąć każde pismo. Nie wolno było zakładać żadnych stowarzyszeń. Zawarty z
Watykanem konkordat zapewniał Kościołowi katolickiemu uprzywilejowane stanowisko. Wycofano się nawet z
niewielkich ustępstw na rzecz równouprawnienia narodowego. W sądach, urzędach i szkołach – z wyjątkiem

4

szkól elementarnych – obowiązywał znowu język niemiecki. W tym czasie Galicja zasługiwała na żartobliwą
nazwę „Królestwo Policji i Landwerii”.

W tym okresie (tzw. Erze Bacha) monarcha był wyłącznym ustawodawcą, a współdziałał z nim

parlament pod nazwą Rady Państwa, mianowany przez cesarza. Germanizacja, silna władza policji, inwigilacja,
cenzura, terror wobec przeciwników politycznych, w tym także działaczy narodowych były charakterystyczne
dla tzw. epoki Bacha. Władze starały się jeszcze utrzymać absolutny charakter rządów i jednolitość państwa.
Jednakże klęska Austrii w wojnie z Piemontem i Francją (w 1859 roku) przyniosła ostateczne załamanie się
systemu absolutnego w Austrii.

Mimo braku większych reform konstytucyjnych nastąpiły zmiany o zasadniczym znaczeniu. Było to

zniesienie poddaństwa i uwłaszczenie chłopów.

Równocześnie lata 50-te to czas gruntownych reform unowocześniających państwo. Wprowadzono

fachową administrację, sądownictwo oddzielono od władz politycznych, zreorganizowano szkolnictwo, przede
wszystkim gimnazja i uniwersytety, zniesiono ustrój cechowy, powstała rozległa sieć kolejowa.

Upadek rządów absolutnych w Austrii to nie tylko klęska militarna, ale również i bankructwo finansowe

państwa. Realizatorem nowej polityki decentralizacji i federalizmu został liberalny polityk z Galicji, były
namiestnik Galicji, Agenor hr. Gołuchowski, mianowany przez cesarza Franciszka Józefa ministrem spraw
wewnętrznych, a następnie ministrem stanu. Gołuchowski otrzymał od Korony austriackiej szerokie
uprawnienia umożliwiające mu przebudowę państwa na zasadach federacji poszczególnych królestw i krajów. Z
jego inicjatywy 20 października 1860 roku został wydany dyplom carski, tzw. Dyplom październikowy, w
którym zapowiadał znaczne rozszerzenie autonomii. Dyplom postanawiał jako nieodwołalne zasady prawne:

a) wykonywanie prawa ustawodawczego tylko przy współudziale sejmów krajowych i Rady Państwa, do

której sejmy miały wybierać 100 delegatów;

b) oddanie tejże Radzie całej legislatury odnoszącej się do spraw wewnętrznych, kredytowych, celnych,

handlowych i bankowych, jako też do poczty, telegrafu, kolei, wojskowości, podatków, pożyczek
państwowych, konwersyi długu, zamiany i sprzedaży nieruchomości państwowych – wreszcie
powierzenie jej uchwalania budżetu państwowego i kontroli długów i wydatków państwowych;

c) załatwianie wszelkich innych przedmiotów prawodawstwa, wyraźnie pod b) nie wymienionych, na

sejmach krajowych według mających się ogłosić statutów, a na Węgrzech podług dawnych ustaw
sejmowych.

Dyplom tworzył podstawy autonomii krajów koronnych – narodów historycznych, do których zaliczano

również Polaków. Zgodnie z tym dokumentem władza ustawodawcza, oczywiście za zgodą cesarza, miała
należeć do wiedeńskiej Rady Państwa w Wiedniu, której kompetencje zostały dokładnie określone oraz do
sejmów krajowych, których uprawnienia nie zostały bliżej sprecyzowane (Sejmy krajowe miały delegować
swoich przedstawicieli do centralnej Rady Państwa). Prawa przyjęte przez sejmy obowiązywały tylko w danym
kraju. W Galicji pierwszy sejm zebrał się w kwietniu 1861 roku. Rozpoczęła się walka o kształt autonomii
galicyjskiej, znaczona konfliktami między mającymi przewagę ziemiaństwem, domagających się praw
politycznych, a chłopstwem, zabiegającym o sprawiedliwe rozwiązanie problemu serwitutów, a także – między
posłami polskimi, a nielicznymi w sejmie Ukraińcami, żądającymi równouprawnienie ich języka. Nie bez
wpływu na rozwiązania ustrojowe były też dążenia polityczne innych ludów mieszkających w monarchii, a
zwłaszcza Węgrów i Czechów.

Po 1863 roku Galicja była jedyną częścią ziem polskich, gdzie można było łączyć program walki o

szeroką autonomię i przebudowę ustroju monarchii habsburskiej z inicjatywami politycznymi wybiegającymi
poza horyzont galicyjski oraz działać na rzecz rozwiązania sprawy polskiej.

Wprowadzony przez Głuchowskiego Dyplom Październikowy to obietnica nadania autonomii

poszczególnym krajom monarchii, w tym także Galicji. Agenor Głuchowski dążył do spolszczenia administracji
i do usunięcia z niej Niemców i Czechów. Wobec powyższego zachęcał synów szlacheckich do kształcenia,
przygotowując grunt dla polonizacji administracji w Galicji (tegoż 20 października cesarz polecił
Gołuchowskiemu, przedłożenie wniosków co do języka wykładowego w uniwersytecie krakowskim i
uwzględnienia języków krajowych w gimnazjach galicyjskich). Na skutek zmiany polityki wewnętrznej
(zmiana na stanowisku ministra: Głuchowskiego zastąpił Anton von Schmerling) i powrotu do bardziej
centralistycznych systemów rządów, Dyplom październikowy został zastąpiony 26 lutego 1861 roku Patentem
lutowym. Akt ten określił zakres autonomii Galicji i dokładnie zdefiniował kompetencje sejmów krajowych
(ograniczył kompetencje ustawodawcze sejmów prowincjonalnych na rzecz parlamentu centralnego), natomiast
pozostałe zadania powierzał Radzie Państwa. Schmerling skoncentrował całą władzę w Radzie państwa,
zostawiwszy krajom cień autonomii. Ustawodawstwo ogólnopaństwowe sprawować miał cesarz wspólnie z
Radą Państwa, tj. dwuizbowym parlamentem składającym się z izby panów i izby posłów. Była to wprawdzie
konstytucja wolnomyślna, demokratyczna, zabezpieczająca prawa jednostkom, ale nie uznająca praw
narodowości. W ogłoszonym równocześnie z patentem lutowym Statucie Krajowym określono uprawnienia

5

sejmu galicyjskiego, który obowiązywał do 1918 roku. Kompetencje ustawodawcze sejmu obejmowały bardzo
wąski zakres spraw. Sejmy krajowe zwoływane były na krótko, tylko dla dokonania wyborów do Rady państwa,
w której skupiła się cała działalność polityczna i ustawodawcza. Pomimo wprowadzenia takich zmian
poszczególne kraje miały zachować pewną odrębność, choć nie tak szeroką jak to ustanawiał dyplom
październikowy.

W 1861 roku zebrał się, po raz pierwszy od 1848 roku, parlament austriacki i w tym samym roku

rozpoczął działalność nowy Sejm Krajowy Galicyjski. Galicja brała udział w ruchu idącym ku
konstytucjonalizmowi i zmierzała ona do jak największego wyodrębnienia się spośród innych krajów
austriackich.

Austria, a wraz z nią Galicja wkroczyła w nową erę swych dziejów – okres autonomii. Stan ten

przetrwał do 1914 roku.

Kiedy w latach 1861-1862 w zaborze rosyjskim doszło do masowych demonstracji i wybuchu

powstania, w Austrii ponownie zaczął się okres antypolski. Sejm galicyjski odroczono, a następnie zamknięto.
Ogłoszono również stan oblężenia i dokonano licznych aresztowań. Dopiero w maju 1865 roku zdecydowano
się na zniesienie stanu oblężenia i ogłoszeni amnestii w listopadzie. Dopiero wówczas Galicja zaczęła powracać
do normalnego życia. Wypadki te powstrzymały na pewien czas proces kształtowania się autonomii. Nie trwało
to jednak długo. W tym samym roku doszło do ponownego zwrotu w polityce Austrii. Nastąpiło
zdymisjonowanie Schmerlinga i powołanie na to stanowisko hr. Ryszarda Belcrediego, który pozostawał w
bliskich stosunkach z polskimi politykami m.in. Gołuchowskim. W tym czasie Sejm galicyjski zaczął odgrywać
coraz większą rolę. Uchwalił wiele ustaw o podstawowym znaczeniu dla Galicji. Ustawy te powołały do życia
m.in. samorząd gminny, powiatowy oraz wydzieliły z gmin wiejskich wszechstronnie uprzywilejowane
jednostki administracyjne tzw. obszary dworskie.

We wrześniu 1866 roku mianowano Agenora Gołuchowskiego ponownie namiestnikiem galicyjskim.

Zlecono mu spolszczenie administracji w kraju.

W Galicji pojawiły się dążenia do rozszerzenia autonomii z 1860/61 roku Ziemiaństwo dopatrzyło się

możliwości zabezpieczenia swoich interesów, także zabezpieczenia interesów narodowych w sojuszu z
monarchią. Wystąpiono więc z adresem galicyjskim sejmu krajowego z 10 grudnia 1866 roku do cesarza. Była
to próba zawarcia przymierza między narodem polskim, a dynastią habsburską. Adres zapewniał Cesarza
Franciszka Józefa I o wierności Polaków („Przy Tobie Najjaśniejszy Panie stoimy i stać chcemy”). Wyrażał on
podziękowanie za dotychczasowe ustępstwa , mając nadzieję na sfinalizowanie pełnej ugody z rządem.
Posłowie polscy wyrażając poparcie dla tego adresu kierowali się różnymi motywami. Jedni widzieli w nim
jedyną szansę ratowania polskości, inni uważali, że poprzez ugodę z rządem wiedeńskim autonomiczna Galicja
stanie się krajem, wokół którego odrodzi się państwo polskie w dawnych granicach. Zwrot ten oznaczał także,
że polskie klasy posiadające Galicji gotowe są służyć monarchii zaborczej – pod warunkiem, że przejmą w swe
ręce władzę nad krajem. Deklaracje lojalności wobec dynastii były taktyką polityczną, a nie postawą ideową,
nie oznaczały bowiem rezygnacji z myśli o niepodległości.

W 1867 roku cesarstwo austriackie zmieniło się w państwo dualistyczne złożone z Austrii i Węgier

połączonych osobą monarchy, mających wspólny skarb, wojsko i politykę zagraniczną. Galicja znalazł się w
Austrii czyli tzw. Przedlitawii (określanej tak od nazwy małej rzeki dzielącej oba człony państwa). Rozwiązanie
dualistyczne nie zadowalało wszystkich narodów mieszkających w monarchii, a szczególnie Polaków.
Opowiadali się oni, podobnie jak Czesi, za federalizmem, tj. za połączeniem wyodrębnionych krajów pod
berłem wspólnego monarchy. Wpływowi politycy ugięli się pod naciskiem Wiednia i spowodowali, że w sejmie
zwyciężyli „autonomiści” akceptujący system dualistyczny, w którym Galicja zadowoli się autonomią.
Rozgorzała walka o kształt i zakres autonomii galicyjskiej.

Rok później (tj. 24 września 1868 roku) sejm krajowy po burzliwych debatach wystąpił z trwającą 5 lat

kampanią rezolucyjną mającą na celu wyodrębnienie w ramach monarchii austriackiej, ponieważ nie udało się
wcześniej uzyskać stanowiska osobnego członu federacji (takiego jakie uzyskały Węgry). Była to tzw. rezolucja
galicyjska, w której domagano się znacznego, przede wszystkim konstytucyjnego, rozszerzenia autonomii kraju.
Nie żądano jednak ustanowienia dla Galicji takich cech odrębności państwowej, jak w przypadku węgierskiej
części monarchii. W rezolucji sejmowej domagano się m.in. rozszerzenia uprawnień ustawodawczych Sejmu
Krajowego kosztem Rady Państwa, a następnie utworzenia w Galicji odpowiedzialnego przed Sejmem rządu
krajowego, któremu miałaby podlegać miejscowa administracja i policja, organy wymiaru sprawiedliwości,
wreszcie sprawy oświaty i kultury. Domagano się również utworzenia w Radzie wiedeńskiej osobnego urzędu
kanclerza dla Galicji, polonizacji administracji i sądownictwa, Sądu Najwyższego we Lwowie, wydzielenia
budżetu krajowego. Przede wszystkim jednak postulowano, aby sam tylko Sejm decydował o systemie
wyborczym do Rady Państwa, a wybrani z Galicji do parlamentu wiedeńskiego delegaci brali udział tylko w
tych jego obradach, które dotyczą wyłącznie spraw wspólnych dla tego kraju i reszty monarchii. Nazywano to
postulatem wyodrębnienia Galicji i tym samym nadania jej znacznie większej samodzielności niż innym krajom

6

koronnym. Kilkuletnia walka o szeroką autonomię charakteryzowała się wielkim ożywieniem politycznym.
Rezolucja nie doczekała się całkowitej realizacji (wymagało to zmiany konstytucji z 1867 roku), ale w
niektórych kwestiach ustrojowych przyniosła częściowe sukcesy. Uchwalenie rezolucji otworzyło nowy etap
walki o autonomię.

W czerwcu 1869 roku ukazało się rozporządzenie cesarskie, które nakazywało wprowadzenie języka

polskiego, zamiast niemieckiego, jako języka urzędowego organów administracji, policji i sądownictwa w
Galicji. Powołano także w roku 1871 w rządzie resort ministra dla Galicji – Polaka, uprawnionego do
opiniowania wszystkich projektów dotyczących tej prowincji. Rząd poczynił również ustępstwa w dziedzinie
oświaty i nauki. Wprowadzono polski, jako język wykładowy w szkołach ludowych i średnich. Przeprowadzono
polonizację Uniwersytetu Jagiellońskiego, lwowskich wyższych uczelni – uniwersytetu i politechniki.
Utworzono w Krakowie Akademię Umiejętności (powstała w 1871 roku). Na przebieg tej walki wpływ miała
nie ustalona sytuacja wewnętrzna monarchii, a przede wszystkim zmiany układu sił w Radzie Państwa i zmiany
gabinetów, a także sytuacja międzynarodowa, zwłaszcza wojna francuska-pruska w 1870 roku, z którą Polacy
wiązali pewne nadzieje, a która wzmocniła jeszcze pozycję niemiecką.

Walka o wprowadzenie rezolucji galicyjskiej i o wyodrębnienie Galicji zakończyła się ostatecznie w

1873 roku. W toku walk politycznych uzyskano pewne ustępstwa na rzecz odrębności. Polacy nie osiągnęli
wszystkiego, o co zabiegali, lecz wystarczająco dużo, by nie mieć poczucia zawodu lub porażki.

W 1873 roku rząd wprowadził poprawkę do konstytucji i osobne, bezpośrednie wybory do Rady

Państwa (na tej samej zasadzie co sejmy – zasadzie kurialnej). Przestała ona wówczas być organem zbiorowym
składającym się z delegacji poszczególnych sejmów krajowych. Posłowie wybierani byli bezpośrednio przez
ludność. To nowe rozwiązanie było bardziej demokratyczne. Wobec powyższego Sejm Krajowy utracił
bezpośredni wpływ na tok obrad parlamentu centralnego. Z tego powodu posłowie polscy podnieśli protest. Nie
przeforsowali jednak swojego stanowiska. Od tej chwili kształt społeczno-polityczny autonomii galicyjskie
został ostatecznie ustalony na okres 40 lat. Składał się na nią zespół aktów ustawodawczych (państwowych i
krajowych), rozporządzeń rządowych i norm zwyczajowych.
Ustrój Galicji w latach 1861-1918

7

wydziały powiatowe

rady powiatowe

Rada Szkolna Krajowa

Wydział Krajowy

Sejm Krajowy

ADMINISTRACJA

RZĄDOWA

SAMORZĄD

WYBORCY

wyborcy w 4 kuriach

wyborcy w 4 kuriach

rady szkolne powiatowe

rady i zwierzchności gmin

miejskich i wiejskich

obszary dworskie

wydzielone

starostowie

powiatowi

Namiestnictw

namiestnik

wyborcy w 2 lub 3

kołach wyborczych

Ustrój Galicji w latach 1861-1918

8

Ustrój polityczny w autonomicznej Galicji

Cesarz Franciszek Józef przejął rządy w

państwie

austriackim w bardzo trudnej sytuacji i musiał radzić

sobie z narastającym osłabianiem państwa. W tym celu starał się uzyskać jak największe poparcie i to nie tylko
na terenach austriackich. Aby nie dopuścić do wybuchu ruchów niepodległościowych w poszczególnych
obszarach swojego imperium, stopniowo nadawał im

autonomię

. Dzięki niej kraje wchodzące w skład

monarchii Austriackiej zdobyły prawo do decydowania o sprawach wewnętrznych.

Przyczyn nadawania autonomii było kilka. Najważniejsze z nich to: osłabienie państwa po klęskach

odniesionych w wojnach z Francją i Piemontem (1859 rok), a zwłaszcza Prusami (1866 rok). Były to
decydujące argumenty, które uświadomiły władcy, że jego państwo bezwzględnie wymaga reform.
W dobie autonomicznej (1861-1914) wprowadzono w Galicji nowy podział terytorialny - dwustopniowy. W
miejsce dotychczasowych, o znacznym obszarze cyrkułów (wytyczonych w 1815 roku) wprowadzono w 1868 r.
stosunkowo niewielkie powiaty (74), zwane też starostwami, których liczba wzrosła do 79 w 1908 roku. Na
podstawie ustawy sejmu galicyjskiego o gminach i obszarach dworskich z 1866 r. została wprowadzona
jednolitość ustrojowa gmin miejskich i wiejskich. Każda ukształtowana historycznie wieś stanowiła gminę
(gmina jednostkowa). Z gmin wiejskich wyodrębniono obszary dworskie (własność większa lub inaczej gmina
szlachecka) stanowiące odrębne gminy podlegające dziedzicom. Wprowadzono je w latach 1856–1866 po
likwidacji dominiów. Do Galicji wprowadzono administrację samorządową na szczeblu gminy i powiatu (w
1866 r.) Stopniowo rozszerzał się zakres odrębności ustrojowej części gmin miejskich. Obok Krakowa i
Lwowa, mających własne statuty, odmiennie uregulowano ustrój najpierw 30 miast, a potem dalszych 140
miejscowości. W stosunku do pozostałych, przede wszystkich małych miasteczek, utrzymano w mocy przepisy
ustawy z 1866 roku.

Galicja wchodziła w skład monarchii jako jeden z jej 17 krajów koronnych. Cechą charakterystyczną

przekształconego państwa było rozgraniczenie spraw na ogólnopaństwowe i krajowe. W drodze praktyki
rozwiązywano problem ustalenia granicy kompetencji ustawodawczej parlamentu centralnego i sejmów
krajowych, jak i rozdzielenia uprawnień organów przedstawicielskich i cesarza. W Galicji formalnie
funkcjonowały dwie niezależne od siebie hierarchie władz:

 Państwowe (rządowe):

o

cesarz – stał na czele władz państwowych,

o

minister do spraw Galicji (od roku 1871 stała funkcja) – tzw. minister bez teki;
pierwszym ministrem był hrabia Kazimierz Grocholski

o

namiestnik mianowany przez cesarza z podległym mu aparatem

 Autonomiczne (krajowe):

o

Sejm Krajowy

o

Wydział Krajowy

o

Rada Szkolna Krajowa

Niezależność obu hierarchii była tylko pozorna. Władza krajowa znaczyła mniej od rządowej, choćby

dlatego, że pozbawiona była egzekutywy. Ponadto, każda ustawa sejmowa wymagała dla wejścia w życie
„sankcji” cesarskiej (tzn. zgody rządu). Cesarz mianowała też marszałka krajowego i zatwierdzał marszałków
powiatowych. Lecz zwyczajowo cesarz uzgadniał osobę namiestnika z prezesem Koła Polskiego w Wiedniu, to
jest z przywódcą polskiej większości ziemiańskiej. Podobnie miała się rzecz z ministrem „dla Galicji. Cesarz
liczył się z Kołem Polskim nawet wówczas gdy znajdowała się w opozycji. Ale począwszy od 1879 roku Koło
Polskie niemalże stale wchodziło w skład większości rządowej, stale też miało w rządzie swych przedstawicieli.
Tym samym przedstawicielstwo krajowe zapewniło sobie wpływ istotny na władzę rządową w Galicji, a wpływ
pośredni na politykę całej monarchii.

9

STRUKTURA GALICYJSKICH WŁADZ POLITYCZNO-ADMINISTRACYJNYCH

*

Nadzór nad legalnością działania ze strony organów państwowych

Nadzór nad celowością działania

Namiestnik

(Namiestnictwo)

Starostowie

(Starostwa

Wydział Krajowy

Sejm Krajowy

Marszałek Krajowy

(Sejmowy)

ORGANY

PAŃSTWOWE

ORGANY

W CZĘŚCI PAŃSTWOWE

W CZĘŚCI AUTONOMICZNE

ORGANY

AUTONOMICZNE

Dyrekcje Policji

we Lwowie i

Rada Szkolna Krajowa

Rady Szkolne

Obwodowe

ORGANY

SAMORZĄDOWE *

Rady Powiatowe

Wydziały Powiatowe

Marszałkowie Powiatowi

(Prezesi Rad

Powiatowych)

Rady Gminne

Zwierzchności Gminne

Naczelnicy Gmin

(Burmistrzowie lub

Prezydenci w miastach,

Wójtowie we wsiach)

Przełożeni obszarów

dworskich (właściciele

lub ich pełnomocnicy)

10

Władze autonomiczne

Uprawnienia narodowe i polityczne, jakie w latach 1860-1873 uzyskali Polacy w zaborze austriackim,

oznaczały nadanie Galicji ograniczonego samorządu krajowego. W praktyce z autonomią Galicji łączy się
oddanie władzy w prowincji w ręce Polaków, konkretnie – w polskiej szlachty. Do najważniejszych instytucji
autonomicznych nadanych przez Austrię należały: Sejm i jego organ wykonawczy – Wydział Krajowy oraz
utworzona w 1867 roku Rada Szkolna Krajowa.
Teoretycznie sejm galicyjski i Rada Państwa były równorzędne. Ustawodawstwo krajowe stanowiło podstawę
autonomii Galicji.

Sejm Krajowy

Galicja, jak i inne kraje koronne Austrii, otrzymała Sejm Krajowy, a zatem autonomię, dyplomem

cesarskim z 1860 roku i patentem lutowym z 1861 roku. Na podstawie patentu ogłoszono statut krajowy i
ordynację wyborczą. Teks tego oktrojowanego aktu konstytucyjnego liczył 43 artykuły zawarte w trzech
rozdziałach. Większość jego przepisów dotyczyła organizacji i funkcjonowania galicyjskiego Sejmu
Krajowego.

Jednoizbowy Sejm Krajowy składał się ze 161 członków, z czego 12 zasiadało w nim z tytułu

sprawowanych stanowisk (wchodzili oni w skład sejmu bez wyborów). Byli to tzw. wiryliści: 3 arcybiskupów
lwowskich (obrządku łacińskiego, grecko-katolickiego (unickiego), ormiańskiego), 5 biskupów katolickich,
prezes Akademii Umiejętności w Krakowie (od 1871 roku), rektorzy uniwersytetów we Lwowie i Krakowie
oraz rektor Politechniki Lwowskiej. Pozostałe 149 posłów pochodziło z jawnych wyborów odbywających się co
6 lat.

Skład sejmu wyłaniano na podstawie skomplikowanego, i co najważniejsze niedemokratycznego

systemu wyborczego. Nie opierał się on na zasadach równości, tajności i bezpośredniości. Istota prawa
wyborczego do Sejmu galicyjskiego sprowadzała się do tzw. reprezentacji interesów. W zawiązku z tym
wybory nie były powszechne , bowiem wyborcami zostali wyłącznie posiadacze (stanowili oni około 10%
ludności kraju). Nie były one też równe, bowiem rozdział mandatów poselskich nie zależał od liczby
wyborców, ale od wielkości posiadanego przez nich majątku. Uprawnieni do głosowania zostali zaliczeni do
różnych grup interesów (kurii) na podstawie cenzusu zawodowego i majątkowego. Prawo wyborcze
przysługiwało pełnoletnim mężczyznom, płacącym podatki określonej wysokości i posiadającym stałe miejsce
zamieszkania.

Wybory w Galicji oparte były na podziale wyborców na cztery kurie (grupy majątkowe) reprezentujące

odpowiednie grupy interesów:



wielkiej własności ziemskiej,



izb przemysłowo-handlowych,



miast większych (15 większych miast),



miast i gmin wiejskich.

Rozkład mandatów przyznanych poszczególnym kuriom nie był proporcjonalny do liczby wyborców.

Głosujący w czwartej kurii, którzy stanowili 90% wyborców mieli zapewnione w sejmie 74 mandaty (na 150).
Natomiast kurii wielkiej własności ziemskiej ordynacja przyznawała 44 mandaty, choć głosowało tu mniej niż
pół procenta wyborców. Sposób przeprowadzania wyborów krzywdził też „ludność ruską”. Ukraińcy
uzyskiwali w sejmie ledwie kilkanaście procent mandatów.

System ten spowodował uprzywilejowanie pierwszej kurii - wielkiej własności ziemskiej, która

grupowała arystokrację i zamożną szlachtę. Wyborcami byli tzw. właściciele tabularni, czyli właściciele
wielkich włości, którzy rocznie odprowadzali minimum 100 zł reńskie podatku. Swym zasięgiem objęła ona
około 3 tysięcy większych właścicieli ziemskich , którzy wybierali 44 posłów. Jeden poseł przypadał na ok. 70
wyborców. Tak więc 0,4% ogółu wyborców wybierało blisko 30% posłów. W grupie tej głosowanie było
bezpośrednie. Głosować można było osobiście lub przez pełnomocnika (w ten sposób głosowały właścicielki
gruntów).

Kuria druga – to grupa izb przemysłowo-handlowych, którą reprezentowało 3 posłów. Byli oni

wybierani po jednym w wyborach pośrednich w trzech galicyjskich izbach działających we Lwowie, Krakowie i
Brodach. Według danych z 1911 roku elektorów było 116, a członków izb 26 064. W ten sposób 1 poseł
przypadał na około 8700 wyborców (przemysłowców i kupców).

Kuria trzecia – miast większych. Początkowo wybierano w niej 23 posłów, a od 1900 roku - 31 posłów.

W swoich szeregach skupiała około 20 tysięcy osób. W grupie tej prawo wyborcze przysługiwało mieszkańcom
o stosunkowo wysokim cenzusie majątkowym i dochodowym (burżuazja i drobnomieszczanie) oraz
inteligencji, którzy opłacali stosowne podatki (w kurii miejskiej i chłopskiej umieszczano na listach wyborców
2/3 ogółu podatników zaczynając od opłacających najwyższe podatki, natomiast pozostali nie mieli prawa

11

wyborczego). Liczba ich nigdy nie przekraczała 7% ogółu ludności miast, a jeden poseł przypadał tu na około 2
tysiące wyborców.

Kuria czwarta – mniejszych miast i gmin wiejskich gromadziła w swoich szeregach właścicieli

nieruchomości miejskich i gospodarzy wiejskich (około 500 tys. zamożniejszych mieszkańców wsi). Wybierała
ona 74 posłów. Odbywało się to nie w wyborach bezpośrednich, jak w trzech pierwszych kuriach, ale w
pośrednich (dwustopniowych). Polegało to na tym, że tzw. prawyborcy wybierali wyborców (w stosunku
500:1), a dopiero ci oraz wiryliści zgromadzeni na zebraniu wyborczym wybierali posła. System ten miał
ułatwić oddziaływanie na wyborców w kierunku pożądanym przez władze oraz wprowadzić w skład
wyborców, jako wirylistów, średnich właścicieli ziemskich, którzy nie otrzymali prawa głosu w pierwszej kurii.
Na jednego posła w czwartej kurii przypadało około 9 tysięcy prawyborców.

Ludność nie posiadająca własności, wyższych dochodów lub określonego wykształcenia nie posiadała

praw wyborczych. Ordynacja dyskryminowała także wyborców chłopskich, natomiast w Galicji Wschodniej
uprzywilejowywała ludność polską w stosunku do ukraińskiej. W praktyce wyborczej polskie klasy posiadające
– przede wszystkim obszarnicy – mogli dodatkowo powiększać swoją przewagę w sejmie , stosując w czasie
wyborów takie środki jak: wywieranie presji na chłopów (w określonych sytuacjach również i na mieszkańców
miast), przekupstwo, fałszerstwa wyborcze. Wiele lat trwała kampania polityczna na rzecz ustalenia
demokratycznych zasad wyborczych (w 1895 roku Badeni tytułem eksperymentu wprowadził do Rady Państwa
tzw. piątą kurię, opartą na powszechnym głosowaniu, co prawda z wyłączeniem kobiet. Piątej kurii przyznano
w parlamencie 72 mandaty, w tym 15 dla Galicji. Nie dawało to masom ludowym należnego im
przedstawicielstwa, lecz miało je zaangażować w walce politycznej.). Dopiero w 1914 roku przyjęto nowy
system wyborczy, będący modyfikacją systemu kurialnego, który jednak nie został wprowadzony w życie.

Funkcjonujący tamtym okresie system różnicował posłów pod względem ilości głosów potrzebnych do

uzyskania mandatu. I tak w pierwszej kurii wystarczyło uzyskać 50 głosów aby zostać posłem, natomiast w
czwartej potrzebnych już było około 8000 głosów. Taki system miał zapewnić w izbie poselskiej przewagę
wiernych rządowi chłopów i Rusinów. Jednakże od lat 70-tych, kiedy Polacy przejęli kontrolę nad administracją
prowincji, system kurialny zapewnił dominację polityczną polskiemu ziemiaństwu. Jawny sposób głosowania
umożliwiał szlachcie i urzędnikom wywieranie nacisku na włościan i wpływanie na ich decyzje wyborcze.

Na czele instytucji autonomicznych stał Sejm Krajowy. O jego obliczu politycznym decydował nie

tylko powierzony mu zakres czynności ustawodawczych i kontrolnych, ale także jego skład społeczny,
uzależniony od obowiązującego systemu wyborczego i galicyjskich praktyk wyborczych. W miarę upływu
czasu zakres ustawodawstwa Sejmu Krajowego ulegał poszerzeniu (dyplom i patent z lat 1860-1861 rozszerzały
kompetencje Sejmu Krajowego). Kompetencje sejmu zostały dopiero znacznie rozszerzone od 1907 roku.
Samodzielne uprawnienia ustawodawcze Sejmu Krajowego obejmowały:



prawo do uchwalania ustaw dotyczących kultury, oświaty i opieki społecznej,



zmiany przepisów Statutu Krajowego,



sprawy „kultury krajowej”, których przedmiotem jest produkcja rolnicza i leśna oraz melioracja,
sprawy ustroju agrarnego, sprawy organizacji kredytu rolnego oraz urządzenie stosunków
robotniczych i czeladzi w rolnictwie i leśnictwie.



stanowienie przepisów dotyczących ksiąg gruntowych i uprawnieniach propinacyjnych



całość struktury i organizacji produkcji,



ustawodawstwo w przedmiocie zakładów dobroczynnych utrzymywanych z funduszy krajowych
takich jak szpitale, przytułki,



ustawodawstwo w sprawie publicznych budowli i budowy dróg na koszt krajowy, którego aktywa
powstawały głównie z dodatków do podatków państwowych i opłat,



mógł nakładać odrębne podatki tzw. dodatki do podatków państwowych, które mogłyby
przeznaczone na różne cele o znaczeniu lokalnym,



w ramach ustaw ogólnopaństwowych mógł regulować na drodze tzw. zarządzeń różne kwestie w
dziedzinie szkolnictwa (obejmujące szkoły podstawowe, średnie i zawodowe), administracji i
sądownictwa, spraw kościelnych , pomocy wojsku (zaopatrzenia i zakwaterowania),



uchwalenia budżetu krajowego,



wybór Wydziału Krajowego,



mógł także podejmować zarządzenia w sprawach dotyczących dobrobytu lub potrzeb kraju , które
zostałyby powierzone reprezentacji krajowej przez rząd centralny,



stanowienie przepisów o zasadach organizacji sądownictwa i władz administracyjnych (od 1907
roku także w zakresie prawa cywilnego, karnego i karno-policyjnego, ale tylko w sprawach
należących do kompetencji Sejmu),



należała do niego także w pewnym zakresie kontrola nad administracją rządową i samorządową

12



posiadał pełne kompetencje w zakresie ustawodawstwa gminnego,



był instytucją nadzorującą i odwoławczą od władz samorządowych niższego szczebla –
powiatowych i gminnych,



dodatkowy paragraf (18a) do statutu krajowego wyliczał drobiazgowo sprawy składające się na
„kulturę krajową” i świadczył, że całość stosunków łączących ze sobą gminę i dwór miała należeć
do kompetencji Sejmu Krajowego, czyli w praktyce do przeważającej w nim warstwy ziemiańskiej.
(znamienne było pominięcie w tym paragrafie spraw przemysłu i handlu).

Oprócz ustawodawstwa, w Sejmie Krajowym wykształciły się też pewne uprawnienia w stosunku do

władz rządowych. Pomimo, że na podstawie obowiązujących przepisów nie posiadał on żadnych uprawnień
kontrolnych wobec administracji rządowej, to w praktyce powstała nie pisana zasada składania przez
namiestników sprawozdania ze swego urzędu zaraz po otwarciu sesji sejmowej , nad którym odbywała się
dyskusja. Posłowie mieli również prawo zgłaszania interpelacji, na które namiestnik miał obowiązek
odpowiedzieć (świadczy to o odpowiedzialności namiestnika przed sejmem). Sejm mógł także wzywać władze
centralne w Wiedniu do wydania norm (potrzebnego zarządzenia) wykraczających poza jego kompetencje.
Każdego roku cesarz zarządzał zwoływanie sejmu galicyjskiego, mającego swoją siedzibę we Lwowie. Do
uprawnień panującego należało również odraczanie i zamykanie sesji sejmowych, którym przewodniczył
pochodzący z nominacji marszałek krajowy. Uchwały sejmowe zapadały większością głosów przy obecności
minimum połowy członków Sejmu, a następnie przedkładane były cesarzowi do sankcji przez rząd. Dawało to
władzom rządowym możliwość ich oceny, a przez to pozwalało na kontrolę poczynań sejmowych. Zmiany
statutu krajowego wymagał większości kwalifikowanej. Warunkiem ważności uchwały sejmu galicyjskiego
było uzyskanie sankcji cesarza czyli zatwierdzenia. Inicjatywę ustawodawczą posiadały rząd (w imieniu którego
występował Namiestnik), Wydział Krajowy, komisje sejmowa i grupy posłów liczące minimum 15 osób.

Obrady Sejmu toczyły się po polsku i po ukraińsku. Na czele Sejmu i jego organu wykonawczego

(Wydział Krajowego) stał marszałek krajowy powoływany przez cesarza na okres 6 lat tj. na czas całej kadencji.
W latach 1861-1918 sejmowi przewodziło 12 marszałków. Pierwszym marszałkiem był ks. Leon Sapieha,
ostatnim – Stanisław Niezabitowski. Skład, kompetencje i organizacja sejmu krajowego nie uległa większym
zmianom aż do I wojny światowej.

Wydział Krajowy

Sejm dzielił swoje kompetencje z Wydziałem Krajowym wybieranym przez posłów na 6 lat, czyli na

okres kadencji sejmu (w rzeczywistości ich kadencja trwała do momentu wybrania nowego wydziału krajowego
przez nowy sejm).

Wydział Krajowy składał się z marszałka krajowego jako przewodniczącego (tego samego, który stał na

czele Sejmu Krajowego), którego mianował cesarz. Wśród marszałków krajowych znalazło się wiele wybitnych
postaci m.in. ks. Leon Sapieha, Mikołaj Zyblikiewicz czy hr. Stanisława Badeni.

W skład wydziału wchodziło również 6 członków. Trzech spośród nich wybierało całe zgromadzenie, a

po jednym posłowie z kurii wielkiej własności, połączonej kurii izb przemysłowo-handlowych i miast oraz kurii
reszty gmin miejskich i wiejskich. W razie potrzeby funkcje marszałka przejmował zastępca powoływany przez
marszałka spośród członków Wydziału Krajowego. Równocześnie z wyborem członków dokonywano wyboru
zastępców dla każdego z osobna. Podczas nowelizacji statutu krajowego powiększono liczbę członków
Wydziału Krajowego o dwóch w ten sposób, że podzielono posłów kurii gmin wiejskich na dwa koła – polskie i
ruskie, z których każde wybierało jednego członka. Dokonano również podziału posłów przy wyborze łącznym
na plenum sejmu na dwa koła narodowe: polskie wybierało trzech członków, a ruskie jednego.

Zgodnie ze statutem krajowym Wydział Krajowy to organ wykonawczy sejmu zarządzający

instytucjami autonomicznymi. Otrzymał on również pewne kompetencje wykonawcze. Działając jednocześnie
jako komisja sejmowa i biuro Sejmu przygotowywał m.in. projekty ustaw, kontrolował i weryfikował wybory
parlamentarne oraz przygotowywał materiały na obrady plenarne. Badał akta wyborcze i przedstawiał sejmowi
wnioski, co do uznania ważności lub nieważności uznania posła. Rozpatruje także protesty wyborcze. Podjęte
na jego wniosek uchwały sejmu były ostateczne i nie podlegały kontroli sądowej. Sprawował w imieniu sejmu
kontrolę nad samorządem terytorialnym - kontrola legalności i celowości. Wydział pełnił także funkcje w
zakresie bieżącej administracji (m.in. zarządzał majątkiem krajowym, lokalnymi zakładami i funduszami).
Należała do niego również reprezentacja kraju na zewnątrz.

Rola Sejmu i Wydziału Krajowego była w życiu Galicji bardzo ważna. W praktyce oba ciała

pozostawały w rękach wielkich właścicieli ziemskich i przedstawicieli zamożnego mieszczaństwa,
duchowieństwa i przeważnie z tymi samymi grupami społecznymi związanej inteligencji. Stosunkowo duże
swobody narodowe w Galicji służyły doraźnie tym warstwom, miały jednak istotne znaczenie i dla ogółu
ludności, sprzyjając procesom wzrostu świadomości narodowej i społecznej samowiedzy chłopstwa i rzesz

13

ludności miejskiej, w tym stosunkowo nielicznej, lecz aktywnej klasy robotniczej. Sejm Krajowy podejmował
pożyteczne uchwały w dziedzinie kultury. I tak ustawa krajowa z 1868 roku o ochronie „świstaka i dzikich kóz”
należy do pierwszych tego rodzaju norm w Europie. Druga ustawa z tego samego roku o ochronie
„pożytecznych ptaków i innych zwierząt” nie weszła w życie z powodu odmówienia jej sankcji cesarskiej. Ale
żądania chłopskie napotykały najczęściej sprzeciw większości sejmu. Wydane przezeń ustawy dotyczące
organizacji gmin wiejskich i rad powiatowych w dużym stopniu wyłączyły majątki ziemskie od świadczeń na
rzecz wsi, czyniąc z tzw. obszarów dworskich osobne jednostki administracyjne. Przez długie lata broniono w
sejmie prawa propinacji, uniemożliwiano regulację serwitutów leśnych i pastwisk.

Administracja rządowa - nieautonomiczna.

Niezależnie od organów autonomicznych istniała na terenie Galicji druga, rządowa hierarchia władz,

mianowana przez rząd wiedeński. Na jej czele stał namiestnik kraju wraz z podległymi sobie starostami
urzędów powiatowych. Całością spraw państwowych kierował cesarz z urzędnikami tworzącymi ścisły gabinet.
W celu zapewnienia sprawnej administracji cesarz nie tylko kontrolowała osobiście prace rządu oraz dbał o
obsadę większości stanowisk urzędniczych w państwie, ale również odbywał częste podróże inspekcyjne.

Centralnym organem władzy ustawodawczej był dwuizbowy parlament ogólnoaustriacki, tzw. Rada

Państwa. Jego dwie izby to izba panów i izba posłów. Według konstytucji grudniowej z 1867 roku materie
ustawodawcze należące do kompetencji Rady Państwa ściśle określono, a wszystkie inne pozostawiono sejmom
krajowym. Do Rady Państwa należało m.in.



zatwierdzanie umów międzynarodowych;



sprawy służby wojskowej;



uchwalanie budżetu;



uchwalanie prawa sądowego.

Zakres spraw zastrzeżonych dla Rady był na tyle szeroki, iż miała ona wyraźną przewagę nad sejmami
krajowymi.

Izba panów zachowywała przez cały czas charakter arystokratyczny. W jej skład wchodzili pełnoletni

członkowie dynastii oraz, na mocy decyzji cesarskiej, głowy krajowych rodzin arystokratycznych, arcybiskupi i
biskupi kościoła katolickiego z tytułami książęcymi oraz osoby powołane z tytułu zasług dla państwa, Kościoła,
nauki lub sztuki. Nominacja cesarska mogła przyznać prawo członkowstwa dziedzicznego lub dożywotniego.
Członków izby panów było od 150 do 170. Z Galicji na początku XX wieku w izbie panów znajdowało się 3
arcybiskupów lwowskich (rzymskokatolicki, grecki i ormiański), biskup krakowski, 11 polskich rodzin
posiadało prawa członkowstwa dziedzicznego, a dożywotnich członków było 17.

Izba poselska początkowo liczyła 203 posłów, w tym z Galicji 38. Do 1873 roku wybierały ich sejmy

krajowe spośród swoich członków. Ustawą z 2 kwietnia 1873 roku wprowadzono bezpośrednie i tajne wybory
do izby poselskiej według systemu kurialnego, jednakowego, jak przy wyborach do sejmów krajowych – tj.
wyborcy byli podzieleni na 4 kurie: wielkiej własności ziemskiej, izb przemysłowo-handlowych, miejską i
gminną. W ostatniej kurii wybory odbywały się dwustopniowo. Jednocześnie podniesiono liczbę posłów do 353
– w tym z Galicji do 63. W 1896 roku wprowadzono piątą kurię tzw. powszechną. Kuria ta dawała prawo
wybierania wszystkim mężczyznom, którzy ukończyli 24 lata i zamieszkiwali minimum przez 6 miesięcy w
gminie głosowania. Kuria ta w całej Austrii otrzymała 72 mandaty, z czego na Galicję przypadło 15. System
kurialny funkcjonował do 1907 roku, kiedy to na mocy ustawy z 26 stycznia tego roku wprowadzono w
monarchii nowe prawo wyborcze: powszechne, bezpośrednie, równe i tajne. W nowej izbie, liczącej odtąd 516
posłów, z Galicji zasiadało 106.

Izba poselska rozpatrywała przedłożenia rządowe, Rady Panów, wnioski posłów oraz interpelacje. Rada

Panów podejmowała uchwały przy obecności co najmniej 40 członków zwykłą większością głosów, podczas
gdy Izba Poselska również zwykłą większością głosów w obecności co najmniej 100 posłów.

Przedstawiciele polscy z Galicji w całej Radzie Państwa mogli powoływać, na zasadach całkowitej

dobrowolności, tzw. Koło Polskie, celem prowadzenia wspólnej polityki. W jego skład wchodzili zarówno
posłowie Izby Poselskiej, jak też członkowie Izby Panów. Koła Polskie broniły interesów narodowych, a
reprezentując w swej większości postawy umiarkowane, niejednokrotnie podejmowały w parlamentach
współpracę z ugrupowaniami rządzącymi w państwach zaborczych za cenę określonych koncesji na rzecz
wysuwanych przez nie postulatów.

Organy centralne administracji to ministerstwa. Trzy ministerstwa były wspólne dla całej monarchii

austro-węgierskiej: spraw zagranicznych, wojny i finansów. Wszystkie inne działy administracji miały
oddzielną hierarchię austriacką i węgierską, z ministrami na czele i odrębnymi Radami Ministrów. Do
ministrów, kierujących poszczególnymi działami administracji, należało wykonywanie ustaw, zarówno
ogólnopaństwowych, jak i krajowych. Obok ministrów resortowych, byli w rządzie austriackim tzw.

14

„ministrowie bez teki” – nie kierujący żadnym działem administracji. Takim ministrem był, powoływany od
1871 roku spośród Polaków, minister dla Galicji.

Minister do spraw Galicji

Funkcję ministra sprawował zawsze Polak, który rezydował blisko dworu cesarza w Wiedniu. Czuwał i

dbał o najważniejsze sprawy Galicji na szczeblu rządowym. Nie miał prostego zadania: wydawał opinie o
ważniejszych sprawach krajowych, chociaż nie mógł decydować o nich, a miał jedynie być opiekunem Galicji.
W rezultacie znajdował się w trudnej sytuacji, ponieważ bronił interesów Galicji i jednocześnie należał do
cesarskiego gabinetu i musiał solidarnie popierać jego politykę. Opiniował i koordynował projekty zarządzeń i
decyzji różnych ministerstw, odnoszące się do Galicji. Kontrowersje między nim a poszczególnymi ministrami
należą do kompetencji rady ministrów.

Od roku 1871 była to stała funkcja w Wiedniu, zwana inaczej ministrem bez teki. Wchodził on w skład

austriackiej Rady Ministrów. Poza jedynym wypadkiem stanowisko to obejmowali Polacy z Galicji. Pierwszym
ministrem był hrabia Kazimierz Grocholski, który przyczynił się do założenia Akademii Umiejętności w
Krakowie, do wprowadzenia języka polskiego na miejsce niemieckiego na Uniwersytecie Lwowskim, do
powoływania Polaków na wyższe stanowiska. Jednakże politycy zajmujący to stanowisko nie umieli zapewnić
sobie większego autorytetu i wpływu.

Namiestnik

Namiestnik jest krajowym organem administracji rządowej mianowanym i odwoływanym przez

cesarza. Mianowano go w wyniku porozumienia i wzajemnych konsultacji pomiędzy wiedeńskimi sferami
rządowymi a prezydium kierowanego przez konserwatywne ziemiaństwo Koła Polskiego w parlamencie
centralnym. Był nim z reguły Polak. Namiestnik miał swój urząd (namiestnictwo). Urząd ten działał w
niektórych sprawach jako organ kolegialny pod przewodnictwem namiestnika. Namiestnikowi podlegali
starostowie stojący na czele siedemdziesięciu kilku powiatów, na jakie dzieliła się Galicja.

Siedzibą namiestnika był Lwów. Zajmował najważniejszą pozycję w strukturze władz. Sprawował

funkcję reprezentanta cesarza w kraju, co nadawało mu specjalny autorytet, który wywyższał go nad wszystkie
inne władze i urzędy. Za swoją działalność odpowiadał przed rządem, a w praktyce też przed Sejmem
Krajowym. W imieniu rządu posiadał inicjatywę ustawodawczą. Był w pewnym stopniu reprezentantem
parlamentu krajowego, gdyż to on przedkładał cesarzowi do zatwierdzenia ustawy Sejmu Krajowego
formułując opinię. W ten sposób mógł mieć wpływ na decyzje sejmowe. Był również rzeczywistym szefem
administracji rządowej w prowincji, posiadał wpływ na obsadę stanowiska w rządze centralnym (w
porozumieniu z marszałkiem sejmu przedstawiał kandydata na stanowisko ministra dla Galicji). Pomimo
utworzenia wielu działów administracji specjalnej i przekazaniu pewnych kompetencji autonomicznym
organom krajowym namiestnik nadal zachował pozycję arbitra oraz jedynego przedstawiciela rządu
wiedeńskiego w kraju, tym bardziej iż stawał się on naturalnym pośrednikiem pomiędzy władzą centralną a
instytucjami autonomicznymi. Posiadał on organ pomocniczy w postaci namiestnictwa. To kolegialne ciało
administrowało samodzielnie sprawami wyznaniowymi, przemysłowymi oraz budowlanymi kraju.

Jego czyny były wyrazem bezpośredniej woli cesarza w sprawach rządzenia, nie podległych

centralnemu kierownictwu administracyjnemu. Namiestnik jako szef administracji rządowej w kraju, podlega
rządowi centralnemu w Wiedniu i ponosi wobec niego odpowiedzialność jak inni urzędnicy. W praktyce
odpowiadał także przed sejmem krajowym. W stosunku do sejmu namiestnik kieruje przeprowadzeniem
wyborów. Decyduje o terminie wyborów, rozpisuje wybory, zarządza sporządzanie spisu wyborców, wystawia
także wybranym posłom sejmowym certyfikaty uprawniające do zajęcia miejsca w sejmie. Wpływ namiestnika
na wynik wyborów był w pewnych okresach i niektórych częściach kraju decydujący. Namiestnik przedkładał
sejmowi krajowemu coroczne sprawozdanie z funkcjonowania administracji rządowej w kraju, a posłowie mieli
prawo do składania interpelacji. W stosunku do cesarza namiestnik ma prawnie określony zakres kompetencji.
Podlega rządowi, ale jest również mężem zaufania większości sejmowej. Rząd za jego działania odpowiadał
przed parlamentem i z tego tytułu mógł być sądzony przed Trybunałem Stanu. Może się jednak niejednokrotnie
przeciwstawić rządowi a, on jest zobowiązany ugiąć się przed jego wolą, ponieważ namiestnik ma pozaprawny,
ale istotny wpływ na skład rządu, dlatego, że najczęściej to on wraz z marszałkiem sejmu wysuwa wobec
premiera i cesarza kandydata na ministra. Namiestnik nie mógł decydować o sprawach należących do
kompetencji tych ministerstw, które były wspólne dla całej monarchii austro-węgierskie. Nie ingerował więc w
politykę zagraniczną i wspólny budżet. Nie mógł także podejmować decyzji w kwestiach, którymi zajmowało
się ministerstwo sprawiedliwości. Namiestnik skupiał w swym ręku wszystkie lokalne agendy rządowe, z
wyjątkiem wojskowych. Wpływ namiestnika na sprawy z dziedziny skarbu i handlu był określony w
odpowiednich ustawach. Namiestnik miał tytuł „prezydenta krajowej dyrekcji skarbu”. Podlegały mu dyrekcje
policji w Krakowie i Lwowie.

15

Namiestnikiem zostawał zazwyczaj cieszący się autorytetem przedstawiciel konserwatywnych warstw

ziemiańskich. Cesarską nominację poprzedzała

konsultacja

z polskimi politykami skupionymi w Kole Polskim

przy wiedeńskiej Radzie Stanu.

Jednym z najsprawniejszych namiestników był Kazimierz Badeni. Rozpoczął on od urzędu

starosty

,

następnie został delegatem namiestnictwa w Krakowie, a w 1888 roku został polecony cesarzowi na urząd
namiestnika. Będąc nim świetnie kierował polityką inwestycyjną w Galicji. Jego umiejętności zostały
docenione na dworze w Wiedniu i to do tego stopnia, że mógł prowadzić własną, w dużej mierze niezależną od
Wiednia politykę. Świadczy o tym choćby fakt, że wymógł na cesarzu pozwolenie na sprowadzenie zwłok
Adama Mickiewicza na Wawel. Aby do tego doprowadzić, nie cofnął się nawet przed zagrożeniem cesarzowi
własną dymisją. Franciszek Józef powołał go później na stanowisko premiera Austrii. Prowadził też bardzo
stanowczą politykę wobec rodzącego się ruchu ludowego i socjalistycznego, które uważał za zagrożenie dla
swobód otrzymanych dzięki autonomii.

Starosta

Starosta to najniższy organ administracji rządowej wraz ze swym starostwem powiatowym. Podlega

bezpośrednio Namiestnikowi. Zarządzał on całą administracją rządową z wyłączeniem spraw szkolnych i
skarbowych. Sprawował on nadzór nad samorządem gminnym w zakresie jego własnych zadań. Posiadał
również uprawnienia zwierzchnie nad gminami w dziedzinie zleconych im spraw administracyjnych. Posiadał
pewne obowiązki i uprawnienia przy przeprowadzaniu wyborów zarówno na szczeblu samorządowym, jak i
krajowym. Dzięki temu jego pozycja zyskiwała na znaczeniu politycznym.

Władza starosty obejmowała pięć tzw. dziedzin resortowych:

nadzór nad ruchem ludności (ewidencja i statystyka),
sprawy wojskowe (rekrutacja, aprowizacja i kwatermistrzostwo),
administracja przemysłowa, handlowa i komunikacyjna,
sprawy skarbowe i podatkowe,
nadzór nad religiami i wyznaniami, oświatą oraz policją porządkową.

Starosta dysponował aparatem pomocniczym w postaci urzędu cyrkularnego, składającego się ze starosty,
komisarzy cyrkularnych, sekretarza, kasjera i niższego personelu kancelaryjnego. W Galicji w owym okresie
wykształciły się organy administracji niezespolonej, tj. takiej, które ze względu na wagę bądź specyfikę zadań
były wyodrębniona ze struktury administracji ogólnej i tworzyły oddzielne piony aparatu państwowego. Organy
miejscowe podlegały właściwym urzędom wyższego szczebla lub wprost odpowiednim ministerstwom. W ten
sposób w administracji niezespolonej znalazły się władze górnicze, domen i lasów państwowych, kolei, poczty
oraz inspekcja przemysłowa.

Od 1873 roku społeczeństwo Galicji wybierało również swych reprezentantów do izby poselskiej

parlamentu austriackiego, czyli Rady Państwa. Na Galicję przypadało około 18% mandatów. Tu również
obowiązywał system kurialny wyborów, ale przepisy wyborcze miały charakter nieco bardziej demokratyczny.
Posłowie polscy z Galicji tworzyli w Radzie Państwa dość wpływowe Koło Polskie.

Organizacja sądownictwa

Ustrój sądów galicyjskich, ukształtowany jeszcze u schyłku XVIII stulecia, począł przekształcać się w

latach 50 –tych XIX wieku. Przede wszystkim zniesiono wówczas ostatecznie sądownictwo dominialne.
Konkretne zmiany w dziedzinie sądownictwa rozpoczęła jednak dopiero ustawa konstytucyjna z 21 grudnia
1867 roku. Wcześniejsze próby reform - mimo że były podejmowane - nie przyniosły trwałych zmian.

Wprowadzona ustawa oparła się na stałych zasadach i stworzyła ramowe struktury nowego ustroju

wymiaru sprawiedliwości, rozwijane następnie w ustawodawstwie szczegółowym.

Nowe przepisy przede wszystkim definitywnie rozdzieliły sądownictwo od administracji. Wprowadziły

sądownictwo powszechne dla spraw cywilnych i karnych oraz sądownictwo prawa publicznego. Sądom
zagwarantowano niezawisłość. Niezawili sędziowie byli mianowani przez cesarza i piastowali swoje stanowiska
dożywotnio (cesarz mógł mianować sędziego, ale nie mógł go odwołać).

Otrzymali również prawo badania zgodności rozporządzeń rządowych z ustawami. Powołano również

instytucję sędziów przysięgłych, którzy mieli orzekać o winie w ciężkich sprawach karnych, politycznych i
zakresu prawa prasowego (dotyczących zasad funkcjonowania gazet).

Pierwszym szczeblem hierarchii były sądy powiatowe, następnie sądy krajowe i wyższe sądy krajowe.

Oprócz tego w Wiedniu funkcjonował Najwyższy

Trybunał

Sprawiedliwości.

Ustrój sądów powiatowych opierał się na przepisach ustawy z 1868 roku. W każdym powiecie istniały

co najmniej dwa sądy powiatowe pierwszej instancji, ponieważ okręg działania sądu był mniejszy od obszaru
powiatu administracyjnego. Były one jednoosobowe. Wydawały wyroki w zakresie prawa karnego o

16

wykroczenia i cywilnego. W tym drugim przypadku były to sprawy, w których wartość sporu była niewielka
(nie przekraczała 1000 koron). Sprawowały praktycznie w całości sądownictwo w zakresie spraw niespornych.

Na terenie Galicji było 17 sądów krajowych. W sprawach dotyczących prawa karnego wydawały

wyroki w czteroosobowych składach. Gdy jednak postawionemu w stan oskarżenia groziło kara w wymiarze
powyżej 5 lat, wówczas skład rady zostawał rozszerzony do 12 osób (przy przestępstwach politycznych i
prasowych). W sprawach cywilnych orzekało trzech sędziów. Stanowiły one drugą instancję dla sądów
powiatowych.

W Krakowie i Lwowie działały dwa wyższe sądy krajowe. Do nich trafiały sprawy rozstrzygane

wcześniej w niższych sądach. Stanowiły one trzecią instancję dla sądów powiatowych, a zarazem ostatnią oraz
II instancję dla sądów krajowych. Ponadto do wyższych sądów krajowych trafiały sprawy dotyczących sytuacji,
w których obywatele domagali się zadośćuczynienia za niesprawiedliwie wydany wyrok sądu (roszczenia
obywateli do skarbu państwa, gdy szkodę wyrządził im wydany wyrok w niższej instancji). Orzekały one w
składzie 5 osobowych. Od ich wyroków nie było apelacji. Wyjątkiem były spory kompetencyjne dla których był
w Wiedniu trybunał państwa i spory administracyjne dla których utworzono osobny trybunał administracyjny.

Najwyższy Trybunał Sprawiedliwości w Wiedniu był ostatnią III instancją dla spraw, które sądzone

były w sądach krajowych, a następnie w drugiej instancji przez wyższe sądy krajowe. Powoływany był w nim
osobny senat dla spraw z Galicji. Wyroki zapadały w składzie siedmiu sędziów.

Wyżej wymienione sądy rozstrzygały także w sprawach dotyczących handlu, ponieważ w Galicji nie

funkcjonowały specjalnie do tego powołane jednostki. W takich rozprawach orzekały składy, w których oprócz
dwóch sędziów zawodowych, był także jeden powoływany na 3 lata na wniosek izby przemysłowo-handlowej.

W Galicji funkcjonowały także sądy szczegółowe. Powoływano je do oddzielnych kategorii spraw.

Dzieliły się one na sądy przemysłowe i sądy prawa publicznego. Do sądów prawa publicznego należały przede
wszystkim Trybunał Państwa i Trybunał Administracyjny, które miały bronić praw danej jednostki. Oba miały
na celu ochronę praw podmiotowych jednostki i wynikały z charakterystycznego dla Austrii indywidualizmu i
liberalizmu. Poddanie w znacznym stopniu administracji, kontroli sądowej spowodowało, że można mówić o
Austrii jako o państwie prawa, choć naturalne sądy prawa publicznego nie kontrolowały wszystkich sfer.
Odrębnym sądem prawa publicznego pozostawał powołany trybunał stanu. W 1869 roku wprowadzono po raz
pierwszy sądy przysięgłych. Kolejne prawa wydawane w tej dziedzinie pozwoliły na zorganizowanie
sądownictwa na nowych zasadach i w nowych strukturach, co było procesem trwającym do końca XIX wieku.

Samorząd terytorialny w Galicji

Po 1860 roku w dobie konstytucyjnej Cesarstwa Habsburgów nastąpiła rozbudowa samorządu

terytorialnego oraz jego udziału z zarządzaniu sprawami lokalnymi państwa. W dziedzinie administracji
terenowej uproszczono podział terytorialny państwa. Zrezygnowano z czteroszczeblowego (władza centralna,
kraje, okręgi, powiaty) aparatu administracyjnego na rzecz trzyszczeblowego (władza centralna, kraj, powiat).
Wprowadzony system cechowało oddzielenie władz rządowych od samorządowych. Był to wyraźny postęp w
tworzeniu zreformowanego i zdemokratyzowanego modelu administracji państwowej. Zmiany te były też
świadectwem kompromisu pomiędzy anachronicznym biurokratyzmem a liberalną decentralizacją państwa.

W ramach autonomii zostały również uregulowane sprawy samorządu terytorialnego. Ustanowiono

pochodzące z wyborów (przeprowadzanych również w systemie kurialnym) rady powiatowe z wydziałami
powiatowymi na czele. W miastach funkcjonowały rady miejskie. Na tej zasadzie przywrócono samorząd
miejski w Krakowie i wybrano pierwszego prezydenta. Tereny wiejskie dzieliły się na gminy, w których
wybierano rady gminne. Z gmin wyłączono jednak tzw. obszary dworskie, gdzie zwierzchnikiem był właściciel
terenu. Ustrój wykształconego samorządu nie zadowalał wszystkich sfer społecznych, ponieważ powstał na
bazie kompromisu przeciwstawnych grup interesów i różnych koncepcji.

Podział terytorialny Galicji

Epoka konstytucyjna przyniosła wykształcenie się administracji samorządowej. Ukształtowała się ona w

Galicji na szczeblu gminy i powiatu. W latach 1848–1849 ugruntowały się fundamentalne zasady ustroju gminy
samorządowej. Zaliczano do nich:



swobodę przyjmowania członków gminy,



wybieralność jej organów,



samodzielny zarząd sprawami gminy,



jawność budżetu.

Kompetencje gminy obejmowały własny i zlecony zakres działań. Zadania własne gminy dotyczyły

wszystkiego, co wiązało się z interesami gminy i jest w całości wykonalne w jej granicach, natomiast zadania
zlecone to załatwianie spraw publicznych powierzonych przez państwo.

17

Samorząd powiatowy

Samorządność powiatowa została wprowadzona w Galicji równocześnie z samorządnością gminną w

1866 roku. Organem uchwałodawczym samorządu zostały rady powiatowe. Rada powiatowa wybierana była na
6 lat od 1884 roku (przedtem na 3 lata) i składała się z 26 członków. Wybory miały charakter kurialny.
Wyborcy zgrupowani zostali w 4 kuriach:

1) wielkich właścicieli ziemskich, tj. takich, którzy płacili ponad 100 złr podatku rocznie,
2) przemysłowców i handlowców, także opłacających podatek minimum 100 złr rocznie – w tych dwóch

grupach głosowano osobiście,

3) miast i miasteczek, z tym, że wyborcami byli członkowie rad gminnych,
4) pozostałych gmin w powiecie, a wyborcami byli naczelnicy gmin i delegaci rad gminnych.

W każdej grupie liczba mandatów była proporcjonalna do sumy opłacanych podatków, co dawało przewagę
dwóm pierwszym kuriom, a więc ziemiaństwu i burżuazji. Rada zajmowała się wszystkimi sprawami
wewnętrznymi powiatu. W praktyce, rady w Galicji największą działalność przejawiały w dziedzinie
komunikacji, a zwłaszcza budowy dróg, zdrowia (instytucja lekarzy okręgowych), bankowości (powiatowe kasy
oszczędności), dobroczynności, jak też oświaty i kultury. Podstawą finansową działalności rady były wpływy z
majątków własnych bądź też z uchwalanych dodatków do podatków bezpośrednich.

Rady powiatowe wyłaniały ze swego grona kilkuosobowy wydział powiatowy. Był on organem

zarządzającym i wykonawczym. Na jego czele stał prezes (w Galicji zwyczajowo nazywany marszałkiem
powiatu) zatwierdzany przez cesarza, który miał swoich zastępców oraz 6 członków. Kadencja wydziału
powiatowego trwała również 6 lat. Słabością wydziału był brak środków egzekucyjnych, po które musiano
zwracać się do starostwa.

Obowiązkiem ustawodawczym rad powiatowych i wydziałów pozostawał nadzór nad gminami. Z

urzędu samorząd powiatowy nadzorował majątek gmin, a z własnej inicjatywy mógł kontrolować całą resztę
spraw. Praktyka szła w kierunku dość ścisłego poddania gmin, szczególnie wiejskich, nadzorowi i kontroli rad i
wydziałów powiatowych.

Nadzór nad samorządem powiatowym sprawował Wydział Krajowy, który badał decyzje powiatu pod

względem legalności i celowości. Także władze rządowe, tj. namiestnik, mogły oceniać akty samorządu
powiatowego z punktu widzenia ich legalności. Z kolei organy samorządu powiatowego sprawowały nadzór
nad gminami oraz zajmowały się sprawami wewnętrznymi powiatu. Do zakresu działania rady należały sprawy
komunikacji, bankowości (powiatowe kasy oszczędności) itp. Praktyce najczęściej zajmowały się budową i
remontem dróg, oświatą, zdrowiem (instytucja lekarzy okręgowych), dobroczynnością i pomocą dla
najbiedniejszych. Mankamentem utrudniającym działalność samorządu powiatowego był brak własnych
środków techniczno-finansowych, których z konieczności udzielało starostwo.

Samorząd gminy miejskiej i wiejskiej

Organizację samorządu wiejskiego na szczeblu ogólnokrajowym określiła kodyfikacja gminna z 1862

roku. Na podstawie tego aktu sejm krajowy galicyjski wydał szczegółową ustawę o gminach i obszarach
dworskich w 1866 roku. Akt ten wprowadzał jednolitość ustrojową gmin wiejskich i miejskich. Radom
miejskim i wiejskim nadano jednakowe uprawnienia.

Austriacki system samorządowy wyróżniał się korzystnie na tle regulacji prawnych przyjętych w innych

krajach europejskich. Dlatego dobroczynne skutki samorządności miast i wsi, zwłaszcza dużych miast jak
Kraków i Lwów, nie dały na siebie długo czekać. Samorząd w nowoczesnej postaci stał się cenną zdobyczą
cywilizacyjną. Dzięki niemu łatwiej walczono z biedą, łatwiej i umiejętniej dzielono to, co zostało wytworzone.
Samorząd zmienił kraj, co było dobrze widoczne w porównaniu do miast zaboru rosyjskiego, które egzystowały
bez planu, gdzie królował chaos i bałagan.

Ogólnoaustriacka ustawa samorządowa z 1862 roku i galicyjskie przepisy z 1866 roku stały na

stanowisku jednolitości ustrojowej gmin wiejskich i miejskich. Stąd też ten sam kształt prawny miał mieć
zaprowadzany odtąd samorząd w miastach Galicji. Nie dotyczyło to tylko Krakowa, który posługiwał się
oddzielnym statutem z 1866 roku zmienionym w 1904 roku, i Lwowa, mającego swój statut z 1870 roku.
Jednolitość ustrojowa gmin wiejskich i miejskich nie była jednak konsekwentnie utrzymywana (podstawowe
przepisy z roku 1866 przetrwały do końca autonomii), to normami szczegółowymi wprowadzano zróżnicowanie
ustroju gmin miejskich.

W 1889 roku oddzielną ustawą uregulowano ustrój 30 większych miast (m.in. Jarosławia, Krosna,

Nowego Sącza, Przemyśla, Tarnowa), a w 1896 roku unormowano odrębnie samorząd w ponad 140 miastach i
miasteczkach. Jednak w pozostałych miasteczkach cały czas obowiązywały wprost przepisy z 1866 roku. Tak
samo prawo wyborcze był przez cały czas jednolite dla gmin wiejskich i miejskich. Jedynym wyjątkiem był
Lwów, gdzie wszyscy wyborcy głosowali w jednym kole, a więc wybory były równe, choć niepowszechne.

18

Na czele miast samorządowych stały rady miejskie będące organami uchwalającymi i nadzorującymi.

W zależności od wielkości miasta dysponowały zróżnicowaną ilość członków. Wahała się ona od 18 do 36.
Najliczniejszą radą była rada lwowska, złożona ze 100 radnych oraz w Krakowie licząca 60 członków.
Kadencja rady trwała 6 lat, lecz w jej połowie ustępowała połowa radnych, tak że wybory odbywały się co 3
lata (była to wyraźna różnica w stosunku do gminy wiejskiej). Uprawnienia rad miejskich były analogiczne jak
wiejskich. Swoje kompetencje nadzorcze rady wykonywały za pomocą specjalnie powoływanych komisji.

Władzą wykonawczą w 30 znaczniejszych miastach, jak też w Krakowie i Lwowie, były magistraty,

wybierane na 6 lat spomiędzy członków rady. W miastach mniejszych i miasteczkach funkcje te pełniły
zwierzchności gminne. W miastach większych w składzie magistratu znaleźli się burmistrz z zastępcami i 3
asesorów, a w największych miastach (Lwowie i Krakowie) na czele magistratu stali prezydenci, którzy do
współpracy mieli wiceprezydentów i 20 radców. W magistratach Lwowa i Krakowa znajdowali się urzędnicy
zawodowi. Natomiast zwierzchność gminna składała się z naczelnika gminy, jego zastępcy oraz 2 d 5 asesorów,
którzy działali bezpłatnie. Cechą charakterystyczną było ścisłe rozgraniczenie kompetencji między magistratem
jako organem kolegialnym, a władzami jednoosobowymi (prezydent, burmistrz). Magistraty w odróżnieniu od
zwierzchności gminnych miały szereg uprawnień z poruczonego zakresu działania. Samorząd miejski cieszył
się również większą niezależnością niż samorząd gminny. Nadzór nad nim nie był tak silny, jak nad wiejskim.
Przede wszystkim usunąć burmistrza lub prezydenta można było jedynie w wyniku postępowania
dyscyplinarnego, czego nie przewidywano w przypadku gmin wiejskich. Natomiast tak samo jak we wsiach
określano ustawowo, które uchwały rad miejskich wymagają zatwierdzenia przez organy nadzoru. Sprawy
należące do kompetencji miast obejmowały zarówno własny jak i poruczony zakres działania.

Cechą charakterystyczną stosunków austriackich było określenie obowiązku przynależności każdego

obywatela państwa do jakiejś gminy. Tę przynależność nazywano prawem swojszczyzny. W zawiązku z tym, w
danej gminie podstawową grupę stanowili mieszkańcy do niej przynależni, ale na jej terenie mogli znajdować
się i mieszkańcy nie przynależni. Przynależność do gminy nabywało się przez fakt urodzenia się w niej,
niezależnie od miejsca pobytu. Ponadto przynależność taką mogły nadać władze gminne. Skutkiem
przynależności gminnej było prawo do swobodnego w niej zamieszkiwania, jak też żądania pomocy materialnej
w przypadku ubóstwa. Osoby nie przynależne do gminy dzieliły się na dwie kategorie: tzw. uczestników gminy
i w niej obecnych. Za uczestników gminy uważano tych, którzy posiadali w niej nieruchomość,
przedsiębiorstwo lub wykonywali jakiś zawód i z tych tytułów opłacali podatki bezpośrednie. Wszyscy inni
mieszkańcy gminy traktowani byli jako obcy. Ci ostatni mogli być usuwani z gminy w drodze tzw. szupasu do
gminy własnej przynależności, gdy sprawiali kłopoty natury policyjnej bądź finansowej (włóczęgostwo, brak
stałych dochodów, trudnienie się nierządem itp.).

W gminie wyróżniano też oddzielną kategorię ludzi określanych jako jej obywatele lub członkowie.

Tytuł ten nadawała gmina odrębną decyzją tylko obywatelom austriackim, mężczyznom powyżej 24 roku
życia, nie karanym. Miał on znaczenie prestiżowe, uprawniając do korzystania z istniejących w gminie
zakładów czy fundacji.

Organy samorządu gmin wiejskich:



rada gminna, będąca organem uchwałodawczym i nadzorczym, wybierana na podstawie cenzusu
majątkowego lub wykształcenia,



zwierzchność gminna, będąca organem wykonawczo-zarządzającym,



naczelnik gminy (wójt) – jako jednoosobowy kierownik zarządu.

Rady Gminne wybierane były w drodze niedemokratycznych wyborów, początkowo na okres 3 lat, a od

1884 roku – 6 lat. W jej skład wchodziło od 8 do 36 członków. Do wyborców rady zaliczano mieszkańców
przynależnych i uczestników gminy – tych, którzy opłacali podatki bezpośrednie. Ponadto, prawa wyboru , bez
względu na wnoszone podatki, miały osoby z tytułu cenzusu inteligenckiego (duchowni, urzędnicy państwowi,
emerytowani wojskowi i ludzie z wyższym wykształceniem). Nie było więc to prawo powszechne. Nie było to
również równe prawo wyborcze, ponieważ wyborców dzielono na trzy klasy (koła wyborcze), w zależności od
wysokości wpłacanych podatków. Powstawały w ten sposób koła wyborcze o nierównej liczbie wyborców
(podatników), lecz wybierających taką samą (1/3) liczbę radnych. W pierwszym kole wyborczym znajdowali
się najbogatsi łącznie z inteligencją gminną.

Zwierzchność gminna obejmowała naczelnika gminy (wójta) oraz kilku przysiężnych powoływanych na

trzyletnią kadencję (od roku 1884 – na 6 lat). Wybierała ich rada gminna spośród swoich członków. Naczelnik
jednocześnie przewodniczył radzie gminy. Zakres spraw, w których podejmował samodzielne decyzję,
zapewniał mu w praktyce przewagę nad radą gminy. Wójtowi powierzono także wykonywanie administracji
rządowej w ramach spraw poruczonych (kwestie przekazane do wykonania przez władze państwowe). W

19

szczególności dotyczyło to organizowania wyborów, zawierania ślubów cywilnych, prowadzenia statystyki
ludności, ściągania podatków i poboru do wojska.

Rady gminne wykonywały zadania własne i zlecone przez administrację rządową. Tak zwany własny

zakres działania gminy obejmowała te zagadnienia, które bezpośrednio dotyczyły społeczności gminnej i mogły
zostać załatwione za pomocą własnych środków. Był to przede wszystkim zarząd własnym majątkiem gminy, z
czego wynikało prawo do uchwalania swojego budżetu, jak też nakładania dodatków do podatków
państwowych. Do tego zakresu działań należały również sprawy dróg gminnych, łącznie z możliwością
nakładania robocizn, czyli tzw. szarwarków.

Do zadań własnych zaliczano także kwestie policji miejscowej. Oznaczało to nie tylko czuwanie nad

bezpieczeństwem ludzi i mienia, nad środkami żywności, miarami i wagami, obyczajnością publiczną, ale
również nadzór i przestrzeganie przepisów polowych, targowych, wobec czeladzi i robotników oraz sprawy z
zakresu bezpieczeństwa przeciwpożarowego.

W skład zadań własnych wchodziły też sprawy administracji szkolnictwa i funkcjonowania lokalnych

zakładów dobroczynnych dla ubogich. W obszarze tych spraw decydentem była rada gminna.

W ramach zakresu działania, do gminy należało załatwianie spraw z dziedziny administracji rządowej i

w tych kwestiach zastępowała ona organy państwa. Były to głównie następujące kwestie:



współdziałanie w procedurze wyborczej do organów reprezentacyjnych wszystkich szczebli,



realizowanie prawa swojszczyzny,



czynności związane ze ślubami cywilnymi,



czynności związane ze sprawami meldunkowymi,



spisy ludności,



kwestie związane ze ściąganiem podatków,



pobory do wojska,



czynności dotyczące zdrowia publicznego,



sprawowanie orzecznictwa karno-administracyjnego na terenie gminy.

We wszystkich tych sprawach decydował jednoosobowo naczelnik gminy, wykonując polecenia idące od
władzy wyższej, tj. starosty.

Konsekwencją powyższego podziału zadań gminnych było rozdzielenie funkcji nadzorczych nad organami

gminy. Nadzór nad gminą w sprawach z własnego zakresu działania sprawowały samorządy wyższego stopnia
(wydziały powiatowe bądź Wydział Krajowy), natomiast nad zakresem poruczonym – władze państwowe.
Organy administracji rządowej posiadały też prawo badania decyzji i zarządzeń gminnych także zakresie ich
własnego działania, ale wyłącznie z punktu widzenia ich zgodności z prawem pod względem legalności - nie
celowości. Ponadto, opierano się o zasadę samodzielności gminy we własnym zakresie działania. Oznaczało to,
że chociaż samorządowe organy wyższe mogły kontrolować postanowienia gminne zarówno pod względem
legalności, jak i celowości, to samo zatwierdzenie uchwał organów gminnych należało do rzadkości i mogło
mieć miejsce tylko w wyraźnie ustawowo wskazanych przypadkach. Ingerencja ta obejmowała głównie sferę
spraw majątkowych. W zakresie spraw powierzonych naczelnik gminy odpowiadał za swoje działania przed
starostą. Ten skomplikowany i często zazębiający się zakres czynności, przy jednoczesnych dużych
uprawnieniach naczelnika w aparacie gminnym, powodował istotny wpływ władz rządowych na samorząd
wiejski.

Z instytucji nadzoru nad gminami wynikało prawo obywateli do zaskarżania decyzji organów gminnych do

władz wyższych. W zależności od kategorii sprawy, skargi można było wnosić do instytucji samorządowych
wyższego stopnia (w sprawach z własnego zakresu działania) lub do władz administracyjnych (w zakresie
poruczonym).

Prawa i wolności obywatelskie

Problemem, któremu czoła zmuszona była stawić wielonarodowościowa monarchia, było

równouprawnienie narodów. Władze wiedeńskie z cesarzem na czele deklarowały takie hasła, lecz ich efekty
ograniczały się do zaprowadzenia w szerszym niż dawniej zakresie języków krajowych w urzędach, sądach i
szkołach.

W znaczącym wymiarze prawa i wolności obywatelskie uwzględniała Konstytucja marcowa z 1849

roku wraz z wydanym dla krajów austriackich oddzielnym patentem o prawach politycznych. Wolności te
jednak zniesiono patentem z 31 grudnia 1851 roku. Pozostawiono wyłącznie zasady równości wobec prawa.
Utrzymanie tych praw przyniosło likwidację chłopskich stosunków poddańczych i powiązanych z nimi
świadczeń. Od tego czasu do 1860 roku przepisami szczegółowymi konsekwentnie reglamentowano wolności
obywatelskie, głównie w sferze wolności prasy (policja uzyskała swobodne prawo zamykania wszelkich

20

wydawnictw), wolności zgromadzeń i stowarzyszeń (funkcjonowanie organizacji zależało od koncesji władzy),
wolności sumienia i wyznania.

W 1855 roku Austria zawarła konkordat z Watykanem, który zapewniał kościołowi

rzymskokatolickiemu uprzywilejowaną pozycję. Gwarantował on autonomię wewnętrzną Kościoła i jego
nadzór nad szkołami ludowymi, istnienie cenzury duchownej.

W sferze równouprawnienia narodowego zanikły pewne preferencje dla języków krajowych i

powrócono do obowiązku używania wyłącznie języka niemieckiego w szeroko rozumianym aparacie
państwowym.

Wejście w 1860 roku Austrii na drogę rządów konstytucyjnych przyniosło powrót praw i wolności

obywatelskich, tym razem już na stałe, bo do końca istnienia monarchii. Dwa akty fundamentalne, tj. dyplom
październikowy i patent lutowy, stały na stanowisku równości wszystkich wobec prawa oraz wolności sumienia
i wyznania. Akty te stanowiły punkt wyjścia do uregulowania w oddzielnych ustawach zasadniczych katalogu
praw i wolności, które dotyczyły także mieszkańców Galicji.

Już w 1862 roku parlament uchwalił przepisy o wolności osobistej, o nietykalności mieszkania, o

wolności prasy. W 1867 roku zostało ogłoszono prawo o stowarzyszeniach. Według tego prawa i konstytucji
grudniowej z tego samego roku obywatelom przysługiwały uprawnienia do zgromadzania się i zakładania
stowarzyszeń bez ograniczeń. Odbycie zgromadzenia bądź utworzenie stowarzyszenia wymagało jedynie
zgłoszenia właściwym władzom – bez wymogu ich zatwierdzania. Władze, przy przyjmowaniu zgłoszenia,
mogły zakazać powołania stowarzyszenia, stwierdzając jego niezgodność z prawem bądź iż jego
funkcjonowanie będzie zagrażać państwu. W ten sam sposób mogły zabronić odbycia zgromadzenia, jeśli
uznały jego cel za sprzeczny z ustawami karnymi lub jego odbycie zagraża bezpieczeństwu publicznemu albo
publicznemu dobru. Były to elementy nadzoru ze strony państwa nad stowarzyszeniami lub zgromadzeniami.
Ta wolność stała się w Galicji podstawą ożywionego ruchu politycznego i społeczno-kulturalnego, naukowego.

Austria stała się krajem względnie nowoczesnym i liberalnym w następstwie przyjęcia przez parlament i

podpisania przez cesarza w 1867 roku całej listy praw zwanych konstytucją Grudniową. Określała ona ustrój
polityczny sposób rządzenia państwem, a także podstawowe swobody i wolności polityczne.

Podpisana przez cesarza 21 grudnia 1867 roku konstytucja składała się z kilku ustaw zasadniczych: o

powszechnych prawach obywateli, Trybunale Państwa, władzy sądowniczej, o pełnieniu władzy rządowej i
wykonawczej, o reprezentacji państwa. Akty te gwarantowały obywatelom m.in.:



równość wobec prawa,



równy dostęp do urzędów,



swobodę przesiedlania się osoby i majątku,



wolność emigracji,



nietykalność własności,



wolność nabywania nieruchomości i swobodę dysponowania nimi,



wolność osiedlania się,



wolność zarobkowania,



nietykalność mieszkania,



wolność od poddaństwa i zależności osobistej - wolność osobistą,



tajemnicę korespondencji,



prawo wnoszenia petycji,



prawo stowarzyszania się i zgromadzania,



wolność opinii i prasy wraz z zakazem cenzury,



wolność sumienia i wyznania,



wolność kultu i autonomii prawnie uznanych kościołów i związków religijnych,



wolność nauki i nauczania,



wolność wyboru zawodu



równouprawnienie narodów monarchii, jak też ich prawo do rozwoju i ochrony narodowości i
języka.

Na mocy ustaw grudniowych powołano do życia specjalny sąd, tzw. Trybunał Państwa, do którego

obowiązków należała ochrona nadanych praw i wolności obywatelskich przed nadużyciami władz
administracyjnych. Zasiadali także w nim Polacy m.in. Florian Ziemiałkowski, Stanisław Starzyński. Trybunał
Administracyjny (od 1875 roku) dawał obywatelom możliwość kontroli stosowania prawa przez władze
administracyjne i zaskarżania ich decyzji.

W myśl ustawy zasadniczej z 1867 roku wszystkie narodowości w monarchii habsburskiej zostały

równouprawnione. Oznaczało to, że mają niezbywalne prawo do utrzymywania i pielęgnowania własnej

21

narodowości i języka. Równouprawnienie miało nastąpić w szkole, urzędzie i w życiu publicznym, a państwo
gwarantowało równość wszystkich języków używanych w kraju. Deklarowano również narodowościom prawo
do kształcenia w szkołach publicznych we własnym języku, bez obowiązku nauczania drugiego języka
krajowego. Jednakże pod względem politycznym narody nadal były nierówno traktowane. Występowało to w
systemie wyborczym, zarówno w porządku kurialnym, jak i po zaprowadzeniu w 1907 roku wyborów
powszechnych np. w kurialnych wyborach do sejmu galicyjskiego Ukraińcy stanowiący ponad 40% ludności
kraju posiadali 15% mandatów, a w wyborach powszechnych do parlamentu austriackiego jeden mandat
poselski przypadał na 40 tys. wyborców niemieckich, 52 tys. polskich i 102 tys. ukraińskich. Zachowano też w
życiu publicznym preferencje dla języka niemieckiego. Parlament ogólnoaustriacki obradował w języku
niemieckim, aczkolwiek dopuszczalne było wygłaszanie przemówień, zgłaszanie wniosków i interpelacji
poselskich w językach krajowych. W administracji centralnej oficjalnym językiem urzędowania pozostawał
niemiecki. Wyjątkiem było tu Ministerstwo do spraw Galicji, w którym obowiązywał język polski.

Ustawy konstytucyjne przewidywały, że obok języka niemieckiego, jako ogólnopaństwowego, na

terenie danego kraju będzie obowiązywać oficjalnie język miejscowy ustalany według kryteriów językowo-
etnicznych. Obowiązywać on miał zarówno w organach autonomicznych i samorządowych jak i w administracji
rządowej W Galicji, na mocy przepisów z 1866 roku, język polski stał się urzędowym w Sejmie i Wydziale
Krajowym, łącznie z publikowaniem aktów prawnych. W administracji samorządowej formalnie tylko w
Krakowie i Lwowie uregulowano wówczas status języka polskiego jako urzędowego. Niemniej wszystkie
organy samorządu terytorialnego Galicji używały języka polskiego. Od 1869 roku język polski stała się
wewnętrznym językiem urzędowym w administracji rządowej, łącznie ze skarbową i w sądownictwie.

Równolegle na terenie Galicji zachodziła polonizacja szkolnictwa. Według ustawy z 1867 roku w

szkołach ludowych język nauczania ustalać miał ten, kto utrzymywał daną szkołę. Była to zazwyczaj lokalna
gmina i od jej władz zależał polski charakter szkoły, aczkolwiek cenzusowe prawo wyborcze dawało Polakom
w ginach większe wpływy i możliwości. W szkołach średnich językiem nauczania pozostawał język polski. W
latach siedemdziesiątych zakończono również polonizację szkół wyższych, uniwersytetów we Lwowie i
Krakowie oraz Politechniki Lwowskiej. Powstały też wówczas nowe uczelnie, jak Akademia Rolnicza i
Weterynaryjna we Lwowie i Akademia Sztuk Pięknych w Krakowie.

Po 15 latach reform politycznych Galicja weszła w 40-lecie korzystania z liberalnego ustroju państwa

austriackiego. Wprawdzie utknął na nim program rezolucji z 1868 roku niemniej jednak właśnie nowoczesne
ustawodawstwo konstytucyjne przekształciło Austrię państwo prawne, w którym administracja mogła działać
na podstawie i w ramach ustaw. Korzystała z tego Galicja i jej mieszkańcy, gdyż system ten umożliwiał szeroką
legalną działalność polityczną, społeczną i gospodarczą, co dla polskiego życia narodowego miało podstawowe
znaczenie. Niepowodzenie kampanii rewolucyjnej nie przekreśliło poprzednio uzyskanych koncesji. Galicja
stała się jedyną dzielnicą ziem polskich pod zaborami, w której społeczeństwo polskie nie było zagrożone i
przez więcej niż pół wieku miało możliwość swobodnego rozwoju wszystkich swych struktur, gdy w tym czasie
w Królestwie Polskim czy Wielkopolsce trwała walka z polskością.

W czasie autonomii Galicji wprowadzono instytucje przedstawicielskie i samorządowe oraz

obywatelskie prawa polityczne. Zwiększono uprawnienia Sejmu Krajowego, Wydziału Krajowego,
wprowadzono polską administrację, sądownictwo i szkolnictwo wszystkich szczebli, organizację gminną i
samorząd powiatowy, nadano samorządowe statuty dla Lwowa i Krakowa, ustanowiono Radę Szkolną Krajową,
powstała Akademia Umiejętności w Krakowie, uzyskano w rządzie stanowisko ministra dla Galicji,
namiestnikami mianowano tylko Polaków. Polacy otrzymali mniej niż żądali. Program zawarty w rezolucji z
1868 roku został zrealizowany tylko w części, bez punktu najważniejszego – politycznego wyodrębnienia
Galicji. Ale pamiętać trzeba, że o powodzeniu polityki autonomistów galicyjskich decydowała zarówno
sytuacja wewnętrzna monarchii habsburskiej, jak i splot czynników międzynarodowych. Niemniej władzę
realną w Galicji mieli Polacy.

Rozwój oświaty, nauki i kultury w Galicji

Represje władz zaborczych wobec wyższych uczelni i likwidacja towarzystw naukowych w znacznej

mierze ograniczały rozwój polskiej myśli naukowej w okresie zaborów. Wielu uczonych zostało zmuszonych
do emigracji, inni musieli działać w instytucjach powołanych przez zaborców. Jedyną polską uczelnią, która
trwała bez przerwy był Uniwersytet Jagielloński i Uniwersytet Lwowski, ale nawet ich nie ominęły próby
germanizacji.

Swoboda narodowa, którą otrzymała Galicja wraz z autonomią służyła tym aspektom życia, które były

ważne dla ogółu. Sprzyjała wzrostowi świadomości narodowej i społecznej. Istotne były prawa wolnościowe
zapewnione w Galicji wraz z rozwojem austriackiego konstytucjonalizmu.

Od 1868 roku polityka oświatowa w Galicji zależała od władz autonomicznych zdominowanych przez

Polaków. Najpoważniejszym problemem były finanse oświaty i szkolnictwa wyższego. Na budżecie państwa

22

ciążył obowiązek utrzymywania szkół średnich i wyższych oraz instytucji naukowych. Z budżetu krajowego i
budżetów gmin finansowano szkolnictwo ludowe. Szkolnictwo galicyjskie było chronicznie niedofinansowane.
Przesądzały o tym niskie dochody budżetowe, co było konsekwencją słabego rozwoju gospodarczego kraju. Z
tego powodu jednowioskowe gminy nie potrafiły sprostać wydatkom szkolnym, stan wielu szkół wiejskich był
fatalny, a znaczna część gmin nie posiadała szkół, ponieważ nie mogła ich utrzymać. Przyczyną takiego stanu
rzeczy była również fatalna organizacja gminna. Bez wątpienia dołożono w Galicji wszelkich starań aby
podnieść stan i standard oświaty. Ogromny wpływ miała również ofiarność społeczna, która zasilała system
kształcenia młodzieży szkolnej i oświaty dorosłych. W rozwój oświaty polskie angażowały się również liczne
instytucje (Towarzystwo Przyjaciół Oświaty Ludowej, fundacja Macierzy Polskiej, Towarzystwo Szkoły
Ludowej) oraz kręgi społeczne. U progu autonomii 90% populacji Galicji było analfabetami. Szkolnictwo
ludowe stopniowo, choć powoli, zmieniało ten katastrofalny stan. W wyniku tych działań w 1880 roku odsetek
analfabetów spadł do 81%, w 1900 roku współczynnik ten odnotowano na poziomie 56% , a w 1910 roku było
to już tylko około 40%. Dynamikę spadku udziału analfabetów w populacji Galicji przedstawiono na wykresie:

Dynamika spadku współczynnika analfabetyzmu w Galicji

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

1861

1880

1900

1910

rok

w

sp

.

a

n

a

lf

a

b

e

ty

z

m

u

Autonomia, chociaż dawała tylko namiastkę niepodległości, umożliwiała nieskrępowany rozwój

polskiego szkolnictwa. Opory rządzących konserwatystów hamowały jednak rozbudowę szkolnictwa
podstawowego. Szczególnie wiejskie szkoły ludowe, przeważnie jednoklasowe, pozostawały na niskim
poziomie. Z tego powodu notowano stale wysoki odsetek analfabetów.

Szkoły średnie (gimnazja) były dobrze zorganizowane dzięki należytemu przygotowaniu kadry

nauczycielskiej, kształconej głównie w dwóch uniwersytetach krajowych. Szkoły wychowywały w duchu
przywiązania do dynastii habsburskie i wierności monarchii, ale uczono po polsku, zapoznawano z literaturą
polską. Wykształcenie średnie było głównie humanistyczne, z naciskiem na języki starożytne. Istniały oprócz
tego szkoły realne bardziej nastawione na przedmioty matematyczno-przyrodnicze, ale było ich tylko kilka i nie
cieszyły się uznaniem. Działało również kilkanaście szkół zawodowych, przeważnie przemysłowych.
Szczególne miejsce wśród nich zajmowała szkoła rolnicza w Czernichowie pod Krakowem, która została
założona w 1860 roku.

W Galicji działały także uczelnie wyższe. Przywrócono w nich język polski, jako wykładowy. Stały się

one wkrótce wielkimi ośrodkami nauki i kultury polskiej. Skupiały w swoich szeregach uczonych
pochodzących z całej Polski i przyciągały wiele młodzieży. Większy pod względem liczby słuchaczy był
Uniwersytet Lwowski, chociaż nie miał wydziału lekarskiego. W latach siedemdziesiątych został zupełnie
spolonizowany i mógł wkrótce poszczycić się wybitnymi profesorami, zwłaszcza w dziedzinie nauk
humanistycznych i prawnych. Jeszcze szybciej rozwinął się Uniwersytet Jagielloński, który z podupadającej i
zniemczonej uczelni przekształcił się szybko w pełnowydziałowy (teologia, prawo, medycyna, filozofia)
uniwersytet polski, gdzie wkrótce wykładali znakomici uczeni i przybywała młodzież spoza kordonu.
Znamiennym faktem było utworzenie na obu uniwersytetach katedr historii Polski – w Krakowie już w 1869
roku, którą objął Józef Szujski; we Lwowie w 1887 roku – którą kierował Tadeusz Wojciechowski (wybitny
znawca średniowiecza). W dziedzinie nauk przyrodniczych dużym osiągnięciem dwóch uczonych krakowskich,

23

Karola Olszewskiego i Zygmunta Wróblewskiego, stało się pierwsze w świecie skroplenie składników
powietrza.

W Galicji powstały także inne szkoły wyższe. Dwie z nich zyskały szczególnie duże uznanie:

Politechnika Lwowska – dawna szkoła techniczna przekształcona w 1877 roku w pełnoprawną uczelnię
akademicką, oraz szkoła rolnicza w Dublanach pod Lwowem - otwarta w 1856 roku. Obie te uczelnie
dostarczały gospodarce Galicji doskonałych fachowców.

Dzięki wprowadzeniu języka polskiego do szkół i urzędów w Galicji powstały najkorzystniejsze

warunki rozwoju oświaty, nauki i literatury w porównaniu do zaboru pruskiego i rosyjskiego.

W 1870 roku przywrócono wykłady w języku polskim na Uniwersytecie Jagiellońskim, rok później

wprowadzono je w lwowskiej Akademii Technicznej. 4 lipca 1871 roku postanowieniem carskim język polski
stał się również językiem wykładowym na Uniwersytecie Lwowskim oprócz niemieckiego, łacińskiego i
ukraińskiego. Uniwersytet Lwowski, którego wykładowcami byli wybitni uczeni ustępował tylko
Uniwersytetowi Wiedeńskiemu pod względem liczby studentów.

Sytuacja materialna nauczycieli ludowych była niezwykle ciężka. Polityka finansowa uległa zmianie

dopiero w latach 90-tych. Z budżetu krajowego na cele oświaty, kultury i sztuki zaczęto przeznaczać około
43%, czyli 10-krotnie więcej niż w roku 1871 (było to tylko 4%).

Pod względem rozwoju oświaty – ilości szkół, nauczycieli i odsetka analfabetów – Galicja zajmowała

wśród 13 krajów koronnych 11 miejsce, wyprzedzając jedynie Dalmację i Bukowinę. W 1880 roku w Galicji
było 81% analfabetów, a dwadzieścia lat później 56%.

Szkoły ludowe i średnie w Galicji odegrały ogromną rolę w kształtowaniu świadomości narodowej i

politycznej społeczeństwa polskiego. Istotną rolę w procesie polonizacji odegrały uniwersytety w Krakowie i
Lwowie, a także Towarzystwo Przyjaciół Nauk. Polonizacja szkolnictwa wyższego spowodowała, że nabrało
ono charakteru ogólnopolskiego i było dostępne dla studentów polskich ze wszystkich zaborów. Miało to
szczególne znaczenie dla młodzieży z zaboru rosyjskiego, pozbawionego polskich szkół wyższych (w latach
1875-1900 na Uniwersytecie Jagiellońskim studiowało prawie 8% studentów pochodzących Królestwa i ziem
zabranych).

Rządy absolutne pozostawiły w Galicji 12 gimnazjów ośmioklasowych, 7 czteroklasowych i 2 szkoły

realne (sześcioklasową i trzyklasową). Liczba ich uczniów w roku 1868 (rok objęcia zarządu szkół średnich
przez Radę Szkolną) wynosiła 7 905 (w tym 7 prywatnych gimnazjów żeńskich) – uczących się w nich było
35 810).
W roku 1910/11 gimnazjów publicznych było 86, a szkół realnych 14, czyli w sumie 100 szkół nauczających 40
060 tys. uczniów. Oprócz tego było 17 gimnazjów prywatnych męskich i 13 żeńskich z 4110 uczniami i
uczennicami. Funkcjonowały również 2 licea żeńskie z 1 312 uczennicami.

W 1871 roku założono 9 seminariów dla nauczycieli ludowych (6 męskich i 3 żeńskie), które kształciły

1300 uczennic i uczniów. W 1910/11 istniało już 18 seminariów posiadających 4 631 pobierających naukę.
Oprócz tego było 8 seminariów prywatnych. Przed samą wojną liczba seminariów wzrosła do 33 ( w tym 12
prywatnych).

Dwa uniwersytety (krakowski i lwowski) miały w roku 1880/81 – 1822 słuchaczy (756 i 1066), w roku

zaś 1911/12 liczba ich wynosiła 8088 (2827 i 5261). Kadra nauczycielska (profesorów, docentów, lektorów)
liczyła w roku 1880/81 – 148 osób, natomiast w 1911/12 liczba ich wzrosła do 409.

Politechnika lwowska w roku 1880/81 posiadała 216 słuchaczy, zaś w roku 1911/12 było ich 1803.

Liczba wykładowców wrosła w tym czasie z 45 do 128.

Szczególną uwagę zwrócić należy na olbrzymi postęp w dziedzinie szkolnictwa ludowego. Galicja

posiadała 6243 gmin, w których w roku 1868 było 2476 szkół ludowych różnego rodzaju (4-klasowych,
trywialnych z jednym nauczycielem, parafialnych i klasztornych). W 1898 roku było ich 4 117, w 1902 roku –
4 486, w 1906 roku – 4 902, a w 1913 – 5 963.

Na początku 1914 roku Rada Szkolna wydała zawiadomienie, że tylko w 24 gminach nie ma szkół i są

to gminy, w których liczba dzieci w wieku szkolnym waha się od 15 do 30 osób.

Liczba uczących się dzieci w roku 1871 wynosiła 156 015. W 1898 roku na naukę codzienną

uczęszczało 660 649 dzieci, a w 1907 roku liczba to wzrosła do 953 499. W roku 1913 roku liczba ta osiągnęła
poziom 1 152 048 uczniów. Ponadto do szkół dopełniających (po ukończeniu nauki codziennej) w roku 1913
uczęszczało 216 778 dzieci, co oznacza, że w 1913 roku liczba dzieci pobierających naukę publiczną w zakresie
szkoły ludowej wynosiła 1 368 826.

Równolegle z rozwojem oświaty na różnych szczeblach szkół nastąpiło ożywienie badań naukowych,

głównie w dyscyplinach humanistycznych – ważnych dla kultury narodowej. Doniosłym wydarzeniem stało się
otwarcie w Krakowie Akademii Umiejętności w 1873 roku. Była ona najwyższą polską instytucją naukową
skupiającą uczonych bez względu na przynależność narodową, a więc praktycznie międzyzaborową

24

(nieformalnie). Akademia zajęła się działalnością wydawniczą na dużą skalę, a w 1880 roku, w 400 rocznicę
śmierci Jana Długosza, zorganizowała zjazd naukowy.

Drugim ośrodkiem badań naukowych był Lwów. W mieście tym uczeni skupiali się wokół Zakładu

Narodowego im. Ossolińskich i jego bardzo bogatej biblioteki. Zakład został powołany do życia jeszcze w 1817
roku. Odrodził się po 1869, a kiedy jego dyrektorem został Wojciech Kętrzyński przeżywał rozkwit. We
Lwowie powstały też i miały swą siedzibę inne towarzystwa naukowe (istniejącymi do dziś): Polskie
Towarzystwo Przyrodników im. Kopernika (powstałe w 1875 roku) i Towarzystwo Historyczne (założone w
1886 roku).

W Galicji rozwijała się również literatura, głównie satyryczno-obyczajowa - w powieściach

mieszkającego we Lwowie Jana Lama i przede wszystkim w komediach tworzącego w Krakowie Michała
Bałuckiego. Po powstaniu styczniowym osiadł w Krakowie i tutaj zmarł Adam Asnyk, którego poezja
propagowała wiarę w postęp cywilizacyjny. Mniejszą wartością artystyczną, lecz większą popularnością
odznaczały się utwory Ludwika Anczyca, założyciela zasłużonej drukarni krakowskiej. Jest on autorem znanej
pieśni powstańczej „Hej, strzelcy wraz, nad nami orzeł biały” i sztuki „Kościuszko pod Racławicami” grywanej
latami w teatrach galicyjskich.

Oprócz oświaty, nauki i literatury rozkwitło w Galicji życie teatralne. Pomimo, że niewiele osób było

stać na regularne uczęszczanie na przedstawienia (co zmuszało do częstej zmiany repertuaru), teatry były
organizowane na wysokim poziomie artystycznym. Takim przykładem może być teatr we Lwowie (gdzie
działała także opera) i scena krakowska. W Krakowie wystawiano utwory najwybitniejszych dramaturgów
polskich (Słowacki, Fredro), wielkiej klasyki światowej (Szekspir) oraz autorów współczesnych. Grało wielu
znakomitych aktorów, między innymi urodzona w Krakowie Helena Modrzejewska.

Twórczość artystyczna nawiązywała do przeszłości narodowej. Malarstwo historyczne uprawiał tutaj

Juliusz Kossak mieszkający w Krakowie od 1869 roku i przede wszystkim Jan Matejko, długoletni dyrektor
krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych. Jego wielkie płótna, przedstawiające najważniejsze wydarzenia i postaci z
historii Polski, przyniosły mu wielką popularność, a masowo oglądane i reprodukowane przyczyniły się do
rozwijania patriotyzmu.

Polacy osiągnąwszy stosunkowo szeroki zakres swobód politycznych w Galicji, mogli kultywować

tradycje narodowe i organizować obchody rocznic historycznych inaczej niż w dwu pozostałych zaborach.

Kult przeszłości narodowej przejawiał się także w szacunku dla pamiątek narodowych. Dbano o zbiory

muzealne, a w 1879 roku utworzono w Krakowie Muzeum Narodowe.

Obchody patriotyczne rozpoczęto już w 1869 roku przy niezbyt chętnym stosunku władz. Wtedy to, z

okazji 300 rocznicy unii lubelskiej we Lwowie wzniesiono kopiec na Górze Zamkowej. W Krakowie urządzono
bardzo uroczyście powtórny pogrzeb Kazimierza Wielkiego, po odkryciu jego szczątków w katedrze
wawelskiej. Stało się to początkiem obchodów historycznych, jubileuszów i uroczystych pogrzebów
odbywanych szczególnie w Krakowie, najczęściej z udziałem delegacji z różnych części Polski – w miarę jak na
to pozwalała aktualna sytuacja polityczna. Takim świętem był jubileusz 50-lecia twórczości Józefa Ignacego
Kraszewskiego w 1879 roku , obchód 400-lecia śmierci Długosza w 1880 roku, połączony z inauguracją w
krypcie na Skałce „grobów zasłużonych”, oraz 200-lecie odsieczy wiedeńskiej w 1883 roku i wreszcie
sprowadzenie na Wawel zwłok Adama Mickiewicza w 1890 roku. Kraków stawał się w ten sposób symbolem
trwałości kultury polskiej, coraz chętniej odwiedzanym z pobudek patriotycznych przez Polaków z różnych
dzielnic.

Utworzenie trójstopniowego samorządu szkolnego

W związku z zaprowadzoną w Galicji autonomią i w konsekwencji polonizacją szkolnictwa, powołano

do życia odrębny pion władz szkolnych. Miało to miejsce w latach 1867 – 1873. Stworzono wówczas system
zarządzania szkołami (oprócz szkolnictwa wyższego), który na trzech szczeblach mieścił w sobie organy
kolegialne i „mieszane”, gdyż uczestniczyli w nich przedstawiciele władz rządowych, autonomicznych,
samorządowych, wyznań religijnych i nauczycielstwa. Struktura ta składała się z : Krajowej Rady Szkolnej,
okręgowych rad szkolnych i miejscowych rad szkolnych.

Rada Szkolna Krajowa

Rada Szkolna Krajowa była wyjątkowym organem władzy. Była odrębną instytucją na poły państwową,

na poły autonomiczną powołaną do życia decyzją cesarza w 1867 roku. Należała ona do szczególnych
instytucji samorządowych. Na jej czele stał z urzędu namiestnik Galicji jako jej prezydent, zastępowany
zazwyczaj przez wiceprezydenta Rady, którym najczęściej był profesor któregoś z galicyjskich uniwersytetów i
który faktycznie kierował Radą. Rada liczyła 11 członków, w tym tylko 2 nauczycieli. W jej skład wchodzili
członkowie mianowani przez cesarza. W śród nich byli: referendarz namiestnictwa do spraw szkolnych, dwaj
inspektorzy szkolni nominowani przez namiestnika, członek Wydziału Krajowego, dwaj duchowni

25

(rzymskokatolicki i greckokatolicki), dwaj reprezentanci nauki i po jednym przedstawicielu rad miejskich
Lwowa i Krakowa. W 1905 roku rozszerzono Radę o dwóch członków Wydziału Krajowego (w tym jeden
musiał być Ukraińcem), trzech duchownych (ormiańskiego, protestanckiego i żydowskiego) i o czterech
reprezentantów nauczycieli (w tym dwóch Ukraińców).

Rada bezpośrednio i przez podległe jej rady szkolne okręgowe (w zasadzie w powiatach) i gminne

kierowała całością szkolnictwa ludowego i średniego (łącznie z prawem nominowania dyrektorów i nauczycieli
szkół ludowych), później także zawodowymi, w granicach obowiązujących ustaw i rozporządzeń
ogólnopaństwowych. Nie podlegały jej uniwersytety, które podporządkowane były bezpośrednio Ministerstwu
Oświaty w Wiedniu.

Rada sporządzała budżet całego szkolnictwa w kraju, a Sejmowi Krajowemu przedkładała coroczne

sprawozdania ze stanu szkolnictwa w Galicji. Jej kompetencje uległy zwiększeniu po roku 1907, zwłaszcza w
sprawach personalnych. Mogła odtąd nominować nauczycieli szkół średnich, a także opiniować obsadę
stanowisk inspektorów szkolnych i dyrektorów szkół średnich. Ponadto do niej należało opracowywanie
programów nauczania i wydawanie zgody na obowiązujące podręczniki.

Kontrola nad Radą należała do kompetencji Sejmu Krajowego.

W latach 1867-1875 Rada Szkolna prowadziła bardzo ożywioną działalność. Zakładano szkoły realne

(średnie techniczne) i seminaria nauczycielskie, rozpisano konkursy na nowe podręczniki. Obcych nauczycieli
zastąpiono krajowymi oraz wprowadzono do szkół język polski i ukraiński. Od 1873 roku nauka w klasowej
szkole elementarnej (zwanej ludową) dla dzieci od 6 do 12 lat była, przynajmniej według obowiązujących
przepisów, obowiązkowa i bezpłatna. Na początku lat 80-tych podzielono szkoły elementarne na trzyklasowe
wiejskie i czteroklasowe miejskie. Utrudniało to młodzieży wiejskiej dostęp do gimnazjów.

Pracami Rady Szkolnej kierował Agenor Gołuchowski. Miał on do pomocy wybitnych pedagogów,

takich jak Euzebiusz Czerkawski i Zygmunt Sawczyński. Po śmierci Gołuchowskiego działalność Rady
podupadła. Dopiero w 1890 roku sytuacja oświaty zdecydowanie poprawiła się gdy na jej czele stanął Michał
Bobrzyński. Rozbudował on szkolnictwo ludowe tworząc dodatkowo jednoklasowe szkoły wiejskie.


PODSUMOWANIE

Położenie Galicji było zdecydowanie inne niż np. Królestwa Polskiego. Była ona częścią składową

państwa austriackiego o statusie kraju koronnego, ale sama Austria pozostawała państwem konstytucyjnym, w
którym istniały prawa obywatelskie, wolność stowarzyszeń, w tym również i politycznych, były możliwości
jawnego i legalnego politycznego organizowania społeczeństwa, także polskiego. Wyrazem tego niech
pozostanie żywa działalność wszystkich kierunków i odłamów życia społeczno-politycznego - od narodowych
demokratów, poprzez intensywny ruch ludowy, do poczynań socjalistycznych.

Istotne były prawa wolnościowe, zapewniane w Galicji w miarę zdobyczy ogólnoaustriackiego

konstytucjonalizmu. Umożliwiały one jawne polskie życie polityczne, stwarzając oparcie dla poczynań
narodowych także w innych zaborach. W autonomicznej Galicji umożliwiono rozwój życia narodowego:
językiem wykładowym w szkołach elementarnych, średnich i wyższych był język polski. Język ojczysty był
również językiem urzędowania sądów, administracji rządowej i samorządowej.

Autonomia galicyjska otworzyła przed Polakami możliwość rozwoju oświaty i literatury, a przed

wszystkim nauki. W latach 1864-1914 Galicja była jedyną dzielnicą Polski, gdzie można było oficjalnie
zakładać i rozwijać polskie placówki kulturalne i naukowe, jak np. polskie uniwersytety, czy krakowska
akademia umiejętności.

W przeciwieństwie do pozostałych dwóch zaborów, w Galicji mogły powstawać polskie organizacje i

polskojęzyczna prasa. Praktycznie nie istniała cenzura. Kwitło życie kulturalne i sztuka. Powstawały teatry. W
Krakowie tworzyli wielcy malarze, jak Jan Matejko, Józef Chełmoński, Józef i Wojciech Kossakowie. Tutaj
tworzył Stanisław Wyspiański. Do dzisiaj ich dorobek artystyczny jest jednym z największych osiągnięć
polskiej kultury i sztuki.

Dzięki autonomii w Galicji powstały nieporównywalnie korzystniejsze niż w innych zaborach warunki

prowadzenia przez Polaków normalnej aktywności politycznej. W Galicji powstał ruch ludowy, najprężniej
działały polskie partie. Przy braku własnego państwa tym większa była rola organizacji polskich,
reprezentujących i broniących interesów ludności polskiej albo zastępujących po części aparat państwowy.
Wpływały one też , w miarę możliwości, na pomyślną dla polskości interpretację prawa państw zaborczych, na
tworzenie norm krajowych lub zwyczajowych. Rosła rola zarówno polskich polityków, jak i ekonomistów,
prawników, czy pedagogów.

Dorobek społeczny, kulturalno-oświatowy, naukowy i ekonomiczny okazał się niezwykle ważnym,

kiedy po odzyskaniu niepodległości wskrzeszone państwo potrzebowało wykształconych kadr i
doświadczonych polityków. Na tereny Galicji uciekali zagrożeni aresztowaniami polscy politycy i działacze

26

niepodległościowi z pozostałych zaborów. W Galicji powstały także pierwsze organizacje paramilitarne, które
stanowiły zalążek polskiego wojska. Wszystko to sprawiło, że

Galicja

okazała się zaborem, od którego

rozpoczęło się jednoczenie rozbitego przez zaborców państwa polskiego.

Administracja własna mniej lub bardziej polska – to wskaźnik stanu państwa. Wskaźnik siły lub

słabości jego narodu. Państwo rośnie w siłę, kiedy doskonali się administracja i upada wraz z jej upadkiem.
Sprawny aparat administracyjny jest niezbędnym elementem w budowie, a tym bardziej w odbudowie państwa.

Stworzono prawne możliwości swobodnego rozwoju kultury i oświaty. Nastąpił bujny rozwój życia

artystycznego i naukowego, a także czasopiśmiennictwa. W tych warunkach możliwe było kontynuowanie
tradycji narodowych. Wprowadzona od 1867 roku wolność stowarzyszeń i zgromadzeń umożliwiła rozwój
organizacji politycznych w Galicji. Politycy uzyskiwali doświadczenie w toku prac parlamentarnych. Wielu
Polaków zajmował najwyższe stanowiska w monarchii austro-węgierskiej (ministrów, premierów).
Umiejętności i doświadczenia Polaków z Galicji okazały się przydatne przy organizacji aparatu państwowego
po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w 1918 roku.

Uwzględniając te wszystkie aspekty należy podkreślić, że zabór austriacki był zaborem najlżejszym

(zwłaszcza po 1896 roku). Warunki, jakie w nim panowały, umożliwiały względnie swobodny rozwój
przemysłu i szkolnictwa. Moim zdaniem Galicja w dobie autonomii stanowiła zaplecze kulturalne, gospodarcze
i przemysłowe przyszłej, niepodległej już Polski. Można zaryzykować stwierdzenie, że w ogromnej mierze
dzięki

Galicji

polskość

przetrwała

okres

zaborów

niekoniecznie

w

stanie

„hibernacji”.