Józef Ignacy Kraszewski

LATARNIA CZARNOKSIĘSKA

Obrazy naszych czasów

Spis treści

PRZEDMOWA AUTORA DO DRUGIEGO WYDANIA

TOM I

ROZDZIAŁ PIERWSZY W KTÓRYM MOWA O TYTULE KSIĄŻKI; KTO CHCE,

NIECH GO NAZWIE — PRZEMOWĄ

ROZDZIAŁ DRUGI W KTÓRYM CZYTELNIK POZNAJE DWÓCH PIERWSZYCH

BOHATERÓW POWIEŚCI

ROZDZIAŁ TRZECI CO SIĘ DZIAŁO W BIAŁYM PAŁACYKU, KTÓRY STAŚ

WIDZIAŁ Z OKNA — O DWÓCH HRABIACH I JEDNEJ HRABINIE

ROZDZIAŁ CZWARTY GOŚCIE U HRABIOSTWA

ROZDZIAŁ PIĄTY O PANU MARSZAŁKU, PANI MARSZAŁKOWEJ PANNIE

MARSZAŁKOWNIE I WIELU INNYCH

ROZDZIAŁ SZÓSTY KSIĄŻĘ MYŚLIWY

ROZDZIAŁ SIÓDMY HRABINA — STARY KSIĄŻĘ — GOŚCIE U AUGUSTA

ROZDZIAŁ ÓSMY POLOWANIE SZLACHECKIE

ROZDZIAŁ DZIEWIĄTY ŚW. EDWARD

TOM II

ROZDZIAŁ PIERWSZY ZAGADKA, KTÓRĄ ŁATWO ODGADNĄĆ

ROZDZIAŁ DRUGI DWÓCH PRAWNIKÓW — JEDNA SPRAWA

ROZDZIAŁ TRZECI STAŚ ROZWIĄZAŁ ZAGADKĘ — PANI PUŁKOWNIKOWA

ROZDZIAŁ CZWARTY HISTORIA SAWKI

ROZDZIAŁ PIĄTY DALSZY CIĄG POPRZEDZAJĄCEGO

ROZDZIAŁ SZÓSTY SZCZĘŚLIWY STAŚ — BIEDNY STAŚ

TOM III

ROZDZIAŁ PIERWSZY KONTRAKTA DUBIEŃSKIE

ROZDZIAŁ DRUGI JESZCZE KONTRAKTA

ROZDZIAŁ TRZECI KTÓRY CHCE SIĘ NAZWAĆ DRAMATYCZNYM

ROZDZIAŁ CZWARTY DALSZY CIĄG POPRZEDZAJĄCEGO

ROZDZIAŁ PIĄTY W KIJOWIE

TOM IV

ROZDZIAŁ PIERWSZY STARY DOM PAŃSKI

ROZDZIAŁ DRUGI JULIA — MAJĄTEK ROZBIOROWY

ROZDZIAŁ TRZECI JULIA — DOKTOROWIE — PAN HRABIA

ROZDZIAŁ CZWARTY DOM PANI PREZESOWEJ — WYBORY

ROZDZIAŁ PIĄTY NATALIA — JULIA

ROZDZIAŁ SZÓSTY OSTATEK POWIEŚCI

PRZEDMOWA AUTORA DO DRUGIEGO WYDANIA

Latarnia czarnoksięska, jak sam jej tytuł wskazuje, miała być w myśli autora wiernym

obrazem Wołynia około roku 1842. Celem jej było typy wybitniejsze, stosunki miejscowe, życie i
prądy bieżące odwzorować wiernie, nie schodząc nigdy do fotografii żywych wzorów i unikając
osobistości. Pomimo tego starania niejedna z postaci Latarni po kilku miała kandydatów do
prototypu. Wskazywano wzory i sprzeczano się, kogo chciał autor odmalować... Autor malował —
społeczność. — Między innymi pamiętamy kilku marszałków pomówionych niesłusznie, że do
portretu pozowali — choć nań się wszyscy składali po trosze.

Od roku 1842 do 1859 — do 1872 Wołyń się zmienił do niepoznania. W pierwszej z tych

epok o siłach i trudzie własnym dążąc do reform i ulepszeń, w drugiej — ulegając z góry
płynącemu przeobrażeniu. Kto pamięta Dubno w 1842 czasu kontraktów i Żytomierz w tych latach,
potem w 1859, a nareszcie przypatrzy się, czym one są dzisiaj, przyzna, że rzadko gdzie tak zupełny
przewrót tak rychło się mógł dokonać.

Od roku 1842 do 1859 walką wewnętrzną okupywał się postęp, wykształcenie,

zaszczepienie pojęć nowych, zdobycze, które wprędce stracić znów miano. Wołyń miał dobrą wolę
i szedł ofiarnie ku reformom, choć nie bez oporu, boju i trudu. W tym czasie autor Latarni patrzył
nań, żył tu i w pracach brał, choć niewielki, udział. Chwilę ich rozpoczęcia maluje Latarnia.
Historia Sawki była niejako przedmową do świtającej sprawy inwentarzów i oczynszowania.
Obraz, jakąkolwiek on ma wartość, jest prawdziwym, typy i postacie wzię- te z rzeczywistości.
Dziś to wszystko należy do przeszłości, której drobna kartka może być i to wierne jej odbicie.

Latarnia czarnoksięska tłumaczona była na język czeski.

Drezno, luty 1872.

TOM I

ROZDZIAŁ PIERWSZY W KTÓRYM MOWA O TYTULE
KSIĄŻKI; KTO CHCE, NIECH GO NAZWIE — PRZEMOWĄ

Przypuszczam, szanowny czytelniku, żeś na nieszczęście urodził się pod gwiazdą moją lub

nieoszacowanego owego Nunez, poety, o którym niemało nam naprawił Le Sage w Idzim, Blasie z
Santillany; przypuszczam (na chwilę), że utworzyłeś, urodziłeś, wyklepałeś, zszyłeś lub
wymęczyłeś dzieło, lub że je masz dopiero w głowie i gotów jesteś porodzić. Co cię w takim razie
najsrożej i najdokuczliwiej obchodzić będzie? Podobno danie mu tytułu, nieprawdaż? Tytuł książki
to imię dziecięcia. Dobrze to dzieciom, co się z gotowymi imionami rodzą, ale te biedne książki, co
to kłopotu, nim się ochrzci nowo narodzoną!

Bo mówcie sobie co chcecie, tytuł rzecz nieobojętna! A miło by ci było, żeby twój syn zwał

się Pankracym albo Agapitem, a córka urodziła się na Hermenegildę? — Toż samo z dziełem;
można mu narzucić, co do głowy przypłynie, ale aby mu to pomagało, że się nie wiedzieć jak
nazywać będzie, albo nawet nie szkodziło — nie powiem. Jesteście więc, szanowni czytelnicy moi,
przekonani, że tytuł rzecz nieobojętna; a tym samym nie będziecie się już dziwili, gdy wam
tajemnicę moją powiem. Wszak to ta nieszczęsna książka, którą macie przed sobą, miała przed i po
urodzeniu ze sześć różnych tytułów, w których zawsze zdawało mi się, że jej nie do twarzy.

Jeden był zanadto dobitny, drugi za słaby, trzeci zbyt przypominał cudzy koncept jakiś,

czwarty był za długi; nad każdym począwszy się zastanawiać, dopatrzyłem w nim niedogodności.

Byłem w wielkim kłopocie i żałowałem, że nie było nawet kucharki, której bym rady, jak

ktoś ze starszych braci, mógł zasięgnąć. Oddany sam sobie, rzucony na pastwę własnym pomysłom,
męczyłem się niesłychanie i regularnie co trzy dni nowy tytuł tworzyłem, wynosiłem na postument,
inaugurowałem; i co trzy dni znowu go detronizowałem. Uważcie tylko, co napsułem papieru, bo za
każdym razem, ażeby upewnić panowanie nowego tytułu, wypisywałem go wielkimi literami na
półarkuszu, który później szedł na zapalenie fajki. Walka ta trwała tak długo, że wreszcie,
zniecierpliwiony, postanowiłem... zostawić książkę bez tytułu i napisać na okładce wielkimi
egipskimi literami:

KSIĄŻKA BEZ TYTUŁU

Z dodatkiem — przez autora bez tytułu. Kto wie, może by to było uszło u ludzi za wielki

dowcip, bo co to czasem u nas za dowcip nie uchodzi]

Ale wkrótce zastanowiłem się i zacząłem lękać, że gotowa by książka taka zostać nie

czytaną w księgarni, czego znowu, mimo największej mojej autorskiej skromności, wcale bym
sobie nie życzył.

Nowe tedy kłopoty, nowe namysły...

Dobrze bo to powieści dać tytuł od imienia bohatera, od głównego wypadku, od zasadnej

myśli lub tym podobne; ale książce, w której nie ma bohatera, a raczej jest ich tylu, że nie wiadomo,
którego z nich za naczelnego wodza wybrać; książce, w której tyle wypadków i powieści
poplątanych, jaki dać tytuł, proszę? Traciłem głowę i było czego; przyszło do tego, że jak inni
pisarze rozumowania i dowody swoje, ja tytuł chciałem ukraść, co się grzeczniej nazywa pożyczyć,
a w języku autorskim swoje dobro odebrać* — ale wstyd mnie wziął kraść tytuł, a raczej przyszła
uwaga, że gdyby już na złodziejstwo się puszczać, toć lepiej ręce uwalać cudzą myśl
przywłaszczając niż tytuł... I tak znowu chodziłem w oczekiwaniu szczęśliwego porodzenia tytułu.

*. On prend son bien partout, ou on le trouve. Moliérre. (Przyp. aut.).

Śmiejcie się, nieprzyjaźni, płaczcie, przyjaciele — stan to był okropny. Nic robić nie

mogłem, za wszystkom chwytał i wszystko rzucałem, gniewałem się na słońce, że świeciło, na noc,

że była ciemna, na sługi, że mi się snuli przed oczyma, na siebie najbardziej, żem nie mógł znaleźć
tytułu.

A jak srogie czyniłem sobie wyrzuty, stanąwszy przed półką zastawioną kilkudziesięcią

tomami moich pism i pisemek, jakem siebie upokarzał, jak z błotem mieszał! Tego wam nie
powiem, bobyście się dowiedzieli rzeczy, z których gotowi byście korzystać przy zdarzonej
okoliczności.

Zmęczony w końcu, usiadłem; podparłem się ma dłoni zupełnie jak ów sławny posąg

Michała Anioła, który do tej pory także tytułu zapewne w głowie szuka, że siedzi tak uporczywie
podparty, i począłem rozważać, jaki to ja byłem szczęśliwy, póki nie pisałem! Cofałem się tedy
myślą, a cofać musiałem daleko, bo nie dziś to ani wczoraj, jak piszę, o czym wiecie doskonale,
bom wam dokuczył nieraz (za co pozwolicie przynajmniej się przeprosić) tym nieustannym
pisaniem.

Poszedłem tedy myślą daleko, ach! aż do tego zaczarowanego kraju, do tej młodości, za

którą jak pierwsi rodzice za rajem oglądamy się nieustannie i zawsze u wrót jej zapartych widzimy
anioła z płomienistym mieczem... O! nie wrócim tam nigdy, nigdy... Takim był szczęśliwy moimi
wspomnieniami, że zapomniałem nawet o tytule... I chodziłem myślą po raju, aby mnie choć woń
od jego czarownych ogrodów zaleciała! I przypomniałem sobie wszystko dziecinne: zabawki,
swawole, naukę i miejsca, i osoby.

Zdało mi się, że mnie jeszcze święta moja najpierwsza nauczycielka uczyła czytać na

czerwonych literach kalendarza, żem sobie robił zielony ogródek wśród pokoju z gałązek starych
jodeł romanowskiego ogrodu, żem ustawiał moje domy drewniane, porcelanowe pieski i
ołowianych żołnierzy. Wtem zaczęło zmierzchać w moim marzeniu; słychać było ciche
odmawianie pacierzy staruszki, szum drzew w ogrodzie, a ja myślałem, siedząc na kanapie, czym
się będę bawił wieczo- rem przy świecy. — I powiedziałem sobie: „Będziemy się bawili latarnią
czarnoksięską". Ale ledwie tych stów domówiłem, wyrwałem się z marzenia jak Archimedes z
wanny i zakrzyczałem jak on: „Eureka!"

W istocie, tytuł był znaleziony.

A tytuł, mówcie sobie, co chcecie, doskonały, bo w mojej powieści — jak w czarnoksięskiej

latarni — będzie wszystkiego po trosze: i szlachty, i panów, i świeckich; i duchownych, i literatów,
i gospodarzy, i prawników, i lekarzy... — i ty będziesz, szanowny czytelniku, i ja, który przez
grzeczność piszę się twoim najniższym sługą, ale służę ci podobno jak wszyscy, którzy się piszą
najniższymi sługami, a służą całe życie tylko samym sobie!

Napisawszy tytuł na półarkuszu, dałem sobie słowo honoru, że go nie odmienię — widzicie,

żem go święcie dotrzymał, i właśnie, żeby się z tym pochwalić, napisałem ten rozdział, który z
wielką zapewne twoją pociechą, czytelniku, na tym się kończy.

ROZDZIAŁ DRUGI W KTÓRYM CZYTELNIK POZNAJE
DWÓCH PIERWSZYCH BOHATERÓW POWIEŚCI

Widzicie ten piękny dom na wzgórzu stojący? Co za prostota pełna smaku w jego budowie,

jak dobrze widać od razu, że właściciel zamożny, regularny, myślący i ceniący piękne człowiek.
Obrał miejsce na sadybę prześliczne, gotowego wdzięcznego ogrodu dostarczył mu las, łąka i przez
łąkę płynąca rzeka; nie potrzebował sadzić klombów, na których wzrost czeka się wieki, poglądając
na wyschłe latorośle, dosadził tylko krzewy dziś już bujające i kwitnące, kwiaty przewybornie
dobrane, wypielęgnował trawniki i cieszy się ogrodem tym piękniejszym, że plan jego sam Bóg
przy stworzeniu nakreślił. A dom — co za czystość dokoła, jaki porządek, jaka wygoda, jaka
cichość przy nim, zwiastująca dobre urządzenie, jak wszystko zda się na swoim miejscu! Wejdźmy
do środka; nie oszukała nas powierzchowność: ten sam porządek, wygodę, wdzięk znajdujemy
wewnątrz. Nie ma ozdób zbytecznych, ale co jest, przypada do ogółu i koniecznym jest dla niego.
Nic przyczepionego, dodanego — wszystko, zda się, urodziło razem i wynikło jedno z drugiego.

Przez obszerną, czystą, ogrzaną sień wchodzisz do saloniku smakownie urządzonego, w

którym czujesz człowieka lepszego wychowania po sprzętach samych, jakimi się otoczył. Sprzęty
kształtów wdzięcznych, lekkie, ani ich za wiele, ani za mało; na stolikach książek kilka, gazety,
ryciny, po ścianach obrazy, jeśli nie arcydzieła — o które trudno dzisiaj, gdy co ich gdzie było,
powykupywali do swoich serajów Anglicy — to przynajmniej wcale dobrego pędzla i zwiastujące
znawcę w tym, który je dobrał i rozwiesił. Z salonu biblioteczka z wygodnym fotelem i stolikiem,
biblioteczka człowieka, co czyta, szukając w czytaniu rozkoszy życia, jednej z najsilniejszych i
najmniej się wyczerpujących.

Nareszcie trafiamy na ten pokój, który jest duszą domu — pokój właściciela. Zważcie, że

człowiek, który nie ma swego pokoju, nie ma pewnie zajęcia, a dom bez niego — ciało bez duszy.
Pokój ten maluje nam do reszty człowieka. Największa w nim baczność na wygodę, porządek
bezprzykładny, powietrze czyste, światła wiele, kominek, szafy, biurko, fotele różnych kształtów,
książki, ryciny, papiery; ale każda rzecz na swoim miejscu, które jej wyznaczono starannie, każdy
najmniejszy papierek widocznie potrzebny, widocznie z rozmysłem tam, a nie gdzie indziej
położony. Nad łóżkiem w alkowie jedyny znak, że pan domu nie jest obojętny zupełnie dla wiary.
Stary hebanowy krzyż i obrazek Najświętszej Panny Częstochowskiej wiszą nad głowami. Ale sąż
to godła nabożeństwa? Czy tylko pamiątki?

Ale otóż i sam pan, rozparty w wygodnym krześle, z książką w ręku, fajką w ustach, w

tureckim szlafroku i pantoflach, oczy ma zwrócone na zegarek — widocznie bada, czy się nie
omylił, biorąc do książki, i czy to istotnie godzina jego czytania? Głowa piękna, nieco łysa, czoło
wysokie i połyskujące, na którym widać ślady fałdów, ale marszczek wyraźnych nie ma w tej
chwili. One przychodzą z pewnymi tylko uczuciami i nigdy tak długo nie trwają, aby w nałóg wejść
mogły i fizjognomię mieniły. Nos pociągły, pięknego kształtu, usta wąskie i foremne, cera
śniadawa, ale pełna życia, oczy piwne, zmrużone. Spojrzawszy na niego, po stroju, po wyrazie
twarzy poznasz od razu wykształconego, rozsądnego, zawsze pana siebie, szlachetnego, ale nieco
zimnego człowieka. Takim jest w istocie pan August; najlepszego tonu i towarzystwa, prawego
serca, wykształconego umysłu, nigdy jednak nie egzaltujący się, a częściej szyderski niż czuły.
Życie jego regularne, wymierzone, szczęśliwe, zabezpieczone od zmian nagłych wszelkimi ludzkiej
możności środkami, otoczone wygodami i wygódkami, spokojne. W obejściu się z ludźmi August
jest nadzwyczaj grzeczny, uprzedzający, szlachetny, ale zimny. Przed nikim się- nie wywnętrza,
nikogo do poufałości nie dopuszcza; znajomości ludzi dobrego wychowania szuka, innych klas
unika, ucieka od interesów, pośrednictw, serdecznych przyjaźni i zajść śmiertelnych. Nie ma on

przyjaciół i nieprzyjaciół, ma tylko znajomych i sąsiadów i dobrze mu z tym zapewne, bo trybu
życia nie tylko zmieniać nie myśli, ale ani nawet wzdycha za innym. Nieraz niejeden silił się
odgadnąć tajemnicę jego życia i jego szczęścia, ale pospolici ludzie wpadali na najdziksze domysły,
a zrozumieć go nie potrafili. Tajemnicą zaś całą tego człowieka jest upodobanie w umysłowych
rozrywkach i przekonanie, że w nich tylko szczęście ziemi, bo one od ziemi odrywają najmocniej.
Biedna ziemia, na której aby być szczęśliwym, potrzeba z niej choć myślą i duszą, gdy nie można
ciałem, uciekać! Pan August stosownie do swego pojęcia urządził sobie życie. O ile mógł, odsunął
kłopoty, zatrudnienia nużące, tę kuchnię życia, od której potrzeba być daleko, aby smaczno
pożywać potrawy. Przekonany, że z ludźmi najlepsze są stosunki zimnej, obojętnej grzeczności,
wyrzekł się rozkoszy przyjaźni i miłości — dla męczarni miłości i przyjaźni, nie opłacających
nigdy cierpień, które za sobą prowadzą. I powiedziano: „Pan August samolub!" Może miano
słuszność, ale gdy on wspierał biednych, ratował nieszczęśliwych, pomagał, komu tylko mógł, a
usuwał się od ściślejszych stosunków, możnaż go było tak nazwać? A jednak tak go nazywano. I
jak to jest zawsze, choć dziwy i cudaki prawiono o nim, jednakże bywali wszyscy na wybornych
jego obiadach i podwieczorkach, nasycali się miłą i dowcipną rozmową, pożyczali od niego książek
i towarzyszyli mu na polowaniach. Niejeden nawet uprzedzającym obejściem się, wyrachowaną
ułudzony grzecznością zaczynał się poufalić i podkradać chciał w zaufanie, ale naówczas zimna
nagle twarz, chłodne wejrzenie, cofniona ręka upamiętywały prędko niedoświadczonego. Takiej
wprawy nabył już pan August, że nawet gdy na sercu jego leżała tęsknota potrzebująca
wywnętrzenia, smutek, strapienie, potrafił je strawić w sobie i nie wydał się z nimi. Bo raz
powiedziawszy sobie: „Nie będę miał przyjaciela, nie powierzę się nikomu" — umiał dotrzymać
słowa. W całym znaczeniu wyrazu był panem siebie, ani namiętność żadna, ani wypadek
niespodziany nie wyrzucił go z żelaznej kolei, po której się toczył. Dziwny człowiek! — pojmował
wszystko, a nie używał niczego i wybrał sobie z rodzajów życia najspokojniejsze, umysłowe
wegetowanie.

Rankiem jesiennym siedział August w swoim pokoju, gdy turkot zachodzącego przed ganek

powozu zwrócił jego uwagę. Złożył książkę powolnie, otulił się szlafrokiem i wlepił oczy we drzwi
bez niespokojności, bez ciekawości nawet, w prostym tylko, zimnym oczekiwaniu. Na odgłos
poruszonego powolnie dzwonka wszedł służący.

— Kto przyjechał?

— Ktoś nieznajomy, z daleka...

— Spytasz go wprzód, nim wyjdę, i oznajmisz wedle zwyczaju — rzekł pan August

spokojnie. Służący wyszedł i wkrótce powrócił.

— Nie chce powiedzieć, jak się nazywa — przebąknął nieśmiało.

Zmarszczył się pan August.

— Czeka na pana w sali.

Gospodarz domu podniósł się i posunął ku drzwiom, które otworzywszy zobaczył młodego,

dwudziestokilkoletniego człowieka, swobodnie i wesoło przechadzającego się po pokoju. Gość
zastanowił się i z półuśmiechem na ustach spojrzał na gospodarza, kłaniając mu się z lekka. Pan
August oczy w niego wlepił ciekawie, a na twarzy jego malowała się rzadko ukazująca
niespokojność.

— Pan... — zaczął i nie dokończył.

— Twój siostrzeniec, wuju — wesoło dokończył młody człowiek, rzucając się ku niemu. —

Przepraszam, chciałem sprobować, czym podobny do matki, czy się mnie po twarzy domyślisz.

— Stanisław! — zawołał gospodarz, postępując żywo ku niemu, żywiej niż zwykł był ku

komubądźkolwiek, i ścisnął go za rękę i wlepił w niego starannie ukrywaną łzą zaszłe oczy. —
Stanisław! — powtórzył. — Jakżem rad, żeś sobie przypomniał, iż masz gdzieś na świecie wuja,
którego poznać nie zawadzi! Jakżem rad!

— Dobry, kochany wujaszku, doprawdy mi rad jesteś? doprawdy? — I roztrzepany

Stanisław ściskał wuja z zapałem. — A jakże cię kocham za to! Bo to, widzisz, nagadali mi o tobie,
że ty nikogo, nikogo na świecie nie kochasz, że jesteś zimny, pełno tego rodzaju bredni! Ale ja
nigdy temu nie wierzyłem i pokazuje się, żem bardzo dobrze zrobił.

Pan August się lekko uśmiechnął.

— Teraz to dopiero — rzekł — podobnyś mi do matki nie żartem; jej żywość, jej serce, jej

ruchy! Biedna Aniela! Ale nie smućmy się przypomnieniami. A naprzód, mój Stasiu, skąd, dokąd,
na jak długo przyjeżdżasz?

— Jadę prawie wprost z zagranicy, gdzie mi Niemcy głowę przewracali, nazywając to

kończeniem wychowania mego; poczciwe Niemczyska wychowują ludzi, jak gdyby wprost z
uniwersytetu na tamten świat iść było potrzeba egzamen zdawać, bo paplą a paplą o duchach,
duszy, filozofii, Bogu... etc. Nauczyłem się strasznie mądrych rzeczy, o jakich wy tu na parafii,
kochany wujaszku, wyobrażenia nie macie, nauczyłem się wszystkich systematów filozoficznych,
których koroną Hegel i panteizm. — Alem się zagadał. Otóż, jadę wprost z uniwersytetu, z
podróży, skończywszy edukację tak, że w kraju jestem jak obcy i do niczego niezdatny. To się
podobno nazywa najlepszym wychowaniem. Przyjechałem wprost do ciebie, wujaszku, bo mi w
domu nudno było okrutnie, znajomości nie mam i jak mówiłem, wyglądam na swojej ziemi jak
przesadzony kwiatek albo, co lepiej, jak przywiezione z innej strefy zwierzę. Co się tycze tego, na
jak długo przyjechałem, to zależeć będzie od przyjęcia, kochany wujaszku. Będę siedział rok, jak
się sobie podobamy a dwa dni. kiedy ci zawadzać mogę... i kiedy mnie będzie niedobrze.

Pan August na gadaninę prędką, żywą, nieporządną młodzieńca lekko się uśmiechał, potem

czulej niż zwykle go uściskał i rzekł, unikając odpowiedzi:

— Podobniuteńki do matki! Bodajbyś był szczęśliwszy.,. Roztrzepaniec doskonały...

Zadzwonił.

— Konie do stajni, pokoje dla pana Stanisława w oficynie.

Służący zniknął.

— A teraz, kochany wujaszku, daj cygaro, kiedy masz, bo od rana mi ich zabrakło i nie

paliłem — rzekł Stanisław, rzucając rękawiczki na stół.

Znowu dzwonek się poruszył i cygara podano.

Staś zapalił ze cztery trabucos, póki dobrał najlepiej ciągnące, i zaczął chodzić po sali, pan

August ciągle się w niego wpatrywał i zamyślony, milczący, zdawał się dumać o dalekiej
przeszłości czy o przyszłości może; to pewna, że zapominał o swoim położeniu i stąd długo milczał
mimowolnie.

— Co to wujaszkowi? — spytał Stanisław — smutno ze mną... to ja sobie pojadę!

Pan August przerwał dumanie.

— Smutno, ale nie z twojej przyczyny — rzekł — myślałem o twojej matce, którą jedną

może na świecie najlepiej kochałem. Przypominasz mi ją, Stasiu. Dobrze, żeś to dumanie przerwał,
bo mnie ono w spleen na dzień cały wprawić mogło. — No, mówże mi o sobie...

— Już tak jak wszystko powiedziałem. Niemcy, kończąc wychowanie moje, albo mnie nie

dowarzyli, albo przegotowali, bo czuję, że nie tak jestem, jak bym być powinien. Straszniem obcy
w kraju, nic i nikogo nie znam. Świat tutejszy, tak różny od tego, w którym żyłem, jest dla mnie
podziwieniem i zagadką. Zbijam się z tropu co chwila. Ot, tak po prawdzie, wujaszku, i to mnie do
ciebie przygnało, że chciałem, abyś mnie trochę z tutejszymi ludźmi i światem oswoił, obeznał...

— Myślisz, że go znam i pojmuję lepiej od ciebie? — rzekł szydersko pan August. —

Mylisz się bardzo. Zapewne, widziałem więcej, zrozumiałem głębiej to, co ty nazywasz naszym
światem, ale wierz mi, jest i dla mnie w nim wiele tajemnic.

— Ale bo dla mnie, wujaszku, wszystko tu tajemnicą — rzekł Stanisław. — Niech mnie

licho porwie!

— To złe wyrażenie — rzekł wuj — przebija się bursz w tobie.

— O! nie zapieram się tego, wolę to niż... ale wracam do rzeczy. Dla mnie wszystko jest

tajemnicą, ci wielcy wasi panowie, żyjący na długach swoich, długami, negacją, że się tak
wysłowię! ci wielcy magnaci, których byś wziął, zobaczywszy, za komisarzy, chyba nie za panów;
ta młodzież wasza, w połowie zestarzała, nie dopieczona nauką, którą połknąwszy, wygląda, jakby,
z przeproszeniem, emetyku wzięła, w połowie oszalona, skozaczona, jakby nic nie było na świecie
piękniejszego nad zupełne wyłamanie się od wszelkich prawideł zdrowego rozsądku. Kobiety tak
religijne na pozór, tak zepsute wewnątrz, co dziś mdleją po mężach, rozstając się z nimi na miesiąc,

a jutro... zakochane, zapominają o obowiązkach, o wstydzie i... i...

— Hola! hola! — śmiejąc się powstrzymał siostrzeńca pan August — to wszystko daje się

tłumaczyć jeszcze, ale są mniej pojęte rzeczy. Czekaj, Stasiu, poglądaj, ucz się ludzi, jak uczyłeś się
filozofii, studiuj ich, a kiedyś, stary i łysy, powiesz: znałem ich i znowu ich nie znam! Bo
poznawaniu ludzi nie ma końca i najpilniejszy badacz w tym przedmiocie nie może powiedzieć, że
wie wszystko i wszystko rozumie. Są w ludziach tajemnice, które często drobniejszymi się
tłumaczą postrzeżeniami, niżby po skutku sądzić można. Widząc wielkie zepsucie, szkaradny i
wpływający na całe życie wypadek, szukamy naturalnie wielkich przyczyn wielkiemu skutkowi, i
szukamy na próżno. Jeden krok, jedno słowo, jedno spojrzenie, jednochwilowe puszczenie cugli
namiętności nie dostrzeżone gubi najcnotliwszą kobietę i pląta całą przyszłość rodziny. Jedno
zagłuszone na chwilę odezwanie się su- mienia psuje człowieka, który, cofnąć się od złego nie
umiejąc, brnie coraz dalej i dalej. Ale ty, Stasiu, podobno wcale jeszcze nie jesteś w wieku do
obserwacji; zostaw je nieczynnym świadkom ruchu i życia, co swoje odbywszy, skołatani, biedni,
patrzą na walczących w cyrku i rozrywają się szydząc, litując lub obojętnie wodząc oczyma.

— Ślicznie mówisz, kochany wujaszku — rzekł Staś rzucając w kąt nie dopalone cygaro —

ale bo też ja nie myślę wcale oddać się nieczynnej obserwacji i kontemplacji świata, ja chcę go
poznać praktycznie.

— W takim razie źle sobie wybrałeś przewodnika — odpowiedział pan August — i widać,

że mnie nie znasz...

— Ja ciebie! kochany wujaszku! — odparł Staś. — A! a! prawdziwie, że już cię znam,

jesteś najlepszy człowiek, ale trochę tchórz, boisz się ludzi i dlatego od nich uciekasz. Jesteś z nimi,
jak to po staremu mówili, na polityce.

Pan August się rozśmiał i uściskał Stasia.

— Doprawdy, zgadłeś i nie wiem nawet jak, bo z tobą, mój Stasiu, jestem wcale inaczej, a

nie widziałeś mnie jeszcze z nikim więcej. Trafny masz instynkt.

— Dziękuję za komplement, ale dajmy sobie pokój z tym, wujaszku. Chodzi o to, czy ty

zechcesz mnie w wasz ten świat niby wprowadzić, zapoznać, porobić mi stosunki etc. Czy cię to
zbyt wiele nie będzie kosztować?

— Wszystko, co będę mógł, zrobię dla ciebie — rzekł pan August — ale potem o tym.

Teraz spocznij po drodze, a ja się pójdę ubierać.

Nowo poznajomieni rozeszli się zupełnie radzi z siebie, zwłaszcza pan August, który ożył,

zobaczywszy siostrzeńca, przypominającego mu jego ukochaną, żywą, niepomiarkowaną, namiętną
i nieszczęśliwą Anielę. Odezwało się w jego sercu przywiązanie do rodziny, zagasłe dawno, uczuł,
że nie ma słodszych i silniejszych węzłów nad węzły miłości rodzinnej, jak nie ma sroższej
nienawiści nad nienawiść poróżnionej ro- dziny. Na ten raz wypadł ze swojej niezmiennej kolei
życia, przestał być zimnym, obojętnym i skrytym. Staś, żywy, roztrzepany, ale poczciwy, szczery,
otwarty, przypadł mu do serca, bo powinien był przypaść człowiekowi, co nade wszystko
nienawidził i lękał się obłudy. Jednakże, pomimo szczerej radości z widzenia siostrzeńca, August
zasępiał się czasem i wzdychał mimowolnie, ile razy odezwał się Staś z czym charakteryzującym
jego nieopatrzną żądzę poznania i użycia świata, jego skłonność ufania w ludzi.

— Żal mi cię niezmiernie — rzekł zaraz przy obiedzie pan August — kocham cię, jak matkę

twoją kochałem, i widzę, bodajbym nie zgadł, że jak matka twoja, konieczną twego charakteru
przyczyną, nieszczęśliwym będziesz.

— Ja! wujaszku! — zawołał Staś — słyszałem, że szczęście w woli i wyobrażeniach

człowieka; a ja mam zupełną wolę i imaginację, że muszę być bardzo szczęśliwym, przynajmniej
tak, jak to bywali szczęśliwi ci dawni bohaterowie z każdej bajki i powieści...

— A sposobisz się — dodał August — na najnieszczęśliwszego człowieka.

— Jakim sposobem?

— Krótko cię znam, może bym jeszcze nie miał prawa sądzić, ale takich, jak ty, poznaje się

od razu lub nigdy. Ty ufasz w ludzi, w szczęście, w swoją złotą gwiazdę, roisz wiele, niecierpliwie
wylatujesz przeciw troskom i zawodom... Wierz mi, kto tylko wiele się spodziewa, zawsze się
zawieść musi. Ja, mogę powiedzieć, jestem o tyle szczęśliwy, o ile nim być w moim położeniu

można — ale dlaczego? Dlatego, że idę przez życie jak po gorących węglach, jak po trawniku
usłanym wężami, patrząc co chwila, aby którego nie nadeptać, nie obudzić. Wyrzekłem się
wszystkich gwałtowniejszych rozkoszy, po których nieodmiennie idzie smutek, zawody, boleść;
ograniczam się spokojem, uciekam od ścisłych związków nawet, bo jak to już niejedna czuła pani
uważała, lepiej nie mieć pieska niż patrzeć, jak zdycha albo się wścieka. Wyrzekam się więc
wszystkich piesków, żeby ich nie tracić.

— Somme toute — odrzekł Staś — bojąc się niestrawności, wujaszek głodem się morzy.

Okropne tchórzostwo i szkaradny egoizm.

— Pozwalam, ale to egoizm rozsądnego, zimnego, wyrachowanego człowieka, cale różny

od egoizmu trzpiota, co jak łakomy lub głodny żołnierz sadza rękę w ukrop, aby z niego kawałek
mięsa, a często tylko kawałek kości wyciągnąć. Namawiać cię do mego sposobu życia nie myślę,
Stasiu...

— Bo to by było na próżno, jak wujaszka kocham — zawołał Staś — na to potrzeba być

predestynowanym.

Chwilę milczeli oba, potem Staś zaczął się rozpytywać o sąsiedztwo.

— Bo to widzisz, wujaszku, choć kto nie je czego, że mu szkodzi, może dlatego pozwolić

jeść drugim. Juściż będziemy z wizytami, poznamy się, wujaszku... Muszą być ładne panie albo
wreszcie panienki w sąsiedztwie.

— Jak to „wreszcie"?

— „Wreszcie" znaczy tak jak pis-aller.

— A to czemu?

— Ja się panien strasznie lękam... Zaraz chcą iść za mąż, to nie do zniesienia! Wolę mieć do

czynienia z paniami, bo to nie ciągnie za sobą konsekwencji. — Stokroć gorsze...

— Ale przynajmniej nie każą się żenić, nie mówią zaraz o ślubie, kiedy te nieznośne panny

drugiego dnia już zdają się myślą dzierzgać falbany wyprawnych sukienek.

Wuj się rozśmiał.

— Niestety, wuju a dobrodzieju! — dodał Stanisław wzdychając — młody człowiek musi

się kochać... I ja tu koniecznie także mam projekt wkochania się w kogoś, nie tracąc czasu, ale nie
życzę sobie zaraz wujaszka prosić w swaty. No, no, któż tu jest tak dystyngowany, miły, piękny,
bogaty?

— O! mnóstwo domów, mnóstwo osób!

— Wybornie! — zawołał Staś, zacierając ręce — a wesołych koleżków znajdę?

— Niedługo będziesz tęsknił za nimi... ja ledwie się ich nastręczającej przyjaźni obegnać

mogę...

— A! ja tak serdecznie wyciągnę do nich ręce! Pan August znowu po cichu szydersko się

uśmiechał.

— Biedny, a wiesz ty, co to przyjaźń młodzieży? To współka tylko do swawoli, na której

gdy traci twój przyjaciel, opuszcza cię. Szukają w niej korzyści tylko, przyjemności, nie serca. A
potem...

— No, to potem się śmieją z przyjaciół przyjaciele, rzucają ich, zdradzają etc., etc. Stare

rzeczy. Znajome! znajome! nic nowego! A te kilka chwil przeżytych wesołych, jak wujaszek
powiada, „nieopatrznie" zawsze w zysku zostają. Dobre i to, zwłaszcza gdy kto, jak ja, o
konsekwencje, zdrady, opuszczenia itp. niewiele dba.

— Ale, mój Stasiu, narażasz się na to, że ku niejednemu prawdziwą możesz poczuć

przyjaźń, jak ku niejednej prawdziwą miłość. Cóż, gdy ty dasz do współki prawdziwy brylant, a oni
fałszywe?

— Bylebym się nie poznał na brylancie fałszywym. A potem, widzi wujaszek, tak zawsze

doświadczenie mówi niedoświadczeniu i zawsze niedoświadczenie go nie słucha, swoje robi, aż się
boleśnie przekona, że mu prawdę mówiono. Cóż na to radzić? Taki człowiek! nie odmieni się;
trzeba się koniecznie sparzyć, doświadczyć. Ja doskonale wiem, że mogę złapać guza w
najboleśniejsze miejsce — w serce; no, ale kiedy to, kochany wujaszku, jest rzecz nieunikniona.

W tej chwili postąpił ku oknu i spojrzał na bielejący w oddaleniu pałacyk hrabiów...

— Kto tam mieszka?

— Hrabia, hrabina, hrabianka i hrabiostwo.

— Ludzie przyzwoici?

— Najprzyzwoitsi w okolicy.

— Pojedziemy tam jutro?

— Chcesz koniecznie?

— Serdecznie! wujaszku.

— Więc pojedziemy.

ROZDZIAŁ TRZECI CO SIĘ DZIAŁO W BIAŁYM PAŁACYKU,
KTÓRY STAŚ WIDZIAŁ Z OKNA — O DWÓCH HRABIACH I
JEDNEJ HRABINIE

— No, hrabio, jakże ci się podobał ten pan?

— Ten pan! Jakże się on zowie! Ba! nosi jakieś nazwisko nowożytne, o którym nie wiem,

czy słychać w tym grubym herbarzu (hrabia nigdy nazwisk nie mógł przypomnieć). Zdaje mi się,
żem pierwszy raz to nazwisko słyszał. Jak się zowie, hrabino?

Hrabina powolnie podniosła oczy na męża i odpowiedziała:

— Zowie się Kulczycki.

— A! c' est cela, juste, Klucznicki!

— Kulczycki!

— Kolczycki.

— Kulczycki!

— Niech i tak będzie.

— Jakże się podobał? — powtórzył hrabia Alfred.

— Nie bardzom go uważał.

— To źle, hrabio — przerwała hrabina — bardzo przyzwoity człowiek.

— Szkoda! bo jakież nosi nazwisko!

— Są, ma foi, gorsze — odpowiedział, śmiejąc się, Alfred — a wreszcie, bogaty, cela lui

tiendra lieu d'un nom illustre, a nie każdy tak szczęśliwy, żeby się urodził hrabią lub księciem!

— Mówisz, że bogaty?

— Bardzo bogaty — odpowiedział Alfred — parę tysięcy dusz, kapitały...

— Mais enfin, sait-il vivre, est-ce un komme de bonne compagnie.

Alfred, który dobrze wiedział, że wyrażenie de bonne compagnie jest niewłaściwe,

odpowiedział z szyderskim przyciskiem:

— De la meilleure société possible, il voit tout ce qu'il y a de mieux.

— Ale cóż on jest, kto on jest?

— Obywatel z Podola...

— Ses opinions?

— Il est riche, c'est tout dire,

— Ale co za nazwisko!

— Mówiłem, hrabio, bywają gorsze.

— Klucznicki, Kolczycki! q uel nom! cela sent d'une lieue un paysan enrichi! Klucze...

klucznice... kluczników et la domesticité...

— Ale szlachcic!

— Nie wątpię — odpowiedział hrabia, wyciągając się na krześle — któż dziś nie szlachcic.

To nie do wytrzymania! Figurez-vous, że mój plenipotent przyznaje się nawet do pokrewieństwa ze
mną, un certain monsieur Hładkowski — mon cousin! C'est drôle, je lui dirai un jour, żeby to sobie
wybił z głowy, bo straci u mnie miejsce! Il pretend, qu'il y avait une Hladkowska dans notre
famille. Znalazł ją gdzieś na drzewie genealogicznym... drôle! drôle!

— Ależ, hrabio — odezwała się sama pani — może też to i prawda, une mésalliance!

— Une mésalliance! En se mésalliant on se salit, mais on ne s'allie pas, j'espère.

Alfred poklasnął.

— Prawda, prawda! — i śmiał się do rozpuku.

— Ale wróćmy — rzekł — do pana Kulczyckiego. Jakże się podobał?

— Mówię, że nie uważałem, to dowód, że przyzwoity człowiek, inaczej il m'aurait

choqué...

— Savez vous ses projets?

— Alboż ma jakie, sur nous?

— Może — odpowiedział Alfred.

— Pas possible! — wykrzyknął hrabia.

— Najpewniej, wiem o tym z dobrych ust Il a été ici pour mademoiselle Rose.

— To zuchwalstwo! — zakrzyknął hrabia — to zgroza.

— Uspokójże się, mój drogi — przerwała hrabina — cóż tak strasznego?

— C'est épouvantable! Un parvenu!

— A teraz nam równy, bo bogaty — rzekła hrabina z westchnieniem. — Ora le reçoit

partout, on s'accorde à lui trouver un air distingué, beaucoup de race dans sa physionomie,
wszyscy go uważają tak dobrze! Czegóż chcesz jeszcze? Il est des nôtres.

— Jak to?

— Aristocrate jusqu'au...

— Lui? Il s'en mêle aussi? mais c'est à en mourir, à ne plus savoir que faire!

— Trzeba się z tym oswoić — powolnie odpowiedziała hrabina. — Widzisz co dzień, co

teraz jest i zowie się arystokracją... bogaci. Les noms, les titres passent inaperçus. Księżniczki idą
za bogatych parweniuszów; prawda, że familia po cichu się zżyma i szydzi z nich, ale cóż począć...
Pieniądze, mój hrabio, voilà l'essentiel, et sans cela l'aristocratie n'est qu'un mot vide de sens, une
chose ridicule.

— A! to prawda! to prawda! — zawołał hrabia — tak dziś imion nie cenią, tak mało ważą

je! Serce pęka na to; nie ma familii, która by nie jęczała nad jakimś połączeniem niestosownym!
Ale masz rację, hrabino, okoliczności... trzeba być bogatym, inaczej lepiej rzucić imię, niż szarzać
je. A do tego świat widzi i ocenia wszystko, nasi wiedzą zawsze, dlaczego się łączym z bogatymi, il
s nous pardonnent. On vend son nom et voilà tout.

— Przyznaj, hrabio — dodał Alfred — że to także nie najszlachetaiej.

— A! zapewne! ale okoliczności — rzekł hrabia.

— C'est ce qui excuse.

Nastąpiła chwila milczenia; użyjem jej na opisanie czytelnikowi miejsca, w któreśmy go

zawiedli, i osób, które słyszał rozmawiające.

Jesteśmy w pięknym salonie wytwornie umeblowanym najświeższym kształtem utworami

Testorego, zarzuconym fraszkami, które częścią zza granicy, częścią od Schafnagla i Grabowskiego
sprowadzić musia- no. Zmierzcha i kończy się piękny dzień późnej jesieni. Chodźmyż teraz do
domu, bo jeśli to prawda (jak się zdaje), że właściciel mniej więcej na obraz i podobieństwo
swojego charakteru tworzy sobie mieszkanie, w którym żyje, patrząc na nie, poznamy poniekąd
właścicieli.

Dom, a raczej pałac (tak go nazywać kazano), do któregośmy bez ceremonii, nie proszeni i

nie dzięko-wani zajechali, leży w pięknej okolicy wołyńskiej wśród zielonych wzgórków, na
których ciemnieją gaje dębowe, u doliny przeciętej rzeką, zbierającą się w stawy zdobiące ogród
rysunku Miklera. Wśród budowli i daleko dokoła pałacu rozrzucony park ten w miniaturze, którego
klomby teraz pożółkły i liść straciły; kilka tylko drobnych świrek i sosen czernieje jeszcze wśród
nagich prawie towarzyszy swych, klonów, osik, lip i topoli. Obok pałacu widać piękne oficyny,
dalej znowu i znacznie dalej inne zabudowania, dowodzące wytwornego smaku właścicieli,
wykształconego podróżami za granicę. Pięknemu z siebie miejscu dodano wdzięku umiejętnym
rozrzuceniem budowli, frontonami, wyglądającymi zza drzew, zwodzących patrzącego, nie
domyślającego się wcale owczarni i stajen za gotyckimi oknami i włoską kolumnadą. Trochę
opodal od pałacyku, w ogrodzie nad stawem, zielone obrosłe wały starego zamczyska, równe
wysokością okolicznym wzgórzom, otoczone kilką starymi mogiłami, puste dziś, bez ruin nawet,
ożywione, jakby na szyderstwo, altanką chińską!

Wejdźmy wewnątrz pałacu. Sień ostawiona mnóstwem kwiatów, wazonami drzew

pomarańczowych, cytrynowych, laurowych, którymi i wschody wiodące na górę ubrano. Na górze

salony, apartamenta państwa, na dole gościnne, kilku osób familii, służby i pana marszałka dworu.
Na Wołyniu bowiem nawet najmniej liczne dwory, składające się z kilku kuchtów i kilku
posługaczy niezgrabnych, nie obchodzą się bez marszałka, którego tytułem ozdobiony jest
najczęściej starszy tylko sługa. W chwili gdy się ta powieść poczyna, lokaje w szafirowej liberii z
srebrnymi herbowymi guzikami siedzą jedni w sieni na dole, drudzy czatują odgłosu dzwonka w
przedpokoju na górze.

Wróćmy do górnego salonu, w którym porzuciliśmy naszych bohaterów, lecz rzućmy

jeszcze okiem na salon; będziemy potem jak w domu. Trzy parapety wychodzą z niego na balkon, z
którego widok na ogród, staw, stare wały zamczyska i okolicę między zielonymi pagórkami
ożywioną gdzieniegdzie wioską w dolinach, trzykopulnymi cerkwiami, a w dali widokiem
miasteczka z białym kościółkiem i zielonym dachem ruskiego monasteru czernców. Jak wytwornie,
jak smakownie ubrany salon! Ściany jego mozaikowane kilka dobrych ożywia kopii ze znanych
obrazów. Nad marmurowym kominkiem wielkie zwierciadło, na gzymsie komina zegar złocisty w
smaku odrodzenia (Rénaissance), mnóstwo drogich i pięknych cacek, bez których dziś salon nie
może się nazwać umeblowanym. Takież smakowne cacka rozrzucone są na półkach i etażerkach,
zajmujących głąb salonu. Na ogromnym mahoniowym stole przed kanapą dzwonek brązowy,
książki, ryciny, albumy, nécessaire hrabiny, znowu fraszki i cacka. Dokoła stołu wygodne fotele,
obite zielonym adamaszkiem. Przez drzwi otwarte do bocznych pokojów widać w podobnym
sposobie umeblowane, a jeszcze bardziej drobnostkami zajęte apartamenta hrabiego i hrabiny.

Ale czas zapoznać się bliżej z osobami, które słyszeliście rozmawiające. Ta pani średnich

lat, wygodnie siedząca na miękkiej kanapie, z głową zwróconą ku oknom, a rękami schowanymi
pod mantylę — to pani domu. Rysy jej twarzy są szlachetne, wyrazu pełne, czoło wysokie, myślące,
oczy niebieskie, przygasłe w tej chwili, ale zawsze wiele rzeczy mówiące, usta drobne, wąskie,
kształtne, choć nieco posiniałe. Nie odgadniesz wieku hrabiny — widzisz, że nie jest już młodą, nie
powiesz jednak, że stara, a są dni odmłodzenia, w których wydaje się, jakby miała jeszcze lat
dwadzieścia. Są to dni pogody i słońca, dni, w których dusza wychodzi z głębi i objawia się ze-
wnątrz w jaśniejącym obliczu, ożywionych rysach. W dniach tych hrabina wesoła, dowcipna,
szczęśliwa, rzeźwa i wyraźnie odmłodzona. Lecz są dni inne — naówczas występują zmarszczki na
jej czoło, sińce rysują się pod oczyma, zapadają usta, żółkną policzki; hrabina starszą się wydaje,
niż jest. I smutna, roztargniona, zamyślona pędzi wówczas długie godziny z książką w ręku, której
nie czyta, z robotą, której nie robi, lub patrząc oknem, a nic nie widząc. Dojrzawszy tych zmian w
jednej kobiety obliczu, postawie, humorze, jak gdybyś widział całą walkę młodej duszy z
wycieńczonym ciałem, w którym siedzi biedna uwięziona. Dnie słońca są dniami zwycięstwa
walczącej duszy, dnie niepogody — dniami zwycięstwa ciała. Lecz dni pogodne coraz rzadsze i
każdy przewiduje, że w końcu, po którymś ostatnim, nie wrócą już więcej, a wysilona dusza
zwyciężona padnie i nie podniesie się więcej. Starość wówczas przyjdzie i weźmie tę kobietę jak
swoją.

Dziś właśnie hrabina jest w dniu chmurnym. Nie ożywia ona towarzystwa, nie bawi swym

dowcipem otaczających, milczy, patrzy, wzdycha, myśli. Łatwo poznać, że żal jej uciekającej
młodości, do której tak przywykła, z którą jej było tak dobrze! Biedna hrabina! Spogląda oknem na
latające żółte listki, które jesienny wiatr opędza, zanurzona w swych myślach zapomniała na
chwilę, gdzie jest i co się wkoło niej dzieje.

Ależ otoż i hrabia Świętego Państwa Rzymskiego — otyły, średniego wzrostu, już siwiejący

mężczyzna, mąż tej pani. Siedzi on w fotelu wyciągnięty i rozparty, usta pogardliwie wzdęte, oczy
przymrużone, ręce założone na kolanach. Twarz jego uderza wyrazem dumy wybitnym i równie
wybitnym charakterem zmysłowości, rozpasanego epikureizmu, który by ojca i matkę oddał za
dobry obiad z truflami i szampanem. Czoło niskie, wypukłe, nad nim kilka puklów siwiejących
włosów, oczy nabrzękłe, zmrużone, usta i policzki wydęte, czerwone, poprzerzynane żyłkami
sinymi, podbródek opaci, bokobrody postrzy- żone nisko, wedle najostatniejszej mody. Ubranie
hrabiego świeże, smakowne, niewytworne, ale znać na pierwszy rzut oka, że za granicą robione;
buty — gdyby nie umarł Sakowski — powiedziałbym, że od Sakowskiego z Paryża, ale w istocie
sprowadzone z Londynu. Hrabia utrzymuje, że szewców nie ma, tylko w Anglii.

Trzecią przytomną osobą jest daleki powinowaty gospodarstwa, młody człowiek, znowu

hrabia Świętego Państwa Rzymskiego. Wysmukły, blady, cienki, zręczny, dobrze ubrany, włosy
ufryzowane dokoła głowy, ciemne suknie, fular w ręku, niedocieczony prawie łańcuszek zegarka
świeci na aksamitnej kamizelce i złoty guzik na koszuli. Na twarzy, zresztą pospolitej i wielkich
zdolności nie obiecującej, wieczny, panujący wyraz szyderstwa. Jest to człowiek, który zawsze,
wszędzie, z każdego, z każdej, z każdym szydzi i żartuje. Całe jego życie nieustanny żart,
nieskończone szyderstwo. Z ojca, z matki, brata, siostry, kochanki, przyjaciela, z siebie nawet
czasem pan Alfred śmieje się, szydzi, patrzy na wszystko z intencją wyśmiania, bada każdą rzecz,
aby w niej odkryć śmieszną stronę. Jest to sarkazm chodzący, jest to szyderstwo wcielone.
Umysłowie pan Alfred jest istotą nic nie znaczącą, niedowarzoną, niedopieczoną; liznął
wszystkiego, nic nie umie, wie po troszę o każdej rzeczy, a gruntownie nic nie zna. — Koniec
końcem chodzi mu tylko o to, aby znać wszystko za strony śmiesznej, złej, dającej prawo szydzić i
dowcipować. Stara się pokazać człowiekiem najlepszego towarzystwa i kto wie, czy nie dlatego
raczej niż z naturalnych usposobień ma za obowiązek szydzić. Szyderstwo zdaje mu się dowodem
pewnej wyższości umysłowej! Prócz tego pan Alfred jest zakochany, rozmiłowany we Francji,
Francuzach, francuszczyźnie; z tego jednego nie śmieje się, to jedno poważa, a choć nie mówi,
łatwo poznać, że sarkastyczny popęd umysłu wziął z tej ubóstwianej Francji, ojczyzny
sceptycyzmu, ironii, ojczyzny nierozumnego śmiechu, który i pod gilotyną nawet nieraz dawał się
słyszeć. Troskliwie, ciekawie czyta on nowiny z Fran- cji, chwyta mody, zwyczaje, sposoby
mówienia, sposób życia, wszystko co francuskie. Śmieje się i wykrzywia na to, co nie stamtąd
idzie! Literatura tamtejsza dla niego arcydziełem, ludzie tamci wzorami; nawet tamtejsze głupstwa,
o! jakże mu są piękne. Przede wszystkim choćby cywilizacja zgniłą była, Alfred chce być
cywilizowanym.

Wskutek nieustannego ze wszystkiego szyderstwa Alfred pozyskał sobie pewną sławę

dowcipu, przenikliwości, uniwersalności, przyjmują go wszędzie grzecznie, bo się obawiają,
uśmiechają mu się, ale nienawidzą. Wpółzrujnowany, żyje jednak, jakby był bogatym, ma obyczaje
i nałogi możnych, wierzy w swoje niewyczerpane dostatki, których nie ma, a gdy mu plenipotent
wzdychając i pocąc się wystawia niebezpieczny stan interesów, uśmiecha się nie dowierzając,
śwista i z politowaniem patrzy za wychodzącym, wołając:

— O! co za tchórz! Vit-on jamais bête pareille! 1l vient me dire, que je suis ruiné! Se ruine-

t-on, quand on naît grand seigneur.

Na mocy tak gruntownego rozumowania hrabia Alfred nie odmawia sobie niczego: ani

drogiego diabełka, ani é carté, ani wista po dukacie i więcej ze szturmem, ani co rok nowych koni,
powozów, mebli, ani pięknych twarzyczek, za których bliższe widzenie czasem się bardzo płaci
drogo, ani tysiąca innych fantazji. A robi długi z takim zaufaniem, z taką odwagą, że mimowolnie
niejeden mu oddał kapitał, spojrzawszy tylko w uśmiechające się oblicze, dobrodusznie
wyobrażając sobie, iż bankrut nigdy by nie wyglądał tak swobodny i spokojny. Tymczasem skąd to
pochodzi ten spokój wewnętrzny, to zaufanie, to z zimną krwią posuwanie się nad brzeg przepaści
— z głupstwa i braku zastanowienia.

Otożeśmy narysowali fizjognomie moralne trzech osób, które w tej chwili siedzą milczące

w salonie. Hrabina pogląda zawsze w okna, jakby liczyła liście zżółkłe, którymi wiatr zaczyna
uderzać o szyby, hrabia gospodarz zdaje się myśleć czy drzemać. Alfred mruczy prawie
niegrzecznie śpiewkę z Normy pod nosem.

Wtem zaszumiało coś przed gankiem w dziedzińcu, wszyscy poznali turkot powozu.

— Ktoś przyjechał! — odezwała się hrabina i zadzwoniła na służącego.

— Pójdź się dowiedz, kto przyjechał.

— To pewnie jaka niemiła wizyta — szepnął hrabia — znam po turkocie powozu, że to nie

kocz ani kareta, ale parafiańska bryczka.

— Bardzo być może — dodał Alfred. Służący powrócił i szepnął:

— Jakiś pan Skórkowski, szlachcic...

— Skórkowski! Skórkowski — powtórzył hrabia gospodarz. — Szlachcic! comme de

raison, tout ce qui porte la kapota, tytułuje się szlachcic! Ach! ach! któż to? co to? — dodał

przypominając sobie. — Ty suis, prosić tego patia do mego gabinetu, zaraz tam idę.

I wziął za kapelusz, skrobiąc się po łysinie.

— Nieznośna ta szlachta! Dla nędznych pary tysięcy rubli srebrem jeździ a jeździ i dokucza

mi nieznośnie.

— To mu oddaj, hrabio — rzekł, szydząc trochę, Alfred.

— Ba! ba! ba! oddaj! facile à dire. Wezmę chyba jeszcze u niego drugie parę tysięcy, żeby

przynajmniej miał już za czym jeździć. Ale śmieszny człowiek, bo to nawet nie termin!

— I nie stawił się na terminie? — spytał Alfred.

— Owszem, alem mu oddać nie mógł... No, a teraz już nie termin, nie jestem nawet, ściśle

mówiąc, obowiązany. Il faut que je lui fasse comprendre cela.

I wyszedł z pokoju, nucąc piosenkę.

Hrabia Alfred pozostał sam jeden z hrabiną, która jak wprzód sparta na ręku, smutnie,

tęskno zamyślona, w okno poglądała.

— Co za chmurny dzień! — rzekł zbliżając się. — Co ci to, hrabino najdroższa?

Głos, jakim te słowa wymówił, odkrywał bliskie jego stosunki z gospodynią domu —

bliższe, niż się spodziewać było można, tajemne; bo nie tym wcale głosem odzywał się przy mężu
do niej. Widocznie oni się kochali. Miłość ta przejść musiała wiele stopni, nim nareszcie ostygła i
zmieniła się w nałóg bezmyślny. Alfred wyglądał na najspokojniejszego w świecie kochanka, który
rad by, żeby mu już kto miłości jego przedmiot odkradł i uwolnił od niego; hrabina z lekkim
wyrazem wzgardy patrzyła na Alfreda. Oboje jakby na pamiątkę zachowali tylko trochę dawnej
poufałości.

— Cóż to, hrabino — powtórzył Alfred powolnie. — Czy nie głowa boli?

— Nie, nie głowa — odpowiedziała hrabina.

— Może serce?

— O! i nie serce!

— To już nie zgadnę — rzekł Alfred. — Ból tylko serca i głowy w kobiecie rozumiem,

innych chorób nie pojmuję.

Hrabina znowu wzgardliwie, milcząc, uśmiechnęła się. W jej oczach malowało się prawie

politowanie; ona, widać, tak znała próżność głowy i serca pana Alfreda! I kiedy spojrzała na niego,
on mimowolnie się zmieszał, jakby go ktoś obnażył. Przykro mu się zrobiło.

„Ah ça! — pomyślał w duchu — il y a encore u n reste d'amour entre nous, ale trzeba to

zerwać, będę korzystał z okoliczności. Elle est froide comme un marbre, je lui ferai la guerre et..."

— Ale jakżeś dziś zimna — dodał.

— Ja dziś, ty zawsze, panie Alfredzie...

— A, zaraz wymówki!

— Alboż to wymówka? — spytała hrabina — jakże wiesz, że się tym smucę, nie weselę?

— Commentl Co? co? — Alfred nie pojął znaczenia tych słów. — Cieszysz się, żem

zimny...

— Prawie — odpowiedziała hrabina.

— Ach! rozumiem, zapewne kto inny...

— O! nikt inny — pogardliwie rzekła hrabina. „Pomiarkowała się, że czas dać temu pokój"

—

pomyślał Alfred, a głośno dodał: — To ja tylko tak nieszczęśliwy!

— Dajże pokój udawanemu nieszczęściu, hrabio — śmiejąc się litośnie przerwała hrabina.

— Mógłżebyś ty zrozumieć nieszczęście, uczuć nieszczęście, ty?

— Jak to? jestemże z kamienia, z lodu?

— Myślałabym, że prędzej z porcelany — cichutko powiedziała hrabina.

— Méchante! każesz mi myśleć, żem stracił twoje serce!

Hrabina milczała; po chwilce podniosła oczy i rzekła do siebie:

„Mogłażem kochać tę lalkę dowcipną?" A głośno odezwała się: — N'en parlons plus,

monsieur le comte, oto lepiej dla rozweselenia opowiedz mi, vous qui contez si bien, co nowego, co
wesołego... Tak mi dziś smutno, jakbym przeczuwała co złego.

Alfred się skłonił i usiadł.

— Chcesz, hrabino, historii o pannie S..., co tak bohatersko w wilię ślubu wymogła na

narzeczonym zapis kilkukroć sto tysięcy.

— Prawie wiem o tym! słyszałam... Wolę co innego.

— Albo awantury pana M..., który świeżo miał pojedynek za to, że książę F..., nie

przetańcowawszy mazura z jego żoną, wśród sali ją porzucił.

— A! i to nic nowego!

— Albo historii opłakanej tego nieszczęśliwego Marnickiego, który w żaden sposób ożenić

się nie może.

— Eh bien?

— Vous savez! miał się żenić z panną Izabelą. Była mu przyrzeczoną, ojciec, odurzony

ekwipażem, końmi, miną kawalera, dawał mu ją w nadziei, że bogaty; on się żenił w nadziei
wielkiego posagu. Aż dopiero w wilię ślubu, gdy przyszło do pisania intercyzy, okazało się, że
panna miała pięćdziesiąt tysięcy, a pan Marnicki piękny ekwipaż, konie, minę, długi...

— I cóż?

— Marnicki zachorował, ślub odłożono, i panna

Izabela wychodzi za jakiegoś bladego kuzynka, który się w niej kochał przed/piętnastą

laty...

— Wyobrażam sobie uszczęśliwienie kuzynka...

— Ah, ce pauvre cousin, łysy, tłusty, okrągły podędek wzdycha, trzymając rękę na sercu, i

chce koniecznie brać ślub w maju, aby mogli z Izabelką przy blasku księżyca, wśród woni
wiosennej słuchać słowika.

W tej chwili wszedł hrabia do salonu z namarszczonym czołem.

— Ah! ah! c'est insupportable! Nieznośny! — rzucił się na krzesło.

— Cóż takiego?

— Prześladuje mnie! uczepił się, aż mu musiałem powiedzieć prawdę, ostrą prawdę, bo to

nie do zniesienia.

— I cóżeś mu powiedział? — spytał Alfred.

— Co? Ze pieniędzy nie mam i nie dam, a kiedy mi we własnym domu prawił

niegrzeczności...

— Mówił ci niegrzeczności?

— Dawał mi do zrozumienia, że jestem nieuczciwy... figurez vous. Ale go nastraszyłem

kijmi i wyniósł się szlachciura. Niech pozywa! Zobaczemy, co zrobi. Na wszystkich moich
majątkach rozciągnione są tradycje przyjacielskie, zobaczemy, co wygra! Z tą szlachtą inaczej nie
można, tylko z góry!

— Ale, mój hrabio — odezwała się hrabina — jak tylkoś mu winien...

— Kiedy oddać nie mogę.

— Cóż jemu do tego?

— Powinien być wyrozumiałym dla takiego jak ja człowieka!

— Kiedy potrzebuje...

— A i ja potrzebuję, a cierpię. Je ne trouve plus d'argent nulle part.

— To nie dziw, kiedy nikomu, coś winien, nie oddajesz.

Hrabia nic nie odpowiedział, mrucząc chodził tylko po pokoju.

— Muszę to raz przecie skończyć, il faut en finir

une bonne fois pour toutes. Wolę eksdywizję, licytację niż te ciągłe wizyty tych panów. Et

quel monde! Szaraczkowe kapoty, dziegciem smarowane buty, dwudziestoletnie fraki, wytarte
surduty i czamarki, tout cela codziennie wsuwa się do mego pokoju, me rompt la tête et se croit en
droit de me dire des bêtises. Muszę to raz skończyć.

— Mówiłem ci, hrabio — dodał Alfred szydersko — zapłacić i skończyć.

— O! pan Alfred ma rację — przerwała hrabina poważnie, powstając z kanapy i obracając

się do męża — zapłacić! zapłacić! zostać przy małym, przy niczym, ale zostać spokojnym w życiu i
na sumieniu. Se retirer du monde, rompre ses relations. Czyż nie można być szczęśliwym na

ustroni, w kąteczku gdzieś, na wsi. Wszakże zawsze nam kątek zostanie.

Hrabia zastanowił się, sapiąc, na środku salonu.

— Ba! ba! Mc chère, vous ne comprenez rien aux affaires, nie tym sposobem chcę skończyć

z nimi! Chcę zostać bogatym i nic nie być winnym.

— A to nauczże i mnie tego sposobu — zawołał Alfred — une excellente manière.

— Zobaczycie, zobaczycie — i ze spuszczoną głową usiadł w szerokim krześle, głęboko

zadumany.

ROZDZIAŁ CZWARTY GOŚCIE U HRABIOSTWA

Nazajutrz po opisanej scenie, około południa, świeży koczyk wiedeński wtoczył się po

piaskiem wysypanej drodze przed ganek pałacowy. Ciągnęły go cztery piękne konie kare, a w nim
siedzieli pan August z siostrzeńcem Stanisławem.

— A! cóż to za szczęśliwi ludzie — mówił do wuja Stanisław, poglądając na dom,

zabudowania, ogród, okolice. — Co za śliczne położenie, jak pięknie urządzono wszystko, co za
ład, co za smaki Jacy oni muszą być szczęśliwi!

August się uśmiechnął.

— Omyliłeś się grubo, są to może najnieszczęśliwsi ludzie w naszej stronie. Na pozór

panowie, panowie imieniem, panowie stosunkami, ale majątek zahaczony, zmarnowany, a długów
bez końca.

— Wujaszek żartuje?

— Najprawdziwsza prawda.

— Jakże to być może, tu wszystko ma taką minę zamożności.

— Po wierzchu prawda, ale zajrzeć, we środek! Nieład, niedostatek...

— Nawet niedostatek?

— O! bywa czasem...

— Kredytu całkiem nie mają chyba?

— Stracili go nieregularnością wypłat. Sam pan hrabia doskonale pojmuje, jak się pożycza,

ale serio nie rozumie obowiązku oddania. Uszczęśliwia co roku kilku szlachty wzięciem ich sumek
na lokację, od których sumek potem ani procentu nie widzą, ani kapitału odebrać nie mogą.

— Kto by to powiedział! O! kwaśnoż musi być w domu.

— O! co to, to nie zobaczysz!

W tej chwili wysiadali przed gankiem właśnie; lokaj w szafirowej liberii z srebrnymi

guzikami wyszedł naprzeciw nich.

— Pan hrabia w domu?

— W domu.

— Pani hrabina?

— Jest, panie.

— Macie gości?

— Hrabia Alfred tylko, ale to nie gość — uśmiechając się wpół, rzekł służący.

Wskazano przybyłym górny salon, któryśmy wczoraj opisali; weszli do niego, ale w nim

nikogo nie zastali. Jaśnie wielmożny hrabia ubierał się, jaśnie wielmożna hrabina ubierała się, a pan
Alfred tylko co wstał dopiero.

Mieli więc czas przypatrzeć się wszystkiemu i Staś znowu unosić się zaczął na widok

wszystkich cacek i przyozdobień smakownych salonu, nad szczęściem tych ludzi.

August śmiał się serdecznie.

— Drogo kupują ten pozór dostatku! Drogo, mój Stasiu! Pozór kupują istotą. Zobaczysz,

zobaczysz.

Gruby głos grubego zadyszanego hrabiego Świętego Państwa Rzymskiego dał się słyszeć na

wschodach, zastukała klamka, zatrzęsły się drzwi... Wszedł... Poważnie postąpił przywitać
szanownego sąsiada, a Stasia, co stał wysznurowany w obcisłym swoim fraczku, z kapelusikiem w
ręku u krzesła, zmierzył ciekawym okiem. Przywitanie z Augustem było poufałe, prawie serdeczne
(serdeczność nic nie kosztuje); poufałe, bo Augusta znano jako dobrze wychowanego, dobrego
towarzystwa człowieka; serdeczne, bo wiedział hrabia, że był rządny i mógł mieć kilkaset

czerwonych złotych zawsze do pożyczenia.

— Mój siostrzeniec, Stanisław...

— Bardzo mi przyjemnie — rzekł hrabia — proszę siadać. A pan — obrócił się do

Stanisława — z dalekich stron przybywa do nas?

— Teraz prawie wprost z zagranicy. Zwykle nawet mieszkam w jednym z moich majątków,

dość stąd odległym.

Staś wydał się z swoją młodością i niedoświadczeniem, wspominając tak z kopyta o

majątkach. Wuj trochę się uśmiechnął, hrabia głowę spuścił, sam Staś się zarumienił za siebie, ale
nie stracił głowy.

— I jakże się podobają nasze strony?

— Jeszczem ich prawie nie widział i nie znam, ale sądząc z dzisiejszej próbki — dodał —

jedne z najprzyjemniejszych w naszym kraju.

— W istocie — rzekł hrabia — vous conviendrez, że położenie...

— Prześliczne — żwawo dodał Staś — umiano też dopomóc naturze.

— A! a! wiele to pracy i kosztów wymagało, póki się tu coś dało zrobić — wzdychając

mówił gospodarz. — Zastałem to w stanie natury i dzikości; człowiek ze smakiem nie może znieść
mieszkania nie ozdobionego. Wziąłem się zaraz do urządzenia majątku, zaprowadzenia
rozumowanego gospodarstwa, angielskiego ogrodu, wzniesienia budowli. Kilkanaście lat
pracowałem, jeszcze to nawet, ściśle biorąc, nie skończone.

— Ale prześliczne — rzekł Staś.

— Byłeś pan za granicą et pourtant — rzekł trochę dumnie hrabia — c'est comme a

l'étranger.

— Zupełnie.

— A gdybyś pan widział gospodarstwo! Starałem się o zdatnego człowieka, zaprowadziłem

płodozmienne, owce, gorzelnię, olejarnię. Rujnuję się na te ulepszenia, to moja pasja. Et puis nie
tracę nawet na tym, owszem, owszem — dodał prędko — cela rapporte, cela rapporte, beaucoup.
Mam — dodał po chwili — parę tysięcy dusz na Pobereżu, eh bien! złota ziemia, wielki gmach
majątku, a w proporcję mniejsza intrata.

Goście milczeli, bo cóż mieli mówić.

— Teraz — rzekł, ciągle wywodząc w pole, pan hrabia — jużem tak urządził moje interesa,

że spodziewam się siedzieć tylko spokojnie i używać.

Goście spojrzeli po sobie ukradkiem. Boczne drzwi się otworzyły i weszła jaśnie wielmożna

hrabina.

O! tego dnia była jeszcze świeża i młoda jak za dawnych, za szczęśliwych swoich czasów;

wczorajszy smutek, opadnienie moralne ustąpiły, twarz się wypogodziła, błyszczały oczy,
rumieniły usta; kibić jej była giętka i kształtna. Był to dzień młodości, dzień zwycięstwa duszy,
była piękną, piękną jeszcze, jak piękny pogodny zachód słońca.

Staś spojrzał i zmięszał się, tak ją znalazł piękną, imponującą, poważną, zachwycającą.

Nastąpiła prezentacja i hrabia umilkł, a gospodyni domu zajęła się gośćmi. Rzutem oka

zmierzyła Stasia hrabina, z twarzy jego pełnej wyrazu wyczytała całą duszę i spokojna, jak znajomą
książkę uważała, nie troszcząc się i nie badając więcej. Ona już go znała — i w duszy westchnęła,
zazdroszcząc kobiecie, którą miał kochać, która go kochać miała, bo wiedziała, wiele jest życia w
tej duszy, wiele szczęścia może dać miłość jego. Któż nie uważał, że kobiety w jesieni życia, uczuć
i wdzięków z największym zachwyceniem patrzą na wiosenną młodzież? A młodzież ta,
wzajemnie, przekłada nieraz trzydziestoletnią złamaną życiem, cierpieniem kobietę nad świeżą,
naiwną, skromną dziewczynę?...

Staś był już w intencji, jak sam powiadał, wkochania się w kogoś; spojrzawszy na hrabinę,

od razu powiedział sobie: „A! gdyby mnie ona kochać mogła!"

Bo hrabina była piękną jeszcze, była wprawną w udawanie uczucia i młodości i miała ten

wdzięk dobrego wychowania, który się nie zastępuje niczym. Wdzięk ten jest nieopisanym
urokiem, on podnosi proste, ziemskie stworzenie do ideału, odebrać go tylko kobiecie, a zostanie
trochę piękności, trochę nawet dowcipu, które niczyjego nie zwrócą oka.

Któż nie wie, jak się zaczyna rozmowa z nieznajomymi!

— Jak się panu podoba okolica?

— Dawno pan w tych stronach?

— Co za śliczny dzień, co za brzydki dzień albo: co za nieznośne gorąco itp.

Tak probując różnych przedmiotów, napomykając różne osoby, szuka się czegoś, o czym by

z nowo przybyłym mówić można, wspólnie znajomych rzeczy i ludzi. Dopiero wówczas ożywia się
rozmowa, ustaje przymus urywającej się co chwila konwersacji i zebrana w koryto, płynie już ona
dalej swobodnie, szeroko.

Hrabia, wziąwszy Augusta pod rękę, poprowadził go do okna, zostawując Stasia na fotelu

naprzeciw kanapy i hrabinej. Ona, z tą swobodą kobiety, co całe życie w świecie spędziła, nie
zafrasowała się bynajmniej zostawionym jej do zabawienia gościem, nie zakłopotała się tą
nieznośną misją. Staś więcej na nią patrzał, więcej ją badał, niż mówił. Wpadli na rozmowę o
Berlinie, o Dreźnie, o Szwajcarii Saskiej etc, etc. Rozmowa popłynęła dalej, nie będziemy jej
spisywać. Wkrótce gospodarz domu i pan August zbliżyli się także do stolika, rozmowa stała się
powszechną i ożywioną. Hrabina zaczęła mówić ze Stasiem o ogrodach, pokazywać mu kwiaty,
rysunki mostów i altanek; Staś rozprostował się, stał swobodnym i pokazał, jakim był. Nie
potrzebujemy mówić, że się podobał.

Ale oto znowu się drzwi otworzyły i weszła mademoiselle Rose — hrabianka Róża — z

guwernantką.

Mademoiselle Rose (tak ją powszechnie nazywano) miała jeszcze guwernantkę, choć już by

się bez niej wybornie obejść mogła; wysmukła, szczupła, wysoka, wysznurowana, prosta, z
spuszczonymi oczyma, gładko uczesanymi włosami, w różowej sukience, czarnym fartuszku,
widocznie udawała młodziuchną na rozkaz i wyraźną wolę rodziców; miała jednak lat około
dwudziestu, z których tylko piętnaście przyznawała matka. Na wszelki przypadek dodawano jej
guwernantkę, ubierano młodo, aby pokazać, że jeszcze nie czas było w świat ją wprowadzić. Nie
powiemy, że matka utrzymywała ją umyślnie w tym dzieciństwie zmyślo- nym, ażeby nie mieć jej z
sobą wszędzie i nie pokazywać świeżej różowej twarzyczki przy swojej, mniej już świeżej i rzadko
różowej — ale może to była macierzyńskiego serca rachuba na przyszłość. Guwernantka panny
Róży, Angielka, poczwarnie brzydka, poczwarnie wystrojona, z czerwonymi włosami, żółtą
pargaminową twarzą, czarnymi zębami, siwymi oczyma, wystrojona w kokardy i wstęgi, usiadła tuż
przy hrabiance, która tylko dygnąwszy gościom, z spuszczonymi oczyma usunęła się zaraz i wzięła
jakąś robotę.

Staś spojrzał na córkę i na matkę — i matka wydała mu się piękniejszą. Jakże nie miało tak

być, gdy ta z całym życiem swoim występowała, z duszą w rozmowie, w ruchach, w uśmiechu —
tamta jak wyprostowana lalka siedziała, dzierzgając robotę i nie śmiejąc oczu podnieść.

Prawie jednocześnie otworzył szumnie drzwi i wszedł hrabia Alfred.

I znowu prezentacja, i znów na chwilę przerwana rozmowa. Widząc obcych, Alfred zasiadł

się zaraz i czatował tylko na zręczność okazania swojego dowcipu. A że miał niepospolitą wprawę i
potrafił dowcipować zawsze i ze wszystkiego, niedługo czekał na zręczność; puścił pierwszą racę,
potem drugą, potem bez końca. Wszyscy byli odurzeni, oślepieni, Alfred uszczęśliwiony, Staś śmiał
się otwarcie i szczerze, nie z dowcipu, tylko z dowcipującegc, na czym ten nie raczył się poznać.

Hrabina tylko była widocznie pomieszana; te ucinki tysiąc razy publicznie i prywatnie

słyszane, oklepane, ta żądza zajaśnienia dowcipem niepohamowana okrywały w jej oczach nową
śmiesznością Alfreda. Co chwila tracił u niej na wartości, a porównanie ze Stasiem dobijało go.
Ona jedna nie smakowała w konceptach hrabiego i gdy się z nich najgłośniej śmiano, spuszczała
oczy, udawała, że nie słyszy, aby się uwolnić od poklaskiwania, na które zdobyć się nie mogła.

Tak upłynął ranek do obiadu.

Otwarły się drzwi na roścież, kamerdyner wszedł z tacą w ręku.

— Madame la comtesse est servie.

Wszyscy powstali z krzeseł — Augustowi rękę podała hrabina, Staś prowadził hrabiankę,

nieszczęsny Alfred pochwycił miss Fanny Oldnick, a za nimi solo szedł hrabia, mrucząc coś pod
nosem, z miną najspokojniejszego i najszczęśliwszego w świecie człowieka.

Po obiedzie towarzystwo się rozdzieliło i mężczyźni poszli na fajki do pokoju hrabiego, a

hrabina z książką w ręku została w salonie na kanapie. Z książką w ręku, choć jej czytać nie mogła;
myśli bez końca podróżowały przez głowę, poruszały sercem, mięszały, niepokoiły. Myślała, jak
zawsze, o swojej młodości, której tak bardzo, tak bardzo żal jej było. W istocie, miała czego
żałować. Stracona młodość jest dobro nieodzyskane, nieopłacone, ale pytam się, któraż to młodość
nie stracona? któż powie, że jej użył, jak się spodziewał, że go nie zawiodły nadzieje. Nikt podobno
— każdy tyle marzy, tyle wygląda, tak bosko ubiera sobie czarowny maj życia, że gdy przyjdzie,
gdy przejdzie, gdy się spożyje, porównawszy marzenie swoje z życiem, powie z westchnieniem:
„Stracona młodość, stracona!" I hrabina to powtarzała: Stracona! Przebiegała wejrzeniem całe życie
od wyjścia na świat i brzydziła się nim, bo całe było fałszem i czczością.

Była córką niemajętnych, ale pięknego imienia ludzi, ludzi, co jednak o pięknym imieniu

swoim zapomnieli już byli. Stosunki ich ze światem, przyjmującym ich zawsze jako dobrze
wychowanych i dobrze urodzonych, choć niebogatych, przypominały tylko dawną, zapomnianą
świetność familii. Julia wpadała niekiedy w czarodziejski świat wyższy, który jej się uśmiechał, i
znowu wracała do cichego, ubogiego rodzicielskiego domu. Z wyobraźnią niepohamowaną, z
rozdrażnionym sercem, niepospolicie piękna, dowcipna, śmiała, wkrótce stała się głośną na tym
świecie, którego pragnęła. Żaden bal nie był bez niej świetnym, żadna zabawa zabawną, wszędzie
dla niej zapraszano rodziców i Julia uroiła sobie wielką, szczęśliwą, przecudownie strojną w drogie
kamienie i kwiaty przyszłość. Jak roić nie miała? Widziała przed sobą na kolanach tylu młodych,
najlepiej wychowanych, najpiękniejszych imion, największych majątków ludzi. Zdało jej się, że
wybrać będzie mogła takiego, który wszystkie życzenia serca, marzenia głowy, szalone nadzieje
uiści. Czekała, patrzała, szukała. A tymczasem snuły się przed nią, jedna po drugiej, postacie, z
których żadna nie odpowiadała jeszcze marzeniu, ideałowi. Temu brakło majątku (choć młoda, już
Julia pojęła znaczenie majątku i stosunek jego do szczęścia), temu imienia i dobrej sławy, temu
uczucia i serca, temu głowy. Czekała, patrzała, bawiła się, śmiała, a tymczasem płynęły lata,
płynęły, leciały, gnały się, migały. I przeszło dwadzieścia; a jednego wieczora troskliwa matka,
całując ją w czoło, powiedziała Julii: — Julio, dziś tobie lat dwadzieścia... pamiętaj na przyszłość
swoją, wszystkim odmawiasz!

— A! mamo, czemuż się nikt taki, jakiego chcę, nie stara o mnie — odpowiedziała Julia.

— Nie ma aniołów, droga Julciu, nie ma aniołów! Czas wybrać.

— Jeszcze rok, mamo, droga mamo, jeszcze dość będzie czasu.

I rok znowu upłynął, mignął jak jaskółka, a Julia nie wybrała jeszcze. Znowu matka

całowała ją w czoło i przypominała, znowu ze łzami prosiła Julia: „Poczekajmy". I wyglądała z
wierzchołka swoich nadziei, jak w bajce, czy nie nadjedzie czekany.

Pędziły tumany drogą, przybywało wielu, nie przybył ten, o kim marzyła. I smutno się jej

zrobiło na sercu, i rzuciła oczyma po ziemi już, nie gdzieś w oddaloną przyszłość. Starających się
było jeszcze wielu, ale najlepsi zrobili już wybór, oddalili się, poumierali lub pożenili (co na jedno
wychodziło). Hrabia Świętego Państwa Rzymskiego, dość na oko bogaty, przystojny (był nim
wówczas), zaczął się starać o pannę Julię. Wprawdzie nie miał ani serca, ani głowy, ale miał kilka
tysięcy dusz i nadzieję mnogich sukcesyj na chorych ciotkach, suchotniczych wujach, astmatycznej
babce itd. Oświadczył się, został przyjęty.

Julia smutnie została hrabiną i nie przeto szczęśliwszą. W kilka tygodni po ślubie bogactwo

męża i nadzieje jego na ciotkach i wujach w oczach jej zagasły i ujrzała długi, niedostatek, fałszywe
położenie męża, jego nieznośne głupstwo, zupełny brak czucia, zasad, wyobrażeń o jakichkolwiek
obowiązkach. Zdała się na wolę przeznaczenia, spuściła głowę i umilkła. Nie skarżyła się na
próżno, nie płakała nawet przed rodzicami; nie miała prawdziwie religijnego wychowania, jednakże
i nie potrafiła cierpieć, nie szukając ulgi i pociechy na cierpienie.

Cisnęło się mnóstwo do nóg pięknej hrabiny, a jaśnie wielmożny hrabia Świętego Państwa

Rzymskiego dumnie tryumfował, gdy ją widział otoczoną czcicielami, wielbioną, wynoszoną,
czczoną jak bóstwo. Nie pojmował on, aby kogokolwiek nad niego przenieść było podobna,
kogokolwiek kochać po nim. Miał zaś wyobrażenie pocieszne, że go żona niezmiernie kochała.
Zamykał więc oczy na całe jej postępowanie.

Nie krępowana uczuciem obowiązków, podżegana przez wyobraźnię i serce, hrabina zrobiła

pierwszy występny wybór. Cały świat wiedział o nim prócz jaśnie wielmożnego hrabiego, który
śmiał się z kochanka i co rano pytał go, zanosząc się od śmiechu: „A! a! nieprawda, że piękna
hrabina comme u n ange! Zakochany! zakochany! na próżno! Ça! Żałuję cię serdecznie".

Można mu było odpowiedzieć: „A ja ciebie". Tego jednak zawsze nieszczęśliwego udający

kochanek nie uczynił. Hrabia tak był ślepy, że jego miłość jak swój tryumf — nie wiedząc, że była
jego wstydem i hańbą — obwodził, pokazywał, wyprowadzał co chwila na scenę. I zamiast
wdzięczności od żony — do reszty serce jej stracił; kto wie, czy nie wolałaby zazdrośnika, czy nie
milsze by jej było męczeństwo od tej swobody, która jej odkrywała tak niesłychane, nieograniczone
głupstwo tego, który był z nią związany na zawsze.

Pierwszy wybór hrabiny był nieszczęśliwy — człowiek, co jej serce czy głowę tylko może

pozyskał, był to zręczny oszust, co wybornie grał rolę rozumnego, znakomitego, pięknego,
wziętego, czułego i jakiego chcecie człowieka. Nic w nim nie było prawdziwego, począwszy od
włosów, a skończywszy na sercu; nie miał dawno obojga. Był to jeden z tych aktorów, co
niedostatek wszystkiego zastępują zręcznością. Wpatrują się w świat, zbierają pozory i kształty
wszystkiego, wiedzą, jak wygląda bogaty, jak się tłumaczy dowcipny, jak się wyraża namiętność,
jak się maluje rozum i udają potem wybornie to, co im udawać potrzeba. Tacy ludzie często
najwprawniejsze oko, najostrożniejsze oszukają serce, ale na krótko. Jeden rożek niebacznie
odchylonej zasłony odkrywa nagość, i złudzenie ustaje.

Wkrótce hrabina z wzgardą odepchnęła tego, którego z otwartymi rękoma i nadzieją

szczęścia przyjmowała za zbawcę.

Po nieszczęśliwej próbie opuściła ją nadzieja, obwinęła się w swoje przeznaczenie i usiadła

spokojnie z rozpaczą w sercu. Ale to niedługo trwało; nadzieja zaświeciła znowu, nowi pokazali się
ludzie, oni się zdali innymi, lepszymi... i inaczej tylko zawiedli.

Ostatnim zawodem hrabiny był Alfred, w którym spodziewając się znaleźć życie, uczucie,

duszę, znalazła tylko trochę zimnego dowcipu, pokrywającego zupełną próżnię. Widzieliśmy, jak
go traktowała, i z kilku słów rozmowy, całej wzgardy, jaką ku niemu miała, domyślać się można.

Teraz hrabina przeżyła młodość, a wspomnienia jej przebiegłszy, nie darmo mówiła w

duszy: „Stracona! Bo nie było i chwili prawdziwego szczęścia w tym różnorodnym, błyskotliwym
obrazie; same zawody, upokorzenia, zgryzoty. Nie sądźmy jednak, żeby zbyt głośno odzywało się
w niej sumienie. Ona nie wiedziała prawie, co czyniła: otoczona tysiącem przykładów,
uniewinniała się przykładami. Jej żal było nie występnego życia, ale zawodów, dręczył ją smutek,
nie sumienie. Taką była hrabina Julia.

Wróćmy do naszych gości, którzy już także powrócili do saloniku na górze. Hrabia

gospodarz sapie, sie- dząc w krześle, Alfred dowcipuje, Staś uśmiecha się do hrabiny, hrabina
wzdycha, August wzrusza lekko ramionami.

— Pan Chciałbyś poznać nasz świat, nasze towarzystwa, eh bien — mówiła hrabina do

Stasia — faites nous l'honneur de venir nous voir na święty Edward. Są to imieniny mego męża,
będziemy mieli całe sąsiedztwo.

Staś się w milczeniu ukłonił, uszczęśliwiony był zupełnie.

Hrabia, dosłyszawszy słów żony, dodał z drugiego końca salonu:

— A nie czekając świętego Edwarda, prosimy pana jak najczęściej. My się tu na wsi tak

nudzim.

Staś ukłonił się w drugą stronę. Alfred szepnął po cichu:

— C'est flatteur pour nous autres! Hrabina udała, że nie słyszy.

Ale czas było jechać, August od kwadransa miał kapelusz w ręku i spoglądał na próżno na

Stasia, który nie przestawał opowiadać coś bardzo zajmującego hrabinie. Nareszcie zbliżył się do
niego i rzekł:

— Jedziemy!

Nowe zaproszenia, pożegnanie, wyjechali nareszcie. Zaledwie siedli do powozu, Staś wuja

serdecznie ściskać zaczął.

— Jakże ci dziękuję, żeś mnie do nich zawiózł, a to skarb ten dom. Hrabina une femme de

trente ans.

— Qui en a quarante — dodał wuj.

— Co nam do tego, ale jeszcze ładna...

— Znudzona Alfredem...

— Był więc jej...

— Kochankiem — rzekł August zimno — i nie on jeden, nie pierwszym, a zapewne nie

ostatnim także. Hrabina lubi zmieniać kochanków jak rękawiczki.

— Tym lepiej — rzekł Staś — nie ma się czego lękać scen patetycznych i rozpaczy na

końcu. Hrabia, tłusty hrabia, doskonale naiwny, ślepy, głuchy i pewien siebie... wzór mężów.
Hrabina powinna go była wypisać sobie umyślnie, gdyby się na podoręczu nie znalazł Alfred.

— Une bête qui a infiniment d'esprit — przerwał wuj.

— Doskonale, wujaszku, determinujesz. Widziałeś, jak hrabina pogardliwie, litościwie

uśmiechała się z jego konceptów, dla nas świeżych, dla niej zapewne wyszarzanych od dawna.
Nieoszacowany dom, nieoszacowany, wujaszku, nie mogliśmy trafić lepiej.

— Nie potrzebuję cię przestrzegać — rzekł wuj, zapalając cygaro — że kobiety

zawiedzione, kobiety, które Francuzi wyśmiewają, zowiąc je incomprises, kobiety, z rodzaju
hrabinej, w wieku krytycznym są najniebezpieczniejsze. Czepiają się oburącz ostatniego kochanka,
czując, że jest ostatnim. Nie życzę ci wpatrywać się bardzo w zwiędłe wdzięki hrabiny, zostaw ją
lepiej Alfredowi.

Staś śmiał się do rozpuku.

— Nie pojmuję zupełnie jej przywiązania do hrabiego Alfreda; trzeba być bardzo

niewprawnym, żeby go nie poznać od razu. Pozwalam na zakochanie się w głupstwie, w egoizmie,
w największej śmieszności (są tajemnice nie zbadane w przyrodzeniu), ale nie pojmuję zakochania
się w dowcipie.

— Patrz jednak, ile takich namiętności.

— To tak, jakby kto chciał zgotować obiad w lodowni; z dowcipu mogą być ledwie słodkie

lody, i to, gdy się doda do lodu dużo a dużo cukru.

Tak rozmawiając, zbliżali się do domu: reszty rad wuja i konceptów siostrzeńca powtarzać

wara nie będziemy.

ROZDZIAŁ PIĄTY O PANU MARSZAŁKU, PANI
MARSZAŁKOWEJ PANNIE MARSZAŁKOWNIE I WIELU
INNYCH

Na równinie błyszczącej teraz złotymi ścierniami, na których się resztą trawy pasły

merynosy, osławiony kilkudziesięciu kołkami, do których miały być poprzywiązywane drzewka,
stał murowany pałac państwa marszałkostwa Słomińskich. Byli to także sąsiedzi Augusta. Ich dom,
jak zaraz widzicie, samym położeniem różnił się wielce od domu hrabiów. Z najwyższą
niezręcznością obrano miejsce na niego w pośrodku trzech łanów na pustym wzgórzu, gdzie kołki
tylko reprezentowały drzewka. Niedaleko na lewo widać było gaj dębowy, stare drzewa, staw, łąkę
i każdy się pytał, czemu nie tam postawiono dom.

Na to marszałek odpowiadał zawsze jednostajnie z miną przekonywającą, że inaczej być nie

mogło.

— To sam środek łanów.

Dom więc stał, jakem wam powiedział, na wysokim pustym wzgórzu; facjatę jego zdobiły

cztery grube kolumny niesłychanych proporcji i kształtu. Pomalowany był żółto, okiennice zielono,
dach czerwono, pompa przed nim jaśniała wszystkimi kolorami tęczy. Na prawo były oficyny, jak
sam dom żółte, dalej — podobnież żółty — szpichlerz, żółta stodoła, żółta opodal gorzelnia i
mnóstwo rzeczy żółtych, stały w lewo, frontami, bokami, ukosem do domu, zwanego pałacem z
powodu czterech kolumn i salki na piętrze. Opasywał dom mur z wazonami, na słupach,
garncarskiej roboty, z wysoką bramą dźwigającą herb i cyfrę P. S. Miało to minę, jakby brama
stanowiła postscriptum pałacu.

Nie zapomniano jednak o cyfrze i na froncie pałacowym od ogrodu. Uważcie, co za

skromność! cyfrę umieszczono od strony ogrodu. To prawda, że od dziedzińca nie było gdzie jej
przypiąć. Ogród był niechybnie angielski i o tym wiedzieli od dawna sąsiedzi od pana marszałka z
ust jego własnych; a zatem omylić się i składać niewiadomością nie mogli. Wart ten pomnik sztuki
szczegółowego opisu.

Zajmował on — zawsze wedle słów marszałka samego, a zatem niewątpliwie tak było —

kawałek najpiękniejszy łanu, gdzie (zawsze według zeznań marszałka) mogłoby się użąć kilkaset
kóp pszenicy. No, a cóż począć, kiedy trzeba angielskiego ogrodu, kiedy go koniecznie potrzeba?
Na tym tedy łanie, na którym nie wiem jak szczęśliwym trafem znajdował się parów zarosły tarniną
i głogiem, zarysowano ogród angielski. Trzeba było widzieć, jaki to był piękny ogród na planie
rysowanym przez założyciela. Fraszka Zofijówka, która, jak wiecie, jest także tylko pięknym
parowem. Zaraz pod domem ogromne dwa zasadzone klomby. Wyższe kołki oznaczały wyższe
drzewa, mniejsze — krzewy i drobniejsze plantacje. Widok był przepyszny: kilkadziesiąt tysięcy
kołków w różnego kształtu powtykanych klomby! Kończyły klomby kwiaty, których w tej chwili
już nie było, gdzieniegdzie tylko jesienne astry i asterki schylały głowy i wspaniały wołyński krzak
ostu bujał obok, jakby żartując z tych przychodniów, co nie umiały rosnąć na naszej ziemi.

Między klombami był gazon. Na nim rosły żółte łodygi dziewanny, polny czosnek i inne

tym podobne „trawy". Wśród trawnika kręciły się żwirem wysypane ścieżki, połamane, pozwijane
na prawo, na lewo i jednomyślnie wiodące do parowu. W parowie były cuda! Tarnina i głogi
okrywały jego boki, był mostek na suchym rzucony, była pieczara z egipskimi kolumnami, altana
itd. Bo któż to godnie i dostatecznie opisze? Potrzeba by na to Trembeckiego i tysiąca dukatów
Potockich za tę Zofijówkę.

Widok z ogrodu godzien ogrodu samego. Oko ślizgało się po niezmierzonych łanach jaśnie

wielmożnego marszałka, na których końcu spotykało siniejące gaje, czerniejące wały itd. Pełno

były rozmaitości w tym widoku i ta rozmaitość jeszcze urozmaicała się co rok. Z jednej na przykład
strony zieleniła się ozimina bez końca, majowa pszenica, sinawe żyto — z drugiej żółciały ściernie,
z trzeciej czerniała świeżo poorana ziębla.

Wyznajcie, że widok był cudowny.

— Takiego widoku drugiego nie ma na Wołyniu — mówił marszałek i miał słuszność.

Zapomnieliśmy nawet w opisaniu o stertach, które niemało wdzięku łanom dodawały. Nic
poetyczniej i naiwniej pięknego nad stertę żytnią lub pszenną. Z daleka i po zmroku uwodzi cię
miną pałacu, stodoły, obory — prześliczne! prześliczne!

W takim to rozkosznym położeniu stał ów pałac z czterema kolosalnymi kolumnami i

kilkunastu oknami w rząd, z markizą ceratową od ogrodu itd.

Wejdźmyż do środka.

Sień zdobiły wazony godne ogrodu — mówię wazony, nie krzewy i rośliny, bo

najwidoczniejsze w istocie były zielone prześliczne wazony, w których tylko dla formy schły
agapantusy, kaktus szerokoliści, laury i profuzja geraniów, teraz przezwanych pelargoniami,
hortencji, róż itd. Kilku służących w zielonej liberii kwitło zwyczajnie pomiędzy wazonami, a
rumiane ich nosy nie ustępowały świeżością barwy najpiękniejszym różom. Na prawo był gabinet
marszałka, w środku którego stał stół papierów pełen. Cybuchy zajmowały jeden kąt, drugi — kufer
skórą obity; na sofie spoczywała w pokrowcu kosztowna na kanwie ręką marszałkównej
wystudiowana poduszka. Na ścianach kilka obrazów w ramach złocistych; wyobrażały one
ciemności, jak powszechnie utrzymywano, i bardzo doskonale, bo na nich nic prócz ciemności
widać nie było. Mylę się, na największym biała długa ręka z jednym palcem wzniesionym do góry
wystawała. Marszałek opowiadał, że to był Chrystus przez Carlo Dolce, nabyty na wagę złota.

Na górze znajdował się salon.

Rozpaczam, żebym wam mógł godnie ten salon opisać. Co w nim było i czego w nim nie

było. Naprzód meble mahoniowe od Testorego z Dubna, fortepian krzemieniecki, cały mahoniowy,
pokryty kapą zieloną jak koń wierzchowy, dwie serwantki oryginalnego kształtu, ubrane w kwiaty
„robione" i cukrowe świątynie. Na kominie przepyszna lampa, przed kominem ekran roboty
marszałkównej, wyobrażający wieniec z chrustu. Na podłodze rozesłany był dywan angielski
przepyszny, za który, jak marszałek powiadał, zapłacił — nie licząc komory — pięćdziesiąt
dukatów. Zapomniałem o zegarze z fontanną, kilką figurkami i muzyką. Grał on (przy gościach)
dwa walce Straussa i ca-vatiny dwie Donizettiego. Marszałek dopomagał mu i przypominał,
podpowiadał nucąc przyjemnie. Na stoliku reprezentował albumy, „Magazyn Powszechny",
„Musée des Familles", Napoleon Bobrowicza i kilka jeszcze książek tego rodzaju. Na każdej sofie
znajdowała się poduszka szyta ręką panny marszałkównej, pokryta starannie. W pośrodku salonu
wisiał tak zwany pająk w pokrowcu białym muślinowym wyglądający jak narzeczona idąca do
ślubu. Na ścianach obrazy i sztychy. Sztychy wyobrażały historię nieszczęsnego Tipo-Saiba, którą
opowiadał gościom jaśnie wielmożny marszałek z nie wydanymi dotąd szczegółami. Obrazy
reprezentowały po większej części ciemności także, jak w pokoju marszałka. Na jednym tylko
widać było nogę, którą z powodu widocznych na niej nagniotków z talentem odrysowanych i
śmiało kolorowanych uważano w sąsiedztwie za jedno z dzieł najpiękniejszych Rubensa. Portret
jaśnie wielmożnego marszałka w mundurze haftowanym z dwoma orderami, z zwitkiem papierów
w ręku, i jaśnie wielmożnej marszałkowej w szalu tyftykowym, piórach i brylantach zajmowały
niepoślednie tutaj miejsca. Sam marszałek zwracał uwagę gości na talent, z jakim malarz wyobraził
krzyże na jego piersiach i szal na ramionach pani marszałkowej. Szal osobliwie, prawdziwy
tyftykowy, zbliżał się wielce do pięknej cyraty wykończeniem i z tego zapewne powodu wyobrażał
doskonale tyftyk.

Obok salonu był pokój sypialny państwa, z paradnym podwójnym łożem mahoniowym, na

którym oni nie sypiali nigdy. Tu była wspaniała tualeta samej pani, okryta muślinem, klęcznik z
książkami do nabożeństwa, dwa bukiety z „robionych" kwiatów pod kloszami i inne cuda natury i
sztuki. Na ścianie św. Cecylia, patronka jejmości, grała na organie. Malowidło to, dzieło
początkującego, nie było nawet do smaku marszałkowi, który się znał na tym. Cóż, kiedy sama pani
miała słabość do swojej malowanej patronki.

Dalej jeszcze był pokój panny marszałkównej, przybytek niewinności i wdzięków. O

niewinności nic tu powiedzieć nie możem — co się tycze wdzięków, tych sporo nasypała na nią
hojną dłonią natura. Marszałkówna miała lat — jak zwyczajnie — dla gości ośmnaście, dla ojca i
matki dwadzieścia i cztery. Była blondynka, jasnoblondynka, pulchna, szeroka, z oczyma
porcelanowo-niebieskimi, rękoma wytoczonymi (wprawdzie trochę za grubo — ale od przybytku
głowa nie boli, powiada przysłowie), noskiem silnie zadartym, ząbki białymi, kilką tysiącami
drobniutkich piegów na twarzy i innymi jeszcze wdziękami niezliczonymi... Hrabia Alfred
powiadał o niej: „Qu'elle fait toujours tapisserie". W istocie, pracowita ta istota nie odchodziła od
krosienek i nie rzucała włóczek, chyba dla fortepianu lub książki.

Miała ona guwernantkę Angielkę, dlatego że miała guwernantkę Angielkę hrabianka, a

marszałek córki swej jedynaczki upośledzać niedostatkiem guwernantki nie chciał. To jednak nie
ciągnęło za sobą konsekwencji żadnych. Miss Jenny, rodzona młodsza siostra miss Fanny, na
jednym statku parowym na stały ląd przybyła z nią, pomagała tylko marszałkównie w wybieraniu
włóczek. Były z sobą w przyjaźni, a dla ułatwienia rozmowy Angielka nauczyła się trochę po
polsku, bo Polka nie potrafiła ani trochę nauczyć się po angielsku. Mylę się; rychocząc ze śmiechu
podawała rękę dobrym znajomym i wykrzykiwała bardzo poprawnie: Haudu judu... Zatrudnieniem
marszałkównej było: szyć poduszki i ekrany, których ilość niezmierną w rok produkowała, tak że
konsumentów nawet nie starczyło i oddawano je po części kościołom, po części chowano w zapasie
na głodne lata; grać dwie uwertury na fortepianie, pięć walców i kilka mazurków; i czytać romanse,
których spełna nie rozumiała, tego tylko jasno z nich dorozumiewając się, że mąż i kochanek —
czynią dwóch i w jednej osobie się nie mieszczą; że kochanie jest rzeczą piękną, zabawną i
użyteczną, że panna jest najpiękniejszym kwiatem na trawniku towarzystwa ludzkiego.

Aleśmy całkiem zapomnieli o marszałku, o wielkim marszałku. Słuchajcież, słuchajcie!

Marszałek, którego wam przedstawiamy zatopionego w głębokich myślach nad rejestrem

gorzelnianym, z cybuchem w ręku, w pantoflach i szlafroku, marszałek ten, jak go widzicie małym,
tłustym, brzydkim, z okrągłą twarzą, szeroką gębą, niskim czołem, wyłysiałym ciemieniem,
wiszącym podbródkiem itd., marszałek ten jest dziełem rąk swoich. Tak, on to sam wie i po cichu
na samym końcu przyjaciołom powiada. Był on synem ubogiego szlachcica i nie jedynakiem nawet,
bo młodszych braci trzech jeszcze zostało w stanie szczęśliwej, złotej mierności, on tylko jeden się
zboga-cił. A jak?

Był długo plenipotentem; nic lepszego, jak być długo u bogatego plenipotentem, człowiek

tak się przejmuje fortuną, że nie wiedzieć jak potem nagle staje się bogatym. Z plenipotenta był
posesorem, z posesora urzędnikiem sądu powiatowego, niekiedy jeszcze trudnił się i interesami,
nareszcie kupił jeden majątek, zadłużony, tanio, rozprawił się z wierzycielami po sądach, wyszedł
obronną ręką; kupił majątek drugi, wygrał trzeci i tak stał się panem, jakeśmy to już widzieli z
pałacu, który natychmiast postawił. Żonaty od dawna, na starość doczekał się pociechy z córki,
wyszywającej, jakeśmy także widzieli, niezliczoną ilość poduszek i ekranów. Marszałek był to
człowiek, jak to mówią, z głową, sam nawet to o sobie powiadał, a kiedy sam powiadał, wątpić się
już nie godzi. Był człowiek z gustem, człowiek uniwersalny, znał się doskonale na gospodarstwie,
na interesach, nawet na obrazach, których przedmioty odgadywał i tłumaczył z nieporówna- ną
łatwością, znał się na muzyce, znał się wreszcie — co najważniejsza — na ludziach. Miał też
skutkiem tylu znajomości ton doktoralny, pedagogiczny, zawsze wszystkich uczył, objaśniał i
poprawiał, wszystkim radził. Swoją rolę pana grał doskonale przy gościach.

Co się tycze marszałkowej, której egzystencji śladów, przechadzając się po pałacu, odkryć

nie mogliśmy nigdzie — i domyślać się tylko wypadało jej po córce — co się tycze marszałkowej,
była to zacna niewiasta stworzona na żonę dla uczonego marszałka, potulna, posłuszna, wierząca w
nieomylność męża jak w kabałę, słuchająca go jak wyroczni. Nie była jednak bez własnych i
niemałych dodatnich przymiotów, a te składały się z wielkiej i głębokiej znajomości spiżarni i
kuchni. W domu przed gośćmi i publiką była niczym, niczym w interesach, niczym w wychowaniu
jedynej córki; ale za to wszystkim — w spiżarni i kuchni. Niekiedy, ale to rzadko, w wielkich
dniach gali sam marszałek dyktował obiady; i wtedy nawet spuszczał się jeszcze w wyborze
leguminy na panią marszałkowę.

Pomimo swojego upodobania w zajęciach domem, pomimo wyłącznego gustu do spiżarni i

kuchni marszałkowa umiała „reprezentować", kiedy tego było potrzeba. Nikt od niej wspanialej,
godniej, poważniej nie siedział na kanapie przy gościach, nikt z większą przytomnością umysłu nie
prowadził rozmowy, nikt lepiej nie potrafił utrzymać powagi nienaruszonej. To, wyznajmy
szczerze, winna była nie mniej mężowi, jak wrodzonym swym talentom. Marszałek sam jej
wychowaniem, że tak powiem: do salonu, zajmował się.

On to ją wyuczył siedzieć, poważnie się uśmiechać, kłaniać, kiwać głową, gdy na co

odpowiedzieć trudno było, odchrząkiwać dla przerwania długiego milczenia i mnóstwo tych
tajemnic, bez których żadna pani nie potrafi być dobrą gospodynią domu.

Marszałek rad był z dzieła swojego i utrzymywał, że żona jego, gdy się ubierze w szal

tyftykowy i brylanty, nie ustąpi żadnej hrabinie w siedzeniu na kanapie i odchrząkiwaniu. W tym
miał najzupełniejszą

Teraz, gdyśmy dali poznać czytelnikom dom marszałkostwa, wprowadźmy ich w życie tej

szanownej pary.

Jest to ranek jesienny. Marszałek weryfikuje rejestra gorzelniane, marszałkowa z

kluczykami przy spiżarni żwawy spór wiedzie z kucharzem o ilość masła, którą chce użyć do
obiadu. Nie poznałbyś marszałkowej, tak się zamaskowała brudnym szlafrokiem, czarnym
fartuszkiem i zmiętym nocnym czepkiem. Taż to sama, co dwa dni temu, w tyftyku prawdziwym
(za co marszałek ręczy) przyjmowała dostojnych sąsiadów hrabiów, robiąc dla nich herbatę w
ogromnym srebrnym samowarze? Zaledwie poznać ją można. O kobieto, zmienna istoto,
prawdziwy motylu, co wyrastasz z poczwarki — oto są dzieła twoje! Nawet w lokach nierównie
młodszą się wydaje. A teraz patrzcie, jeślibyście jej nie wzięli za klucznicę!

I marszałek też! nie myślałbyś, że to plenipotent, a nie pan tego wspaniałego pałacu i

przepysznego angielskiego ogrodu? W tej chwili rozmawia z pisarzem i rządcą; posłuchajcie, jak z
napoleońską przytomnością umysłu, on, co tyle ma na głowie (nie licząc łysiny), zapytuje o każdy
korzec zboża, o każdą ćwierć pośladów. Niepospolity człowiek! niepospolity człowiek! Sam to
nawet nieraz o sobie powiada.

Zaturkotało przed oknami, już wyjrzał, już poznał, czy kłaść wicemundurowy frak z

krzyżami, czy zostać w szlafroku. „Zostać w szlafroku" — powiedział sobie i został w szlafroku.

Lecz cóż to zaturkotało w dziedzińcu? Pokorny to wózek, zaprzężony trzema chłopskimi

konikami, na koźle chłopak w świtce z kapturem, siedzenie okryte kilimkiem. Poznał marszałek
swego brata po skromnym ekwipażu; posprzątał rejestra, otulił się szlafrokiem i nieukontentowany
potarł się dłonią po brodzie.

„Oj, ci krewni, ci krewni! Że człowiek zrobił w pocie czoła fortunę (o pocie sumienia nie

wspomina) — to już ciśnie się do niego każdy, każdy się do niego przyznaje, każdy u niego czegoś
prosi, ciągle żebrzą, naprzykrzają się ustawicznie. Hm! odprawić ich nie można, żadnej
delikatności. Ach!"

Drzwi się otworzyły, wszedł przybyły pan brat; średniego wieku mężczyzna w kapocie,

dość czysto, ale ubogo ubrany, z twarzą spokojną, bladą a smutną. Marszałek kiwnął głową, siedząc
na kanapie.

— A, pana Alojzego!

Pan Alojzy podszedł ku bratu i pocałował go w ramię.

— Cóż tam słychać, co tam słychać, panie Alojzy?

— At, zachciał marszałek, po staremu, źle ta i źle, niedostatek...

— Zawsze jedna piosenka, panie Alojzy.

— Zawsze jeden los, marszałku.

— Czemuż bo nie starasz się, nie pracujesz?

— Alboż nie pracuję?

— No, ale czemu skutku nie widać, jak powiada hrabia, który u mnie wczoraj był na

herbacie, skutku! hę! skutku! Ot, widzisz u mnie...

Pan Alojzy smutnie kiwnął głową.

— Jak tam u pana Alojzego urodzaj? hę? U mnie pszenicy huk, pójdzie do Gdańska kilka

tysięcy korcy!

— Użąłem sześćdziesiąt kóp, marszałku, ale połowę wróble wypiły, nie będzie omłótna... A

tu podatek...

Marszałek nie słyszał lub nie chciał o podatku słyszeć.

— No, a co tam nowego?

— Nowy podatek — rzekł uśmiechając się pan Alojzy.

— A! wiem, wiem!

Wtedy weszła w stroju porannym marszałkowa i mocno się zmięszała zastawszy obcego,

który ją ujrzał tak niestosownie do stanu swego ubraną. W niedostatku jednak tyftyku, pełen powagi
i surowości wyraz przybrała na się, podała końce palców panu Alojzemu do ucałowania i
zamruczawszy coś na ucho mężowi, pośpieszyła uciec drugimi drzwiami.

— Oto, panie, gospodynia — rzekł marszałek — gospodynia! Dobry ja gospodarz, ale i ona!

A! widzia- łeś, panie Alojzy, tę poduszkę, to nowa robota mojej córki. Hę? prawda, że prześliczna?
prawda?

— Jak kupna — odpowiedział pan Alojzy.

— O tak! moja Adelajda inaczej nie robi, wszystko jak zagraniczne, jak kupne. To cudo

talentów ta dziewczyna! A widziałeś nową karetę wiedeńską, panie Alojzy, za którą zapłaciłem
trzysta czerwonych złotych, ekstra sprowadzenia?

— Nie widziałem i nie ciekawym.

— No, a toż czemu?

— Ja się na tym nie znam.

Marszałek coś zamruczał, spojrzał w okno.

— Będziesz na obiedzie?

Brat nie wiedział, co odpowiedzieć.

— U mnie obiad o trzeciej po południu, każ koniom odejść.

Skłonił się pan Alojzy i wyszedł.

Ledwie się drzwi zamknęły za nim, nowy turkot na dziedzińcu, drugi wózek zajechał.

Marszałek z widocznym ujrzał go nieukontentowaniem.

„A to nasłanie jakieś czy co? A toż kto znowu? kobieta! dzieci! hm! hm!"

Zadzwonił na służącego.

— Pójdź, dowiedz się, kto to taki.

— Pan Alojzy.

— Ale drugi wózek.

— To pani Feliksowa.

Marszałek się potężnie zmarszczył i gębę skrzywił.

„Choć uciekaj! Już tylko nie widać, jak się tu zjedzie cała familia — rzekł do siebie. — My,

panowie, nigdy od tego ubóstwa opędzić się nie możemy. Cóż, że brat, że siostra, że oni ubodzy, a
ja bogaty! Bogaty — to sobie, każdy sobie! każdy sobie. Zaraz chcą, żeby im pomagać, pomagać;
każdy ma swoje interesa, obowiązki".

Tu razem z panem Alojzym weszła do pokoju pani Feliksowa, niemłoda już kobieta, okryta

perkalikowym szlafrokiem i czerwoną ogromną chustką, w czepku z żółtymi kokardami, z
woreczkiem paciorkowym na ręku. Za nią wtoczyło się dwoje dzieci: dziewczynka w szlafroczku i
czepeczku i chłopiec w mundurowym studenckim surduciku. Wszyscy, począwszy od matki,
ucałowali pokornie ręce pana marszałka, który ich jakimś mruczeniem niezrozumiałym pozdrowił.

— A! a! pani Feliksowej, jakże tam! proszę siadać. Siadaj, panie Alojzy...

— Przyjechałam z dziatkami do brata — odpowiedziała pani Feliksowa — podziękować.

— A! a! nie ma za co, to jest, ale za cóż?

— Za obietnicę pana brata.

— Mów, siostro marszałka — poszepnął Alojzy.

— Obietnicę? — spytał marszałek. — Jaką?

— A co byłeś łaskaw kilka tygodni temu małego Felisia obiecać oddać do szkół. U mnie,

panie marszałku, nędza, wdowi chleb, łzawy chleb, a dzieci pięcioro. Tego roku nie urodziło, a

siedzi nas dwie na jednym chłopie. Bóg widzi, nie ma z czego wyżyć i okryć niebożęta, a tu już
Felisiowi dziesiąty rok, czas do szkół. Siostra Marianna bieduje, ale niechaj że, to ona przynajmniej
ma same córki, a u mnie trzech synów...

Marszałek słuchał, patrząc w okno.

— Dzięki tobie będzie jednym mniej na głowie, jak go oddasz do szkół; pomyślisz o nim.

Ucałuj, Felusiu, wuja w nogi, w nogi — dodała matka, podprowadzając go. — To twój dobrodziej,
z jego łaski będziesz miał kawałek chleba.

— No, no, dość — rzekł, odsuwając się, marszałek kwaśno — już jak się słowo dało, oddam

Felisia do szkół. Ale pani siostra także nie zapominaj o nim, bo to ja, bo to wam się zdaje, że ja
jestem milionowy, a ja, ja mam interesa, ja muszę żyć z ludźmi, dom otwarty... Ja, co mam, to
ekspensuję i zmagam się dla was.

Siostra i brat spojrzeli po sobie.

— A mnie, myślicie, mało życie kosztuje? Raz w raz hrabiowie, książęta, człowiek z nimi

żyje i musi się pokazać. A edukacja Adelajdy, co samej guwernantce płacę dwieście pięćdziesiąt
dukatów! To to wam się tak zdaje, a wy bogatsi ode mnie — i westchnął.

— Ach! bracie, pomienialibyśmy się jednakże —

szepnęła pani Feliksowa. — A twoje dobre serce dla nas Bóg ci nagrodzi.

„Nie bardzo się też dla nas zmoże" — pomyślał pan Alojzy.

W tym miejscu rozmowy piękny wiedeński koczyk Augusta zatoczył się przed ganek.

Marszałek spojrzał, porwał dzwonek i zaczął krzyczeć:

— Hej! Fedor! Fedor! kozak! hej! Ano! Ubierać się, fraka, fraka! A drugi niechaj leci do

pani, obiad przerobić! Jejmość niech włoży mantylkę, com jej przywiózł z Żytomierza. Prosić gości
na górę. Zdjąć ceratę ze stolika, kapę z fortepianu! Ano prędzej, prędzejże, marudy. Frak z
krzyżykiem, legumina z konfiturami, kapki z krzeseł pozdejmować!

— Pan Alojzy i pani Feliksowa będzie na obiedzie — dodał — będziecie na obiedzie. Ja

wam każę tu nakryć osobno na dole, tu wam będzie wygodniej. Oznajmić pannie Adelajdzie, żeby
wnieśli nieznacznie nową poduszkę i położyli na kanapie, tę, co wczoraj skończono. Aha! kapki z
poduszek pozdejmować! Do obiadu srebrne półmiski, niechaj pani wyda i rondel, i rondel wielki!
Jan pójdzie do lochu, dwie butelki węgierskiego, jedna szampana, jedna reńskiego, jedna tego
czerwonego, co w kącie. No, dawaj frak z krzyżykiem. Posłać do kuchni, a tymczasem śniadanie,
co pozostało od czwartkowego, ser i konfitury. A! to bieda, że wszystko na mojej głowie.

I marszałek wytoczył się pospiesznie do salonu na spotkanie gości.

ROZDZIAŁ SZÓSTY KSIĄŻĘ MYŚLIWY

W pośrodku salonu Staś i August stali i uśmiechali się do siebie.

— A wiesz, wujaszku — rzekł Staś, zanosząc się od stłumionego śmiechu — jeśli

gospodarz podobny do domu, jeśli Pac wart pałaca, to doskonały macie egzemplarz dorobkiewicza!

— Cicho! cicho! gotowi nas słuchać pode drzwiami — odpowiedział August, kładąc palec

na ustach. — Zobaczysz, zobaczysz, dziw się tylko wszystkiemu, graj, jak możesz, wielkie
uszanowanie i przejęcie dostojnością marszałkowską gospodarza, chwal roboty kanwowe panny
Adelajdy, a nie zapominaj o tym, że ten pan marszałek, którego jedyną dziedziczką jest córka,
jakkolwiek piegowata i nadto może na swoje lata okrągła, da jej kilka tysięcy dusz w posagu!

— Cóż to, czy wujaszek myśli mi już kamień do szyi uwiązać i żenić tutaj?

Wuj uściskał siostrzeńca.

— Nie bój się, nie bój, nie będę cię zaraz swatał; dam tak tylko z daleka do zrozumienia, że

mógłbyś się starać, że jesteś bogaty, że mój majątek przejdzie na ciebie. Zobaczysz dopiero, jak cię
tu przyjmować będą. Ale za... otoż ktoś idzie.

Był to marszałek, który, podczesawszy resztę włosów do góry, napiąwszy krzyżyk przy

fraku, zacierając ręce, wchodził do salonu.

— A, szanownego sąsiada dobrodzieja, nieoszacowanego i rzadkiego gościa. Przepraszam,

żem się zaraz nie stawił. Interesa, panie dobrodzieju, interesa, korespondencje. Właśnie siedziałem
nad listem księcia N..., który...

— Mojego siostrzeńca pana Stanisława... mam honor prezentować.

„Ani chybi — pomyślał marszałek w duchu — pretendent do Adelajdy".

— Bardzo mi przyjemnie, mam honor, proszę siadać — dodał głośno. Zadzwonił.

— Hej! kozak, powiedz kamerdynerowi, niech dają śniadanie, oznajmić pani marszałkowej,

że są goście, pewnie się zaczytała, ona, co tak lubi lekturę. A pan dobrodziej z daleka? — spytał
marszałek Stasia.

— Majątki moje — rzekł umyślnie Staś — położone są w innej stronie kraju, a w tych, które

tu mam, me mieszkam, pierwszy raz jestem w tych stronach.

„Majątki moje...! a w tych, które tu mam! — powtórzył w duchu marszałek — to coś

bogatego. Dobrze by było — dodał, naradzając się w duchu — kazać Adelajdzie włożyć suknię
mienioną i bransoletki nowe. Ale, no, no! poczekajmy".

— Mój siostrzeniec — przerwał August — chciał poznać okolice i celniejsze domy

odwiedzić, wczoraj byliśmy u hrabiów, dziś pospieszyliśmy...

„Widocznie chce się żenić — pomyślał marszałek — ale im się hrabianka nie podobała i

wiedzą, że nie ma posagu prócz ojcowskich długów i matczynych grzechów; przyjechali zobaczyć
Adelajdę".

— Bardzo jestem wdzięczen — rzekł głośno — aha! bardzo jestem wdzięczen. Hrabia,

poczciwy nasz hrabia, jak się tam ma? Co? zawsze tłusty? zawsze wesół?

— A! zawsze — odpowiedział August.

— A hrabina zawsze smutna? Ale dajmy pokój obmowie. Czemuż bo nie dają śniadania?

Hej! — zadzwonił znowu. — Śniadanie, prędko śniadanie. — A na ucho kozakowi szepnął: —
Włożyć nową liberię, tę z blachami, słyszysz?

— Pani się pyta o obiedzie.

— Powiedz pani, żeby był, co się nazywa, co się nazywa! słyszysz?

— Słyszę, panie — wyszedł.

— Skończyłeś już, pan marszałek — rzekł August — koło swego pałacu?

— Jak pan widzisz, zupełnie — odpowiedział gospodarz prędko. — Sam się tym

zajmowałem, moją inwencją i gustem wszystko; bo ja lubię sam tym kierować i nie chwaląc się,
znam się na tym trochę.

— To widoczne — rzekł Staś — nikt tak nie potrafi dogodzić, jak kiedy się kto sam zna i

pokieruje.

— Nic pewniejszego. I wewnątrz także sam wszystko urządziłem — rzekł marszałek. —

Moim gustem. A już to, przyznam się państwu, niemało kosztowało, ale kiedy komu pan Bóg dał...

— Potrzeba — rzekł August — użyć, naturalnie.

— Toteż się i używa. Już to pani marszałkowa spokojnie sobie bawi się lekturą, a ja

wszystko, ja wszystko. Ale! nie wiem, czy rzadki mój gość i szanowny sąsiad widział ostatnie
roboty marszałkównej, mojej córki?

— Nie, ostatnich...

— A! właśnie te są najprzedniejsze! Cuda, panie, dokazuje na tej kanwie! Ja to się wydziwić

nie mogę, skąd jej tych konceptów stanie! Prawda, ma desenie, no! ale deseń a haft, to co innego,
panie! To wiadomo! Ot, panie, na przykład, ta poduszka w guście (jakże się ten gust nazywa?), w
najnowszym guście rakaka! Tak! tak! Albo nie piękna! A ta druga, gdzie widzimy Araba na
arabskim koniu wśród arabskiej pustyni.

— I to robota córki pana marszałka? — spytał Staś, wskazując jeszcze jedną poduszkę.

— Panny marszałkównej! a tak! a tak! własna! własna! Bukiet z róż i tulipanów. Co za

naturalność. Co mówię, ta naturalność i naturę przechodzi, takiej świeżości kolorów nie ma w
naturze. Albo ścieg, panie, ścieg nowy, wypukły! A! to osobliwszych talentów dziewcz... — nie
skończył i poprawił się — marszałkówna.

Staś tylko co śmiechem nie parsknął, ale się w czas wstrzymał i nosa utarł. August spojrzał

po obrazach, jakby przypadkiem; marszałek, który chodził za jego oczyma, dostrzegł tego.

— Nic nowego podobno nie mam tutaj — rzekł — nic. Znane! znane!

Teraz Staś zaczął się przypatrywać. Marszałek podbiegł ku niemu, nie mógł wytrzymać i

zaczął tłumaczyć.

— To angielski sztych, Tipo-Saiba, nieszczęśliwego Tipo-Saiba, pan wie historię Tipo-

Saiba?

— Wiem ją.

— Otoż to śmierć jego, to ostatnia bitwa, a tu... Przerwał służący, który wszedł w nowej

liberii i coś szeptał do ucha gospodarzowi.

— Zapnij się — mruknął marszałek. Służący się zapiął i poszedł.

— To są olejne obrazy — kończył opowiadanie amfitrion — olejne kosztowne oryginały.

Ten wyobraża Wniebowzięcie, oryginał Rabrandta.

— Rembrandta? — spytał Staś.

— Tak, Rabranta, panie! Znawcy to niezmiernie chwalą i ja chwalę, ale znajduję — dodał

— że ten Rabrant miał zły zwyczaj ciemno bardzo malować, tak że nic prawie na jego oryginałach
dostrzec nie można. Wszakże ja tu jednego anioła skrzydła znalazłem i stąd wnoszę, że to jest
Wniebowzięcie. A to, panie, Rubensa, noga, a raczej musi tam być coś więcej niż noga, ale tylko
noga widoczna, śliczna noga...

— Przepyszna noga! — rzekł Staś.

— Domyślam się, że to jakiś filozof starożytności.

— Zupełnie noga filozofa! — rzekł August — niewątpliwie. Jak to pan marszałek trafnie

zgaduje.

— Ha! ha! Już to ja mogę się pochlubić, że nieco znam się na tym. To, panie — rzekł,

ciągnąc dalej — jest wnętrze świątyni, które poznaję po tym, że widzę wschody dość wyraźne.

— Tak, to są wschody.

— Marmurowe wschody — rzekł marszałek — ma to być oryginał Brandta, który malował

zawsze pejzaże. Jedno z najwyborniejszych dzieł jego, zapłacone przeze mnie sto czątych. I
niedrogo na oryginał, bo ja się kocham w oryginałach. Drugi traci na karty, a ja na obrazy, kto co
lubi.

— Gust wszystkich ukształconych ludzi. Marszałek się ukłonił.

— Nie znajduje pan, że to piękny zegar, kupiłem go u Grabowskiego w Żytomierzu,

kocham się w sztukach. Słyszał pan, jak gra walce? La! la! la! la! Zaraz będzie grał, ja go nastawię.

Szczęściem wniesiono na dwóch ogromnych srebrnych tacach śniadanie. Tu nieco się

przerwała rozmowa. Weszła też sama pani marszałkowa, ustrojona w nową mantylkę i w wielką
powagę utrzymującą się milczeniem i kiwaniem głowy. Na ten raz nawet, wiedząc już o przybyciu
młodego człowieka, którego, jak wszystkich młodych ludzi, miała w podejrzeniu starania się o
córkę, była poważniejsza i surowsza niż wprzódy, lękając się, aby zbyt wielkich nadziei nie powziął
nie znajomy jeszcze kawaler.

Za chwilę drugimi drzwiami miss Jenny wsunęła się z panną Adelajdą, która dygnąwszy,

zasiadła do krosienek, zawsze u okna w salonie stojących, aby goście w chwili fabrykacji mogli
podziwiać arcydzieła włóczkowe marszałkównej.

— Moja córka — rzekł marszałek uśmiechając się.

— Co za szczęśliwe podobieństwo do ojca — rzekł August.

Marszałek z przyzwoitą skromnością się uśmiechnął. Przystąpiono do śniadania, które się

zalecało doborem materiałów, drogo, jak sam marszałek powiadał, bardzo skupionych.

— Ten ser, niech pan powącha, chester prawdziwy. Hrabia nie mógł się go odjeść. Z

Odessy... konfitury kijowskie! od Bałabuchy, nie ma jak kijowskie. Mówią, że do Paryża biorą
konfitury z Kijowa! Wino extra fein, niech no pan raczy skosztować...

I tak dalej.

Marszałkowa z przyzwoitą powagą to się wpół uśmiechała, to kiwała głową, to spoglądała

na córkę. Adelajda ukradkiem mierzyła oczyma Stasia, i ona także w każdym przybywającym
lękała się kochanka, bała się natrętnego męża! Mierzyła więc oczyma przybyłego ciekawie,
chciwie, ale tak ostrożnie, że ile razy on na nią się obejrzał, widział tylko wiszące jej loki nad
krosienkami, nic więcej.

Był to jakiś fatalny dzień dla dostojnego gospodarza i sądzono mu było przyjmować bez

końca, gdyż ledwie rozpoczęto śniadanie, drzwi salonu otwarły się i wszedł gość nowy.

Marszałek powitał go poufale, marszałkowa skinieniem i szybkim odwróceniem głowy,

marszałkówna rumieńcem, który tym się odznaczał, że pokrył na chwilę wszystkie piegi zdobiące
jej twarzyczkę.

Nowy gość był to niegdy młody człowiek, widocznie życzący sobie uchodzić jeszcze za

młodego, wysoki, chudy, wytwornie ubrany, w żółtych rękawiczkach, z laską w ręku, lornetką na
łańcuszku, brodą hiszpańską obfitą i petersburskim tupetem. Nie potrzeba było rumieńca panny,
żeby w nim poznać pretendenta do okrągłej jej ręki. Był to jeden z tych panów, piękne noszących
imię i ciężkie ubóstwo na plecach, co jeżdżą od pałacu do pałacu, wąchając posagów i pragnąc
uszczęśliwić swym księstwem bogatą jaką dziedziczkę.

Nowo przybyły ni mniej ni więcej był księciem, ale księciem bez księstwa, co gorzej, bez

dachu nawet, księciem in partibus. Znany w okolicy jako pretendent do wszystkich bogatych
panien, pędził życie swobodne, w nadziejach ożenienia i podróżach.

Marszałek, jak widzimy, przyjął go poufale, marszałkowa zimno, a marszałkówna rumiano.

Niestety — ona jedna czuła bicie serca na myśl, że może być księżną! Ona jedna w tym domu
wzdychała za odjeżdżającym. Nawet, o cudzie niewieściego serca, ulubowała sobie w długiej
smutnej postawie księcia, którego w sąsiedztwie znano pod nazwiskiem Chevalier de la triste
figure, zachwycała się potajemnie jego dystyngowanymi manierami, jego szepleniawą mową,
wyrazem i grą wyżółkłej fizjognomii i ogniem szarych jego oczu.

Marszałek, jakkolwiek wysoce ceniący połączenie z domem książęcym, jakkolwiek wielce

uradowany jego staraniem o Adelajdę, nie decydował się jednak oddać mu jej. Wiedział, że był
zrujnowany i że nie umiał się rządzić, lękał się książęcej ręki w swoim worku. Marszałkowa, na
rozkaz swego męża posłuszna, kwaśno przyjmowała księcia.

— Niech to będzie w zapasie, ja myślę — mówił marszałek — że się co lepszego trafi Ani

zrażać i odstręczać, ani przyciągać; na polityce księcia trzymać, na polityce...

I trzymano na polityce księcia jak pokurcia na łańcuchu, a że nie miał jaśnie oświecony nic

lepszego upatrzonego, jeździł do marszałkostwa.

„Przy tym też — mówił sobie marszałek w duchu — niech ludzie gadają, że się książę stara.

A taki, choć on goły, zawsze książę księciem. To i drugich zwabi... wybierzemy".

Biedny jednak książę niecierpliwił się już trochę przydługim oczekiwaniem o głodzie na

miliony marszałka i nareszcie postanowił, jak mówił: brusquer la chose. W tym to celu przyjechał
teraz. Ale najgorzej trafił, bo właśnie kiedy marszałek odurzony majątkami pana Stanisława marzył
o wielkiej fortunie swej córki, widząc już w nim starającego się niezawodnie.

Przyjęto więc księcia na zimno; ale przywykłego do różnych wypadków mało to obeszło.

Nie zważał ani na napuszenie się ekstraordynaryjne gospodarza, ani na kwaśną minę samej pani i
położywszy kapelusz, przemówiwszy kilka słów do panny, jakby dla okazania celu swych
odwiedzin, wziął się do śniadania.

Rozmowa przerwana wiązać się zaczęła znowu powoli, chociaż marszałek stracił był

zupełnie zapał i przytomność umysłu.

Po żółtych rękawiczkach księcia i fraku jego domyślał się, przeczuwał krok stanowczy, nie

wiedział, co począć. Odepchnąć księcia nie miał siły — bo jak księciu powiedzieć: „Nie chcemy
waszej książęcej mości, mimo jego mitry, suchości i uczoności nieporównanej w grach
towarzyskich" — przyjąć także nie miał ochoty, bo mu serce szeptało, że Adelajda, która tak
cudownie wyszywała poduszki, powinna była znaleźć nie tylko księcia, ale bogatego księcia,
oceniają- cego jej talent, wdzięki, piegi i posag. Widocznie więc marszałek zbił się z tropu, splątał,
a że on był głową domu, za jego pomieszaniem poszło pomieszanie żony i jedynego dziecka.
Wstrząśnienie to nawet dało się uczuć na twarzy miss Jenny, guwernantki mającej serce czułe,
przejmujące się troskami otaczających ją osób.

Staś, który porozumiał łatwo, co się działo, jeden na przekór wszystkim wesół był i

ożywiony. Zachwycał się poduszkami panny Adelajdy i erudycją marszałka, rozpytywał się o ogród
angielski, który od razu poznał, z okna patrząc, po kołkach, stojących wielkimi partiami na tak
zwanym trawniku, pił, jadł i śmiał się z każdego nawet konceptu książęcego.

Biedny książę dodawał sobie odwagi dowcipując, bo w sercu miał jej niewiele. Tego dnia

miał się los jego rozwiązać, grał banko, a w okolicy nie było już panny bogatej, od której by
grzecznego odmówienia, miejscowym językiem „harbuzem" zwanego, nie odebrał. Drżał myśląc,
że i tu go może spotkać oklepana formuła: „Wielce dla nas zaszczytnym jest żądanie waszej
książęcej mości, ale..." itd. Bał się strasznie tego „ale".

Marszałek, wziąwszy zręcznie pod rękę Augusta, wyprowadził go niby niechcący do

drugiego pokoju.

August domyślił się od razu, do czego ten manewr prowadził.

— Miły bardzo człowiek?

— Kto? Książę? — spytał August.

— A! nie, nie o księciu mówię — rzekł marszałek. — Chociaż, między nami mówiąc, i

książę, i książę... bardzo uczony i przyjemny człowiek, celuje w grach towarzyskich. Wyborny w
cenzurowanym, nieporównany w gotowalni. Między nami mówiąc, stara się od dawna o Adel... o
marszałkównę, ale nie jestem decydowany. Nic nie ma, zupełnie, słyszę, nic nie ma.

— Nic, to trochę za mało — rzekł August.

— A Adelajda może poczekać, młoda jeszcze, nie chcielibyśmy ją wydawać tak młodo.

August, który ją znał zawsze równie młodą od lat sześciu, mimowolnie to sobie

przypomniał, a marszałek po chwilce powtórzył, jakby wracając do pierwszej rozmowy:

— Bardzo miły człowiek siostrzeniec pański.

— W istocie — rzekł August poważnie — choć to mój najbliższy krewny (i przyszły

dziedzic — pomyślał marszałek — eo ipso), choć mi go nie wypada chwalić, ale niepodobna się
wstrzymać. Wyborny chłopiec, edukację skończył za granicą, teraz sobie szczęśliwie używa życia i
jest czego używać: dwadzieścia kilka lat, majątek czysty i wcale niemały. Szczęśliwy chłopiec.

— A nawet przystojny — rzekł marszałek z miną wielkiego wynalazcy.

— Podobny do matki — smutnie już i serio powiedział August.

— To rodzony siostrzeniec?

— Rodzony.

— Bardzo jestem wdzięczen za... że, to jest, żeśmy tak miłą uczynili znajomość. — I

marszałek się skłonił. — A wracając do księcia, wracając do księcia, my jesteśmy starzy
przyjaciele, chciej mi poradzić. Nie domyślasz się? — mówił marszałek, pragnący od razu za
pierwszą wizytą wybadać Augusta. — Jak mi radzisz? czy przyjąć jego propozycję? Jestem pewny,
że przyjechał z formalnym oświadczeniem. He! Jak mi pan radzisz?

— Piękny tytuł! — rzekł August trochę szydersko.

— Goły tytuł! — odpowiedział marszałek. — Stare przysłowie: „co po tytule, gdy nic w

szkatule".

— To prawda! — powtórzył August, wykręcając się i śmiejąc w duchu.

— To prawda! prawda! — rzekł marszałek. — I jak mi pan radzisz?

— Nie śmiem radzić.

„To znaczy — rzekł w duchu marszałek — że nie radzi, a zatem, że przyjechali z projektem,

a zatem wstrzymać się potrzeba. Nie darmo mam głowę".

Weszli do salonu znowu.

Tu już Stasia zastali przy marszałkowej, która z największą w świecie powagą milczała,

usiłując tym pełnym uczucia milczeniem utrzymywać rozmowę. Książę siedział przy krosienkach
panny Adelajdy, sparty na lasce swojej, a miss Jenny, która nie darmo brała dwieście pięćdziesiąt
dukatów, tuż przy krosienkach także, przytomnością swoją starając się zapobiec zbytniemu wylaniu
afektów jego książęcej mości.

Na widok marszałka książę powstał od krosienek i zbliżył się do niego z uśmiechem

słodziuchnym.

— Dawnom nie miał przyjemności służyć panu marszałkowi, prawdziwie zatęskniłem.

Hrabia... nie chciał mnie dziś jeszcze puścić, alem się gwałtem wyrwał.

Marszałek nosem pokręcił.

— Obowiązany, obowiązany — pomruknął, a w duchu pomyślał: „Oto mi w czas

przyjechał!"

— Będę miał kilka słówek na osobności do pomówienia — rzekł książę, chcąc już kończyć

nie odkładając — potem, patem, gdy goście odjadą, kilka słówek.

Marszałek strząsnąl głową i ukłonił się tylko. Rozeszli się zaraz.

Ale program całego dnia nieprzytomnością marszałka, niesłychanie zakłopotanego, popsuty

został, nic już pokazywać, z niczym się chwalić nie umiał. Najogromniejsze srebrne półmiski,
wielka waza przeszły nie postrzeżone, nie wskazane; nie było mowy o winach, o potrawach, o
niczym; można powiedzieć, że nic nie widzieli goście. Gospodarz walczył z sobą i ledwie potrafił
jako tako odegrywać swoją rolę. Pani marszałłowa postrzegłszy to, chciała mówić sama i zastąpić
miejsce męża, ale skutkiem długiego milczenia nie mogła się przezwyciężyć i niekiedy tylko
otwierała usta, co jednak, wzbudzając nieustannie oczekiwanie i nadzieję, mało podsycało
rozmowę.

Wkrótce po obiedzie August ze Stasiem odjechali, księciu zostawując zupełną swobodę

oświadczenia się jak najobszerniejszego.

ROZDZIAŁ SIÓDMY HRABINA — STARY KSIĄŻĘ — GOŚCIE
U AUGUSTA

W kilka dni potem Staś, nie mogąc wytrzymać dłużej, z głową pełną marzeń o

nieporównanych wdziękach sentymentalnej hrabinej, poleciał z drugą wizytą. Wstydził się wuja i
korzystał z przybycia kilku osób do niego, żeby się wymknąć nie postrzeżonnym. Wyprawił konie
za wrota, wsiadł do powozu i ruszył.

Marzeń jego w ciągu drogi opisywać nie będziemy, były rozkoszne, poetyczne, a sto razy od

wszelkiej najpiękniejszej rzeczywistości piękniejsze. Wystawiał sobie tę kobietę ideałem, cudem
uczucia, duszą młodą i nie zużytą, choć starganą laty próby i zawodów; wystawiał ją sobie czymś
nieziemskim.

Znał on historię hrabinej, ale ta go ani odstręczała, ani zrażała — owszem pociągała jeszcze.

„O! — mówił sobie w duchu — jest to serce z płomienia, które szukało drugiego podobnego

sobie, rzucało się za nim, leciało i nigdzie go znaleźć nie mogło. Jest to kobieta, której nikt nie
pojął, nikt, jak chciała, nie ukochał, nikt nie wynagrodził miłością wielką za wielką miłość.
Niemłoda! — mówił sobie — ale się serce nie starzeje, a ona jeszcze tak piękna, tak piękna, tak
świeża. Co za oczy! co za oczy, co za spojrzenie! Ile dowcipu, ile wdzięku, ona młodsza od córki.
O! jak bym ja ją kochał, gdyby chciała, gdyby pozwoliła".

I marzył Staś, i nagle wielkim się śmiechem rozśmiał.

„A gdyby to wujaszek wiedział, toby się dopiero śmiał ze mnie, on, co tak z niej

nielitościwie szydzi.

A może ma duszność? O! nie, nie, to zimny człowiek, co w uczucie nie wierzy, bo nie ma

uczucia. Rzuca kamień na tę biedną hrabinę! Ale cóż robić miała z takim mężem. Musiała mieć
kochanków albo się otruć. Jedno z dwojga. Ten żołądek nakryty hrabiowską mitrą mógłże, nie
mówię, uszczęśliwić taką kobietę, ale przynajmniej znośnym życie jej uczynić? Ona nie jest
zepsuta, nie, nie; cóż winna, że nigdy nie mogła znaleźć tego, kogo pragnęła, kogo jej do szczęścia
było potrzeba, i szła od jednego do drugiego i zawodziła się ciągle. Cóż winna? Ona biedna tylko.
Gdyby była od razu znalazła taką duszę, takie serce, co by ją pojęły, ukochały — ona by była inną".

W tym miejscu monologu Staś powtórzył: „Bardzo ładna! bardzo ładna, burszowskie słowo,

bardzo świeża jeszcze i wdzięczna. A oczy! jeszczem takich nie widział. Boś niewiele widział —
powiedział sam do siebie. — Jednakże są to oczy, o jakich się tylko marzy! Marzyłem o takich
właśnie...

Ale otóż jesteśmy przed pałacem... Stasiu! bądź grzeczny, śmiały i patrzaj w piękne jej

oczy, może w nich co dla siebie wyczytasz..."

Jakoż kocz stanął i on wysiadł, kamerdyner otworzył przed nim drzwi salonu i

zaanonsował — przed próżnymi krzesłami, bo w salonie nikogo nie było.

Stanisław rzucił się na pierwsze krzesło; już mu wstyd było i tej wizyty, i tych marzeń, jakie

miał w drodze; zdawało mu się, że każdy wyczyta na jego czole myśli i nadzieje. Lękał się też, aby
nie spaść z wysokości swych marzeń i nie znaleźć hrabinej cale inną od tej, jaką z pierwszego o niej
wspomnienia w wyobraźni swojej utworzył.

„Kochany wujaszek może ma słuszność — mówił w duchu — jestem młokosem bez taktu,

bez zastanowienia. Nie wiedzieć, co mi się przyśniwa".

Serce mu gwałtownie uderzyło, bo posłyszał głos hrabinej, która właśnie wchodziła.

Była sama; hrabia, zaproszony z Alfredem na polowanie w sąsiedztwo, nie znajdował się w

domu. Spojrzał na nią Staś i dreszcz go przeszedł.

„Taż to sama kobieta, którą widziałem, o której myślałem?" — rzekł w sobie.

Hrabina, którą tylko co wystawiał sobie ideałem, stała przed nim zupełnie ziemską istotą.

Był to dla niej jeden z tych dni, w których i na umyśle, i na twarzy starszą się wydawała niż
zwyczajnie. Oczy jej były przygasłe i lekkimi otoczone zmarszczkami, usta prawie sine, twarz
zbladła, czoło chmurne. Do niepoznania inna i o dziesięć lat starsza.

„To dobrze, nie ma przynajmniej niebezpieczeństwa — rzekł Staś w duchu — odczaruję się

dziś zupełnie".

Z smutnym, ale pełnym pretensji uśmiechem hrabina Julia powitała nowego znajomego.

— Jestem, jak pan widzisz, sama jedna — odezwała się — mąż mój z hrabią Alfredem

pojechali na polowanie. Bardzom panu wdzięczna, żeś o nas nie zapomniał. My się tu tak nudzim,
tak nie mamy z kim żyć tutaj... Był pan gdzie w sąsiedztwie?

— W jednym tylko miejscu, ale to jedno za kilka stanie — odpowiedział Staś, odzyskując

wesołość i swobodę powoli. — Proszę zgadnąć, jeżeli się godzi zadawać zagadki

— Zgadnę od razu — przerwała hrabina — widzę po sposobie mówienia, po uśmiechu

pańskim, żeś musiał być u marszałkostwa.

— Cudownie! Więc już łatwo zgadnąć, kogo tam zastałem?

— Najłatwiej dla mnie, bo od nas tam pojechał książę... I prawda, że roboty panny Adelajdy

bardzo piękne? — spytała hrabina trochę szydersko.

— Prześliczne, nieszczęściem jest ich tak wiele, że każdej z osobna przyzwoicie ocenić

niepodobna. Cóż, gdy się jeszcze zechce oglądać zbiór obrazów pana marszałka.

— Ach! ciekawy! — śmiejąc się zawołała hrabina. — Musiał go pokazywać.

— Nie byłby darował ani jednych ram, gdyby nie przybycie księcia, które widocznie go

zmięszało.

— Co za domyślny człowiek!

— Co ja, tom tak niedomyślny, że pomięszania jego przyczyny odgadnąć nie potrafiłem. Bo

przypuściwszy nawet, że książę stara się o pannę Adelajdę, nie widzę jeszcze przyczyny niepokoju i
trwogi.

— Jak to? jeszcze jej pan nie widzisz — ożywiając się mówiła hrabina — nie widzis2 pan,

że walczy między chęcią nabycia tytułu dla córki i zięcia z tytułem dla siebie a bo jaźnią oddania
majątku w ręce znanego marnotrawnika?

— Teraz rozumiem. Ależ to nie pierwsza księcia wizyta?

— Gorzej, bo może ostatnia! Staś się rozśmiał.

— Żałuję, żeśmy tam nie zostali dłużej!

— Byłbyś pan nową zrobił znajomość, stryj księcia miał tam nadjechać. Nie było go przy

panach?

— Nie jeszcze. A ten stryj...

— Jest to brylant familii — odpowiedziała hrabina. — Pan wiesz zapewne, że w każdej

familii jest brylant jeden. U jednych brylantem jest najbogatszy, u drugich najrozumniejszy, u
trzecich najwziętszy. Czasem kobieta, czasem mężczyzna. Dość, że w każdej familii jest taka
gwiazda, co za całą familią świeci. Stryj księcia jest właśnie brylantem familii książęcej. Jest
bogatym, ma związki, trochę po staroświecku, ale nieźle jest sam. Stary kawaler, przyjemnie
naprowadza na myśl sukcesji, która wprawdzie na kilkanaście głów się rozpadnie, ale zawsze...

— Dla księcia zdałaby się, wygląda tak chudo! Hrabina się rozśmiała i mówiła dalej:

— Stary książę ma głowę i jeśli kto, to on da sobie rady z marszałkiem — q ui est un dur à

cuire, jednakże książę stary był podobno paziem Stanisława Augusta i dlatego pospolicie zowie się
szambelanem...

— Doskonała przyczyna.

— Możnaż by go dziś jeszcze, siwego, nazywać paziem? niepodobna. A wiadomo, że gdy

paź wyrośnie, staje się szambelanem koniecznie, więc książę jest szambelanem. Ma w sobie coś
dworskiego i rycerskiego razem; dla kobiet przesadnie grzeczny, na klęczkach przed nimi,
wystrojony, upudrowany, z gwiazdą błyszczącą na piersiach, z pierścieniami na wszystkich
palcach, w trzewikach ze sprzączkami brylantowymi — wygląda jak bardzo ciekawy zabytek
starożytności. Zręczny jak dworak, śmiały jak dworak, nie wątpię, że sobie z panem marszałkiem

da rady.

— Proszę nie zapominać, że marszałek był adwokatem ł plenipotentem podobno, wprzód

niż został obywatelem i marszałkiem.

— O! mimo tego jestem pewna, że się od księcia nie wykręci. Ten biedny długi książę... to

jego ostatnia nadzieja, il a pris ses mesures, żeby nie być odepchniętym. Prawdziwie, w takim razie
nie wiem, co by zrobił, musiałby gdzieś daleko jechać znowu za panną bogatą, bo w sąsiedztwie il
a tenté tout, a koniecznie się musi ożenić.

— Gdyby to nie było śmieszne, byłoby bardzo smutne takie polowanie na posag.

— Myśmy się do tego przyzwyczaili — odpowiedziała hrabina — jest u nas kilku

podobnych, wiecznie starających się panów, których niechybnie znaleźć można wszędzie, gdzie
wielki posag i jedynaczka, Il s font leur métier z zimną krwią i rezygnacją osobliwszą.

W tej chwili rozmowa inny brać obrót zaczęła; z obmownej prawie, jaką była w początku,

zaczęła ulatać i pochylać się w egotyczną. Hrabina doskonale umiała rozmawiać o niczym i
niekiedy wmięszać coś znaczącego do tysiąca słów próżnych. Staś łapał chciwie rzadkie znaczące
wyrazy i nastrajał się trafnie do nich w odpowiedziach. Ożywiona rozmową hrabina znowu
zajaśniała stopniowo w jego oczach i odmłodniała. Już prawie równała marzeniu, nawet chmurka
wisząca nad jej czołem dodawała jej wdzięku, bo była piętnem biednej, niepojętej kobiety, jaką Staś
w niej wymarzył.

Wnijście panny Róży z guwernantką do salonu bynajmniej nie przerwało, nie ostudziło

rozmowy. Panna Róża usiadła z daleka, a przy okrągłym stoliku został, jak wprzódy, Staś sam na
sam z panią hrabiną.

Są znajomości sympatyczne, które się prędko robią i do poufałości zbliżają. Łatwo je

wytłumaczyć jakimś podobieństwem charakterów; ale tłumaczenie to niedostateczne;
najpokrewniejsze charaktery często się odpychają, najrozmaitsze przyciągają. Jest w tym tajemnica
niepojęta. Jednego poznajesz od pierwszego wyrzeczonego słowa, ufasz mu, ledwie w oczy
spojrzawszy, drugiego pojąć nie możesz, żyjąc z nim długo, pojąwszy kochać nie potrafisz, choć
wart przywiązania. Na próżno byś się chciał rozumowaniem przekonać, przymusić — nic tu
rozumowanie nie nada. Przywiązanie, przyjaźń, miłość przychodzą nieproszone, niespodziewane i
ani ich odepchnąć, ani pojąć nie można.

Po kilku godzinach rozmowy, która kołowała najdziwaczniej, Staś postrzegł, że wyraźny

postęp uczynił. Był już z hrabiną, jakby się z nią znał od lat dwudziestu. Ona także traciła powolnie
ten ton krochmalny przybierany dla nieznajomych i mówiła z nim jak z dawnym przyjacielem.
Mówiąc z sobą, nie szukali wyrazów, nie tłumaczyli się ciężko jedno przed drugim, rozumieli się
łatwo, godzili na jedno i pojmowali, nim myśl cała z ust wyszła.

Na drugą wizytę było to już bardzo wiele i Staś więcej nie żądał, brał za kapelusz, nakładał

powolnie rękawiczki i sposobił się do odjazdu, myśląc już, co przed wujem powie, gdy oznajmiono
księcia Platona — 6tarego stryja, o którym tylko co była mowa.

— Zatrzymaj się pan chwilkę — powiedziała hrabina — dowiemy się, co się tam stało,

wszakże niepodobna, żebyś nie był ciekawy.

Staś został z największą chęcią, pretekstu tylko na to trzeba mu było.

Już stary książę był w salonie i drobnymi kroczkami posuwał się szybko ku hrabinej, z

różowym uśmiechem na ustach,

Pocieszna to była figurka; maleńki, suchy, chudy, żółty i pomarszczony jak jabłko pieczone,

z trochą siwych włosów pudrowanych na głowie, z szarymi oczkami, wąskimi usty, sterczącą
brodą, w obcisłym fraczku z gwiazdą, w pończochach, trzewikach, z żabotem, w którym sterczała
szpilka brylantowa, kapeluszem składanym pod pachą, stary motyl stanisławowski, posuwał się do
ucałowania rączek „anielskiej", jak ją nazywał, hrabinej. Staś uważał, że mu tylko brakło z
porcelanową rękojeścią szpady, żeby godnie reprezentować dworaków Stanisława Augusta.

— Jakże drogie zdrowie anielskiej hrabinej? — spytał.

— Jak zawsze — odpowiedziała hrabina, rzucając ukradkiem wzrok na Stasia. — Migrena i

nerwy.

— O! te nerwy. Na nerwy nic nad pomarańczową wodę — rzekł, wdzięcząc się, książę —

proszę wierzyć i sprobować. Ja także bardzo na nie cierpię i to jedyne moje lekarstwo. Nie darmo ją
robią w Nervi pod Genuą... predestynacja!

Powstał i z równą grzecznością, z jednakim uśmiechem powitał książę hrabiankę, którą

nazywał „pączkiem różanym", i guwernantkę, dla której innego tytułu nad Minerwę nie znalazł.
Mógłby ją był bezpiecznie nazwać angielskim piernikiem, zważywszy na silny koloryt twarzy i
włosów.

— A hrabia nasz kochany? — spytał.

— A la chasse.

— A kuzynek (tak nazywał Alfreda)?

— Także.

— Nie pojmuję tej pasji — mówił książę. — Pojmuję przywiązanie do całej płci

niewieściej, którą ubóstwiam mimo szronu, co mi głowę przyprószył, pojmuję karty, pojmuję les
plaisirs de la table, ale polowania...

— Jednakże... — odezwała się hrabina.

— Bo naprzód — mówił książę — jak można kochać się w zabawie, w której nie mają

udziału kobiety !

— Toujours galant! — szepnęła hrabina — bardzo dziękuję w imieniu moim i płci całej.

Ale teraźniejsi mężczyźni nie lubią naszego towarzystwa, unikają od niego. Starają się być jak
najmniej razem z nami.

— To dowodzi, jak się świat popsuł — odpowiedział książę — nie było czasów nad nasze!

C'était le bon vieux temps.

Hrabina się uśmiechnęła lekko. Podano herbatę.

— No, jakże, mości książę — szepnęła do ucha księciu szambelanowi — jak się udało u

marszałka?

Książę spojrzał na hrabinę.

— Enlevé!... — odpowiedział.

— Doprawdy? je vous en félicite.

— Dziękuję, il n'y a pas de quoi.

— Ale skończono? — spytała hrabina.

— Tak jak skończono.

— Przyrzekli?

— Mogłoż być inaczej?

— I marszałek...

— Najszczęśliwszy w tej chwili, i nie ma się co dziwować. Wszystko za nami: imię,

połączenia, stosunki, dla takiego jak on dorobkowicza! A nam co się dostaje?

— Miliony — odpowiedziała hrabina.

— Ale brudne — rzekł książę po cichu.

— A panna?

— Gdyby nie to, że się mój synowiec z nią żeni, powiedziałbym...

— Niech książę powie, jakby się nie żenił. Szambelan nachylił się prawie do ucha hrabinej.

— Byłaby z niej doskonała garderobiana. Zaczęli się śmiać po cichu.

— A quand donc la noce? — O! to jeszcze nie ułożono.

— To przynajmniej zaręczyny?

— Nie odstąpiłem od zaręczyn i zrobiłem je zaraz. Panna była uszczęśliwiona.

— Ja myślę, że i książę...

— Mój synowiec?

— A tak.

— Zrezygnowany, mnie to tylko smuci, że nieładna. O! bo okrutnie nieładna i nic

dystynkcji! nic dystynkcji! Spojrzysz na nią i powiesz zaraz, skąd wyszła!

Cała ta rozmowa odprawiła się po cichu, Staś tymczasem przewracał album na stoliku.

— I nie wahał się marszałek?

— Nic a nic, to jest trochę, z początku, ale jakem go wziął na stronę i wystawił mu

wszystko...

— Chwałaż Bogu, że się to skończyło.

Hrabina dała oczyma znak Stasiowi, który rozmowy dosłyszeć nie mógł, że wszystko

skończono; Staś tego tylko czekał, wziął za kapelusz, pożegnał się i wyjechał.

W drodze znowu go opanowały myśli; teraz rozważał każde słówko hrabinej, tłumaczył,

wykręcał, przypominał każde jej spojrzenie.

„Jeszcze piękna, bardzo piękna — mówił w sobie. — Nie wiem czemu, z początku wydała

mi się,.. Bytem tak zmięszany. Nic dziwnego. A co dowcipu! co dowcipu! Kontent jestem z mojej
wizyty, nie stracona, zbliżyliśmy się trochę, a do tego poznanie tak szacownego oryginału, jak stary
książę. Ale co wuj powie?

W tak urywanych i poplątanych myślach Staś powrócił do domu. Kilka stojących przed nim

powozów oznajmywało mu, że się jeszcze goście nie rozjechali, poszedł więc prosto do saloniku, w
którym nad herbatą i fajkami całe męskie towarzystwo zgromadzone było.

Wuj zaprezentował go sąsiadom, a po cichu szepnął na ucho:

— Jużeś latał gdzieś, Stasiu?

— Zgadłeś, wujaszku, ale próżno byś chciał mnie przerobić.

— Herbaty dla pana Stanisława.

— Panowie nie na polowaniu? — rzekł Staś — wszakże to wielkie polowanie w

sąsiedztwie?

Niezręczne i nie w porę było to zapytanie, wszyscy w tej chwili znajdujący się sąsiedzi u

pana Augusta należeli do stronnictwa tak zwanej szlachty nie przypuszczonej do poufałych zabaw
panów hrabiów, pół i ćwlerćhrabiów, co ich bolało niezmiernie. Trzeba albowiem wiedzieć, że
pomimo pozornej harmonii między domy pańskimi i półpańskimi w każdej okolicy a szlacheckimi,
pomimo wzajemnych ceremonialnych odwiedzin nigdy i nigdzie panowie ze szlachtą zupełnie się
pogodzić nie mogą i żyć na stopie przyjaznej, poufalszej.

Szlachta wyobraża sobie nieustannie, że panowie nią poniewierają i śmieją się z niej,

choćby nawet panowie nie myśleli o tym wcale. Panowie z trudnością przyjmują i przypuszczają do
siebie szlachtę, nie mogąc wyżyć jej życiem i pogodzić się z jej obyczajami. Tak, choć pozornie
wszyscy są z sobą dobrze, po cichu z siebie wzajemnie szydzą, nienawidzą się, wynajdują
najpoczwarniejsze plotki. Czasem nawet, na jakim balu, zgromadzeniu, długo tłumiona nieprzyjaźń
wybuchnie; towarzystwo rozbije się na dwa stronnictwa, zawre, zaszumi, zagrozi sobie — i
ucichnie znowu, czekając tylko powodu do nowego wybuchu. To polowanie w sąsiedztwie, o
którym nie w porę wspomniał Staś, składało się właśnie z najarystokratyczniejszego towarzystwa
okolicy, do którego tylko przypuszczeni byli wybrani ze szlachty. A tych wybranych było niewielu.

Byli to ci, co na nich szlachta ukosem patrzała, że często hrabiowskie wycierali progi i

sadzili się w swoich domach na przyjęcie panów, którzy im się szyderstwem za to wypłacić mieli.

Wszyscy spojrzeli na Stasia, gdy wspomniał o polowaniu, a jeden podżyły, otyły, z

ogromnymi faworytami jegomość odezwał się, mieszając swą herbatę:

— To, panie, polowanie grubej zwierzyny na grubego zwierza.

Wszyscy się chórem rozśmieli; nawet Staś półgębkiem im dopomógł.

— Jak to? — spytał.

— Gdzie by to nam jechać na takie jaśnie wielmożne polowanie! — mówił ten sam gruby

jegomość. — Sami tam książęta i grafy, i grafiątka; gdzie to tam się biednej szlachcie mięszać!

— O! a gdyby cię zaprosili, panie Antoni — rzekł ktoś drugi — tobyś pojechał przecie i

jeszcze byś się pysznił.

— Pojechałbym jak na komedię — odpowiedział jegomość gruby z bakembardami — a co

pysznić się, to nie byłoby z czego.

— Otóż to nabiją zwierzyny! — mówił ktoś inny.

— Jeśli tak polują na zwierza, jak na szlacheckie sumki, to będzie licho sarnom i dzikom —

rzekł trzeci.

— A co, panowie — odezwał się pierwszy gruby pan Antoni. — Czy to tej jesieni oni tylko

polować będą, a my nie? Czy nie złożymy polowania? Czy nie mamy sieci i psów, i strzelb? hę?

— Dobra myśl, panie Antoni, pokażmy im, że i my potrafim polować jak oni. Zobaczymy,

czyje polowanie będzie lepsze!

— A wybornie! wybornie! — odezwano się ze stron różnych.

— U mnie knieje doskonałe — rzekł sędzia — proszę do mnie, bardzo proszę, na

szlacheckie polowanie i szlachecki podwieczorek, jeśli łaska.

— Na kiedy?

— Na niedzielę.

Tu się zaczęły układy o polowanie, o psy, o sieci, o ilość huczków, którą każdy z sąsiadów

miał przysłać. Nie potrzebujemy mówić, że wiele było hałasu, sporów, mediacji, nim się to
wszystko ułożyło, nim się zdecydowano, kogo zaprosić, a kogo wyłączyć.

Jednogłośnie jednak usuniono od zaszczytów i przyjemności polowania wszystkich tych,

którzy uczestnikami byli łowów arystokratycznych.

Nagadawszy się, nakrzyczawszy, naprzypominawszy po tysiąc razy jedno, napowtarzawszy

odwiecznych konceptów, goście się przecie rozjechali.

— Jakże chcesz — rzekł August, stojąc na ganku — aby się z nich panowie nie śmiali,

kiedy na przykład dziś układają dlatego tylko polowanie, żeby tym jakąś przykrość im wyrządzić.
Panowie, którym naturalnie wszystko to jest niezmiernie obojętnym, muszą się śmiać z pretensji
dokuczenia, która dokuczyć im nie może! Wiele jest śmieszności u panów, ale wiele i u szlachty
naszej. Gdyby szlachta trochę lepiej godność swoją pojęła, mniej by się daleko z niej śmiano.

— Masz, wujaszku, słuszność — rzekł Staś — ale to tak z nimi, jak ze mną: chcesz

koniecznie ludzi przerabiać. To się nigdy nie udaje; znosić ich tylko, jak są, śmiać się z nich,
żałować ich potrzeba. Proszę kochanego wujaszka, czy kiedy, ludzi — nie mówię, ale jednego
człowieka przynajmniej ktokolwiek przerobił? Mnie się zdaje, że nie. Jak mu przyjdzie pora, sam
się chyba odmieni, a ludzie mówią: „Patrzcie, oto go przerobił".

— Trudno jednak zaprzeczyć, żeby jedni na drugich nie wpływali.

— Trochę, trochę, wujaszku, wpływają tyle, że się człowiek czasem, wstydząc ich, ze swoją

naturą przyczai i schowa. A taki natura ta sama. A wie wujaS2ek, że książę otrzymał rękę panny
marszałkównej Adelajdy i pięć tysięcy poduszek, szytych na kanwie, w posagu?

— Winszuję, ale nie zazdroszczę...

ROZDZIAŁ ÓSMY POLOWANIE SZLACHECKIE

Dom pana sędziego, u którego zebrać się mieli myśliwi na szlacheckie polowanie, był to

dom stary, szlachecki, jakich już dzisiaj na Wołyniu bardzo mało. Każdy mniej lub więcej nastroił
się na wyższy ton, niż powinien, udaje bogatszego, rozumniejszego, lepiej wychowanego, niż jest.

Wszystko to udawanie pospolicie na nic się nie zdało i przypomina wielce woskowe frukta,

w które byle zęby zapuścić, byle je wziąć w rękę, już po złudzeniu. Częstokroć mniej jeszcze
potrzeba, dość spojrzeć tylko. Każdy jednak myśli, że doskonale udaje.

I tak nasi wielcy, najwięksi panowie, nasz wielki świat, który by potrzeba zwać małym

światkiem, bo w istocie na liczbę mały, udaje panów cudzoziemskich. Dziś w kraju prawie nie ma
pańskiego domu. Wszyscy ci hrabiowie, książęta, cała arystokracja wołyńska jest pożyczana i
tłumaczona z francuskiego. Jeżdżąc do wód, za granicę, przywożą sobie najświeższe pańskie mody
do kraju i zdaje się, że usiłują do niepoznania scudzoziemczeć. Była chwila na panów za granicą, że
się wyrzekali państwa i grali rolę demokratów i zaraz ta moda przeszła do nas i wszczepiła się
szczęśliwie. Nadeszła chwila wzmożenia się arystokratycznych wyobrażeń, otóż ją mamy i u nas
doskonale wynaśladowaną. Za granicą malują herby, używają herbów jak danych, robią toż samo u
nas; za granicą arystokracja przyjęła za prawidło, że pan powinien być aż do fanatyzmu katolikiem
— toż samo naśladują u nas, udając wiarę, nawet gdy jej w sercu nie ma. Gdybyż chcieli być
katolikami naprawdę! czegoż by żądać więcej. Ale z religii zrobili sobie modę. I ci, co w nią nie
wierzą, nic nie rozumiejąc, żyją nie wiedzieć po jakiemu, nie pojmują wiary i obowiązków, jakie
wkłada, udają gorliwość, bo są panami, stawiają kaplice przy pałacach, utrzymują kapelanów,
wspaniale oprawne książki do nabożeństwa nosić każą za sobą. Spójrzcież na życie ich i zajrzyjcie
w głąb duszy!

To jednak udawanie najmniej naganne, lepszy zawsze pozór religii przynajmniej od

zupełnego jej braku; a może skutkiem długiego udawania choć jeden ktoś przejmie się tym, co
udawał. Ale w najdrobniejszych nawet rzeczach arystokracja nasza udaje zagraniczną i małpuje ją;
aż do kroju liberii, aż do listowego papieru, aż do sposobu zaczesywania włosów, aż do manij
spekulatorskich.

Stopniem niżej ci, co nie są panami, a chorują tylko na państwo lub pod imieniem

półpanków chodzą, udają i małpują całych panów we wszystkim!

Niżej stopniem jeszcze naśladują półpanków.

Szlachta, prawdziwa szlachta, wrzeszcząc nieustannie na całe gardło na panów, chwyta, co

może , od nich, studiuje ich obyczaje, stara się im zrównać wystawą, wytworem.

Na kilku chatach męczący się biedak, jak może, znowu udaje zamożnego obywatela.

Ostatni pan rządca, ekonom, pisarz małpują szlachetkę i tak dalej a dalej, wszystko udaje,

gra komedię, siebie oszukuje i nikogo więcej. Czyby nie lepiej było powiedzieć sobie: „Jestem,
czym jestem, i będę się okazywać, jak jestem?"

O! gdyby ci wszyscy wiedzieli, jak są zabawni ze swymi pretensjami, jak dziwaczni, jak

śmieszni, gdyby wiedzieli, że tuż obok najserdeczniejsi z nich muszą się śmiać przyjaciele, może by
zdecydowali się przestać udawać. Tymczasem wolą być śmieszni, niżby się mieli stopniem zniżyć
w oczach świata. I byłożby to zniżenie? Bardzo wątpię. Ja bym to miał za postęp.

Tu to można powtórzyć przysłowie o belce w oku własnym, a słomce w oku bliźniego; bo

każdy doskonale widzi śmieszność swojego sąsiada, poznaje się na farbowanych lisach stopniem od
siebie wyższego, a ślepy jest dla siebie samego. Wszyscy śmieją się ze wszystkich, a nie poprawia
się nikt.

Wróćmy do sędziego, do którego domu czytelnika wprowadzić chcieliśmy. Dom to był

stary, szlachecki, na takiej stopie, na jakiej go fortuna właściciela naturalnie stawiała; żadnego w
nim udawania i dodawania.

Sędzia, pięćdziesiątletni człowiek, rozsądny i oświecony, miał tylko jedną wadę — nie lubił

panów, przypisując im wszystko złe i wszystkie nieszczęścia krajowe, otwarcie ich szczerze
nienawidził.

To naturalnie uczyniło go popularnym u szlachty, która tym więcej go kochała, im więcej on

na panów się zżymał. Sędzia nie odebrał był wychowania świetnego ani nawet zupełnego, dopełnił
go jednak, ile mógł, późniejszą pracą, nie zmieniwszy kierunku idei, w jakich się wychował. Z
młodu nasłuchał się świetnych pomysłów reformy socjalnej, której i u nas próbować chciano;
przejął się jej potrzebą i został na całe życie, czym był za młodu. Jakkolwiek pomysły, jemu
ukochane, zupełnie swojskie nie były, owszem, tchnęły francuszczyzną, nie zdenaturalizowały
sędziego. On je po swojemu przerobił, przestroił i myśląc nie ze wszystkim po staroszlachecku,
potrafił jednak zostać szlachcicem starego kroju. Jemu podobnych widzimy jeszcze po dziś dzień
niemało. Sędzia w życiu prywatnym i publicznym był surowo uczciwym człowiekiem, sumiennym
i prawym. Dziwnym wypadkiem zetknięcia się w nim wychowania domowego, religijnego, z
wykształceniem późniejszym, innego ducha — sędzia sercem był religiant, a głową sceptyk. Modlił
się z rana i wieczór, uczęszczał na nabożeństwa, spełniał wszystkie obowiązki religijne, a gadał
przeciw religii czasem i argumentował wstecz swemu postępowaniu. Tak na przykład z rana
wyspowiadawszy się, po obiedzie prawił wszystkie wykoncypowane o jezuickich spowiedziach
anegdotki itp. Niektórzy nazywali to niekonsekwencją; ale w nim ta niekonsekwencja była
koniecznością dwóch sposobów wychowania, z których duch jednego nie podbił drugiego i oba
zmieniały się i luzowały koleją.

Może też było w tym coś i właściwego mu, charakterystycznego, bo nie tylko z wiarą

postępował tak sędzia, mając ją w sercu i uczynkach, a przeciw niej będąc nieraz mową. Oszczędny
i gospodarny, często wyśmiewał zbierających grosz i poświęcających życie tej pracy, z której nie
mieli korzyści dziś, spuszczając się na zbyt niepewne jutro; żonaty i dobry mąż, lubił mówić
przeciw ożenieniu i wychwalać przyjemności swobodnego kawalerskiego życia. Tak zawsze
przenosił to, czego nie robił, nad to, co czynił. Szczególny człowiek. Jednakże nie odmieniał się
wcale i dalej żył zawsze jak dawniej; własne jego słowa nic na postępowanie nie wpływały.

Syn niebogatego szlachcica, dorobił się pracą i oszczędnością znacznego dosyć majątku, z

powiększeniem jego jednak nie zmienił sposobu życia, nie wystawił pałacu, nie założył ogrodu, nie
wysadzał się na konie i powozy. Wszystko u niego było prostym tylko, porządnym, czystym,
niewystawnym. Może sędzia nie miał dobrego smaku i nie pojmował go wcale, nie rozumiał
przyjemności wytworu, wdzięku wystawy; ale za to doskonale rachował. Cała kraina piękności,
sztuki była dla niego zamkniętą, ślepy na to, co zwał bawidełkami tylko pańskimi, śmiał się jak z
szaleństwa z amatorstwa sztuk. Najpiękniejszą dla niego muzyką był zawsze kozaczek wesoły,
smutna dumka narodowa, już Straussowego walca nie ze wszystkim rozumiał, a na mazury Chopina
ruszał ramionami, powiadając, że pisane były dla świerszczów. Wybaczmy to wszystko
szanownemu sędziemu.

Jakkolwiek trochę śmieszny, poczciwy był, sumienny, nikogo w życiu nie oszukał, wielu

dopomógł; kochany też był powszechnie.

Ożeniwszy się z bardzo młodą panienką odpowiedniego mu majątku, lecz zaniedbanego

wychowania, przez kilkadziesiąt lat pożycia z nią, nie zachmurzonego niczym, potrafił ją zupełnie
sobie podobną uczynić i na swoją wiarę nawrócić.

Swoim sposobem pojmując i czując, sędzina to tylko przyjmowała za dobre, co mąż za takie

uważał. Ustawiczne sprzeczności postępowania i mowy męża wydawały się jej w końcu
naturalnymi; zdawało się jej, że inaczej być nie mogło. Kobieta zwykle instynktowo czuje, co
piękne, i przywiązuje się namiętnie do pięknego; nie znając muzyki — lubi muzykę, nie znając
malarstwa — przeczuwa, co prawdziwie pięknym; sama stara się być piękną i wszystko wkoło
siebie uczynić wdzięcznym. Sędzina, skutkiem długiego pożycia z człowiekiem nie pojmującym
nic nad użyteczne, jak on w końcu zagłuszyła w sobie wszystkie uczucia piękności.

„Do czego się to zdało?" — było ulubionym pytaniem i ulubioną odpowiedzią obojga

państwa, gdy mówili o czymś widocznie, dotykalnie, materialnie nieużytecznym.

U nich też to tylko się znajdowało, co się zdać mogło i użytecznym było widocznie. Dom

stał, osłoniony od północy gaikiem i otoczony gęstym, wysokim częstokołem, na suchym wzgórku;
pozór jego prawie był śmieszny, tak widocznie nie dbano, jak się wydawać będzie. Okna różnej
wielkości, drzwi wysokości różnej, ganki i budki różnego kształtu znajdowały się na samym
froncie. Tuż przy ganku ogromna drabina stała oparta o dach, służąc do wycierania kominów, ale
broniła od upadku kominiarzy, bo zbudowana była gruntownie. Od domu na prawo poczynał się
szczelnie oparkaniony sad owocowy i ogród warzywny. Niedaleko także, i na oku, stały
gospodarskie budowle nie osłonione niczym; porządna, z tartego drzewa dębowego stodoła,
owczarnia, stajnie itd. Z drugiej strony ogromny folwark i kuchnia tuż prawie przypierały do domu.
Najprzyjaźniejsze oko nie dostrzegłoby tu żadnej symetrii, żadnego pomysłu architektonicznego dla
oka tylko. Wnętrze domu odpowiadało zewnętrznej dziedzińca fizjognomii. Dobrze ogrzany,
dobrze opatrzony, czysty, wygodny, dom ten nie zalecał się wcale wdziękiem. Pokój bawialny z
ogromnym kominem, kilką sofami, kilką stolikami, dywanem pod nogi, ze- garem staroświeckim
miał kilka okien sporych, bez firanek. Sędzia utrzymywał, że nie na to dają się okna w pokoju, aby
je firankami zasłaniać. Główne drzwi od sieni zapuszczone były suknem dla ciepła. Podłoga nie
była woskowana, ale nadzwyczaj czysta. Zresztą żadnej ozdoby, żadnej fraszki. Komoda, a na
komodzie kilka wyczytanych książek. Cały dom był w tym sposobie, nic w nim nie brakło dla
wygody, nic w nim nie było dla oka.

Pokój sędziego, ciepły, niewielki, cały suknem wybity na zimę, starannie utrzymywany, z

nieustającym ogniem na kominie, miał za cały sprzęt łóżko żelazne, wygodnie wysłane, kilka
krzeseł i stolik. Obok była tak zwana biblioteczka, składająca się z kilkuset tomów książek, po
większej części polskich, z pierwszych lat XIX wieku i ostatnich przeszłego. Tu także znajdował się
ciekawy arsenał, jedyny zbyteczny sprzęt w domu, kilka fuzji i szabli, rząd na konia staroświecki i
buława złocona. Wszystko to ułożone jak najporządniej, na swoim zawsze miejscu, w pokrowcach.

Niceśmy jeszcze nie mówili o dzieciach sędziego i ich wychowaniu.

Miał on trzech synów i choćby mógł był wychować ich w domu, biorąc do nich nauczycieli

prywatnych — jak tylko dorastali, zaraz oddawał ich do szkół publicznych.

— Mężczyzna — powiadał — nic niewart wychowany w domu. Gdybym miał dziewczęta,

za wszystkie skarby świata nie oddałbym ich na żadną pensję, bodajby najlepszą. Z synami to co
innego, powinni się obetrzeć w szkole, tym sposobem łacniej im potem wejść w świat i nie tak na
nim dziwnie wyglądają. Dla chłopca szkoła, dla dziewczyny dom.

Wszyscy więc chłopcy sędziego byli w szkołach, najstarszy kończył właśnie nauki.

Na dzień naznaczony zebrało się całe sąsiedztwo do sędziego na owo polowanie

szlacheckie; a ponieważ wiele gadano o arystokratycznych łowach, na których wypito nie wiedzieć
wiele szampana i bawiono się wy- bornie, nic wprawdzie nie zabiwszy, sędzia postanowił na
przekorę panom nabić mnóstwo zwierzyny, spoić wszystkich i zatrzymać jak najdłużej. Poczyniono
do tego stosowne przygotowania, upewniono się o zwierzu w kniei, wybrano, co było najlepszego
w piwnicy, i sprowadzony kucharz smażył już od wczoraj wielkie prowizje przysmaków.

Pierwszym z gości przybywającym był otyły pan Antoni z bakembardami, któregośmy już

widzieli u pana Augusta, prawiącego o grubej zwierzynie. Był to najzajadlejszy demagog w
powiecie; i nie dziw — wszystko go odpychało od wyższej klasy towarzystwa Nie miał zupełnie
wychowania, nie miał prawie majątku, był bez imienia, bez związków, paliła go zazdrość
nienasycona, złość nieposkromiona... Jego nienawiść gruntowała się jedynie na gniewie. Cale inne
były uczucia sędziego; ten wiedział, że nie miał czego zazdrościć, nie zazdrościł, nie gniewał się,
ale gorzej, bo wyszukawszy wszystkiego, co mogło podać panów w pogardę, gardził nimi, brzydził
się. Nadto rozsądny, aby nie wiedział, że na wszystkie jego argumenta odpowiedzieć można, nie
wdawał się w dysputę lub po prostu nieskończoną liczbę faktów — o jakie w historii naszej
ostatnich czasów nietrudno — tłumaczył.

— I ja miałbym ich kochać! Ja miałbym im darować! Ja miałbym ich szanować! — wołał.

— Ależ nie wszyscy tacy byli — odpowiadano.

— Proszę cytować.

Tu sędzia nielitościwie wyszukiwał plam na każdym. Niestety! wiemy, jak o plamy

nietrudno!

Gruby pan Antoni był przewódcą szlachty na zjazdach, na balach, na kontraktach, do

kroków nieprzyjacielskich przeciw panom.

Sędzia, wołając o pomstę na drugich, plwając w oczy zepsutym, miał za sobą swoją prawość

charakteru, nieposzlakowaną poczciwość. Cale przeciwnie pan Antoni; temu można było niemało
także na oczy wyrzucić, wiedział on o tym i spieszył czernić drugich, aby sam się mniej czarnym
wydawał. Postawa pana Antoniego malowała go doskonale; był to ogromny, barczysty chłop, z
włosami czarnymi, kręconymi, spłaszczonym nosem, szerokimi usty, wydętymi czerwonymi
policzkami; brudno zawsze odziany, z fajką króciuchną w zębach, której nie rzucał nigdy.

— No! a cóż, sędzio — rzekł, zsiadając z konia — będzie nasze polowanie warte

pańskiego? hę?

— Nie łapmy ryb przed niewodem — odpowiedział sędzia.

— Nie ma jeszcze nikogo?

— Żywej duszy.

— Ale ot już ktoś jedzie.

W istocie zaraz się zaproszeni zjeżdżać zaczęli. Gdy August ze Stasiem wysiedli z powozu

w wytwornych myśliwskich ubiorach, z pięknymi fuzjami Lepage'a, pomimo najgrzeczniejszego
powitania i uściskania z panem Antonim mina ich nie podobała mu się wcale.

— Coś ten młokos na paniczyka wygląda, na grafiątko — rzekł Antoni, poprawiając palcem

w fajce. — A tak to się na polowanie wystroiło! Ta! ta! choruje na pana!

Żeby się podobać temu panu, trzeba było, jak widzimy, koniecznie się prezentować brudno i

odarto. Inaczej przezywał panem i arystokratą; i że sam nie miał porządnej sukni, rad był
wszystkich widzieć ©szarpanych.

Powiódłszy oczyma za wchodzącymi do pokojów, pan Antoni został na ganku z fajką i

bawił się towarzystwem starego strzelca. Tymczasem nadjeżdżali a nadjeżdżali goście.

A najprzód nejtyczanka, cztery konie siwe w szlejach, kozak z osełedcem na kozłach,

dwóch młodzieży w środku. Szaraczkowe taratatki, szerokie szarawary, czapeczki bez daszków na
głowie; pies w nogach.

Byli to panowie Zygmunt i Jan... rodzeni bracia, synowie hrabiego...

— Cóż mogą robić tutaj? — spytacie.

Posłuchajcie cierpliwie: Synowie hrabiego, powiedziałem, ale nie hrabiowie. Piękne mieli

imię, nic więcej; ojciec w nieustannych procesach, które go — mając zbogacić — ubożyły,
zaniedbał dzieci, nie dając im żadnego wychowania. Sam bezprzykładnie ograniczony, powiadał, że
gdy zostawi synom szkatułkę, lepszą rzecz im da od wychowania.

Szkoda tylko, że w końcu zostawił im wprawdzie szkatułkę, ale pustą; a pusta szkatułka

znowu to trochę za mało! W istocie wzięli po ojcu majątek odłużony, zaplątany, na oko wielki, w
rzeczy mały. Panowie Zygmunt i Jan nigdzie nie byli w szkołach, uczył ich czytać pisarz
prowentowy, a francuszczyzny trochę matka, póki żyła. Zostali więc po śmierci ojca, nie wiedząc,
do jakiego towarzystwa należeć, do jakiej przyczepić się klasy. Imię, stosunki ciągnęły ich ku
panom, ale wyżyć z nimi nie mogli, wychowani byli na cale co innego; nie pojmowali smaków,
upodobań, obyczajów, rozmowy, życia pańskiego, byli w kole krewnych nieswoi, niespokojni,
upokorzeni, nieśmieli, czuli się śmiesznymi, nudzili się okropnie. Musieli więc, zapomniawszy na
imię, podać ręce braciom szlachcie i żyć z nimi.

— Tęgie chłopaki — mówił o nich pan Antoni — tęgie chłopaki!

Rąbać się w pałasze, hulać na koniu, strzelać, polować, pić, uganiać się za dziewczętami, to

było ich życie. Wyśmienite życie, gdyby nie znano lepszego!

Zresztą poczciwi byli chłopcy, ani słowa, nikt im nie mógł zarzucić większego występku

nad roztrzepanie, większej wady nad zupełną moralną nicość. Trzeba było pomóc komu, poratować,
pożyczyć pieniędzy, zastawić się, nastraszyć nawet — gotowi zawsze; serca złote, głowy puste. Ale
czyż oni tylko temu byli winni? Szanowny ojciec więcej daleko podobno.

Po hrabiach nastąpił niejaki pan Trzecieski, który przyjechał bryczką zieloną, krytą,

spuszczaną, czterma młodymi końmi. Poczciwy to był sobie szlachcic, na całą okolicę znany z
prawości charakteru, z najlepszego serca i wylania się dla wszystkich. Sąsiedztwo bez ceremonii
posługiwało się nim we wszystkim. Potrzeba było jednemu przedać żyto, posyłał próbkę do niego i
prosił, aby mu koniecznie przedał po takiej a takiej cenie. Drugi chciał pożyczyć pieniędzy, wprost
do pana

Trzecieskiego. Weź, skąd chcesz, a pożycz. Potrzeba było swata, posyłano po pana

Trzecieskiego w swaty. Chciano urządzić pogrzeb, stypę, i to na jego ramiona zwalano; pojedynek,
kłótnia, zgoda, wesele, wybór w podróż, nic się bez niego nie obeszło, nie mówię już o tysiącu i
jednym kompromisach, które odsądzał, o niezliczonych mediatorstwach itd., itd.

Weszło to tak we zwyczaj, że gdyby był komu odmówił, gniewałby się pewnie, ale

poczciwy Trzecieski nie wyobrażał sobie nawet, jak by mógł komu odmówić. Całe życie spędził,
cudzymi zajmując się interesami, i nie dziw, że swoich zaniedbał.

Był ubogi i żył chodząc, jak to mówią, po posesjach, na których mu się nie szczęściło wcale.

Dom u niego zawsze był pełen gości, wszystkim było jakoś po drodze wstępować do niego: temu
na śniadanie, temu na obiad, temu na noc, innemu na kilka dni wypoczynku. Zdarzyło się, że ktoś,
nie mając kąta, na kilka miesięcy zasiadł u niego z całą familią. Trzecieski nigdy się nie poskarżył
na to, nie stęknął; co miał, tym się dzielił, co mógł, to zrobił, nie chwaląc się ani tym, co dał, ani
tym, co uczynił. Kochano go w sąsiedztwie, nie miał prawie nieprzyjaciół, nikt jednak w setnej
części nie oddał mu tego, co on ludziom robił. Nieżonaty, mało potrzebujący, z okrawków swego
ubóstwa obdzielał jeszcze familię uboższą od siebie, a nikt nie wiedział o tym nawet.

Taki był pan Trzecieski; dodajmy do jego historii rysopis.

Wzrost średni, twarz ciemna, ogorzała, ryża peruka na głowie, stary frak granatowy, zegarek

z dewizkami ogromnymi, rękawiczki łosiowe, laseczka czarna z kościaną główką, stary kapelusz,
lulka piankowa, kapszuk haftowany paciorkami przez siostrzenicę.

Ledwie się odtoczyła od ganku bryczka pana Trzecieskiego, zajechał koczobryk sędzica

Pękalskiego.

Sędzic była to jedna z najoryginalniejszych figur w sąsiedztwie. Miał on niegdyś pretensje

do państwa, bywał u panów, grywał z nimi w karty, żartował ze szlachty i chorował, jak to mówią,
na pana. A że u nas jest zwyczaj przyjmować do towarzystwa wszystkich, co grubo grywają,
przyjmowano sędzica dobrze, grzecznie, sadzano za zielonym stolikiem i podawano mu rękę
spotkawszy. Sędzic z tego uroił sobie, że został już naturalizowany panem. Wskutek więc
przekonania o wysokim swym pochodzeniu, ogromnej fortunie (miał piętnaście chat w polesiu, a
żył jak na stu) i nieopisanych przymiotach duszy, zaczął się starać o hrabiankę czy pseudohrabiankę
W... Nieprędko to postrzeżono, bo dozwalając sędzicowi grać z sobą, pić, polować, błaznować,
tańcować, tracić, co miał, panowie nawet nie przypuszczali, aby on ośmielił się podnieść oczy na
pannę W... Panna W... miała — prawda — lat trzydzieści, nos czerwony, posag niewielki, ręce i
nogi ogromne, ale należała do familii, która tym się mocniej panoszyła, im mniej dawno weszła
przez połączenie jednego z swych członków w jaśnie wielmożny świat. Uważajcie tylko, jak
zawsze daleko bardziej panami są ci, co świeżo na panów wyrośli, jak się lękają, aby ich za
bajbardzo nie wzięto i nie strącono z piedestału, na którym tak wybornie posągi udają.

Gdy się sędzic jaśnie wielmożnej matce oświadczył, stał się taki zamęt, zamięszanie,

oburzenie, że gdyby był bratu panny W... przyłożył rękę do twarzy, nie tyle by to może
animadwersji wzbudziło. Szeptano, jeżdżono, gadano, ruszano ramionami niesłychanie wysoko,
naradzano się i sędzic przez anioła, którego reprezentował pułkownik jakiś, pieczeniarz, wypędzony
został z raju. Zamknięto za nim drzwi i — skończyło się — myślicie?

Nie, nie skończyło się. Sędzic nie dał się tak odepchnąć brutalsko i nie stracił ani ochoty, ani

nadziei posiadania czerwonego nosa panny W... Miłość jego cicha, nie wyjawiająca się na świat,
powinna była, jak rachował, pozyskać serce hrabianki. Nigdy wprawdzie o tym nie mówił z nią, ale
był przekonanym, że go kocha, i czerwoność jej nosa nawet tłumaczył sobie gwałtowną miłością
nieustannie w nos bijącą. Rzekł więc w duchu do siebie: „Nie dajmy się tyranii rodzicielskiej i
przesądom zwyciężyć. Ja ją wykradnę".

Wszystko przygotowano do wykradzenia, ale gdy kochanek u nóg panny wyjawił swój

płomień i oznajmił jej o przygotowanej ucieczce, panna, która jak się pokazuje, wcale się dotąd
miłości nie domyślała (i od Czego innego miała nos czerwony), zaczęła krzyczeć, płakać,
odpychać. Sędzic oburzony uciekł. Postanowił się mścić, że go nie pokochała; zaciągnął się do
szlachty, z pieczeniarza panów stał się pieczeniarzem półpanków, demokratą, co chcecie. Zaraz na
następujących kontraktach na kasynie sfomentował młodzież do Wyrządzenia kilku niegrzeczności
państwu W..., narobił wiele hałasu, mnóstwo niedorzeczności i spoczął. Kiedy mówię, że spoczął,
to znaczy tylko, że dał pokój państwu W... w szczególności, ale nie zaprzestał prześladować w
ogólności panów, których uważał za osobistych nieprzyjaciół. Kilka już odbył pojedynków wskutek
nieroztropnych zaczepek, widział się wyśmianym, zrujnowanym — nic to nie pomogło, wiódł dalej
Wojnę zażarcie, stał się Don Quichotem w swoim rodzaju i za lada cieniem dobywał z pochew
języka i szabli.

Sędzic miał lat przeszło trzydzieści, wysoki, barczysty, przystojny; oczy czarne, wąs czarny,

usta wcięte, nos orli, potężny, postawa atletyczna, Lubił żyć i ostatnim już gonił, piętnaście chat
można jednego przeżyć wieczora, coż dopiero w lat kilka? Trzymał się tylko jeszcze na jakichś tam
formach i formalnościach majątku; tradując zawsze sam w cudzym imieniu, aby ktoś niepotrzebny
go nie zatradował.

Możeśmy już i tak za wiele osób opisali, więc na resztę okiem tylko rzuciemy.

Towarzystwo, prócz wymienionych już osób, składała tak zwana szlachta różnego kształtu,

wzrostu, stroju i humoru. Granatowe fraki i czarne czamarki stroiły większość myśliwych,
ozdobnych wielkimi bakembardami, ogromnymi wąsami i mniej więcej nastrzępionymi czubami.
Kilku nowatorów ukazało się z długimi włosami i całkowicie zarosłymi brodami.

Około południa ruszono do kniei i ku wieczorowi dopiero powrócono nazad do sędziego na

tak zwany podwieczorek, mogący się wygodnie nazwać obiadem lub wieczerzą. Zwierzyny ubito
bardzo wiele i wskutek szczęśliwych łowów w różowych wszyscy byli humorach. Pan Antoni
mianowicie cieszył się, że ta arystokracja — jak powiadał — ani jednej sarny nie dostała, ani
jednego dzika, a oni pięć sarn i dwa warchlaki.

— Pańskie polowanie — mówił — nie dziw, a nasze biedne, szlacheckie...

I na całe gardło rozśmiał się jak z wybornego konceptu; niejeden mu wtórował, bo

wszystkim świerzbiały języki, wszyscy chcieli pośmiać się z panów i dobry im był lada pretekst do
tego.

Wszczęły się więc dokoła stołu przycinki, koncepta, opowiadania, a wszystkie wymierzone

były, jak się łatwo domyśleć, na tych nieszczęśliwych panów, którzy by się z nich pierwsi uśmiali,
gdyby je słyszeli (inszym tylko śmiechem). Bywał w tych ucinkach dowcip i nie było dowcipu,
tylko złość czasem, żółć wezbrana wylewała się — zarówno je jednak przyjmowano.

August i Staś nie mięszali się do konwersacji prawie, uśmiechali się z lepszych konceptów,

spoglądali na siebie lub gdy opowiadający natarł na nich wprost i wymagał śmiechu potakującego,
że tak powiem, pistolet trzymając na gardle, śmieli się przez grzeczność i przymuszenie.

Pan Antoni poznał, że nieszczerze, nie sercem się śmieli i zaraz szepnął sąsiadowi swemu,

który zajmował się pilnie zmiataniem z talerza:

— To, bratuniu, wilcy w owczych skórach, jest w nich jakiś diabeł pański!

— Mniejsza o to — odpowiedział sąsiad — niechaj słuchają, co gadamy, tym ci lepiej.

Rzucona myśl trafiła doskonale do przekonania pana Antoniego, jął się natychmiast

umyślnych konceptów, wymierzonych, jak mu się zdawało, ku podejrzanym o państwo Augustowi i
Stasiowi.

— Panie Auguście — odezwał się — to pański siostrzeniec, słyszałem? hm?

— Tak jest.

— Hm! dawno w naszych stronach?

— Nie tak bardzo...

— I zapewne porobił już znajomości?

— Byliśmy w kilku domach.

— O! to już pewnie zgadnę, gdzie — rzekł Antoni, wahając się na krześle — u hrabiów.

— I tam byliśmy, bliskie sąsiedztwo.

— Za pozwoleniem — zawołał, przechylając się Antoni do Stasia — choć to krótka

znajomość, ale ja jestem tak sobie otwarty szlachcic, niech pan wybaczy, nie byłem za granicą, nie
znam się na tych tam ceregielach i ceremoniach. Słyszę, pan był naprzód z wizytą u hrabiów?

— Byłem — odpowiedział Staś, patrząc mu się w oczy z krwią zimną — i cóż?

— Pewnie z ciekawości, dla poznania domu? hę?

— Zapewne.

— A to nie zawadzi pana objaśnić cokolwiek o tym domu. To, panie, z dobrego serca. Panie

Onufry — rzekł do sąsiada drugiego — waćpan najlepiej znasz hrabiów, powiedz no o nich panu.

Pan Onufry, napiętnowany od ospy, suchy i blady szlachcic, ozwał się, podnosząc głowę:

— Oj! znam na swoje nieszczęście tych przeklętych hrabiów, bodaj bym ich nie znał!

Pan Antoni zatarł sobie ręce z ukontentowania, Onufry ciągnął dalej:

— Szachraje, i kwita. Trzy lata jeżdżę i ani procentu, ani kapitału odebrać nie mogę. Na

terminie hrabiego nie ma w domu, przed terminem powiadają, że jeszcze nie termin, po terminie, że
już nie termin, i tak mnie wodzą. A czy to mnie jednego! Ot, pani Przyleska, wdowa z czworgiem
dzieci, cały fundusz powierzyła hrabiemu i teraz prawie o żebranym chlebie.

— A o jejmości — szepnął pan Antoni.

— Jejmościnych kochanków jak piasku w morzu — mówił Onufry — Już co ta to nie

zmarnowała życia, mosanie, co użyła, to użyła! A te poczciwe hrabisko wierzy w nią po dziś dzień
jak w samą cnotę. Teraz nawet, na licha, zestarzała, a jeszcze się mizdrzy; ten hrabiuk nie darmo
tam siedzi.

— Kuzyn — szepnął ktoś.

— I bardzo bliski — odpowiedział pan Onufry. Wszyscy w serdeczny śmiech.

— Niech się no pan strzeże — rzekł z cicha Antoni do Stasia — aby i pana nie zwerbowała.

Staś pokiwał głową pogardliwie.

— Lubi, panie, coraz co świeżego! Ktoś z drugiej strony stołu odezwał się:

— O kim to tam gadacie?

— O jaśnie wielmożnym hrabi...

— Oh! Jest o czym!

— Alboż nie?

— Znam ci i ja go dobrze, ułowił i u mnie dwa tysiące karbowanych, których podobno

nigdy nie zobaczę.

— Kto? Hrabia... — przerwał trzeci — to i ja mam u niego sumkę.

— Pokazuje się — rzekł pan Antoni, ukosem spoglądając na Stasia — że wszyscy coś u

niego mają. Zrujnowany kompletnie. Już do tego przyszedł, że u Żydów pożycza na dwadzieścia
pięć i trzydzieści procentów. No, a spójrzcież na dom, na przyjęcie, na ludzi; to to się jeszcze dmie i
świeci, jakby nic nikomu nie był winien. Ale niedługo już tego.

— Co pan mówisz, niedługo? — przerwał inny — alboż to my damy jemu rady? Gdzie tam!

Pan będzie panem, a my z torbami pójdziemy.

— Niedoczekanie — rzekł pan Antoni.

— Wiecie jego awanturę tegoroczną z pszenicą?

— Słyszałem.

— Przedał ją po ośmnaście złotych na pniu i wziął naprzód pieniądze; potem mu wyżej

postąpili Żydzi, przedał drugi raz i znowu wziął pieniądze. Pierwszego kupca zbył obligiem, i
kwita.

— To szkaradnie — ozwał się ktoś.

— To nieprawda — rzekł inny.

— Jak to nieprawda? Prawda święta.

— Wiem z pewnością, że nie.

— Tylko proszę, nie broń tych panów.

— Daj no pokój! daj pokój! — zakrzyczano ze wszystkich stron.

Rozmowa zwróciła się na inny przedmiot, ale po krótkim przestanku znowu na któregoś z

znajomych panów wygadywać zaczęto. Opisywano ich zjazdy, zabawy, sposób życia, rozwodzono

się nad brudną stroną jego. Wyciągano więcej niż podejrzane wiadomostki, plotki, które, obiegłszy
sąsiedztwo, nabrały na siebie tysiące dodatków. Tak przepędzono cały prawie czas obiadu i
wieczór.

Przy kartach nie ustawała taż sama rozmowa, przerywana tylko chwilowo opowiadaniem

własnych przygód przytomnych osób lub żwawymi rozprawy o zadane, odrzucone, zabite, o honory
i lewy.

August ze Stasiem o wschodzie księżyca pożegnali gospodarza i wrócili do domu.

Pan Antoni, widząc ich wychodzących, wskazał palcem na Stasia i rzekł półgłosem:

— Paniczyk! pachnie mu państwo jak i wujowi. Zaczął wizyty od hrabiów. Ale pięknych się

o nich rzeczy nasłuchał.

— Oj! dobrze! — rzekł inny — niechaj wie, co to za jedni, których tak szanują i

towarzystwo ich nad inne przenoszą.

— Zadaję atout.

A Staś, siedząc w powozie, rzekł do Augusta:

— Ależ szlachta twoja, wujaszku!

— Cóż o niej powiesz?

— Mogą być najpoczciwsi ludzie, ale...

— O! jest ale...

— Ależ między nimi człek się sądzi o wiek cofnięty! Co za nieświadomość rzeczy, co za

namiętna zazdrość, co za nieukształcenie!

— A serca dobre — rzekł August — serca dobre. Próżniactwo tylko i brak oświaty ich gubi.

Słyszałeś ich, gardłujących przeciw panom może nie bez słuszności, gdyby jednak który z tych
nienawistnych im panów wyciągnął rękę, poprosił pomocy, zażądał po- sługi i uchylił czapkę przed
bratem szlachcicem, myślisz, że by go odepchnęli?

— Tak bym sądził.

— Sądziłbyś najfałszywiej. Nikt by nie odmówił pomocy, usługi i ratunku. Złość ich

większa jest jeszcze na języku niż w sercu.

ROZDZIAŁ DZIEWIĄTY ŚW. EDWARD

Nadszedł święty Edward i imieniny hrabiego, rych, jak miarkujecie, nie opuścił Staś; oprócz

chęci widzenia hrabinej, dla której czuł jakieś niepojęte uczucie, pół miłości, pół przyjaźni, żądał
poznać lepsze towarzystwo okolicy, co się u hrabiego zgromadzić, jak zazwyczaj, miało. August
towarzyszył mu chętnie.

— Tu daleko będziemy swobodniejsi — mówił do niego — niżeli na szlacheckim

polowaniu, gdzieśmy obydwa mieli miny intruzów.

— Im lepsze towarzystwo, tym większa swoboda — rzekł Staś — rzecz dowiedziona. U

szlachty każdy jest, jak chce i może, niepodobna się więc ze wszystkimi od razu zgodzić, każdy
mówi swoim językiem, wyjawia się ze swoim charakterem, rozpiera się, jak mu wygodniej. W
lepszym towarzystwie są prawidła na wszystko, wszyscy się do nich stosują; wiemy, jak się naleźć,
choć powierzchownie wszystkich znamy, wszystko naprzód podług reguł wyrachować możemy. W
lepszym towarzystwie, jak w dobrze urządzonej machinie, kręcą się kółka, każde na swoim
miejscu, każdy swoją funkcję spełnia.

— I to lepsze towarzystwo jest trochę machiną — odpowiedział August.

— Bez wątpienia — rzekł Staś — brak mu charakteru, życia.

— Dlaczegoż ty jesteś w nim swobodniejszy, ty, co tyle masz życia w sobie?

— Mniej mnie kosztuje obejście się z ludźmi, których znam od razu i wiem, że nie z nimi

będę miał do czynienia, ale tylko z ich dobrym wychowaniem, a z dobrym wychowaniem wiem już,
jak się obchodzić.

— Ale w końcu to nie wystarcza.

Była godzina trzecia z południa, siadali do powozu, za chwilę stanęli przed gankiem, na

którym tłum sług w różnofarbnych liberiach oznajmywał licznych gości. Koczyki, karetki, wolanty,
bryczki, koczobryki, dorożki krzyżowały się, mijały, paląc z bata, w dziedzińcu.

Służący, en grande tenue, przebiegali od oficyny do pałacu.

W przedpokoju stos płaszczów, salop i futer, rzędy kaloszów i berlaczy pokazywały, że już

sąsiedzi prawie wszyscy przybyli. Na górze zastali hrabiego, szepcącego coś kamerdynerowi, który
z serwetą na ręku słuchał spokojnie rozkazów. Weszli do salonu; damy zajmowały kanapę i fotele
przy wielkim stole, wpośród nich hrabina, strojna, wesoła, uśmiechała się, prowadząc trzy naraz
rozmowy. Za jej krzesłem stało kilku mężczyzn. Reszta gości rozpierzchnięta była po salonie, na
kanapach, causeuses, krzesłach, stała, chodziła, gwarzyła. Harmonijny był skład towarzystwa pod
wszystkimi względy. Układ i stroje kobiet najlepszego smaku; poznać było od razu, co za jedne.
Nikogo śmiesznie wystrojonego, z bajecznymi falbanami i napięciami, nikogo prawie uderzającym
sposobem ekscentrycznego. Toż mężczyźni, jednako ubrani, jednako ułożeni, zdało się, bracia
rodzeni, nawet ruchy jednostajne, mowa wygładzona i jednotonna. Zaledwie dwie, trzy postacie
odbijały na tym tle cokolwiek.

Nie liczę już księdza dziekana, który urodzeniem i wychowaniem zbliżał się do tego

towarzystwa, różniąc tylko może suknią od niego. Najwybitniej się odznaczali pani starościna, z
staroświecka strojna, z staroświecka gadająca, po staroświecku manierowana i odstawująca z gracją
piąty paluszek wyschłej rączki, pan starosta w polskim stroju, z podgoloną czupryną, siwym
wąsem, złotolitym pasem itd., pan Szałański, daleki krewny hrabinej, człek z innego świata, ubrany
w białą chustkę z haftowanymi końcami, kamizelkę pąsową i frak granatowy starym krojem.

Tych kilka postaci złączyć się i zlać w ogół towarzystwa nie mogło. Starościna zawsze

zdawała się sa- ma jedna na kanapie, tak od wszystkich odbijała. Starosta sam jeden w tłumie, a
nieszczęśliwy pan Szałański, o którego, jako kuzyna i domowego, nikt się nie troszczył, stał ciągle

pod parapetowymi drzwiami i patrzał w ogród.

Hrabina, postrzegłszy Stasia, pozdrowiła go tak poufałym skinieniem głowy, tak milutkim

uśmiechem, że młody trzpiot aż zapłonił się z radości. Pospieszył zaledwie kilka słów powiedzieć
hrabinej, która go osobom bliżej siedzącym zaprezentowała.

— Notre voisin, monsieur Stanislas... car — dodała — je vous compte pour voisin.

Staś się kłaniał i uśmiechał.

Za krzesłem hrabinej stał między innymi hrabia Alfred. Spytano go:

— Kto to taki?

— Ah! Un quelqu'un dont le nom m'échappe, voisin ou non, cousin à monsieur Auguste.

A potem pierwsze pytanie:

— Est-il riche?

— Beaucoup, à ce qu'on dit — odpowiedział pod nosem niechętnie Alfred, kończąc jak

zazwyczaj konceptem: — A beau être riche qui vient de loin.

Kilka osób się uśmiechnęło, ale po sali poszedł głos — bogaty! który wcale Stasiowi w

oczach gości nie zaszkodził.

Jakkolwiek bądź, zawsze to na bogatych inaczej wcale patrzą. Wszystkie panie znalazły

Stasia très comme il faut, a wszyscy panowie prawie z zazdrością poglądali na dobrą jego minę,
wyborne i nieprzymuszone ułożenie i tę łatwość znalezienia się w towarzyswie, którą tylko dobre
wychowanie daje. Jednomyślnie Staś został przyjęty do towarzystwa, w które wszedł, i indygenat
otrzymał. Wnet tysiące znajomości wkoło porobił. Musiał prezentować się dwudziestu najmniej
osobom i przyjąć prezentacje kilku. Jaśnie wielmożny hrabia gospodarz, szczególny okazując mu
afekt, wziął go pod rękę i przeszedł kilka razy przez salon, jakby wszem wobec i każdemu z osobna
pokazując, że go przypuszcza do poufałej znajomości i pańskiej swej łaski. Hrabina kilkakroć
obejrzała się na Stasia, kilka razy zwabiła go do swego krzesła uśmiechem, słówkiem, skinieniem.

Staś był szczęśliwy; ona w jego oczach tak była zajmującą, tak piękną, tak uroczą! że

młodsze, świeższe, jaśniejące dwudziestoletnimi wdziękami panie i panny, co ją otaczały, gasły
wszystkie przy niej w oczach Stasia.

Otwarły się podwoje sali jadalnej, jaśnie wielmożny hrabia podał rękę starościnej, starosta

hrabinej i tak dalej, dalej, dalej, wszyscy goście paniom aż do ostatniej miss Fanny Oldnick; długi
szereg par potoczył się, a za nim kilku jeszcze mężczyzn szli solo, na ostatku pan Szałański,
bawiący się żółtą łosiową rękawiczką, z wolna postępował.

Stół był zastawiony wytwornie. Dwie srebrne wazy panowały nad nim, dwa desery pięknej

roboty stały na dwóch jego końcach, w pośrodku cukrowa świątynia z cyfrą solenizanta. Dwa małe
stoliki po bokach mieściły poufałych gości i tak zwany dawniej szary koniec, teraz odcięty zupełnie
i odosobniony. Przy jednym z tych stolików ulokowali się panowie, mający zamiar nieżenowania
się w rozmowie i częstowania kieliszkami. Stasia posadzono między panną marszałkówną Adelajdą
a hrabiną. Nieprzyjemne sąsiedztwo pierwszej wynagradzało sowicie drugie. O pierwsze też nie
było się co troszczyć, bo pretendent marszałkównej, suchy książę, zapomniawszy o jedzeniu, stanął
zaraz za jej krzesłem i całkiem zajął się nią. Staś obrócił się do hrabinej.

— Jakże się panu towarzystwo nasze podoba? — spytała go.

— Tak mało go znam jeszcze — odpowiedział Staś — a bez pochlebstwa, widzę tylko

panią.

— Bardzoś pan grzeczny.

— O! tylko szczery! Ze wszystkich kobiet jedną tylko panią widziałem.

— Mille grâces. Wszakże pan znasz część naszych gości?

— Prawie nikogo.

— Juściż marszałka, marszałkowę i swoją sąsiadkę.

— A! tych znam.

— I księcia Platona, i jego kuzynka.

— Obu po troszę, zresztą nikogo.

— Eh bien, będę dobrą gospodynią, poznam pana ze wszystkimi, voulez vous?

— Jeśli pani hrabina łaskawa.

— Widzisz pan tego wysokiego, z zadartym czubem, w zielonym fraku z gwiazdą,

mężczyznę?

— Tego z rzymskim nosem, czarnymi oczyma?

— Tego samego. Jest to książę N..., mieszka od nas niedaleko, uosobiona duma i próżność.

W całym życiu poświęcał wszystko tej jednej namiętności, zrujnował się dla pozyskania sobie osób
posiadających wpływy, abdykował na chwilę swą wielkość, aby podczołgnąć się i stanąć wyżej.
Ożenił się z niemajętną, wielkiego imienia dziedziczką. I wziął po niej imię tylko. Vous la voyez à
droite?

— Tę maleńką, w koronkach zżółkłych, aksamitnej sukni, brylantach i piórach, figurkę z

siwymi oczkami?

— To ona. Spójrzże na niego jeszcze, co za wyrazista fizjognomia, jak ona maluje

człowieka! Widziałam ludzi zupełnie nie znających się na fizjognomice, którzy jednak, spojrzawszy
na księcia, odgadywali jego charakter od razu. Profil, nieprawda, że piękny?

— Gdyby go zaciśnięte usta nie psuły.

— Que voulez-vous. Il n'est plus jeune et il n'a ja-mais été heureux. Duma też ze smutku

wyrazem mięsza się na tej twarzy. Za to u księżnej pani co za promieniejąca, rada z siebie,
szczęśliwa duma, duma tryumfująca, która zda się mówić: Patrzcie na mnie, zazdrośćcie mnie!

— O! jakże pani trafnie ją malujesz — odezwał się Staś śmiejąc. — Ale, jeśli wolno

przerwać tak przewyborny szkic, zapytałbym, bom niesłychanie ciekawy, kto jest ta pani obok
księżnej, wyprostowana, wystrojona niezmiernie, ubrana tak ściśle wedle mody, a tak manierowana,
a tak nieustannie mówiąca po francusku.

— Ach! ta! To hrabina... C'est un type à part. Figurez-vous. Ta pani była po prostu

szlachcianką, filie

d'un riche paroenu, kiedy po jej śliczną rączkę sięgnął pan hrabia; spójrz pan na rączkę...

elle est vraiment délicieuse! A oczy? a nosek? nieprawdaż, że ładna?

— Tak, zapewne — odpowiedział Staś.

— O! a ona teraz jeszcze wiele straciła. Ale wróćmy do niej. Nabiła sobie głowę, żeby się

pokazać godną swego wyniesienia, godną stopnia, jaki ma zajmować w towarzystwie, sa marotte
jest dobre wychowanie, dobry ton. Męczy się biedaczka, udając to wszystko, czego nie ma. Ma
nawet dowcip, ma na kobietę wiele wiadomości, wiele taktu, dosyć smaku, ale z tego ciągłego
wysadzania się na ton jakiś powstało zapewne, że się wydaje przesadzoną we wszystkim. Jej
bałwochwalstwo mody przechodzi w śmieszność, jej obserwacje prawideł dobrego tonu sięgają
niepoliczonych drobnostek. A force de vouloir être aimable elle se rend insupportable. Spójrz pan,
jak rozmawia z księżną. Co za wystudiowany uśmiech, co za wyuczone poruszenia, jakie zwroty
języka! Gdyby się urodziła w stanie, w którym żyje, nie miałaby tej wady. Teraz ma tak na sercu
zmazać swoje dawne szlachectwo, okazując się duszą i ciałem wielką panią, że jest zupełnie tylko...
szlachcianką.

Staś spojrzał na hrabinę i mimowolnie się uśmiechnął.

— A! jak pani znasz ludzi!

— Jak pan umiesz pochlebiać!

— Mais puisque nous sommes en train de médire, któż to siedzi koło marszałkowej, ten ktoś

tak imponujący, tak pewien siebie, tak ważna figura z orderami w pętlicy, z orderami na szyi,
pierścieniem na palcu brylantowym ?

— A! — odpowiedziała hrabina, wykrzywiając się wdzięcznie — jest to najpopularniejszy

człowiek w naszych okolicach. Voulez vous son histoire? et en même temps, voulez vous de ce
pâte?

— Proszę i o pasztet, i o historię — śmiejąc się, żywo Staś zawołał, któremu hrabina coraz

bardziej zawracała głowę.

— Eh bien! Ten pan, jak go widzisz, jest synem za- gonowego szlachcica, nic więcej. W

szkołach, mówią, uczył się doskonale, w palestrze celował, został potem adwokatem i miał
niesłychane szczęście do interesów, a przy tym zasłużoną czy niezasłużoną pozyskał reputację
uczciwego, bardzo uczciwego człowieka. Wybrany na urzędnika tego tam, jakże się zowie, sądu...

— Powiatowego?

— A tak! zapewne; ugruntował swoją sławę. Rozsądził, nie wiem wiele kompromisów, nie

wiem, wielu pogodził, nie wiem, wielu zgorszeń i procesów nie dopuścił; dość, że koniec końcem
kolosalną zrobił reputację. Uchodził za prawnika najbieglejszego, za najuczciwszego razem
człowieka, co, jak pan wiesz, rzadko chodzi z sobą. Został stopniowo prezydentem, sędzią w sądzie
głównym, prezesem, il a fait fortune, kupił dobra, ożenił się i wyszedł na przyzwoitego człowieka,
na człowieka ze znaczeniem. Co rzadka, ma znaczenie i u rządu, i u obywateli; dostaje krzyże, rangi
i zawsze po staremu każdy ważniejszy spór rozstrzyga. Nikt nie wyrównywa jego popularności;
imię jego znajome daleko, głośnym się stał i potrzebnym wszędzie u nas. Prawda, ma nieprzyjaciół,
ale kto ich nie ma? Widzisz go pan i poznasz po sposobie obejścia, że to człowiek, co się nie
wychował w dobrym towarzystwie, nie wzrósł w nim, tylko obtarł. Nie wysadza się on wcale też na
manierę, owszem, nawet w przystępach złego humoru aż nadto jawnie pokazuje, kim się urodził, z
czego powstał.

Hrabina wykrzywiła usta.

— Żona jego — dodała — to biedna kobieta, bardzo biedna kobieta! Mówią, że w pożyciu

domowym nieznośny grubian, samowolny...

W tym miejscu przerwała się rozmowa, wzniesiono zdrowie solenizanta i dwie butelki

szampańskiego wystrzeliły razem.

Gdy gwar chwilowy ustał, Staś obrócił się znowu do hrabiny; ożywiły się pojedyncze

rozmowy, szmer powszechny zasłaniał ożywioną konwersację gospodyni domu z młodym gościem
i znowu zaczęły się wypytywania, odpowiedzi, słodka, zajmująca obmowa.

— Pan byłeś u sędziego na polowaniu? — spytała Stasia po chwilce hrabina.

— A! byłem!

— I pięknych się rzeczy o nas nasłuchać musiałeś! My mamy tylu nieprzyjaciół! U nas, jak

wszędzie, nie lubią „panów", il s portent ombrage, wynajdują na nich najczarniejsze potwarze.
Wyznaj pan, nieprawdaż, żeś się nasłuchał wiele rzeczy?

— Których wiem doskonale znaczenie — rzekł Staś — jest to głos zazdrości.

— I niczemu nie wierzysz pan? — spytała hrabina, wlepiając w niego oczy długimi rzęsami

przyćmione.

— Prawie.

— O! i mnie się tam pewnie dostało! — pogardliwie dodała.

Staś spuścił głowę w milczeniu.

— Ci panowie — mówiła hrabina — wiedzą zawsze o wszystkim, o wszystkim nawet, co

nie było. — Westchnęła i spuściła głowę.

Potem podniosła oczy znowu i weselej spytała:

— Bawiłeś się pan dobrze na tym polowaniu?

— Ja? Bawiłem się, przyznam, ale nie polowaniem, tylko ludźmi. C'est si amusant,

towarzystwo mające serce na ustach!

— Serce na ustach! ale nie zawsze korzystnie to serce usta malują.

— Zapewne, m ais c'est original.

— Bardzo pospolita oryginalność. Zapewne zaproszono pana znowu dokąd?

— Nie. Zdaje mi się nawet, żem nie umiał pozyskać sobie serc panów braci, większa część z

ukosa spoglądała na mnie, niektórzy widocznie mi przycinali Przeczuli, że do nich przystać nie
potrafię i że się z sobą nie zgodzim. A przy tym zamożny, lepiej ubrany, trochę otarty na świecie
człowiek nigdy się im nie podoba i przyznam, anim miał nadziei, ani pretensji do tego.

Hrabina z uśmiechem spojrzała na Stasia, rada była widocznie tym ostatnim słowom i

nagrodziła je też spojrzeniem pełnym wyrazu.

Hrabia Alfred, którego trochę niepokoiła żywa rozmowa hrabiny ze Stasiem, postąpił i sparł

się na krześle.

— Pardon! przerywam rozmowę — rzekł — a musi być bardzo zajmująca, bo trwa od

początku obiadu!

Hrabina odwróciła się zimno ku niemu i odpowiedziała :

— Wypytuję się pana Stanisława o sławne owe polowanie szlacheckie, na którym był przed

kilką dniami.

— C'est fameux! Co tam panowie zwierzyny nabili — rzekł, śmiejąc się, Alfred. — Tyle, ile

my butelek na naszym polowaniu! Eh donc! a cóżeście to z nas nażartować musieli! I jak
tryumfowali!

— Nie mięszaj pan mnie do tego — rzekł Staś — byłem prostym tylko widzem.

— I słuchaczem — dodał Alfred — bo było zapewne czego słuchać. On nous a joliment

arrangé! va!

Staś i hrabina spojrzeli po sobie i uśmiechnęli się.

— Znasz pan teraz le revers de l a médaille — mówił Alfred — wszystkich nas z gorszej

strony, może nawet z tej strony, której nie ma. Wyznam, że zazdroszczę panu, bo i ja bym ciekawy
posłuchać, czy nas tam zupełnie za ludożerców mają?

Hrabia gospodarz zbliżył się, sapiąc, do żony.

— Eh, chère amie — rzekł — piją twoje zdrowie, takeś się zagadała, że nie uważasz.

Hrabina powstała lekko z krzesła i dziękowała skinieniem głowy wszystkim, a osobnym

Stasiowi, który pełny kielich porwawszy, duszkiem go wychylał.

Alfred odszedł od krzesła; rozmowa znowu żywsza, poufalsza odnowiła się.

— Jak ja nie lubię takich gwarnych, tłumnych zjazdów — odezwała się hrabina — to mię na

długo rozdrażnia i męczy. Małe towarzystwo, dobrane, kilka osób, selon notre coeur, na tym bym
zawsze przestała.

— Któż by tego nie wolał — rzekł Staś — ale z tego tłumu niekiedy można się wyłączyć i

być sam na sam. Nikt na nikogo nie zważa, każdy sobą zajęty...

— Vous croyez? — spytała hrabina — nie patrzą, a widzą jednak, nie słuchają, a słyszą

czasem. Z na- szych imienin, balików wynosi się najwięcej komerażów, plotek, potwarzy.

— Któż by o to dbał — żywo odparł Staś.

— Kobieta musi dbać o swoją sławę. Jeszcze u nas, gdzie lada najmniejsze dwuznaczne o

niej słówko zabija ! Le monde est si méchant.

— Nie dbać o niego.

— Gdyby to można, gdyby głos jego nie dochodził nas! gdybyśmy my przynajmniej nie

wiedzieli o sądach ludzkich; ale znajdzie się zawsze przysłużny przyjaciel, co ci jad każdej
rozmowy przyniesie, każdą obmowę powtórzy.

Gdy to mówiła hrabina, runęły krzesła, wstawać zaczęto i przechodzić do sali, gdzie już

czarna kawa, chasse-café, stoliki wistowe, écarté, diabełek czekały na gości.

TOM II

ROZDZIAŁ PIERWSZY ZAGADKA, KTÓRĄ ŁATWO
ODGADNĄĆ

— Spodziewam się, że pan nie grasz wista — odezwała się hrabina, przechodząc blisko

Stasia, który z Augustem rozmawiał.

— Ani wista, ani é carté, ani diabełka nie gram, gdy tylko można nie grać — odpowiedział

Staś.

— A, bo też te karty — mówiła, idąc dalej i pociągając Stasia za sobą — c'est assommant,

to wyraźny potop! Gdzie zajrzeć, karty, o niczym nie posłyszeć prócz kart. Niech będzie dwóch,
grają, niech będzie czterech, grają, niech się zjedzie dwudziestu, grają jeszcze i grają, a grają tylko
zawsze, nieustannie. My, kobiety, wyłączone jesteśmy zupełnie z towarzystwa, bo szczęściem,
fajka, cygaro i karty jeszcze indygenatu w naszych salonach nie mają. I tak rzucono nas na łup
starym szambelanom, co tylko po rannej kawie fajkę jedną palą, i starym kawalerom, co raczą
diabełka złożyć w ofierze u stóp płci pięknej. Avouez, żeśmy nie bardzo szczęśliwe. Ale czy to
tylko prawda, że pan wolisz nie grać? — siadając odezwała się hrabina.

— Przynajmniej dziś, mogę przysiąc na to — żywo odparł Staś.

— Spójrz pan na salon... Już pusty, kilku niewinnych, co się diabełka boją, zostali tylko

przy nas, kilku starszych, co fajek nie palą, siedzą tutaj za stolikami wistowymi, reszta wyniosła się
do jadalnej sali, gdzie jak długi stół, zasiedli gracze, dymu pełno, pełno wrzawy i... swoboda!
Powiedz mi pan, jak można to nazwać swobodą i tę swobodę polubić?

— C'est selon, są ludzie, co dopiero w tej atmosferze dymu i wrzawy czują się swobodni.

— Winszuję — odpowiedziała hrabina.

Od kilku chwil, zwracając oczy na panie, które okrągły stół z albumami, żurnalami i

rycinami otaczały, hrabina dostrzegała zawsze spojrzenie pułkownikowej Gorkowskiej zwrócone,
wlepione w siebie i Stasia. Obejrzała się raz jeszcze i znowu zobaczyła to samo.

— Przysięgam — rzekła po cichu — że pułkownikowa chce z panem zrobić znajomość.

Patrzy na nas od pół godziny jak w tęczę, szepce coś z sąsiadkami, dopytuje się pewnie o niego. Za
chwilkę pewnie się do nas zbliży, a nim to nastąpi, pozwolisz pan, abym mu słówko o niej
powiedziała?

— Nieskończenie bym był wdzięczen.

— Będzie to dalszy ciąg obiadowej obmowy. Wiele byś pan lat dał pułkownikowej na

pierwszy rzut oka?

— Około trzydziestu.

— Elle a passé la trentaine, wiem to bardzo dobrze. Przy świecach jednak wydaje się

jeszcze świeżą. Ubiera się młodziuchno, wytwornie, modnie, ale jak pan widzisz, niesmakownie.
Perły, brylanty, kwiaty, pióra, koronki, wszystko ma na sobie, co tylko włożyć można. Biedaczce
chciałoby się wyswatać koniecznie i choć pierwsze małżeństwo nie bardzo się jej udało, ma
nadzieję, że jej się drugie lepiej poszczęści. Widzisz pan tam tego grubego, z krzyżykiem u fraka,
łysego mężczyznę, c'est son ci-devant mari. Rozwiedli się od lat kilku; oboje zarówno życzyli
rozwodu; ona w nadziei czulszego małżonka, on w nadziei spokojniejszej, nie potrzebującej tak
pilnego oka żony. Miała potem kilku kochanków, ale żaden nie odważył się ożenić; a jednak
bogata, dość ładna et même, elle n'est pas bête. Elle joue du malheur.

— Widać, że pułkownikowa trudna jest w wyborze — rzekł Staś — chce zapewne, ażeby jej

nowy mąż i za starego, i za siebie zapłacił, żeby był bogaty, młody, dobrze urodzony, wychowany
i...

— O! bynajmniej — odpowiedziała hrabina. — Uwierzyłbyś pan temu, ona chce tylko

miłości, rien que de l'amour! Ale miłości, jakiej teraz już nie ma na świecie, płomienistej, całej w
poświęceniach, w wyskokach, w westchnieniach i łzach. Będzie jej zapewne czekać do lat
sześćdziesięciu! Zatrudnieniem pułkownikowej jest ciągłe czytanie najnowszych, najognistszych
romansów francuskich. Ubóstwia Sanda, całe noce trawi nad Soulié i Dumasem. Zda mi się, że
dałaby się zabić kochankowi i umarłaby z rozkoszą, byleby kiedy kochał ją kto do takiego stopnia,
żeby się aż do sztyletu z miłości posunął. Myśliszże pan, że pułkownikowa doczeka się kiedy tak
potrzebnego jej kochanka?

— A bardzo bogata? — spytał naiwnie Staś.

— Półtora tysiąca dusz i jedna ogniem płonąca! — odpowiedziała hrabina — to warto może

odegrania komedii.

— Jak dla kogo. Je ne le trouve pas.

— Ale otóż idzie niby w inną stronę, zaręczam jednak, że ku nam; rzuciła okiem na pana.

Gdy to mówiła hrabina, pułkownikowa w istocie powstała od stolika i szła niedbale,

powolnie ku drzwiom, potem rzuciła okiem po sali i niby przypominając coś sobie, zwróciła się do
hrabiny.

— Comtesse, czytałaś ostatnie dwa tomy Matyldy?

— Jeszcze nie.

— Pozwolisz je sobie przysłać?

— Będę ci bardzo wdzięczną. Skądżeś tak prędko dostała?

— Bellizard mi przysłał.

To mówiąc pułkownikowa obejrzała się, szukając krzesła, Staś podał jej swoje, a sam wziął

inne. Spuszczeniem oczów i ukłonem podziękowano mu. Po chwilce pułkownikowa zmrużonymi
oczyma spojrzała na Stasia i spytała:

— Pan niedawno w tych stronach?

— Je vous présente, monsieur — przerwała hrabina.

Pułkownikowa się nieco skłoniła.

— Monsieur vient d'arriver, dans nos contrées, zaznajamiamy go z naszym towarzystwem.

— Spodziewam się, że mego domu pominąć nie zechce — cichutko szepnęła

pułkownikowa.

Staś zagryzł usta i pochylił głowę dziękując.

— Te ostatnie dwa tomy Matyldy — mówiła pułkownikowa — nie zaspokoiły mnie. A

propos, pan wraca z zagranicy?

— Niedawno z Berlina.

— Byłeś pan w Paryżu?

— O, nie! i bardzo żałuję, ale nie mogłem widzieć tej Babilone XIX wieku.

— A, i ja tak dawno zwracam oczy na Paryż! — mówiła pułkownikowa — a dotąd wybrać

się nie mogłam. Tyle tam życia.

— Może aż nadto — rzekł Staś.

— Możeż być nadto życia? — mówiła pułkownikowa. — U nas za to śmierć, nie życie,

jakieś życie chorobliwe, mizerne, skrzepłe, zimne, jednostajne, możnaż je nazwać życiem?
Czytając, co oni tam piszą, wyobrażam sobie ich życie. C'est du feu.

— A Paryż — przerwała hrabina — une fournaise ardente.

Pułkownikowa tylko westchnęła.

Nadszedł Alfred, który ostatnie dwa pece przegrawszy w diabełka, z złym dość humorem

szedł się mścić na towarzystwie sarkazmami za nieszczęście, jakiego w grze doświadczył. Alfred
od kilku już tygodni zwracał oczy na bogatą pułkownikowę i chociaż świerzbiało go niesłychanie
żartować z niej, wstrzymywał się rozmyślając, czyby nie lepiej było w niej się zakochać i z nią
ożenić. Hrabina, której krótka miłość dla Alfreda dawno zgasła, jak wszystkie kobiety, pierwsza
dostrzegła jeszcze rodzącej się myśli jego i chociaż już nie kochała, z boleścią jednak widziała go
tak zimnym i obojętnym dla siebie. Postanowiła więc odmalować Alfreda pułkownikowej, jakim
był, i w kilku już zdarzeniach rzuciła o nim słówko. Temu przypisać należało obojętne
przyjmowanie grzeczności Alfreda przez pułkownikowę, która jednakże nikogo nie odpychała.

W złym humorze, zgrany, kwaśny wchodził Alfred na salę i szukał konceptu, poglądając po

niej, gdy mu w oczy uderzyła grupa składająca się z hrabiny, Stasia i pułkownikowej.

Zastanowił się.

„Ma foi — rzekł do siebie — cet homme-là a da bonheur, il en a infiniment! kobiety go

oblegają. A franchement, nie wiem nawet, czy dowcipny, bom nie słyszał z ust jego jednego
dobrego kalamburu, jednego porządnego żarciku. Cóż to jest, że go tak na rękach noszą? Młody,
przystojny, mais..."

I pomyślał sobie: „I jam młody i przystojny. — A potem dodał, uśmiechając się z konceptu

swego: — à huis clos. Nowy!"

Z tym uśmiechem zbliżył się do krzesła hrabiny i stanął naprzeciw pułkownikowej, wyrobił

swoje najsłodsze spojrzenie, il le fit séducteur i strzelił nim na pułkownikowę. Chybił jednak, kula
się odbiła, a spojrzenie silnie wyzywające, czułe, płomieniste z oczu jej poszło na Stasia.

„Je joue du malheur!" — rzekł w sobie. Obrócił się do hrabiny.

— Cóż tak prędko od diabełka?

— Zgrałem się — odpowiedział Alfred — do grosza, a mam zwyczaj nigdy nie grać na

kredyt.

— Jak to, tak prędko!

— Bo też mię szczęście odbiegło zupełnie, i przyszedłem go tu szukać — dodał.

— Boję się — odpowiedziała hrabina — żebyś go pan i tu nie znalazł. Kobiety się mszczą,

gdy widzą, że je kto tylko jako pis-aller uważa.

Alfred się kaustycznie uśmiechnął i szepnął bardzo po cichu:

— A ça, comtesse, franchement, ce rhétoricien — Ià vous tourne donc la tête!

— Pourquoi pas! — odpowiedziała złośliwie hrabina równie cicho — był czas, żeś i pan

głowę zawracał!

— Na równi nas więc stawisz?

— O nie! — powiedziała śmiejąc się. A w tym „O, nie!" było najsroższe, kolące

szyderstwo; to „nie" znaczyć miało: Stawię go wyżej od ciebie. Alfred zagryzł tylko usta.

— Que votre volonté soit faite, ale spójrz, jak ci się wywdzięcza, cały zatonął w wdziękach

pułkownikowej !

— Przeciwnie, ja bym to o niej powiedziała — odrzekła prędko hrabina. — Regardez

seulement.

Oboje zamilkli. Alfred pociągnął ręką po czole, chwycił krzesło i zasiadł przy

pułkownikowej, której uwagę nareszcie na siebie obrócił.

Staś korzystał z tego i zbliżył się do hrabiny.

— Eh bien! Jakżeś ją pan znalazł?

— Bardzo podobną do portretu.

— N ' est ce pas?

— Najzupełniej. O! jak pani znasz ludzi.

— Patrz pan teraz, jak Alfred, mój kuzynek, wdzięczne oczy do niej robi. Zdaje mi się, że

od niejakiego czasu ma na nią zamiary. Biedna pułkownikowa boi go się jak ognia, zna jego
skłonność do żartów i przekonana, że ten człowiek zimny jest jak lód, wstręt ma nawet od niego.
Figurez vous donc jej położenie, entre le désir d'être aimée et la crainte d'être sifflée. A teraz
dodam jeszcze dla odmalowania jej położenia, że wcale nierada Alfredowi, bo ją od pana oddzielił.

— Ode mnie! — rzekł śmiejąc się Staś.

— Więc pan umyślnieś ślepy i nie widzisz, jak pragnie z nim zabrać ściślejszą znajomość.

Elle compte sur votre coeur de vingt ans.

Staś się uśmiechnął.

— Moje serce już nie moje — odpowiedział po cichu.

— Zostawiłeś go pan w Berlinie? — spytała hrabina.

— Przywiozłem je tu jeszcze z sobą, ale go już nie mam.

— A! — śmiejąc się zawołała hrabina — złożyłeś je na poduszce marszałkównej chyba.

— Jużem go nie miał, jadąc oglądać te arcydzieła przemysłu i sztuki!

— Nie śmiem być natrętną, alem bardzo, bardzo ciekawa — zawołała hrabina.

— A ja — rzekł Staś — nie śmiałbym się przyznać, gdziem to nieszczęśliwe serce oddał, bo

wiem, że nie przyjmą, że wygnają, że odepchną nie tylko serce, ale i mnie może.

— A! cóż za rozpacz — czerwieniąc rzekła niespokojna trochę hrabina — możnaż być tak

okrutną i to młodziutkie, niedoświadczone serce za drzwi wypchnąć?

— Pani myślisz? — spytał Staś uszczęśliwiony.

— Ja nic nie myślę — odpowiedziała hrabina — tylkom bardzo ciekawa.

— A nie potrafi pani zgadnąć?

— O! nic a nic!

To mówiąc spojrzała na niego, a oczyma mu mówiła wyraźnie, dobitnie: „Wiem, że mnie

kochasz".

Staś nie przestał na tym, zuchwały był jak młodzik każdy.

— To bardzo źle! — rzekł wzdychając.

— Dlaczego?

— Bobym rad, żeby to pani tylko, i pani jedna wiedziała — szeptał po cichu.

Rozmowa z szyderskiego zeszła na ton poufało-sentymentalny i już, już miał się wymówić

Staś, miała się sczerwienić i zgromić go hrabina, gdy głos pułkownikowej pieszczony, słodziuchny
dał się słyszeć:

— Jeżeli wolno spytać, cóż to tak żywo zajmuje państwa?

— Mówimy o tej biednej Matyldzie — żywo zawołał Staś. Hrabina uśmiechnęła się, a

Alfred, powstawszy z krzesła, rzekł odchodząc:

— Je savais bien qu'il y avait roman dans cette conversation.

Julia pogroziła mu palcem i wstała. Twarz jej pałała, przyłożyła dłoń do skroni, czoło było

w płomieniach, niespokojna przeszła się po sali.

„Prawdaż to — spytała siebie — jestże to miłość, miłość znowu? Droga do nowego zawodu,

do nowych smutków, możeż on mnie kochać długo, tak długo, jak bym pragnęła? O! może jeszcze
czas, może jeszcze można się cofnąć! może lepiej... lepiej! I odepchnąć ostatnią miłość, ostatnie
szczęście, choć krótkie, choć chwilowe, ostatnie, pewnie ostatnie!" — Zamyśliła się, chodziła.

Tymczasem Staś, którego August ciągnął z sobą, żegnał pułkownikowę.

— Mam nadzieję widzieć go w moim domu — cichutko szepnęła pułkownikowa.

Zbliżył się do hrabinej, a gdy wziął rękę, którą mu niedbale, jakby przez zapomnienie

podała, uczuł nieznaczne, konwulsyjne drgnienie, mimowolnie lekko ją uścisnął.

— Spodziewam się, że mi pan wytłumaczysz zagadkę, a prędko, prędko — powiedziała

hrabina — bom bardzo ciekawa.

Staś tylko spojrzał i szczęśliwy, jak to się bywa szczęśliwym w dwudziestu leciech,

szczęśliwy nadzieją, dumą, miłością, powrócił z Augustem do domu.

August wszystko widział i wszystkiego się domyślił, przez całą też drogę nic nie mówił i

milcząc palił cygaro. Wiedział on, że nic nie podsyca tak namiętności, jak opieranie się jej, jak
rozprawy i rozmowa poufała, nie przemówił więc słowa o tym i udając rozespanego, na ganku dał
Stasiowi dobranoc.

ROZDZIAŁ DRUGI DWÓCH PRAWNIKÓW — JEDNA SPRAWA

Nazajutrz po pamiętnych imieninach Staś był blady i zamyślony. Jak zawsze, jak po

wszystkim, przyszła rozwaga, przyszło powątpiewanie. Spoglądał na dzień wczorajszy,
przypomniał go sobie i snem mu się wydawał; jednym przypomnieniom nie wierzył, drugie inaczej
sobie tłumaczył. Wczorajsza radość stała się dziś prawie smutkiem, a przynajmniej usprawiedliwić
się nie dawała. Czując ją jeszcze w sercu, już jej nie potrafił wierzyć. Był rozdrażniony, bo pragnął,
bo zdało mu się, że posiadał już swoje wymarzone szczęście, i zdało mu się, że go mieć nie mógł
nigdy, że musiało uciec od niego.

Po rozkosznym marzeniu budzim się, szukając w rzeczywistości marzenia naszego na

próżno! Po szczęśliwym a nagłym wypadku, nazajutrz, przecięci jedną nocą snu od niego, budzim
się, nie dowierzając szczęściu, lękając się, aby tylko nie było marzeniem.

Zamyślony, powątpiewający, wszedł Staś do pokoju Augusta z rana. Pan August wstał

spokojny o swojej godzinie, czytał już książkę z tego miejsca, na którym przestał wczoraj, i czekał
na codzienną herbatę. Zbudził się dzisiaj, jakim się wczoraj położył, żadna w nim nie zaszła
odmiana. Przez chwilkę tylko myślał o siostrzeńcu i westchnął nad nim, to był jeden eksces, jakiego
sobie dozwolił.

Wczora nic mu nie powiedział, dziś, wiedząc z doświadczenia o uczuciach Stasia, zabierał

się zręcznie dać mu antidotum i z góry wątpił o jego skutku. Wszystkie antidota przeciw
namiętnościom najczęściej podwajają ich siłę. Nic bowiem nie ma stałego, wyro- zumowanego w
przyczynkach namiętności wybuchającej; bieg jej nieregularny, niewyrachowany — co jedną
zabija, drugą wzmaga.

Trzeba najwyższego taktu i niesłychanej znajomości serca ludzkiego, aby być pewnym

działania przeciw namiętności w pierwszej jej sile, w pierwszym stopniu wzrostu; trzeba znać
człowieka i ludzi, aby wiedzieć, kiedy i jakimi działać środkami. Stokroć łatwiej zniszczyć w
zarodzie słabość najzawilszą, poznać jad ukryty w ciele, niż wydrzeć z duszy wpijającą się w nią
szponami sępa prometeuszowskiego namiętność.

Staś wszedł; August położył książkę i spojrzał na niego. Co za odmiana w dni kilka! To nie

ten już młody, wesoły, otwarty, żywy Staś, co tak pożądał świata i ludzi. Spuszczona głowa, zacięte
usta, oczy zagasłe prawie, jakiś niespokój, jakaś niepewność.

— Strasznieś mi się zmienił tutaj, widocznie ci powietrze nie służy — rzekł August. — Czy

nie pojechalibyśmy dokąd, tak daleko, daleko, na przykład do twoich majętności, których nie znasz
jeszcze?

Staś podniósł głowę i uśmiechnął się.

— Rozumiem cię, wujaszku, chciałbyś mi dać abszyt grzeczny, bo ci może zawadzam, to po

cóż te ceremonie?

— Mój Stasiu — odpowiedział August — niesłychanyś gorączka i pod pozorem znajomości

ludzi tłumaczysz sobie najopaczniej wszystko. Czyżbym cię ja tym niezgrabnym sposobem
wypraszał? Pomiarkuj!

— Prawda, wujaszku — rzekł Staś ściskając go — to sensu nie ma, przepraszam cię, ale

dlaczegoż mi mówisz, że mi powietrze tutejsze nie służy?

— Zmizerniałeś i posmutniałeś bardzo.

— O! cóż dziwnego, nie dospałem dzisiaj, a wczorajem się zmęczył na tych imieninach.

— A! to mi się podoba! Zmęczyłeś się chyba rozmową z pułkownikową i hrabiną?

— Alboż to nie może zmęczyć, myśli wujaszek.

— Nigdy, kiedy się rozmowę prowadzi na zimno.

— Domyśla się więc kochany wujaszek, żem ją prowadził na gorąco?

— Ja myślę, że nawet za gorąco...

— Słyszałże wujaszek rozmowę?

— Nie, alem ją widział tylko.

— I cóżeś widział, wujaszku?

— Widziałem cię żywo zajętego hrabiną. Staś się na pięcie okręcił.

— Doprawdy? Tak to się wujaszkowi wydało!

— Tak mi się wydało! Och, i pozwól, że się temu nic a nic nie dziwię. Ta kobieta — mówił

dalej obojętnie — ma przywilej zajmowania w pierwszych chwilach każdego nowo przybyłego.
Kto ją poznaje, każdy się prawie w niej kocha.

— Cóż! — zawołał Staś oburzony — i każdego przyjmuje?

— Każdego — odpowiedział August spokojnie, mieszając herbatę i dorzucając do niej

cukru. — Taki to jej zwyczaj. Lubi wprowadzić młodzika, a potem żartować sobie z niego. Cóż jej
kosztują spojrzenia, wyrazy, a nawet ściśnienie ręki?

— Ale to szkaradnie! — zawołał Staś. August spojrzał na młodzieńca i zimno dodał:

— I tyś się już zakochał.

— Ja? ja? wujaszku! Ja bym miał...

— Nie? — spytał August — no, to chwała Bogu, bo nie chciałbym ci przykrości uczynić

kilką słowy, jakie o niej powiedziałem. Jest to bardzo miła kobieta, bardzo dowcipna, rozsądna,
nawet pozwalam, że dotąd ładna, mimo lat czterdziestu i najmniej czterdziestu kochanków; wielka
szkoda tylko, że tak zalotna, tak zimna!

— Zimna! — powtórzył Staś.

— Uważałeś jej dowcip? — spytał August.

— Uszczypliwie, niemiłosiernie, ale bardzo dowcipna! — rzekł Staś.

— Widziałeś kiedy dowcip w parze z wielką czułością serca?

Staś się zastanowił i nic nie odpowiedział, ale usilnie pragnął zwrócić rozmowę. August

trafił go w serce.

W chwili powątpiewania, niepewności dodał siły wątpliwościom, zwiększył niepewność

jeszcze; Staś, skłonny do bojaźni dnia tego, jak wczoraj był zuchwałym, podwójnie lękać się zaczął.

„Czemuż by to nie miała być prawda? — rzekł sobie. — Może to wszystko udawanie tylko,

zręczny pozór i nic więcej, wędka na łatwowiernego, co jutro ma być przedmiotem jej śmiechu".

I zadrżał.

„Zaszedłem za daleko — mówił w sobie — czas jeszcze, cofnąć się potrzeba."

Te piękne postanowienia trwały tylko chwilę i zaraz młodzieńcza namiętność z

poświęceniem wszystkiego, z abnegacją jutra i przyszłości przyszła mu poszepnąć:

„A choćby cię uwodziła? Jeśli ułuda serce zaspokoi, jeśli ci będzie dosyć kłamanej miłości,

jeśli nią ugasisz pragnienie... A kto wie, czy z kłamanej nie powstanie prawdziwa namiętność? kto
wie, czy ona raz w życiu nie pokochała szczerze, sercem, duszą?

Godziż się zrażać dla wątpliwości? wyrwać z serca miłość dla rozważania, co będzie jutro?

kto kiedy wyrachował przyszłość, kto przygotował jutro? Nie najszczęśliwszyż ten, co używa i na
dno nie patrzy!"

Tak myślał, chodząc po sali, a August po czole jego prawie zgadywał myśli i w chwilę

powiedział sobie z stoicką rezygnacją:

„Podobno nic tu już nie zrobię, nic nie poradzę, stając w poprzek namiętności, zgruchotany

będę jej wozem. Dajmy pokój i zostawmy ją biegowi właściwemu".

Wierny swemu charakterowi, August spokojnie już pił herbatę i zapalił drugie cygaro.

— Do nóg upadam waćpana dobrodzieja, do nóg upadam — dał się słyszeć głos we

drzwiach i pokazała się figurka maleńka, sucha, żółta, uśmiechająca złośliwie.

August witał nowo przybyłego.

— Szanownego regenta proszę siadać, nie piłeś pewnie herbaty?

— To jest...

— To jest, że się z nami napijesz — odpowiedział August.

— Jeśli łaska.

— Zaraz ci służę.

Regent położył na krzesełku rogatywkę, pod którą • skrył plik papierów, i usiadł za

stolikiem, zacierając ręce.

Staś przypatrywał mu się tymczasem z daleka. Był to żwawy staruszek lat około

ósmdziesięciu, z skórą pomarszczoną na twarzy, siwym wąsem, szarymi oczkami, w kapocie z
sterczącym kołnierzem, z wielkim krwawnikowym sygnetem na palcu. Opierał się na trzcinie z
srebrną główką i rzemiennym kutasem. Głowę miał łysą i puszek biały ją okalał. Wyraz twarzy
łączył dobroduszmość z przebiegłością; w oczkach mianowicie świecił dowcip, szyderstwo i jakieś
uczucie pewności siebie. Usta, około których pofałdowała się skóra wyschła najdziwaczniej, znać
nie próżnowały. Mówił szybko, z łatwością i pozornym wywnętrzeniem, a jednak ostrożnie, tak że
go nikt w życiu za słówko nie złapał. Mówiąc nawet wiele, umiał wyciągnąć raczej niż się
wygadać. Egzaminowany, badany, najczęściej plątał przeciwnika, i zdając się wywnętrzać,
wyciągał z niego to, co chciał wiedzieć. Regent był na okolicę najsławniejszym prawnikiem z tych
to starych sławnych jurystów, co nowicjat przy trybunale jeszcze lubelskim odprawili i pamiętali
świetne czasy palestry. — Miał znajomość praw i form rozległą, znajomość szykany sądowej, pióro
łatwe, wiele dowcipu i przebiegłości. Zimny na pozór, proces jednak prowadził namiętnie i
uporczywie; wyciągając co chwilę rękę do zgody, ofiarując układy, zaklinając się, że nienawidzi
prawa i pieniactwa, nie dawał jednak kończyć zgodnie.

Trzymał się we wszystkim formalności jak najściślej, żadne względy od niej odwieść go nie

mogły. „Prawo chce formy — powiadał — potrzeba jej koniecznie. Wszyscyśmy śmiertelni. Ja
waszmość panu dobrodziejowi najzupełniej wierzę, ale kto może przewidzieć jutro, itp., itp."
Bałwochwalca form, stosując się do nich w tym, co sam robił, z szczególną troskliwością
wyszukiwał u przeciwnika zaniedbania formalności i prawie zawsze udawało mu się wynaleźć coś
nieformalnego w akcie, coś nieprawidłowego w pozwie, jakiś nieporządek w czynnościach
prawnych. „Prawo — mawiał — stało się labiryntem, formalność jest nicią Ariadny, która wiedzie
po nim. Jurysteria, mosanie, to sztuka dzisiaj, nie dość czuć, co słuszna, a niesłuszna, odszukać
prawo i zacytować, napisać głos; aby być prawnikiem, trzeba głowy i doświadczenia,
doświadczenia, tradycji nade wszystko".

Co się tycze poczciwości i sumienności regenta, o tej różnie różni prawili. To jednak pewna,

że raz powierzonego sobie interesu nie zdradził, przeciwnej stronie papierów nie sprzedał i sprawy
klienta za nic w świecie nie skompromitował. Skutkiem nałogu prawnictwa i procesowania się
regent nabył zupełnej pasji do niego. Zajmował się sprawą con amore, z przejęciem, zapałem, z
troskliwością macierzyńską, z staraniem kochanka.

Nie zważał, ile zyska na procesie, i częstokroć podejmował się spraw zawiłych, wątpliwego

końca, jedynie, aby zadośćuczynić swej namiętności. Nie chodziło mu o pieniądze, szło mu o
zatrudnienie, o to, aby miał interes na stole, aby się zajął silnie czymkolwiek. Częstokroć w
niedostatku spraw nowych odczytywał stare głosy, wertował pliki dokumentów do spraw
zapomnianych i odsądzonych, pisał noty do procesów od stu lat upadłych. Lubił też rozprawiać o
swoich heroicznych dziełach, jak żołnierz o wyprawach, liczył dekreta jak wawrzyny, wygrane jak
walne bitwy.

I wówczas wyjaśniały mu się oczy, policzki rumieniły, nabierał życia, młodniał widocznie.

„Oj, tak to, panie, bywało — powtarzał — takeśmy to ludzi rozumu uczyli!" A potem siadał

smutny, dodając: „Co to teraźniejsze sprawy! at, fatałaszki, mospanie, dziecinne igraszki! Nikogo
nie zajmują, bo i zająć niewarte. Dawniej, panie, świat patrzał i gadał, kiedy wielki jaki proces miał
się odsądzić w trybunale. A co fors, a co zabiegów, co intryg, co konferen- cji, co zapisanego
papieru! Oj! tam to były czasy dla palestry. Teraz, panie, inny duch — każdy woli kończyć
zgodnie; pokłonią się, uścisną i sza. Póki nasi przodkowie mieli niespokojnego ducha, póty i
procesować się lubili; bo i proces, panie, to była wojna na małą skalę. A teraz, at! wolą jeść kaszę
za piecem, pióra się boją, wszystkiego się boją!"

Regent nie mógł zliczyć, wiele spraw miał w życiu cudzych i swoich; wiele razy stawał i

wygrywał. Procesował się bowiem nie zawsze dla drugich, czasem i na swój rachunek. Miał sprawę

z teszczą, z braćmi żony, trzy procesa o sukcesje, pięć spraw o granice i niezliczoną moc
pomniejszych. W najlepszej zgodzie i komitywie będąc z familią, pozywał ją o lada okoliczność; a
gdy mu proponowano układy, nigdy nie przystawał. „Niech to sobie idzie prawnym porządkiem —
mawiał — dzieci się tylko kłócą i godzą za radą pani matki".

A gdy mu kto wymawiał pozew i zrobiony proces mimo stosunków i przyjaźni: „Mój moci

dobrodzieju! — odpowiadał — ja waćpana dobrodzieja szacuję, jestem jego przyjacielem, nie tracę
estymy dla niego, i owszem, i owszem. Ale to, panie, forma każe, prawo zmusza; niech to swoim
idzie porządkiem, a przyjaźń przyjaźnią".

Powiadają, że niekiedy w potrzebie procesując się z przyjacielem, wycieńczonego z ochotą

podsycał pieniędzmi, byleby się procesować dalej.

Ulubionym przedmiotem rozmowy dla regenta były, jak się łatwo domyśleć, sprawy jego,

jakie miał w ciągu życia; przeplatał je tylko opowiadaniem o ordynacji ostrogskiej, której zawsze
miał pełną głowę. Czytał nieustannie pliki aktów, odnoszących się do rozbioru ordynacji, i
rozprawiał o niej, jak o rzeczy wczoraj dopiero spełnionej i wszystkich najżywiej obchodzącej.
Rzekłbyś, że dla regenta sprawa ordynacji jeszcze się nie ukończyła, tak się nią silnie zajmował.
Nigdy polityk o kwestii wschodniej tyle nie mówił, ile on o sprawie ordynacji i kolbuszowskiej
transakcji.

— No, szanowny regencie, jakże tam moja sprawa — odezwał się August.

— Sprawa, moci dobrodzieju — odpowiedział regent, stukając po tabakierce — at, jak

sprawa. Zbliżamy się do finalnego jej ukończenia, założywszy apelację do sądu głównego,
oczekujemy dekretu, spodziewając się, że nasza będzie na wierzchu, bo i prawo za nami, i
formalności wszystkie spełnione, czym się przeciwna strona pochlubić nie może. Zobaczemy, jak
pożyjemy, bo jeśli forsą co wyrobią, pójdziemy do senatu.

— A, zmiłuj się, regencie — rzekł August — sprawa tego niewarta, co kosztów i kłopotów,

gdyby już można jakkolwiek, zgodą czy kompromisem, skończyć.

Regent się uśmiechnął.

— Gdyby można ukończyć! nic lepszego! nic lepszego. Wolałbym zgodę ze szkodą niż

proces z zyskiem! Nienawidzę procesu! Ale przeciwna strona daleka od zgody, trudna. Zresztą
kompromis, panie, to tylko wstęp do nowego procesu; lepiej, żeby wszystko szło swoim
porządkiem. Co się tycze kosztów, pan chyba nie masz punktu honoru. Cóż to koszta, kiedy idzie ,o
postawienie na swoim! U nas, panie, dawniej szlachcic się do ostatniej karabeli sfantował, a nie
ustąpił do końca. I bywało, panie, że Dawid zwojował Goliata; szaraczkowa kapota — karmazyny.
Oj, tak! tak! I co to za koszta, moci dobrodzieju! co to za koszta!

— Jużci sam przyznasz, regencie...

— Nie przyznam, moci dobrodzieju, nie przyznam. Bo co to za koszta, gdy idzie o

postawienie na swoim. Ja, panie, ubogi szlachcic, a tak mi Panie Boże dopomóż i święta Męka
Pańska, że oddałbym ot tę kapotę ostatnią za arkusz stemplowanego papieru, gdyby tego była
potrzeba.

— No, ale ja nie mam tej zajadłości — rzekł August — i wolę spokojność.

— Mój moci dobrodzieju — odparł regent — a któż nie woli spokojności; ale kiedy, panie,

jeżdżą po nosie, trudno się nie opędzać. Trudno się dać spłaszczyć, zniszczyć, zabić, potrzeba się
bronić. I wróbel, kiedy go biorą, dziobem bije. Ale waćpan dobrodziej myślisz, że ja jestem
pieniacz, jurysta żyjący procesami. Panie Jezu Chryste! widzisz serce moje, wnętrzności moje,
osądź mnie! Ja pragnę tylko zgody i spokojności, ale nie dam się upokorzyć ani zniszczyć mego
klienta. Moim obowiązkiem objaśnić go, naprowadzić na dobrą drogę i nie dozwolić, aby sobie
szkodził. I teraz sprawa na stole w sądzie głównym. Pan myśli, że ja nie pragnę zgody, że nie
tentuję o pojednanie? Mam dowody ex nunc, przekonasz się asan dobrodziej. Zaprosiłem tu nawet
pana Choroszkiewicza, adwokata strony przeciwnej, od niej umocowanego do ukończenia interesu,
aby waćpanu dobrodziejowi przełożył punkta ugodne, jakie oni podają. Zobaczysz waćpan
dobrodziej, czyli się na nie zgodzić można i przystać z honorem. Nullo modo, nullo modo. Raczej
procesować się, iść do senatu, do Obszczego Sobranja, do najjaśniejszego pana z prośbą, raczej
przegrać zupełnie, niż tak się ułożyć. Przegrać zupełnie to nic, moci dobrodzieju, poczniem inną

formą i sposoby pozywać a principio od sądu powiatowego i będziem ich wodzić da capo cztery
lub pięć lat. Ale ułożyć się ze szkodą, ze wstydem! na moje siwe włosy tej ignominii nie wezmę.

— No, ale cóż są za warunki przeciwnej strony? — spytał August.

— Zacznijmy ab ovo — rzekł regent ucierając nos. — O co nam chodzi! O meliorację,

przyobiecaną intercyzą nieboszczyka łowczego, ojca matki pańskiej, meliorację wyrażoną w
intercyzie w ilości złotych polskich sto tysięcy. Pozywamy, panowie Przebendowscy stają i
powiadają: majątek został odłużony po spisaniu intercyzy tak, tak, bracia nie wzięli części sobie
wyznaczonych i siostrze melioracja przepadła. My mówimy: zła racja, długi to są kondyktowe,
które nam (państwo okazujecie, uczynione dla zakrycia fortuny Przebendowskich z innych racji.
Dowodzim, że długi są kondyktowe. Na tym punkcie przeciwnicy nasi żądają zgody, ale jakiejże
zgody? Ofiarują nam za meliorację, z procentami wynoszącymi alterum tantum,

tylko osiemdziesiąt tysięcy złotych. I to przyjąć! Ignominia, moci dobrodzieju, hańba! A

koszta procesu! hę? Sąd powiatowy sądzi nam meliorację bez procentów. I to przyjąć? Ignominia,
panie! nie godzi się, niesłychana by była, proces na najlepszym stopniu. Wygramy alterum tantum.
Zaręczam! Teraz oni, przewąchawszy, na jakiej my stopie jesteśmy, znowu do zgody, ofiarują już
sto dwadzieścia tysięcy. I to przyjąć, panie dobrodzieju? hę? koszta? co?

— Ofiarują sto dwadzieścia tysięcy? — spytał August, porywając się — mości regencie, a

to łaska Boża, ja kończę!

— Pan! Pan! — zawołał regent — nigdy to być nie może, ja nie dozwolę, ażebyś pan rzucał

w wodę pięćdziesiąt tysięcy złotych; to być nie może, my wygramy wszystko. Waćpan tego nie
zrobisz!

— Dziękuję ci, mój szanowny regencie, za twoją gorliwość, ale dozwól mi, ażebym w

swoim interesie...

— W swoim interesie! — zakrzyczał regent — skoro ten interes jest w moim ręku, już do

niego nie należy ukończenie!

— Jak to? jak to? — zdumiony, śmiejąc się, zawołał August.

— Ja prowadzę proces i ręczę za wygraną.

— Ale, mój regencie, zmiłujże się, kiedym ja kontent, kiedy mi tego dosyć, nie chciejże mi

przeszkadzać do ukończenia.

— Jak żyję, nie widziałem, żeby kto tak dobrowol-,nie osiemdziesiąt tysięcy złotych

najmniej oknem wyrzucał.

— Ale, mój regencie...

— Ale, mój moci dobrodzieju, to niepodobna.

— Kiedy ja tego żądam!

— Kiedy się waćpan dobrodziej gubisz!

— Wyobraź sobie, żem to w karty przegrał, a jak tylko Choroszkiewicz mi zaproponuje sto

dwadzieścia tysięcy, ja z góry mówię, że przystaję, i przystanę.

— Waćpan dobrodziej chcesz się zgubić.

— Niech tak będzie, ale skończę.

— I tak od razu powiesz pan im: „przystaję"?

— A jakże chcesz, abym powiedział?

— Jakkolwiek, byle nie od razu „przystaję" — odpowiedział regent. — Waćpan dobrodziej

chcesz kończyć?

— Mówię regentowi, że skończę na tych warunkach.

— Cóż począć z upartym! Powtarzam, że pan gubisz najpiękniejszy proces, który

moglibyśmy wygrać w Obszczem Sobranju. Ale...

— Ale ja chcę kończyć, regencie.

— No, to pozwólże przynajmniej mnie traktować, jeszcze z nich co wyciągnę. Oni muszą

dać sto pięćdziesiąt tysięcy.

— Ja się będę kontentował stu dwudziestoma.

— Cichoż! cicho! na miły Bóg, zdaje mi się, że Choroszkiewicz jedzie. Udawaj pan, że

pójdziesz choćby do senatu, udawaj, zmiłuj się, bo interes zgubisz!

August się uśmiechnął, spojrzał na Stasia, ruszył ramionami i zamilkł. W istocie, nadjeżdżał

zaproszony pan Choroszkiewicz i słychać już było, jak się głośno pytał w przedpokoju:

— Jest pan?

Wszedł trzaskając drzwiami. Był to mężczyzna lat trzydziestu kilku, wysoki, silny,

barczysty, z krótką szyją, długim, prostym, rozczochranym włosem, twarzą bladą, od ospy
pocętkowaną, nosem trochę zadartym, oczkami małymi, nad którymi brwi w środku twarzy,
spuszczając się, łączyły prawie. Policzki i podbródek okrywały niezmiernej długości i proste jak
druty bakembardy, pod nosem na kształt dwóch komm wisiały wąsy z obu stron podgolone i
schodziły spiczasto aż na dolną wargę. Ubrany był w frak granatowy z brązowymi guzikami,
dawnym krojem, na kamizelce splątany sznur paciorkowy utrzymywał dewizki od zegarka, na szyi
na wysokiej duszce biała napięta chustka, od niej końce haftowane na kamizelce. W ręku czapka
włosiana i jedna brudna rękawiczka łosiowa. Z lewej strony frak na piersiach oddymał się od
ciągłego wypychania kieszeni papierami.

Taki był pan Choroszkiewicz, adwokat przeciwnej strony i upełnomocowany do ukończenia

interesu.

Spojrzawszy mu w oczy, poznałeś, że to nie był prawnik siły pana regenta. W istocie

Choroszkiewicz nie znał tak dalece prawa, formalności, sądowego trybu, tradycji, nie pracował
długo nad księgami i papierami. Powiedział sobie, otrzymawszy po ojcu kilku chłopów:

— Zły to chleb, trzeba pracować, zostanę adwoka-,tem.

I został nim.

Choroszkiewicz pracował nie z pasji, ale po prostu dla chleba, dla zysku; dążył tylko do

wzbogacenia się i wsławienia. Gorący, nieuważny, popędliwy, często popełniał błędy, zapominał
formalności, kompromitował sprawy; ale w niebezpieczeństwie podwajał się, potrajał, zadziwiał
wybiegami. Siła jego była, jak nazywał terminem technicznym, w „wyrobkach", to jest w
stosunkach z ludźmi, których, opłaciwszy, kupował głosy za sobą. Miał znajomość w mieście
gubernskim, w sądach powiatowych, przyjaźnił się z sekretarzami, nieustannie posyłał prezenta
wyższym urzędnikom i tym sobie pozyskał ich łaskawe względy. Nikt zgrabniej od niego przekupić
nie potrafił, wycisnąć przychylnego sądu, wyprosić głosu; a w razie konieczności podrobić, co było
potrzeba. Sypał cudzymi i swymi pieniędzmi bez litości.

Choroszkiewicz, dzięki kilku szczęśliwie przeprowadzonym procesom, zjednał sobie sławę i

miał bardzo licznych klientów, nie mógł starczyć żądaniom wszystkich, latał bez ustanku, nigdzie
długo nie posiedział, na jeden dzień pięć terminów miewał i wiecznie się spieszył. Wszystko co
robił, robił przelotem, spiesznie, niecierpliwiąc się i jedną nogą w strzemieniu.

— Na honor, czasu nie mam. Pan sekretarz — powiadał — czeka na mnie z herbatą dla

pomówienia w interesie Gliszczyńskich, mam się widzieć z sędzią dla Oranowskiego, którego
pozywają nie wiedzieć o co. Muszę dobiec do konsystorza dla wyjęcia dwóch me- tryk i podać
prośbę dziś jeszcze z odchodzącą pocztą do Kaziennej Pałaty.

To mówiąc trzymał czapkę w ręku i co chwila za klamkę chwytał.

Choroszkiewicz lubił też żyć, grać w karty, gawędkę prowadzić, pociągnąć węgierskiego i

końmi szachrować. Dlatego to podobno bardziej niż dla wielkiej ilości spraw, które miał na głowie,
zawsze mu brakło czasu. Całe dnie utyskiwając na nawał roboty, korespondencji, gdy bryczka stała
zaprzężona pod gankiem, palił fajkę, grał w sztosika i jak to mówią, bawił się bawardką. A byłże
jarmarczek w sąsiedztwie — żadnego nie opuścił. Spytałeś go, po co jedzie — nigdy ci się nie
przyznał, że miał konie na przedaż.

— Widzi pan — powiadał — jarmark, to każdy jedzie, muszę się widzieć z niektórymi. Ot, i

ten pan Franciszek mówił mi, że będzie na jarmarku, i pan Stanisław przyjedzie, muszę z nim
pogadać o interesie.

A jak się zeszli — myślisz, że mówili o interesie? Bynajmniej, grali w sztosa i patrzali na

konie. Dopiero wyjechawszy, pan Choroszkiewicz przypominał sobie jnteres i z pierwszej karczmy
wysyłał umyślnego z biletami. Przez listy wilk nie tyje — powiada przysłowie (przysłowie powiada
trochę inaczej), jakoż interes się zwlekał, ale — pan Choroszkiewicz wygrał trzy ruble w sztosa,
nabył klacz gniadą z opojami na nogach, nagadał się, najadł, naśmiał i kontent wracał do domu.

Dziwi was zapewne, że mu powierzano interesa? Nie dziwna to jednak, bo tylko z mniejszej

wagi sprawami żartował sobie i odkładał je na jutro. Gdy było potrzeba, nie spał, nie jadł, nie pił,
dopadł sędziów, sekretarza, strapczego, prokuratora; prosił, płacił, kłaniał się, obiecywał, klął się,
gardłował, aż swoje zrobił. Potem padał na kanapę, śmiał się, fajkę palił, w karty grał i zapominał o
licznych swoich klientach, co mu powierzywszy interesa, spokojnie zasypiali.

Jak tylko wszedł pan Choroszkiewicz i nim się jeszcze miał czas przywitać, regent

nieznacznie ścisnął za Augusta i szepnął mu błagającym głosem:

— Zmiłujże się, trzymaj, waćpan dobrodziej, jeśli Boga kochasz.

Pan Choroszkiewicz z miną jarmarkowicza wpadł do salonu i szasnąwszy nogą, powitał

Augusta, potem rzucił na stół czapkę z rękawiczkami, obydwoma rękami potarł czuprynę do góry i
rzekł:

— Szanowny pan regent wezwał mnie tu.

— W imię Ojca i Syna! — przerwał regent — ja wezwałem! Ja! Co waćpan dobrodziej

mówisz, alboż to ja żebrzę zgody? Alboż to ja się boję czy co?

— Cha! cha! cha! — zaśmiał się Choroszkiewicz. — Ja tego nie mówię, ale tak krótko, a

węzłowato, bo ja czasu nie mam i muszę jechać zaraz, gdyż mnie czekają w Janopolu na
konferencję sukcesorowie nieboszczyka Tromińskiego. Krótko mówiąc, będzie co czy nie z
projektowanych układów, hę? — I spojrzał po przytomnych, opierając się o stół.

— A naprzód — ozwał się zimno regent, ucierając nos — rad bym się dowiedział o

projektowanych układach. Bo ja nie projektuję układów i mój klient ich sobie nie życzy. Jedynie
więc dla okazania panom, że nie odbiegamy zgody i pieniąc się nie chcemy, przyjęliśmy ich
propozycje ukończenia interesu układem. Gdy mówię: przyjęliśmy, to się ma znaczyć, żeśmy
przyjęli intencje zgody, ale nie warunki zgody.

— A po cóż ja tu przyjechałem? — spytał Choroszkiewicz, spoglądając na zegarek i

przyjmując podaną mu herbatę.

— Nie wadzi próbować — rzekł regent.

— Możemy mówić otwarcie? — spytał Choroszkiewicz, oglądając się.

— Jesteśmy sami — odpowiedział August. — To mój siestrzan, jak ja interesowany w tej

sprawie — rzekł wskazując na Stasia.

— Prosiłbym fajki, jeśli można — odezwał się Choroszkiewicz.

Podano fajkę, napił się herbaty.

— No, ad rem — przerwał regent — tym bardziej że waćpan dobrodziej czasu nie masz,

prosimy o warunki.

— O tych już mówiłem — rzekł Choroszkiewicz.

— Życzylibyśmy nowych i mamy nadzieję, że namyśliwszy się i naradziwszy ze stroną,

przynosisz nam waćpan dobrodziej korzystniejsze. W kilku słowach objaśnijmy się. Rzecz się ma
tak: dekret przysądza nam meliorację bez procentów, apelujem, wygrywamy...

— Aleście jeszcze nie wygrali!

— Wygramy.

— To kwestia.

— Pójdziemy do senatu — rzekł regent — i wygramy.

— To kwestia.

— Do Obszczego Sobranja i wygramy.

— I to kwestia.

— Do najjaśniejszego pana z prośbą, jeśli będzie potrzeba.

Choroszkiewicz w głos się rozśmiał.

— Moja strona daje dowody tego, że chce świętej zgody i pokoju. Dekret przysądza panom

sto tysięcy złotych polskich, ofiarujemy sto dwadzieścia tysięcy, nie wiedząc, co wypadnie w sądzie
głównym, jedynie dla spokojności.

— Nie sądź waćpan dobrodziej, abyśmy i my dla zgody nic uczynić nie chcieli. Owszem,

owszem! Któż by nie chciał zgody. Odstępujemy kosztów prawnych wszystkich, a te są niemałe,
żądamy tylko melioracyjnej sumy i alterum tantum.

— A to lepiej proces, choćby dziesięć lat! — zawołał Choroszkiewicz.

— I ja mówią, że lepiej proces niż taka zgoda, jaką nam pan proponujesz — z zimną krwią

odparł regent. — Zważ jednak waćpan dobrodziej, że wszystko mówi za nami, i sam uznasz, że jest
wszelkie podobieństwo...

— Wszelkie podobieństwo — zawołał Choroszkiewicz — iż wygracie panowie sumę bez

procentów.

— I owszem, bo procenta słusznie się nam należą od daty śmierci łowczego i łowczynej i

podziału fortuny.

— Tandem, sąd powiatowy ich nie przysądził — rzekł Choroszkiewicz.

— W to nie wchodzę i nie chcę tu wyjaśniać, jakim się sposobem stało, że nas

pokrzywdzono — odparł regent.

— Koniec końcem — mówił młody adwokat — moja strona okazuje chęci zgody,

postępując panom więcej, niż im pierwszy dekret przysądził; panowie widocznie odbiegacie od
układów, na żart tylko odstępując nam kosztów.

— Wiesz waćpan co — rzekł regent spokojnie, zażywając tabaki i podając tabakierkę

otwartą Choroszkiewiczowi — wiesz waćpan co... Ażebyśmy nie mieli sobie nic do wyrzucenia,
chociaż mój klient daleki jest od układów na skalę propozycji, jakie nam są podane, uproszę go, aby
dał nowy dowód umiarkowania i bezinteresowności. Dla mnie to uczyń waćpan dobrodziej —
rzekł, obracając się do Augusta — ustąp z procentów dziesięć tysięcy złotych polskich.

August skinął głową na znak, że zezwala.

— No! jeszcze nie dosyć? — spytał regent. — Na Boga! jeśli pan jeszcze nie przyjmujesz,

to chyba kończyć nie chcesz. Zważ tylko: koszta prawne całe i dziesięć tysięcy z procentów! Co
mówię „z procentów"! z kapitału! Bo to dla nas kapitał, czysty kapitał.

Choroszkiewicz łyknął herbaty i pokręcił wąsa.

— Daleko! daleko to jeszcze do końca, panie regencie! Nie liczę kosztów prawnych, które

waćpan dobrodziej wystawiasz mi za coś wielkiego. Z sumy zaś, której jeszcze panom nie
przysądzono, ja postąpiłem już od razu dwadzieścia tysięcy, panowie ustąpiliście dopiero dziesięć.
Nie zejdziemy się, jak widze, gdy nic dla spokojności i zgody ofiarować nie chcecie.

— Piękne nic! — zawołał regent — piękne nic! To i to jeszcze „nic" waćpan nazywasz?

August wstał i zbliżył się do Choroszkiewicza z determinacją, ale zaledwie się poruszył,

stary prawnik pobladł, pomiarkował, że jego klient popsuje sobie in- teres i przystanie na wszystko,
rzucił się więc naprzeciw niego.

— Panie dobrodzieju! wiem, co chcesz powiedzieć, wiem, domyślam się, że już byś zerwał

wszelkie układy. Wstrzymaj się, zaklinam cię, powiedzą potem na mnie, że ja pieniacz, że ja
utrzymuję pana w intencjach procesowania się z familią, proszę pana, zrób jeszcze ofiarę z siebie,
niech nam nie wymawiają, żeśmy uparci. Oto tak: pan Choroszkiewicz za nic liczy ustępstwo
kosztów prawnych i powiada, że postępuje nad dekret dwadzieścia tysięcy. Niech będzie równa gra,
choćbym miał dołożyć z własnej kieszeni; godzim się za sto osiemdziesiąt tysięcy. No, widzisz pan
teraz, że pragniemy zgody, że wszystko, co możemy, czynim z siebie dla dostąpienia jej. No, małoż
jeszcze? Hę! To my uparci? my uparci?

Choroszkiewicz poruszył ramionami.

— Mości regencie — rzekł — wielce wdzięczen jestem za ten dowód powolności z ich

strony, ale mój klient dla dwudziestu tysięcy układów nie zawrze; lepszy już dla niego proces.
Zważcie jeszcze państwo, że gdy wygracie sumę (co jest jeszcze przypuszczeniem tylko),
pójdziecie dopiero szukać funduszów wypłaty, co niemało potrwa, na majątku naszym dług
bankowy; egzekwować nie będziecie mogli i poczekacie lat dziesięć, nim przyjdziecie do
pieniędzy. Zgodnie zaś kończąc, płacimy na kontrakta w Dubnie, dnia osiemnastego stycznia, i
rzecz skończona.

— Bardzo to pięknie, ale co się tyczy wyszukania funduszów, poradzim sobie — odparł

regent — wiemy o kapitałach i możemy na nie założyć zapreszczenje. Kto wie? możeśmy już
nałożyli!

Choroszkiewicz aż podskoczył ma krześle, posłyszawszy to, i dodał:

— No, no, zobaczymy!

Potem wstał, przeszedł się i cicho szepnął Augustowi na ucho:

— Prosiłbym waćpana dobrodzieja na chwilkę rozmowy na osobności.

— Służę panu.

Regent pozostał w najwyższej niespokojności i strapieniu, powiódł wzrokiem za Augustem,

a gdy wyszedł, usiadł i załamał ręce.

— Popsuje interes! niezawodnie popsuje interes, ten frant Choroszkiewicz namacał, że pan

August gotów do zgody, i jak go tam zacznie obracać, pewnie skończą. Byłbym wymógł najmniej
sto pięćdziesiąt tysięcy!

W gabinecie tymczasem toczyła się następująca rozmowa:

— Ja — rzekł Choroszkiewicz do Augusta — mówię z panem otwarcie: mam zupełną

plenipotencję do ukończenia interesu. Mówię otwarcie i szczerze, honorowie z honorowym
człowiekiem, za jakiego znam pana dobrodzieja.

August się ukłonił.

— Ostatnim słowem postępuję sto pięćdziesiąt tysięcy, ale...

— Jakież „ale"? — spytał August nieśmiało.

— Panie dobrodzieju, to między nami niechaj będzie, słowo?

— Słowo.

— Sto pięćdziesiąt tysięcy... niech pan zważy...

— Zważam.

— Jestem niemajętny, w dorobku, pan dobrodziej nie weźmiesz mi za złe, jeśli zażądam

porękawicznego...

— Dam je z ochotą — odrzekł August — jakże wysoko je pan podnosisz?

— Mam czworo dzieci, panie dobrodzieju, człowiek musi o sobie pamiętać, kawałek chleba

w pocie czoła zarabiać. Waćpan dobrodziej nie weźmiesz mi za złe, ja muszę wymagać pięćset
czerwonych złotych. Niech tylko pan się zastanowi, niech pan nie słucha regenta. Proces, panie, to
pijawka, co spokojność wysysa, lepiej kończyć. Nie chwaląc się, ja czynię, co tylko mogę, przez
szacunek dla niego i w chęci zgody.

— Porękawiczne dam chętnie — rzekł August — ale...

— Pan chcesz powiedzieć, że mało sto pięćdziesiąt tysięcy — przerwał Choroszkiewicz. —

Tak mi Panie Boże dopomóż, że moja strona więcej nie postępuje. I to, i to nawet jest summum,
które tylko przez szacunek dla niego... Na porękawiczne dasz mi pan skrypt ręczny do wypłaty na
dniu osiemnastym stycznia w Dubnie.

— Zgoda.

— Ale to wszystko między nami tylko, słowo? Ani panu regentowi?

— Na to słowo daję.

— Mogę więc powinszować panu dobrodziejowi ukończenia sprawy?

August w milczeniu podał rękę i wyszli do pokoju. Regent siedział na krześle, kręcąc się jak

na żarzących węglach. Spojrzał na wchodzących twarze okiem badającym i poznał po wyjaśnionej
fizjognomii Choroszkiewicza, że już po wszystkim.

— No, a cóż? — spytał.

— Skończyliśmy — rzekł August — pan Choroszkiewicz przekonał mnie, że

najsprawiedliwiej kończąc, trzeba było rozbić procenta na wpół; ceniąc spokojność, przyjąłem sto
pięćdziesiąt tysięcy z wypłatą ich w Dubnie dnia 18 stycznia. Chodzi tylko o napisanie aktu.

Regent ruszył ramionami.

— Pańskie pieniądze, pańska wola — rzekł ponuro. — Strona przeciwna da panu prosty

skrypt: wziąłem, pożyczyłem pan skwitujesz z procesu. Ot, i po wszystkim.

— Pozwól mi pan powinszować sobie — rzekł Choroszkiewicz.

— O! nie ma czego — odparł regent — ale cóż robić, obciąwszy poły, uciekamy.

— Nam to obcięliście panowie poły — rzekł Choroszkiewicz — ale koniec i nie ma o czym

gadać.

— A teraz — rzekł August — wypijemy.

— Ma się rozumieć — zawołał Choroszkiewicz śmiejąc się — mohorycz! mohorycz!

Zadzwonił gospodarz i rozkazał podać szampańskiego. Regent się poskrobał po łysinie.

— Jeśli łaska — szepnął — ja tej limonadki nie pijam, dla mnie kieliszeczek węgrzyna,

kiedy już pić mamy.

— Całym sercem — rzekł August.

W chwilę potem wszyscy gadali razem, Choroszkiewicz wychwalał swoją zręczność w

trudnych razach, regent prawił o ordynacji ostrogskiej, a Staś, podweselony, śmiał się z obudwóch.

ROZDZIAŁ TRZECI STAŚ ROZWIĄZAŁ ZAGADKĘ — PANI
PUŁKOWNIKOWA

Nazajutrz, bo już dłużej wytrzymać nie mógł, Staś wybrał się do hrabiostwa. Wczorajsze

wątpliwości ustały, nadzieja wstąpiła znowu do serca; lekki i wesół wsiadł do powozu, a chociaż
prędko jechał, zdało mu się, że nigdy nie wlókł się tak powoli. Był to piękny dzień jesienny, jeden z
tych dni pogodnych i ciepłych, które przypominają wiosnę i tak miłe są dla wielu. Niebo blade, ale
jasne i pogodne nie miało jednej chmurki na sobie, wiatr wiał od wschodu, szerokie łany zieleniły
się zbożami już rozesłanymi po ziemi, zieleniały jeszcze dęby, gdzieniegdzie czerwieniły osiny;
złotymi liśćmi resztkami świeciła leszczyna. Jakaś spokojność była w naturze, która przed snem
zimy głębokim drzemać jak starzec u komina zdawała się. Nie była to wiosna zapraszająca na ucztę
życia, ożywiona, gwarna, wesoła, co dzień zieleńsza, co dzień bardziej rozkwitła; była to jesień,
choć spokojna i pogodna, ale zawsze smutna, obiecująca zimę na jutro, zimę obumarłą w białym
całunie śniegowym. We wsi, którą Staś przejeżdżał, znać także było jesień, najwidoczniejszą na
chacie wieśniaczej, w którą wnosi dostatek na chwilę. Otwarte stodoły pełne były zboża i zza
dachów wyglądały świeżo pokryte stertki. Gdzieniegdzie młócili już wieśniacy żyto i pszenicę na
ratę podatkową, na spłacenie zaległości arendarzowi, na osyp pański. Chaty strojne były w dostatek
jesienny. Na ich dachach żółte dynie dojrzewały na słońcu, niżej w festonach wisiał nanizany na
sznur tytoń; gdzieniegdzie snopki lnu, kłosy żółtej wyglądały kukurudzy.

Z ogrodów wykopywano kartofle, wycinano kapustę, wybierano spóźnioną fasolę. Gorsi

gospodarze wpółwysypany owies zwozili jeszcze z pola; lepsi wracali z pługami od ziembli.

Ludzie i bydło weselsze było niż na wiosnę, bo niegłodne. O, jak to smutno pomyśleć, że

ludzie głodni być mogą i dlatego smutni! Nawet wróble, zbierając po drodze rozsypane ziarna,
świergotały weselej niż w piękne dni wiosenne; dni piękne, zachwycające, ale nie dla chłopka, co je
przebywa o głodzie, nie dla wróbla, co się musi robaczkami karmić tylko.

Staś jadąc spoglądał na wszystko, myślał o wszystkim, o biednym chłopku i o wróblu, i o

sobie, i o hrabinie. Nagle, jeszcze nie dojechawszy do pałacu, wstrzymany został znajomym
głosem, który go powitał:

— Bonjour.

Obudził się — i ujrzał kilka osób wyszłych na przechadzkę dla skorzystania z pięknego dnia

jesieni. Naprzód szła hrabina, za nią Alfred z hrabią — powolnie posuwającym się z powodu
otyłości — na końcu miss Fanny i mademoiselle Rose.

Staś wysiadł z kocza, powitał ich i odesławszy konie, połączył się z nimi.

— Nie byłeś pan nigdzie — spytała go hrabina po chwilce — nigdzie w sąsiedztwie?

— Nigdzie — rzekł Staś — cały prawie wczorajszy dzień zajęły nam interesa.

Skończyliśmy zgodą nasz proces z Przebendowskimi.

— Bardzo winszuję — szepnęła hrabina — c' est autant de gagné.

— Cóż to? co? — spytał z tyłu idący hrabia.

— Panowie — ozwała się hrabina — skończyli zgodnie z Przebendowskimi.

— A! a! winszuję! A kiedyż pieniądze?

— Na kontrakta.

— Pan tedy będziesz na kontraktach? — spytał hrabia.

— Zapewne — odpowiedział Staś — muszę coś zrobić z częścią pieniędzy przypadającą na

mnie.

Hrabia chwilkę się zamyślił i zawiązał węzełek na chustce.

— A przy tym — dodał — pan nigdy nie był na kontraktach, warto zobaczyć nasze Dubno,

nasze zabawy; mamy bale, wieczory tańcujące, kasyno, pikniki, koncerta.

— Państwo będą w Dubnie? — spytał Staś.

— Zapewne — odpowiedziała hrabina.

— Zaprezentujemy pana w naszym towarzystwie — rzekł hrabia — n'est ce pas, comtesse?

— Koniecznie — odpowiedziała hrabina. — Ale nim się doczekamy Dubna i kontraktów,

co jeszcze od nas daleko, porobimy tu znajomości w okolicy. Po wyjeździe pańskim od nas
pułkownikowa niezmiernie mnie prosiła, abym pana do niej przywiozła. Elle tient à faire votre
connaissance — dodała, śmiejąc się i poglądając na Alfreda, który zamyślony bawił się
łańcuszkiem od zegarka. — Gdybyśmy dziś do niej pojechali?

— Wyśmienity projekt — rzekł hrabia — pójdziemy piechotą tymczasem, a konie nas

napędzić mogą, poszlemy po konie.

Staś milczał.

— Ten projekt się panu nie podoba? — spytała hrabina.

— Jestem na rozkazy.

Hrabia odwrócił się i wysłał służącego po konie, tymczasem całe towarzystwo szło dalej; a

że nieprędko nadejść miały powozy hrabiego, Staś tymczasem dla zmęczonych ofiarował swój
powóz.

— Właśnie o to prosić miałem — rzekł hrabia, zatrzymując się — bom się już tą

przechadzką umęczył. Alfred siądzie ze mną, pojedziemy naprzód i oznajmiemy pani
pułkownikowej gości.

Hrabina nic nie powiedziała, a projekt zrobiony w chwili uskuteczniony został z wielką

radością Stasia, który pozostał sam na sam z Julią; nie liczył bowiem miss Fanny, bo ta szła powoli
z tyłu ze swoją wychowanką i rozmawiała z nią o botanice, zrywając resztki kwiatków jesiennych.

Zaledwie na staję byli od nich hrabia z Alfredem, hrabina, jakby nagle przypomniała sobie,

obróciła się do Stasia i spytała:

— Eh hien, a tajemnica pańska, którąś mi miał wytłumaczyć?

— Moja tajemnica?

— Tajemnica pańskiego zgubionego serca, j' en suis curieuse.

— Nie śmiem być posłusznym — odpowiedział Staś. — I proszę pani, chciej rozważyć

jeszcze, chciej pomyśleć, czy koniecznie każesz mi ją wyjawić. Nie biorę odpowiedzialności na
siebie, a lękam się gniewu.

— Więc to coś bardzo strasznego? — spytała hrabina, śmiejąc się i rumieniąc.

— Dla mnie przynajmniej i strasznego, i ważnego. Chciałbym powiedzieć i lękam się...

— Trochę odwagi, gdzież to biedne serce się podziało?

— Zostawiłem je u państwa.

— W naszym domu? — śmiejąc się mówiła hrabina — nie pojmuję.

— Jeszcze nie pojmujesz pani... O! to już nie powiem więcej; to dosyć mówić dla mnie...

I Staś spuścił głowę i zamilkł, hrabina odwróciła się, spojrzała, jak daleko od nich szła miss

Fanny, która w tej chwili zatrzymała się właśnie dla ślicznego ostu szafirowego, rosnącego nad
drogą, a potem, patrząc w oczy Stasiowi, spytała:

— I nic mi pan więcej nie powiesz?

— Trzebaż więcej jeszcze?

— Niceś mi pan nie powiedział.

— Eh. bien — odparł Staś — pani kazałaś, i jam nie winien, powiem wszystko: C'est vous,

madame, que j'aime.

Hrabina cofnęła się krokiem i stanęła.

— Pan żartujesz?

Staś milczał; jej i jemu silnie serce biło.

— Wiedziałem — rzekł po chwili — że pani nawet nie uwierzysz mojemu zuchwalstwu.

— A gdybym uwierzyła temu — odezwała się po cichu stłumionym, zmienionym głosem

hrabina — do czegóż to nas doprowadzi?

Odpowiedź była niezręczna, nie pomyślana i wyrwała się Julii w pierwszej chwili bez

zastanowienia; odpowiedź ta, łącząc w jednym „my" Stasia i ją i spoglądająca na przyszłość,
dostatecznie powiadała, co czuła hrabina. Więcej jeszcze — jeśli być może więcej — mówił głos
drżący, smutny, nagle z wesołego zmieniony.

Staś nie wiedział, co począć dalej i jak ze swego położenia korzystać, dopiero po chwili

milczenia odezwał się z westchnieniem:

— Czyż w miłości nawet trzeba patrzeć na jutro i rachować? czyż to uczucie samo za siebie

nie płaci? Pozwól mi tylko pani kochać, ja nic więcej nie chcę... A przyszłość... któż ją zgadnie...

— Taka miłość nie ma przyszłości — odpowiedziała hrabina. — Pan jesteś młody, nadto

młody, ja złamana życiem, zestarzała na sercu, pan masz nadzieję, ja nauczyłam się żadnej nie
wierzyć... nie wierzyć nikomu.

— Nawet młodemu ognistemu sercu jak moje? — zawołał Staś.

— Mniej niż czemukolwiek bądź w świecie — mówiła hrabina. — Alboż pan się znasz,

alboż pan możesz zaręczyć za siebie? Może być, przypuszczam, że dzisiaj na chwilę uderzyło panu
serce, żeś pokochał. Lecz czyż mnie kochasz? Nie, kobietę tylko! Potrzebowałeś kochać, nie miałeś
kogo, i obróciłeś się do mnie. Kto wie, czy twoja miłość nie jest obelgą dla mnie? Może ci ktoś
powiedział, żem miała Jednego, dwóch kochanków, może mnie kto oczernił 1 zachciałeś zrobić
sobie ze mnie igraszkę. Nieprawdaż, przyznaj ?

— O! myślałem dotąd, że pani lepiej znasz ludzi — odparł Staś żywo. — Gdybym tylko

chciał miłości, byłbym ją znalazł dawno; jednakże czyste i wolne mam serce. Zrobiłem wybór
nieszczęśliwy dla mnie, ale nieuchronny. Możesz mi pani wierzyć lub nie wierzyć, nie będę
przysięgał, ale dowiodę, że kocham dwu- dziestoletnim sercem, całym, gorącym sercem
młodzieńca.

Hrabina spojrzała mu w oczy, podała rękę w milczeniu i westchnęła. Staś do ust ją

przycisnął. Powozy nadchodziły i miss Fanny nadbiegła, pokazując bukiet nieśmiertelniczek i
ostów.

W milczeniu długim, spoglądając na piękną okolicę, wzgórza i doliny, gaje, dalekie wsie z

trzykopulnymi cerkwiami, błyszczące stawy, wijące się po łąkach rzeczułki, na ruch wiejskiego
gospodarstwa, dojechali do majątku pani pułkownikowej Gorkowskiej.

Na wzgórzu panującym nad doliną, w pięknym niby-angielskim parku stał dom, a raczej

pałacyk pani pułkownikowej. Tuż za nim zielona łąka, przerznięta szerokim stawem, u którego
końca szumiał murowany, piękny, facjatą do domu obrócony młyn. Dziedziniec osaczały białe,
misterne sztachety z murowaną, smakowną bramą. Na środku jego jaśniał klomb kwiatów, z
którego teraz pozostało tylko kilka zimnem wczesnym powarzonych dalii i astry. Cały przód domu
zajmowała galeria z piękną balustradą, a tuż nad dach zwieszały się akacje, których kształty piękne
dawały się rozpoznać, mimo że im już brakło liści. Na prawo i lewo przystojne domki mieściły
kuchnie i mieszkania oficjalistów. Czystość była wyszukana, bo nawet przed tymi domkami —
gdzie bywa najczęściej choć trochę śmiecia na dowód, jak u nas słudzy potrzeby wdzięku czystości
nie znają — wysypano było piaskiem i zamieciono.

Lekka kratka osłaniała drzwi wchodowe, a na niej rozpięta vigne vierge czerwieniała

jesienną swą barwą.

— N' est-ce pas, c'est bien joli? — spytała hrabina Stasia, który się pilnie przypatrywał

wszystkiemu.

— C'est assez joli — odpowiedział Staś. Wysiadali, a w ganku hrabia z fajką ich spotkał.

— Alfred — rzekł — f ait la cour à madame, ja sobie z fajką wyszedłem, żeby mu nie

przeszkadzać. Myśmy tu już od pół godziny.

— Bardzo wierzę — odpowiedziała hrabina — bośmy niezmiernie długo czekali, na konie.

Salon pułkownikowej i całe wnętrze jej domu odpowiadało powziętemu o nich mniemaniu.

Wiele było wykwintu i smaku nawet w urządzeniu wszystkiego; pachniało, jaśniało, dźwięczało,
przymilało się tu wszystko, wyciągało ramiona, mówiło: kocham ciebie. Trochę tylko może zanadto
było wszystkiego, nadto fraszek, nadto mebli, nadto stroju i przyboru, nadto wyrachowania i
pretensji.

Wielki salon, z którego drzwi szklane wychodziły na ogród, zastawiony był bardzo

pięknymi meblami, obitymi niebieskim adamaszkiem. Tegoż koloru z białym firanki i portiery;
obicie białe w kwiaty, zakończone w górze festonami. Piękne piano Erarda, kilka stolików, dwie
kanapy, krzesła, fotele, konsole, serwantki stały popod ścianami i w środku nawet salonu. Na
stolikach pełno książek, nut, rycin, fraszek ułożonych wdzięcznie, ale nie rzuconych od niechcenia,
ułożonych widocznie.

Piękne statuetki na kominie marmurowym przeglądały się w zwierciedle, które nad nimi

wstawione była Dobrane barwą i rysunkiem dywany zaścielały w znacznej części podłogę. Bliżej
okien mnóstwo wazonów z kwiatami, ustawionych w dwa wonne klomby. Powietrze pełne było ich
woni i woni nieznanych jakichś zapachów, dolatujących z dwóch przytykających pokojów.

Na wielkim stole przed kanapą ogromny bukiet oranżeryjnych kwiatów okrywał wazon

starej saskiej porcelany przedziwnej piękności.

Staś nie mógł się wydziwić wytworowi i piękności tego salonu, urządzonego prawdziwie

con amore, z uczuciem, jakie tylko kobieta potrafi wlać w ubranie mieszkania, z uczuciem, którego
nie zastąpi nigdy przepych, złocenia i kosztowności.

„Ta kobieta ma czucie!" — rzekł do siebie mimowolnie Staś, wprowadzając hrabinę.

We drzwiach spotkała ich pułkownikowa, która na ten raz cale inaczej wydała się Stasiowi,

może dlatego, że ją pokochał za jej dom i salon. Ubrana była świeżo, ale nie wytwornie, wydawała
się młoda, nawet zda- wało się, że nie miała pretensji. Ze słodkim uśmiechem przyjęła ich u drzwi i
powitawszy Stasia kilką grzecznymi słowy, spuszczeniem oczu, ukłonem, powiodła hrabinę do
kanapy. Natychmiast zajęła się przyjęciem gości z największą troskliwością, przewidując, kogo
czym zabawi, co kogo zajmie, gdzie komu będzie lepiej. Gdy podawano herbatę, wiedziała, jak ją
nalać dla kogo, jakie frukta podać komu. Nie zapomniała nawet, że miss Fanny bardzo lubi
winogrona, i więcej ich niż innym Angielce przyniosła. Wszystkich tym ujęła niewymownie, a
sama tak zdawała się być szczęśliwa, usługując swym gościom.

— Szkoda, że zimno — rzekła po chwili — pokazałabym mój ogród państwu, wiele zyskał

tego roku. Ja tak lubię mój ogród! Nieprawdaż — obracając się do Stasia — że ogród to przyjaciel,
to pociecha w samotności?

— O! zapewne — odpowiedział Staś — a przetwarzać swój ogród, upiękniać, dodawać w

nim, przemieniać staje się prawie namiętnością i tak silnie zajmuje.

— Ja nie wiem, czybym żyła bez książki, bez ogrodu i kwiatków — odezwała się z

westchnieniem pułkownikowa. — Kiedy kto sam jeden jak ja, bez przyjaciół, bez...

— Bez przyjaciół — przerwała hrabina — możeszże to powiedzieć, a my wszyscy?

Pułkownikowa podziękowała wdzięcznie, ale tak, jakby powiedzieć chciała: Toż to

przyjaźń?

— Najlepsi przyjaciele — mówiła dalej — nie mogą być zawsze ze mną; zastępują ich

książki, ogród mój, kwiatki. Jeśli o kim, to o nich powiedzieć można: ils sont d'un commerce sûr.
Prawda, uwiędnie czasem kwiatek, nie przyjmie się drzewo, znudzi książka, ale cóż nie więdnie i
co nie nudzi?

Alfred, który gryzł gałkę złoconą swojej laski, odezwał się z uśmiechem:

— Jeśli pani nie ma przyjaciół nad książki i kwiatki, to chyba dlatego, że nie chce.

Pułkownikowa spuściła oczy, widocznie bała się

Alfreda i ile razy przypomniała sobie bytność jego, traciła swobodę, lękała się ust otworzyć.

Tak i teraz się stało: odwróciła się i podała album hrabinie, a Stasia po cichu prosiła, aby zagrał na
fortepianie.

— Dawno nie grałem — odezwał się Staś — zapomniałem wszystkiego, u wuja nawet nie

mam fortepianu.

— Jakże mi pana żal — odpowiedziała szybko pułkownikowa, podnosząc oczy na niego —

ja umiem czuć, co to jest nie mieć fortepianu. Gdyby się godziło być natrętną przy pierwszym
prawie poznaniu, ofiarowałabym panu do użycia, póki tu będziesz, wyborne piano Streichera.

Staś nie wiedział, co na to odpowiedzieć.

— Wszak pan pozwolisz, abym mu je przysłała?

— Ale pani...

— Pozwól mi pan przyjemności usłużenia mu.

Staś, zmięszany, ukłonił się; hrabina żywo poprawiła loki i wstała z krzesełka.

Wdzięczności pełne spojrzenie Stasia, rzucone na pułkownikowę, pomięszało ją; wzięła za kapelusz
i zabierała się do odjazdu. Postrzegłszy to, pułkownikowa pobiegła za nią.

— Jak to — zawołała — tak prędko! już chcecie odjeżdżać? Ale to niepodobna, ale to się

nie godzi!

— Tak już późno...

— Ale tak blisko, i księżyc świeci, i droga tak dobra...

— Musimy powracać.

— Zrobisz mi łaskę i zostaniesz na kolację, n'est-ce pas?

— Prawdziwie, że nie możemy.

— Panie hrabio — zawołała pułkownikowa, podbiegając ku niemu — zrób mi tę łaskę, proś

żonę, aby pozostała z nami; nie daje mi się uprosić, może będziesz szczęśliwszy.

Hrabia, który sapał na krzesełku, podniósł głowę.

— Chère Julie, restons, je vous prie. Hrabina z groźną minką obróciła się ku niemu.

— Zapominasz, że oczekujemy gości.

— A! a! c'est vrai, nieszczęściem.

— Ale panów — obracając się do Alfreda i Stasia zawołała pułkownikowa — nic nie nagli.

Alfred, który rad był pozostać, skłonił się, Staś, co chciał towarzyszyć hrabinie, spojrzał się

na nią. Julia dała mu znak, aby pozostał. Położyli więc kapelusze i podawszy salopy
odjeżdżającym, wrócili do salonu.

Zmierzchało już. Pułkownikowa podwoiła grzeczności, przymileń dla gości, rozbroiła nawet

Alfreda, który ze wszystkiego i zawsze żartował, a na ten raz słodszym się stał niż kiedy.

Co do Stasia, ten po odjeździe hrabinej ożywił się, zaczął mówić o muzyce, o literaturze, o

kwiatkach, o ogrodzie i ani się spostrzegł, jak zupełnie ściemniało, a co gorzej — zachmurzyło się.

Czas było pożegnać pułkownikowę, która tak wdzięcznie dziękowała Stasiowi za kilka

chwil spędzonych w jej domu, tak słodko spoglądała na niego, tak mile uśmiechała mu się, że na
chwilę zawróciła mu głowę. Biedny Alfred bardziej niż kiedy myślał starać się o pułkownikowę i
milczący siadł do powozu ze Stasiem. Staś go odprowadził do hrabiostwa. Przez drogę oba
milczeli, Staś o hrabinej znowu, on o pułkownikowej myśląc. Nadto było późno, aby wstąpić mógł
Staś do hrabiów; pożegnał Alfreda przed oficyną i kazał jechać do domu.

Ciemność była prawdziwej jesiennej nocy, księżyc jeszcze nie zszedł, chmury naciągnęły na

niebo, deszcz lał potokami. Droga popsuła się zupełnie w kilku godzinach, jak to bywa na Wołyniu;
glina lepiła się do kół, powóz zataczał i co chwila przechylał w wodomyje. Woźnica zaledwie mógł
po kałużach błysnących drogę rozróżnić; a podchmielony trochę, wziął się w lewo zamiast w prawo
i pojechał w ciemny gaj dębowy. Postrzegł to Staś, ale wówczas dopiero, gdy już nie czas było
powracać nazad, kazał więc powoli jechać dalej w nadziei natrafienia na wieś, dwór lub karczmę,
gęsto w tej stronie rozsypane. Obwinąwszy się w płaszcz, dumał tymczasem o swojej Julii i
rozbierał każdy jej wyraz z ostatniej rozmowy.

„Miłość taka nie ma przyszłości" — powiedziała hrabina i Staś z jakimś smutkiem miłym

sercu powtarzał sobie te słowa. Miłość to niepowszednia, niecodzienna, nie taka, jaką widujem i
spotykamy co chwila... inna to miłość, dziwaczna, rozpaczliwa, bez przyszłości, smutna i straszna.

Któremuż z młodych ludzi nie zdaje się, że jego miłość jest zupełnie różną od wszystkich

poprzedzających i nastąpić po niej mogących, któremu się nie śni, że jest bohaterem, że kocha na
skalę olbrzyma i że z tej miłości ekscentrycznej wykwitną wielkie wstrząśnienia, wielkie rozkosze,
jakich pragnie i potrzebuje do życia?

Tak było ze Stasiem. Jemu się zdało, że osnuł sobie dziwaczną i pełną wzruszeń, pełną

cudów przyszłość; on nie pojmował jeszcze ani siebie, ani swojego położenia. To, co powinno było
przestraszać — przywiązanie ostatnie kobiety przekwitającej, przywiązanie natrętne, namiętne,
rozpaczne — radowało go, uśmiechało mu się. Niedoświadczony, pragnął wielkiej miłości i cieszył
się, widząc jej zawiązek.

Zabłysnęło światełko w dole, jedno, drugie, trzecie, dziesiąte, zbliżali się do wioski

zbudowanej na górach ponad stawem, w którym teraz odbijały się drobne okienka chat
wieśniaczych. Powoli spuścili się wąwozem i stanęli u wrót zajezdnej karczmy. Trzeba w niej było
noc przepędzić; ale wszedłszy wewnątrz, Staś wolał już starać się o przewodnika do domu, tak
niepodobnym zdało mu się zmieścić się w niej z końmi i ludźmi.

Była to karczemka nie na wielkim trakcie, ale tylko dla wsi postawiona; od niepamiętnych

czasów nie zawitał do niej podróżny. Sieni pełne były drew, połamanych wozów, starych sani,
bydła, kóz, siana, stosów cegły i błota. Deszcz lał przez dach jak na podwórzu. Jedna wielka izba i
mały alkierzyk składały całą karczmę. Liczna rodzina żydowska zajmowała prawie obie izby; o
alkierzu nie było nawet co myśleć, bo tam całe gospodarstwo żydowskie się ścisnęło dokoła dwóch
łóżek betami wysoko przykrytych. Trzy

Żydówki kręciły się około pieczywa bułek, czwarta cedziła mleko, dwa bachury łaziły po

podłodze, a jeden leżał w kołysce.

W pierwszej izbie oprócz drew, kupy kartofli, szynkownej szafy, stoła, ławek, szeroko na

izbę występującego pieca i komina stały dwa żydowskie łóżka, warsztat tkacki i kilka beczek różnej
wielkości. Za stołem chłopi pili i rozprawiali, jeden stary siedział nieco opodal, oparty na kiju.

Staś nie pojmował, jak tu potrafi przenocować, zwłaszcza że jedno wolne miejsce, w

pośrodku izby, zajmowała kałuża, z łaski deszczu przez dach i pułap przeciekającego, coraz
powiększająca się. Wprawdzie chłopi, pozdejmowawszy czapki, usunęli się nieco i zostawili
podróżnemu miejsce przy stole, ale na przedstawienia arendarza, aby się do domów rozeszli, żadną
miarą przystać nie chcieli, odwołując się do Stasia, że nie zechce ich wypędzać zapewne.

Staś kazał im jeszcze dać wódki, w nadziei, że którego na przewodnika namówi. Próżnym to

jednak było, bo wszyscy zgodnie (z arendarzem) namawiali go, aby czekał do rana, gdyż po nocy i
w deszcz mógłby powóz połamać i konie pokaleczyć.

Wciągnięto więc przez ciasne wrota koczyk, wyprzągłszy parę koni, urządzono jakokolwiek

żłób i drabinę, a nasz podróżny zdecydował się łatwo przepędzić noc z chłopkami, którzy
ośmieliwszy się, zaczęli mu opowiadać o swojej biedzie, o swoim życiu, panach, arendarzu.
Jakkolwiek dla kogo innego to opowiadanie nie miałoby może interesu, Staś je przyjął z
wdzięcznością; wolał to niż posępne milczenie, noc całą bezsenną. Dolewał więc piwa i wódki,
płacąc za pogadankę wieśniaczą, i tak ich rozochocił, że w końcu stary, oparty na kiju, Sawka,
podchmieliwszy sobie nieco, jął mu obszernie dzieje swojego życia opowiadać. Czemuż bym ich
wam nie miał powtórzyć?

ROZDZIAŁ CZWARTY HISTORIA SAWKI

Mamże wam powtórzyć ją wyrazy i stylem, jakimi poczciwy wieśniak opowiadał? Ciężko

by wam było jej słuchać, panowie czytelnicy, nieprzywykli do tak długiej, a tak prostej powieści.
Lubicie wy, prawda, kury, ale kiedy wam je kucharz przyprawi truflami, podleje sosem i do
niepoznania ubierze po swojemu, tak że kura będzie się mogła nazwać pulardą i nie dosmakujecie
się w niej kwoczki kusej, która wczora jeszcze Wesoło grzebała na śmiecisku. To się właśnie dzieje
i z powieścią; lubicie prostą powieść z wiejskiego śmieciska, która jeszcze wczoraj była żywa i
trzepotała skrzydłami, ale trzeba ją wam ubrać, przyprawić, smak jej zaostrzyć. Pojmując to dobrze,
postanowiłem dla waszej zabawki zepsuć moim opowiadaniem prostą Sawki historię.

Sawka Karpowicz (takie było nazwisko jego rodu, bo i chłopi je mają z przeproszeniem

jaśnie wielmożnych), Sawka urodził się we wsi hrabiego Gronostajskiego, leżącej na naszym
wesołym i urodzajnym Wołyniu, który, ubrany w zielone gaje i złocone łany, przecięty rzekami i
strumieniami niebieskimi, wygrzewa się spokojny na słońcu, nie kłopocąc o swoje jutro, wycinając
zielone gaje, rozsypując złote ziarno swych łanów i dając zarastać rzekom swoim i stawom.

O, na Wołyniu to życie! Tu szlachetka jaki taki jeździ, je, pije, ubiera się jak litewski pan, a

pszenicy przedaje więcej niż cały klucz gdzie indziej.

Na Wołyniu to życie, ale nie chłopowi! Biedny Sawka urodził się na Wołyniu, gdzie pędzą

na pańszczyznę od niedzieli do niedzieli, najmują parobków na flisy, sadzą dziewczęta w sukiennie
ciemne i smrodliwe, wydzierają ostatki za daniny i czynsze, a w dodatku powiadają chłopom, jak na
szyderstwo, że się dobrze mają i mieć powinni.

W starej chacie stojącej na końcu sioła, niedaleko paradnej karczmy bogatego arendarza,

ujrzał dzień biały i ujrzawszy zapłakał Sawka, bo przeczuł życie nędzy, pracy, znoju i ciężkiego
poddaństwa. Matka jego, Hrypina, leżała sama na mizernym łóżku; w chacie wszystkich tego dnia
wygnali na pańszczyznę. Był to czas żniwa i kosowicy; mąż poszedł z kosą, brat z sierpem, siostra z
przewiąsłami na jarzynny łan, dzieci pozabierali na pastuszków, do ogrodu pańskiego i Bóg wie
gdzie. Jedno tylko pozostało, co jej wody podawszy, gdy ją bole wzięły, pobiegło po starą
Czyżychę. Czyżychy przecie ekonom na pańszczyznę nie wygnał, bo jej i ekonom się obawiał
trochę, choć się do tego nie przyznawał.

Stara Czyżycha była czarownicą, babą lekarką, płaczką na wszystkich pogrzebach, swachą

na wszystkich weselach, kumą na wszystkich chrzcinach. Bez niej się nic dobrego i nic złego w
wiosce nie stało.

Kto z nią żył zgodnie w wiosce, dobrze mu z tym było, kto ją zaczepił, ruski miesiąc

popamiętał. Bo Czyżycha nasyłała płaksy na dzieci, kręciła zawiertki w zbożu, osypywała, miała
choroby i nędzę na swoje posługi, a komu licha nawarzyła, to się z niego łatwo nie wyskrobał. A
komu drużbą Czyżycha, to go w najcięższym razie wspomoże. Chłopak od Hrypiny pobiegł po
Czyżychę.

Zastał ją na progu chałupy, co stała pod cerkwią starą; siedziała znachorka na progu

podparłszy się ręką pod brodę, suszyła ziele jakieś na słońcu. A jak postrzegła chłopca z daleka,
nim słowo powiedział, odgadła, z czym przyszedł.

— Dobry deń, matko!

— Dobry deń, synku. Do Hrypiny pewnie chcesz mnie prowadzić. Jej to już czas byłoby

rodzić, bo donosiła syna do pory; powiedzcie, że zaraz idę.

A chłopiec, jak stał, tak ze strachu i podziwienia wrył się i nie wiedział, co począć; aż mu

Czyżycha powiedziała:

— Nie stój, Parchomie, i nie wyszczerzaj zębów, a ruszaj nazad do chaty, bo tam matce

wody nie ma komu podać, pewnie ekonom wszystkich wygonił w pole, ta i na łąki.

I chłopiec zawrócił się, pobiegł do matki i krzyczącą w bolach pocieszał.

— Nie turbujcie się, matuniu, Czyżycha zgadła, żeście słaba, i oto już tu idzie, tylko co jej

nie widać.

Aż za chwilę, z garnuszkiem pod pachą, z pękiem ziela różnego w ręku, wtoczyła się

Czyżycha i do łóżka słabej przyszła.

— Dobry deń, matko Hrypino — rzekła — syna rodzicie, pociechę na stare lata. Da Bóg,

będą chrzciny, ta i miód! Nie frasujcie się, nic wam nie będzie. Ciężko to rodzić paniom białym, co
w sobie dzieci duszą, siedząc a wzdychając za stołem, ale nam choć z tym łatwiej! Żeby czego jak
tego! Jest kowal, kowalicha, to będzie tego licha! Ale złe przysłowie, bo dzieci Boży dar i pomoc, i
pociecha na starość.

I tak mówiąc, żartując, kadząc, uwijając się, śmiejąc, dodając odwagi biednej Hrypinie,

Czyżycha przyjęła na świat przychodzącego Sawkę.

— A co, nie mówiłam, że syn będzie! — zawołała. — Dał Bóg syna, matko! cieszcie się.

I podała dziecię obmyte Hrypinie, która je pobożnie pobłogosławiła, a chłopaka pchnęła na

łan skarbowy do ojca, aby mu dał znać o synie.

— Niech się ojciec u ekonoma wyprosi — powiedziała — ta i przyjdzie gotować się na

chrzciny. Choć to jeszcze u was przednówek, bo za pańską pszenicą ledwieście sobie pewnie kopę
zielonego żyta pochwycili na kaszę, ale trzeba się zastawić u Żyda, byle sute chrzciny wyprawić dla
syna. Już taki postawi Hryćko krupniku i miodu, i oleju wybije, bo to post, będziemy jedli i pili za
zdrowie trzeciego chłopca, jak pilimy, jedli za tamtych dwóch, co się zdrowe chowają.

— Gdzie nam tam na chrzciny stać — słabym głosem powiedziała Hrypina — ciężej to

teraz, jak by- wało. Dawniej z roku na rok co zeszło, teraz i sukmanę na przednowku przedali za
chleb i kartoflami ledwie dopędzili do nowego żyta.

— Cicho — przerwała stara — cicho! nie skarżcie się, a bądźcie dobrej myśli. Jakoś to

będzie. Dał Bóg syna, to da i na syna. Ot, i ja tam od siebie przyniosę, i u was się co taki w bodni
znajdzie, i arendarz pokredytuje na to, co tam Pan Bóg z pola da. A taki będą wesołe chrzciny.

To mówiąc, kręciła się baba koło Sawki, który krzyczał wniebogłosy, jakoby wymawiał

matce, że go na świat biały wydała, gdy jej o to nie prosił.

Tymczasem nadszedł ojciec z łąki z kosą na ramieniu i z płaczem radosnym syna wziął na

ręce.

— Nu, dał wam Bóg trzeciego — powitała go Czyżycha — cieszcie się, Hryćku, a

pocałujcie Hrypinę. Tęgi chłopak, kiedyś was wyręczy, a wy będziecie jedli, spokojni, kaszę za
piecem. Idźcie tymczasem bić olej, ta po wódkę poszlijcie, bo się tu nie obejdzie bez niej. A nie
żałujcie na chrzciny.

— Kiedyż bo ciężko, matko Czyżycho — ozwał się Hryćko.

— Oj, nie gadajcie tego — przerwała mu stara. — Wy to zawsze lubicie się skarżyć, a takić

to żyjecie jakoś. Jest na polu, będzie w stodole i na stole, nie pomrzemy z głodu; ot, i ja wam coś
przyniosę, pobiegnę.

I wyszła, a Hryćko pozostał, ale nie z założonymi rękoma koło łóżka; poszedł zaraz w drugą

stronę szukać po kątach i wyciągać, gdzie co było lepszego, aby uczcić chrzciny swojego trzeciego.

A choć we wsi było dość pusto, bo kto nie wyszedł w pole na łan pański, to na swój

wyruszył, uciekając z chaty, aby go choć o półdniu ekonom do jakiej roboty nie wygnał, wkrótce do
Hrypiny zbiegać się zaczęły stare sąsiadki i młodsze z pola nawet, którym szczególny fawor
ekonoma dozwolił tego. Biegły jedne z życzeniami, drugie z radami, te pożyczały, czego brakło,
tamte w robocie pomagały wesoło i zaruszało się w pustej chacie, ożyło, zakipiało gwarem.

Cóż dopiero gdy z zachodzącym słońcem powróciła gromada z pola! Dopiero to toczył się,

kto żył, do Hryćkowej chaty. I było tak aż do chrzcin i dzień jeszcze po chrzcinach, bo sute były, a
wódki na nich nie brakowało i popili się, kto żyw był, nawet gumienny, łanowy, wójt, pop, diak i
starosta cerkiewny.

Otóż jak przyszedł na świat Sawka, który urodziwszy się płakał, płakał przy chrzcie, gdy się

wszyscy śmieli, płakał ciągle, choć mu się jeszcze uśmiechało wszystko i pełna pierś matki wróżyć

zdawała dostatnie życie.

Mamyż mówić, jak się wychował? Jestli wychowanie jakie, wyobrażenie wychowania u

naszych wieśniaków? Co umieją, czym są, tym się stają, sami o tym nie wiedząc, i bez pracy tych,
co ich otaczają. Świat im się daje poznać, uderzając ich w oczy całą nagością swoją, potrzeba pracy,
konieczność cierpienia nie słowy, ale rzeczą przychodzi do ich serca.

Zaledwie pierś matki wyschłą porzucił i czołgać się począł, chłopak, zdany na ręce mało co

starszej siostry lub brata, wygrzewa się w piasku lub błocie przed chatą razem z kurami domowego
śmieciska i starą lochą, gospodynią podwórza. Często krzykiem i płaczem okupuje on kawałek
chleba, zimny kartofel, który zgłodniałemu nieprędko matczyna ręka podaje. Często o kromkę
spleśniałą walczyć musi z równie głodnym psem i kotem, uczy się wzywać litości i nie darować
swego — wydziera matce płaczem, zwierzęciu napastnemu siłą. Lecz oto rośnie chłopię na słońcu,
na deszczu, na wygrzanej ziemi mimo niedostatku, mimo głodu rozrasta się jak roślina, której
ziarno ma tyle siły, że jej z ziemi nie potrzebuje i karmi się potężnie na wydmie piaszczystej.
Ledwie powstał na nogi, nie może zostać bezużytecznym w chacie; większy już jego kawałek
chleba, większa miska strawy, ale tuż praca, tuż obowiązki zaraz. Jeszcze na niepewnych kołysze
się nogach, już pasie gęsi na wiejskim wygonie, już pilnuje cieląt, które szukają zielonej trawy w
burzanach dzikiego bzu za wsią rosnących, już ojcu nosi dwojaczki w pole, już w chacie tysiące
posług czynić musi, I nie zapłacze dziecina od znoju i pracy, chyba go psy nastraszą, chyba mu się
garnki potłuką i matka obije, i ojciec za czuprynę podgoloną wytarga. Już mały, a potrzebny i
rozum mu rośnie z siłami.

Patrzcie, co umie Sawka, choć on chłopięciem takim ledwie, jakie u panów chodzi z niańką

na paskach. W cerkwi żegna się i czołem bije, gdy wiodą zmarłego z bochenkiem chleba na białej
trumnie, on rzuci garść piasku pod koła wozu, gdy pan przejeżdża, on się do ziemi pokłoni, aż
długimi włosy proch przed nim zamiecie; on wie, gdzie wypas wolny, gdzie szkoda, on zna wieś i
chaty, on poznał miary, on odróżni swoje bydełko od cudzego, swoje siedmioro owiec od
sąsiednich, choć i te, i te czarne i kudłate, on wie drogę do siół sąsiednich, do lasu, do karczemki na
rozdrożu, gdzie ojciec często przesiaduje. A w głowie chłopca już obrazy świata i wyobrażenia
obowiązków ułożyły się porządnie i wybiły dobitnie na wieki. On już dojrzał, nie odrosłszy od
ziemi, on wszystko wie i niczego nie ciekawy wkrótce, a wszystkiego zazdrosny. A nikt, nikt nie
powiedział mu jeszcze, co dobre, co złe; on dobre tłumaczy korzyścią, a złe cierpieniem,
posłuszeństwo strachem, miłość potrzebą. O biedne, stokroć biedne dziecię! I dziwujecie się potem,
że z seciny wyrastających samopas, dziko, jak chwasty pod płotem, dzieci wyrośnie dziesięć ostów
i pokrzyw? Dziwcie się raczej, że same osty i pokrzywy nie rosną.

A jednak kwitną i róże dziko, kwitną i lilie wonne wśród chwastów. Bo Bóg dobry i gdzie

nie uczą ludzkie usta, tam uczy we śnie, uczy marzeniem, uczy przeczuciem anioł stróż, duch boży,
i przychodzą im cnoty do serca jak nasiona niebieskich kwiatów nad wody, nie wiedzieć skąd, nie
wiedzieć jak! Nieraz, prawda, sto razy na kielichu będzie kropla błota, na liściu plama rdzawa; ale
jak się błotem nie umazać, rdzą nie zarazić, rosnąc w błocku na rudawinie? Darujcie im plamy!

Tak rosnął Sawka z drugimi dziećmi, grzejąc się na progu chaty, póki się. nie zerwał na

nogi. Jeszcze czasem macierzyńskie oko zajrzało na dziecinę, póki chodzić siły nie miało, ale i
wtedy poczęła się praca; i wtedy już nieraz pilnował Sawka schnącej na słońcu pszenicy, hreczki,
prosa od ciekawych kur i jendycząt. A choć siły nie miał odpędzić natrętnego nawet wróbla, to
krzyczał, póki kogo silniejszego nie wywołał z chaty. A potem, gdy począł chodzić, już był ojcu i
matce posługą; udźwignął dwojaczki, mógł dzbanek przynieść z wodą, ognia w garnku pożyczyć od
sąsiada.

I zaraz myśleć począł, a pierwsze, co się w małej głowie jego pomieściło, było: trzeba na

chleb pracować.

Z tą myślą rosnął, postępując od straży gęsi do pastuszenia cieląt, wyganiania owieczek, do

chwili wielkiej, chwili wyjścia na człowieka, gdy został poganiaczem u pługa i trzaskał z bicza za
kluką bron skarbowych.

Sawka był jednym z najroztropniejszych chłopców we wsi; z oczu jego biła pojętność i ta

żądza ciekawa nauczenia się czegoś, stania się użytecznym. Nigdy nie zaleniwiał, nigdy nie

zapragnął spoczynku, nigdy się nie odkradł od pracy, zawsze był do niej gotów, z uśmiechem, z
poskokiem.

W wolne chwile on dumał na progu chaty o jutrzejszej robacie lub budował te młynki na

wezbranych strumykach pośród drogi, któreście nieraz może po wsiach widzieli. Kochali też
rodzice najmłodsze dziecię; ale kochali po swojemu, nie po naszemu. Większą kromką chleba,
tłuściejszą miską strawy, liczbą kartofel tłumaczyła się ta miłość rodzicielska, która inaczej objawić
się nie mogła. Rzadki był uścisk matki, rzadszy pocałunek ojca, a najrzadszy wzgląd na młode lata,
gdy szło o pomoc w pracy. Ale gdy zasypiał, przykryła go matka swoją świtą, ojciec sprawił buty
za ostatni grosz i białą uszył sukmanę naszywaną sznurami, z kapturem, w której Sawce było, jak
się czerwonym pasem podpasał, tak wesoło, że się śmiał nieustannie, idąc do cerkwi, w cerkwi
samej i powróciwszy jeszcze, gdy już chowali białą sukmanę. i zdjęli kraśny pas.

I tak szły mu te szczęśliwe lata młode już w pracy ciężkiej na wiek, przecięte tylko niewielą

przyjemnościami. Ale jak było, było mu dobrze i nie skarżył się.

Tak Sawka dobiegł lat kilkunastu i został chłopakiem liczącym się w chacie, potrzebnym.

Już się rodzicom wypłacił, matce za chwile boleści, ojcu za pas i sukmanę.

Dotąd wesoły był i raźny, ale niedługo, niedługo, bo też Bóg nasłał na chatę ciężkie lata.

Naprzód zmienił się dawny ekonom, który jakkolwiek ciężki, dawał się przecie ubłagać
włóczebnym, kwaterką, czarnymi oczyma dziewcząt i pokłonami panów gospodarzy. Hrabia,
właściciel wioski, wyjechał nagle, zostawując rządy chciwemu pełnomocnikowi, który zaraz
pozmieniał podręcznych i nowy, uciążliwszy jeszcze niż kiedy, porządek wprowadził. Nie dość, że
nie było karbów, tabeli i pańszczyzny, nie dość, że dni kobiece nie liczyły się za nic, że prządki w
dzień szły do rządcy na folwark, nie dość, że trzeba było wychodzić z chaty, gdy szarzało na dzień,
czekając nieraz świtu w polu; ale jeszcze potworzono daniny i osypy nowe, którymi przemyślny
plenipotent zwiększał swoje dochody.

Padła na całe sioło żałoba i nastały dni okropnego ucisku. Nikt skarżyć się nie śmiał, bo któż

nie wie, co skarga podwładnych? Za skargę wyciśniętą nadużyciem karzą gorzej niż za
nieposłuszeństwo, niż za swawolę i bezprawia — łatwiej darują złodziejowi niż temu, co się śmie
skarżyć, choć Bóg widzi, że nieraz wytrzymać trudno, niepodobna!

Nowy ekonom, jak zwykle nowi, począł od chłost niemiłosiernych, od zaszczepienia grozy i

wpojenia posłuszeństwa. Było czy nie było za co, on bił i bił od rana do wieczora. A gdy który do
rządcy poszedł i poskarżył się, to rządca poprawił jeszcze po ekonomie. Pan był daleko, Pan Bóg
wysoko, jak mówi proste przysłowie, a rosa oczy wyjadała.

W chacie Sawki nie było mołodycy hożej, co by uśmiechem, wyciśniętym strachem,

ekonoma poskromić mogła, nie było dostatku, którym by się dał ująć; siemja niewielka, a gnali ich
bez ustanku. Starszego brata zajęli na pastuszka do owiec i odebrawszy go, choć za to nie odliczali
ani pańszczyzny, ani dni letnich, ani kop, ani czynszu, jeszcze go chacie karmić kazali. Drugi brat
chodził już za pługiem jako tako na swoim polu, toteż nie postał w chacie dnia jednego. Ojciec raz
w raz szedł do pracy, matka podobnie — ledwie się czasem jeden Sawka zostawał u wygasłego
ognia, zimną strawę roznosząc na cztery strony: ojcu, matce i braciom. Ciężkie było życie, a
wzdychając podoływali mu jednakże, tylko starszy brat, bity co dzień we dworze, popuścił głowę i
ręce, pobladł, zachorzał, zakaszlał, zachrypiał, słabnął, chodząc za owieczkami — i w jesieni umarł.

Jak umarł, to mu zbili z czterech opółków trumienkę i przedali pas, żeby dobrodziejowi za

pogrzeb zapłacić; i popłakała matka, i zadumał się ojciec, i zawodzili na pogrzebie, wiodąc go na
mogiłki, a gdy pochowali, zapili, powzdychali, postawili krzyżyk w głowach, położyli kamień w
nogach, posadzili brzozę na piersi, ta i zapomnieli o Parchomie.

— Tak mu było przeznaczono! — mówiła Hrypina płacząc.

A ojciec powtarzał:

— Pójdziemy i my za nim!

A stara Czyżycha, co się jeszcze włóczyła, nałajała ojcu i matce.

— Porzućcie narzekać. Bóg dał, Bóg wziął, a kto jemu życia skrócił, ten odpowie za niego.

Wam jeszcze dwóch zostało, nie każdy i tyle ma; nie zakładajcie rąk, otrzyjcie oczy, ta do roboty.

Tak się i stało. W tydzień, przy pracy, przy doskwierających trudach, musieli biedacy

zapomnieć o starszym synu. A na miejsce najstarszego wzięto średniego z chaty, choć ojciec trzy
razy ze łzami prosił ekonoma, aby mu go zostawił, choć dziesięć razy matka podchodziła do
ekonomowej i wyniosła z domu do ostatniej kury, do ostatniego lnu dziesiątka. Eko- nomowa
gładziła ją pod brodę, brała podarki, obiecywała instancję do męża, a dlatego chłopaka nie
puszczali. Gdy Hrypina ostatni raz z próżnymi rękoma przyszła na folwark, zbyła ją pani Wolska
kwaśną miną i na tym się skończyło. Hrypina milcząca, z suchymi oczyma powróciła do chaty. W
chacie rady dać sobie nie było można, nie było nieraz komu jedzenia zgotować, gdy gospodarza i
gospodynię wójt wypędził, a jeden Sawka pozostał, jeśli i tego nie użyto jeszcze. Hryóko chodził
zasępiony, blady i siadywał w progu chaty, patrząc w milczeniu na mogilnik, który widać było na
wzgórzu, między brzozy i dębami, najeżony krzyżami i posypany mogiłami.

A Czyżycha, która się jeszcze włóczyła, pocieszała ich po swojemu, wyschłą kiwając ręką

przeciw dworu.

— Było dobre, nastało złe, przejdzie złe, dobre będzie. Nie wiekować tu jemu, nie stanie

ekonoma, a taki chłop chłopem zostanie.

— Ależ, matko, nie wytrzymamy! — mówił Hryć.

— Ej, wytrzymacie i przetrzymacie jego — szepleniła stara. — Wierzcie mnie, przebyła ja

wiele. Byli tu już różni, pamiętają ludzie pijaka Litwina i łotra tego, co to go pan uwolnił, a z
chłopa kapotowym zrobił, co się znęcał nad nami, jakby nie nasz był. Wzięli taki diabli obydwóch,
a my zostali.

I szła dalej pocieszać, leczyć, babić, swatać i zawodzić z płaczkami.

Tymczasem miesiące za miesiącami płynęły, a ludziom się nie polepszało; owszem, widno

było spojrzawszy po wsi, jak w niej rządy sprawiano.

Nie te to już było sioło co przedtem, z białymi chatami, z ryczącym, tłustym bydełkiem, z

wesołym ludem, który raźny, ochoczy do pracy, biegł na hulankę niedzielną do karczmy i białymi
świtami, kraśnymi pasami, sutymi czapkami popisywał się w cerkwi. Chaty czarne i okopcone stały
gdzieniegdzie, waląc się i przechylając w tę i ową stronę; bydło chude, wymęczone, słabe wracało z
paszy z wyciągniętymi bokami; ludzie smutni chodzili w powszedni dzień i święto w czarnych
koszulach, w odartych świtach. Niedziela nie gromadziła ich do cerkwi, bo się wstydzili pokazać w
niej ze swoim ubóstwem, nie szli też ze skrzypki i cymbałami do karczmy, bo i pohulać za co nie
było, ale gwałcąc dzień święty, musieli nieboracy, gdy im czasu w tygodniu robić co sobie nie
zostawiono, biec na swoje pola i sianożęci. Chudoba wypadła, owce wilcy wychwytali, świnie
wystrzelali w szkodzie, drób wyszedł na podarki, ludzie chorzeli i marli — pusto było na siole. A
dwór nie zważał na to i rządca, co był najechał na folwark dwoma jednokościstymi szkapami,
czwanił się teraz w koczobryku piątką koni w krakowskich chomątach. Ekonom, co się przywlókł
na mizernej kobylinie, wioząc za sobą na wołowej furmance żoną z bladymi dzieciskami i zielony
kuferek lekki, bo pusty, jeździł teraz nejtyczanką, trzema gniadoszami i palił zalibocki tytoń ż
piankowej fajki.

Lecz wróćmy do Sawki. I Sawka stracił wesołość przy pracy nad siły; ale nie skarżył się

przed rodzicami, bo widział, że oni temu nie winni i rady nie dadzą; pracował z nimi, stękał z nimi,
pomagając im i w robocie, i w żalach. Był to już chłopak dorosły, co sam wiódł pług na pole, sam
jechał do lasu, nieraz starego ojca wyręczył.

Ojcu też już chorzało się i głowa posiwiała, i nie golona porosła broda, i plecy się pochyliły,

i nogi drżały. Matka także, nieboraczka, złamała się w pracy ustawicznej, zestarzała i kaszlała jak
Parchom, a za kaszlem mówić często nie mogła. I nie było już Czyżychy, co by jej ziela jakiego pić
dała, bo starą Czyżychę wywieźli na mogiłki i pochowali, gdzie prosiła, pod starym dębem,
zwanym dębem Iwana. A ten Iwan był to sławny niegdy bogacz na wsi, ale dawno temu pomarł,
kiedy mu już stary dąb wyrósł nad głową; tylko go jeszcze przecie wspominali, bo był bogaty jak
pan i gdyby był chciał, toby był wioskę zakupił, tak miał wiele pieniędzy pozakopywanych w
ogrodzie, w chacie, w stodole. I znaleźli ich trochę po śmierci, a resztę gdzieś tak ukrył, że nie
mogli natrafić. Kopali synowie, kopał dwór, ale na próżno.

Otoż tam i Czyżychę koło niego pochowali, bo była jego rodu, z tej samej chaty, która

zubożała nareszcie i upadła tak, że pole pustką zostało i dwór je sobie zasiewał, zostawiwszy tylko

z łaski kawał ogrodu starej Czyżysze.

Ojcu staremu przychodziło nieraz na myśl ożenić którego syna; ale starszy przy dworze był

u owiec pastuchem, a młodszy, choć i lata miał jak trzeba, to ciężko go było ożenić bez pomocy
dworu, bo chata podupadła, a na wesele to taki zawsze trzeba i na wódkę, i na korowaj, i na
podarki, i dla popa, i na wszystko. Wesela nie zbyć wiatrem i słowem. A tu bardzo a bardzo zdałaby
się młoda synowa w domu, bo Hrypina chrypiła i kaszlała coraz to gorzej i sąsiadki nieraz z litości
strawę przychodziły gotować, bo ona, leżąc większą część roku, nie zdążała nawet tego.

Jednego wieczora słyszał Sawko, jak do ojca chaty wszedł stary sąsiad Jurko. Siedli na

ławie pod piecem i zaczęli rozmawiać po cichu.

— A co to będzie z nami? — rzekł Jurko — toć to, Hryćku kumie, co godzina to nowina,

coraz gorzej a gorzej. A pókiż tego będzie?

— Sam Pan Bóg wie, póki.

— Nu, czas, żeby się to skończyło, dalej nas pogubi ze szczętem psiawiara Lach bez

sumienia.

— Nie gadajcie tak głośno, znajdzie się, co posłucha i do dworu poniesie...

— Bierz diabeł i dwór, i donoszczyków — ozwał się Jurko — niedługo już panowanie ich

się skończy.

— Nu, to jak?

— Nie wiecie, co zrobił łysy (tak zwali ekonoma)?

— Mało on narobił?

— Wczoraj tak obił Denisa Pilipowego, że się położył i pewnie nie wstanie. Będzie sąd,

zjadą z miasta, ta i powiemy, co on tu wyrabia.

— Oj! oj! i bardzo go nastraszycie — odparł Hryćko — licho go nie weźmie! Wytrzęsie

połowę trzosa, co go nabił przez ten czas, jak się nad nami znęca, zapłaci i wysiecze na nowo tych,
co przeciw niemu poświadczą.

— Nu, niechaj choć zapłaci — rzekł Jurko.

— A jak będzie goły, gorzej nas będzie darł — odparł Hryćko. — Uważaliście, że teraz taki

zwolniał, jak poszył się i śpi dłużej, i na polu nie siedzi jak dawniej. Niechaj no zholeje, będzie
znowu taki diabeł, jak był.

Jurko pokiwał głową i zamilkł.

— A kto wie, może my go wysadzim. Hryćko westchnął.

— Niedoczekanie nasze.

— Poprobujem — rzekł Jurko — niech no cała gromada panom sądowym zacznie śpiewać,

co tu było, co z nami wyrabiał, jak się znęcał, jak zdzierał, taki oni nie dadzą mu tu rządzić.
Wszakże i niedaleko, w Hrehorowie, było tak kubek w kubek z ekonomem i wypędzili go.

— Poczekajcież, niechaj Denis umrze.

— Już ja nikomu śmierci nie życzył — rzekł Jurko — i Denis mnie krewniak, a niechaj by

umarł, boby wioskę wybawił i my o nim jak o dobrodzieju wspominali.

Gdy to mówili, wpadła z płaczem Pilipowa zawodząc.

— Oj, dziecież ty moje, oj, synkuż ty mój! na to ja ciebie hodowała, na to ja ciebie karmiła,

na to ja pielęgnowała, żeby stara po tobie płakała...

— Co wam? — spytał Hryćko.

— Oj! — zapłakała stara — Denis mój, Denis.

— Zachorował, ta i wyzdrowieje. — rzekł Hryćko.

— Oj! nie chorować już jemu — wołała matka — a zdrowemu leżeć w czarnej ziemi.

— Umarł! — krzyknął Jurko, chwytając się z ławy.

— Oj, biednaż ja sierota, bez mego gołąbeczka, bez mego sokolika, bez mego Denisa! bez

mego syna! Oj! biednaż ja stara, z kijem mnie i z torbą w świat. Już chata upadła, już my
poprzepadali.

— No! no, nie frasujcie się, Pilipowa — rzekł Jurko — nie da wam Bóg zginąć, ot, dawajcie

znać do popa dobrodzieja, taż to waszego syna pobił ekonom i on z poboju umarł.

— Cała wieś widziała — szlochając i zawodząc mówiła stara — bili go do krwi, że się z

ziemi, zbity, podnieść nie mógł i położył się, zawlókłszy do chaty, i nie wstał.

— Także i gadajcie, matko, i idźcie do popa, bo jak go schowają, to przepadnie wasza

krzywda.

I w chwili cała się wieś poruszyła, choć to był wieczór. Jęli starzy gromadzić się pod

karczmę i szeptać po cichu. Zmawiali się, jak mieli mówić na śledztwie. Stary Jurko rej wodził
między najzawziętszymi nieprzyjaciółmi łysego; nie mógł mu on darować jednego kańczuga, który
spoczął mu na grzbiecie nie wiedzieć za co, choć pracował równo z drugimi.

I wójt poszedł dać znać do dworu do ekonoma o śmierci Denisa. A ekonom,

przestraszywszy się, pobiegł do popa prosząc, aby pochował. Wprzód jednak dobiegła z płaczem
stara Pilipowa i o wszystkim księdzu doniosła. Ksiądz odmówił pogrzebu. Na próżno ekonom
prosił, próżno ofiarował podarek, pop nie dał się pokonać. Łysy, szarpiąc resztę włosów, zły jak
diabeł, wyleciał z plebanii i popędził na folwarek. Na folwarku piekło, hałas, krzyk. Rządca wali
wszystko" na ekonoma i stawi mu się groźno. Nie ma rady, potrzeba. gromadę przekupić, aby nic
nie mówiła na śledztwie. Choć noc, choć słotna pora, bieży łysy pod karczmę. Kwaśno mu się
zrobiło, gdy ujrzał pod nią lud kupami gromadzący się i szepcący po cichu, domyślił się, że na
niego się umawiają.

Jak nieswój wszedł do pustej izby gościnnej i posłał wójta po ludzi. Gromada weszła w

ponurym milczeniu. Ekonom nie wiedział, jak począć; ale złagodniał jak baranek, nie klął, nie
rzucał się, nie piorunował, nie posyłał z diabłami.

— Dzieci moje — rzekł.

— Dobry z ciebie ojciec — szepnęli starzy w tłumie.

— Zrobił tu się przypadek...

Milczeli, on potniał i czerwieniał mówiąc:

— Denis Pilipiuk umarł. Nu, umarł, to i wieczny mu odpoczynek. Co dziwnego, chorował

dwa tygodnie ł skończył. A tu szalona ta Pilipowa do mnie się uczepiła, że ja go pobił. A jak ja jego
bił? Toż wy wiecie wszyscy, ja go tylko trącił, on dawno był chory, ja bym się był bał go ruszyć. A
pop zły na mnie, że ja jemu nie pozwałam was obdzierać, moje dzieci, i mówi, że go nie pochowa.
Trzeba śledztwa, będzie śledztwo. A wy, moje diteńki, powiecie prawdę świętą: chorował, umarł.
Ekonom nikogo nie bił, nie zabijał, i jemu nic nie zrobił!

Skończył, wszyscy milczeli ponuro. Nareszcie Jurko wyszedł i pokłoniwszy się Chciał coś

gadać, ale ekonom mu przerwał:

— Nu, a teraz wódki dla gromady I Hej, arendarz, daj wódki!

— Bardzo dziękujemy — rzekł Jurko — nie potrzeba nam waszej wódki i waszej łaski.

— Co ty, chamie?

— Nie gniewajcie się — mówił Jurko. — Skończyło się wasze panowanie, a co było i jak

było, to powiemy, poświadczym wszyscy i krzyż pocałujem na to. Ot tak, płakali my, zapłaczecie
wy i wasze dzieci.

Ekonom chciał grozą, ale się pomiarkował, że to by jeszcze gorzej było i znowu w prośby.

Ale gromada, którą Jurka przykład ośmielił, głucha była na wszystko, a łysy, próżno przepiwszy
wódką do nich, gdy żaden usty nie tknął nalanego kieliszka, jakby się wszyscy pić zarzekli, nazad
uciekł do dworu.

Ale nie w ciemię bity wyprawił zaraz ekonomowę z dziećmi do gromady. Tu już inaczej

poczęła jejmość i niezgorzej, bo zaklinaniem, że tego więcej nigdy nie będzie, że ona mężowi
dawno mówiła, iż bić tak nie trzeba, że ona się wstawiała, prosiła za nimi. Na koniec zawołała:

— Nie gubcie mnie i dzieci moich, zlitujcie się nad nimi, niebożętami! Ja wam przysięgam,

że mąż nie tknie żadnego. Nie gubcie dzieci...

Aż wyszedł Hryćko i rzekł:

— A jak on nasze dzieci pogubił? A jak on mego Parchoma na mogilnik wyprawił pracą i

biciem. Mało my was prosili, nie gubcie naszych dzieci? Mało my chodzili do dworu i płakali, a nic
nie pomogło?

I rozeszła się gromada po wsi, a ekonomowa z płaczem powróciła na folwark. Co tam była

za scena, nie opiszę, cała noc przeszła na wymówkach, narzekaniach, przeklinaniach, bezsenna,

straszliwa jak kara za przestępstwo. Bo wiedział ekonom, że w najszczęśliwszym przypadku
usunięty zostanie, opłaciwszy się dobrze doktorom, asesorom i całemu sądowi, i odarty, miejsca nie
znajdzie prędko. Chleb to więc jego i dzieci uchodził mu z ręki.

A po chatach szepty były i narady, zmawiali się starzy, jak i co mówić mieli; co kto

wiedział, teraz wyniósł i wyrzucił, i przypomniał, by winnego potępić.

W świetlicy Pilipiukowej, na górze, leżał zmarły Denis na środku, a matka zawodziła w

kącie siedząc, ojciec stary płakał w progu, siostry, ocierając oczy fartuchem, gotowały coś przy
wpółwygasłym ogniu. Pełna chata starych bab, które wchodzą i wychodzą, a w sieni szepcą z sobą,
kiwając głowami. Na stole flasza zielona z wódką i raczą się staruchy, do łez rozczulając.

I Sawka wybiegł z chaty ścieżką mimo studni i gruszy, wdrapał się na górę, wszedł do

chaty, stanął w progu; spojrzał na pośmiała twarz Denisa, aż mu się brat przypomniał i łza się
potoczyła na rękaw świty.

„Płakać i weselić się — rzekł w duchu — jeden umarł, a wszystkim lepiej będzie! tylko żal

starej matki. I nasza tak płakała Parchoma, gdy go wieźli na mogilnik. Sława tobie i dzięki Denisie,
bo ty umarłeś, żeby nas wybawić z ucisku, i będą ludzie w sto lat chodzić na twoją mogiłę a ciebie
wspominać!"

I wyszedł po cichu, wracając zamyślony do chaty, w której tylko stara matka jęczała na

łóżku, nie mogąc już powstać, tak była osłabła.

Nazajutrz koło południa dzwoniły pocztowe kolokolczyki na drodze do miasteczka; ludzie

powybiegali, jechali panowie sądowi (jak ich nazywają pospolicie)

z czerwonymi kołnierzami; i naprzód stanęli przed arendarzem dla rozwiedzenia się o

słuchach chodzących. Tu ich otoczyło zaraz chłopstwo ze skargami. Jurko stary przodował; a gdy
go spytał jakiś tam otyły urzędnik, z czego Denis umarł, odpowiedział wbrew:

— Z poboju!

Wszyscy za nim, drapiąc się trochę w głowy, ciszej lub głośniej powtórzyli: „Z poboju". I

Sawka, co tam był przypadkiem, dodał półgłosem także:

— Jak mój brat Parchom.

— Oj! ekonom, bo to ekonom — kończył Jurko — skórę z nas zdziera. Od lat dwóch czy

trzech, jak tu siadł, my do siebie niepodobni. Chudoba wypadła, my zubożeli; a mało to ze
zgryzoty, a mało to z głodu po-puchłszy wymarło?

Śledztwo zajechało na folwark i tegoż dnia rozpoczęły się badania. Obejrzenie ciała

pokazało, że pobój świeży mógł się do śmierci przyczynić, chociaż zdało się i być mogło (doktor
dał się zapłacić), że zmarły umarł z nagłego napływu krwi do górnych trzewów i rodzaju apopleksji
mającej przyczynę w usposobieniu jego, nie w tym przypadku. Tak ni czarno, ni biało osądził
Niemiec doktor, który, zebrawszy krocie na urzędzie swym powiatowego lekarza, jeszcze się nie
wahał przedawać za kilka rubli. Zeznania gromady, która pokonać się nie dała ani ofiarami wódki,
ani zaklęciami i prośbami ekonoma, cale inny obrót dały rzeczy. Okazało się z nich tyle nadużyć w
zarządzie majątku, tyle ucisku, tyle bezprawiów, iż natychmiast rządcę, który ręce od wszystkiego
umywał i walił wszystko na ekonoma, zmuszono do odmiany podręcznego.

Wielka była radość gromady i cała wieś weseliła się przy pogrzebie Denisa, na którym tylko

matka biedna, z kilką krewnymi, trzymając się trumny, zawodziła. Reszta śpiewała i hulała w
karczmie. Wzięto podpiskę z pana ekonoma, iż więcej nigdzie nie wejdzie w służbę, póki śledztwo
nie zostanie skończonym; i gdy lud biedny szalał, on wyjeżdżał już z wioski. Na widok jego wózka
wybiegła zgraja, kłaniając mu się nisko, prześpiewując, szydząc, a cymbalista ze skrzypkiem do
wrót ostatnich za sioło go przeprowadzali.

Po tym wypadku czy się rządca zląkł, czy się już do sytości napasł, ale i on zwolniał. Przyjął

młokosa za ekonoma, który latał cały boży dzień i całą noc za mołodycami i dziewczętami i pokoju
im nie dawał. Z tego śmieli się tylko obojętni małżonkowie, ojcowie i bracia.

Sawka dorastał i jemu już zaczynało chodzić po głowie o ożenieniu, i przed cerkwią w

niedzielę i święta stawał a przeglądał przechodzące dziewczęta. Czuł, że mu lubo było choć
popatrzeć na krasawice. I wabił je uśmieszkiem, i zaczepiał słowami, i chwytał, nadybawszy sam na
sam, po chłopsku całując przemocą.

A we snach marzyło mu się nieraz o jakiejś dziewczynie, której nigdy nie widział, wysokiej,

silnej, rumianej, wesołej, z którą szedł do cerkwi. I marzyło mu się szumne wesele.

Aż się powyuczał piosnek, żeby ulżyć sobie, i śpiewał je za pługiem idąc, za radłem, za

broną; a w niedzielę odpoczynku to szukał oczyma tej pięknej dziewczyny, która mu się raz w raz
we śnie marzyła. Było ich wiele pięknych na wsi, ale takiej nie było. I nie bardzo go piekło w serce,
że nie znalazł tej, której szukał; za pracą, za niedostatkiem nie było czasu myśleć bardzo o
dziewczętach. Jednakże coraz a coraz częściej snuły mu się po głowie i przed oczyma. Co ich
dawniej nie widział prawie, to teraz spotykał wszędzie.

Jednego razu, a był to prażnik we wsi, Sawka, z dwoma innymi, nahulawszy się do wieczora

w karczmie — do której Żydek przemyślny, aby oderwać od kanonu, sprowadził niekosztowną
muzyczkę — wyjrzawszy, że mrok pada, wyjeżdżał na nocleg. Pozbierali swoje konie i śpiewając
wesoło, aż się pieśń daleko po rosie rozchodziła, w piękną noc księżycową wyjeżdżali w las, na
dolinę. A choć im było tęskno swoich porzucać na hulance, jednakże jechali chłopaki, bo konięta
głodne prosiły się na paszę, a nazajutrz trze- ba było jechać z transportem do Uściługa, gdyż hrabia
zażądał pieniędzy od pana rządcy, a pan rządca, nie czekając sannej, odstawiał zboże przedane
Żydom.

Jak wyjechali chłopcy w pole, a potem ku lasowi, porzuciwszy za sobą gwarliwą i

śpiewającą, a napiłą wioskę, która się jeszcze ruszała jak we dnie, gdy ich dobiegły śpiewy mołodyc
i brzęk cymbałów, żal się hulanki zrobiło. I jeden do drugiego mówili: Niechajby konie za sianem
przeszłorocznym tę noc postały. Ale wyjechali, to i jechali dalej w las.

Na zielonej dolinie, otoczonej brzozami i dębami, pozsiadali z koni, popętali je, wykrzesali

ognia i rozłożyli sobie suszy. Tu, gdy się konie pasą, parobcy gadają i śmieją się, a Sawka z nimi.

— Taki bo co żal, to żal prażniku — rzekł jeden.

— Eh — dodał drugi — my tu, a tam moja Maryna z kozakiem dworskim hasa!

— Dałbyś jej pokój — zaśmiał się Sawka — ona z ciebie drwi, jej kozaczy sełedec zajechał

w głowę, a o tobie ani myśli. Jeszcze kozak psiawiara gra na teorbanie, ta i śpiewa, to jak jej
zacznie różne tam swoje pieśni dudlić, dziewczysko samo nie wie, jak do niego za pieśniami lgnie.
Tak to wszystkie dziewczęta.

— Nu, nu, a taki będzie moja — rzekł pierwszy.

— Tym ci gorzej — przerwał Sawka — bo ty jemu, nie sobie weźmiesz żonę.

— Ano zobaczemy!

I pomilkli. Po chwili ozwał się drugi:

— Jak nie żałować, ta to jeden prażnik w roku! I słyszeli (bo nie opodal to było ode wsi)

śpiewy dalekie i wykrzyki pijanych.

— Nie wytrzymam — krzyknął, zrywając się, pierwszy — mnie się zdaje, że ja słyszę

kozaczy głos!

— A to wracaj na wieś!

— Tak i będzie — odpowiedział parobek — jednego konia zostawię, a drugiego wezmę i

pojadę.

— Właśnie my to twojego będziemy pilnować...

— Dam porcję.

— To co innego.

— A chcesz, Sawka, drugiej porcji — rzekł drugi — popilnuj i moich, a ja wrócę także.

— Niechaj tak będzie, a jak mnie wilcy z końmi zjedzą?

— Ej, teraz wilki niestraszne!

I roześmiawszy się parobcy na konie i nazad do wsi. Sawka w lesie został sam jeden.

Przyrzucił gałęzi na ogień, ukrążał tytoniu do fajki, położył się i dumał sobie. Wiatr szeleszczał w
dąbrowie, sowy hukały, kiedy niekiedy rżały konie, trzeszczała susz w ognisku, a wśród nocnego
milczenia, przerywanego tylko tymi głosy lasu i ognia, z daleka słychać było prażnik sielski, jak
śpiewał, jak hukał, jak szumiał.

Trzy drogi szły mimo doliny, na której Sawka pozostał; jedna w las, druga do Hrehorowa,

trzecia do Biesiadek, poza krzakami, między dąbrową a łąką. I tymi dwoma wracający goście z

prażniku przechodzili raz w raz i śpiewali mu, aż chłopcowi te śpiewy do serca dojmowały, bo sam
jeden noclegował, gdy wszyscy hulali.

Jeszczeż kiedy pijany głos starej kumy lub opilca dziada przerwał ciszę nocną, to Sawka

podniosłszy tylko głowy, posłuchał i pokiwał nią. Ale kiedy zaleciała do niego piosenka miłosna, z
kaliną, z zuzulą, z tęsknotą za miłym gołąbkiem, ze łzami, z rucianym wiankiem, nucona głosem
mołodycy lub dziewczyny, której biała chustka migała w oddaleniu, to mu tak serce biło, tak się
wyrywało, że by był oddał, co miał, do ostatniej świty, aby tam pohulać z nimi, posłuchać śpiewu i
popatrzeć w czarne oczy. Ale dalej dalej rzadsze były głosy wracających; znać ci, co mieli wracać,
przeszli, a reszta nocowała we wsi u krewnych, kumów, swatów lub pod ławą u arendarza. I
Sawka drzemać począł, a ogień gasnąć.

Nagle krzyk go doleciał, krzyk przeraźliwy. Porwał się — ucichło. I znowu bliżej ten sam

krzyk — krzyk kobiety. Sawka kija wyłamał i na nogi. Stoi, czeka. Trzeci raz, wyraźniejszy,
okropniejszy, tuż poza krzakami dał się słyszeć ten sam głos bez wyrazów, wołający pomocy.

Sawka wybiegł na drogę.

Księżyc świecił nad ługami, na których biała para się unosiła. Między ługiem a dąbrową

szła drożyna górą, na drożynie postrzegł Sawka dwa cienie migające i zbliżające się ku niemu.
Jeden biały, czarny drugi. Szybko leciała dziewczyna, szybko ją gonił mężczyzna. I poznał Sawka,
że to nie był parobek, bo się za nim, jak jaskółce ogon, dwie cienkie poły sukni zwijały i czarnymi,
cienkimi nogami dybał jak żuraw. A dziewczyna w białej chustce na głowie, z rozpuszczonym na
wiatr fartuchem, podniesionymi rękoma biegła, biegła... I coraz bliżej był mężczyzna, coraz
okropniej krzyczała kobieta. Sawka stał w krzaku ukryty, a serce mu biło silniej niż na piosenkę i
ściskał kij w ręku, że go mało nie zgruchotał.

Prawie przed samym już Sawką dognał mężczyzna kobietę, pochwycił za fartuch silnie i

zatrzymał wołając:

— Taki bo nie ujdziesz, latawico!

A dziewczyna, wyrywając się, krzyczała i wołała to matki, której nie było, to ojca, to braci,

jak szalona.

— Puszczaj, puszczaj! — krzyknęła.

— O! teraz ty moja — zawył mężczyzna.

A Sawce krew pobiegła do głowy i wyleciał z krzaku z pałką, a z tyłu zabiegłszy, gruchnął

w łeb jegomości, ten, w chwili puściwszy kobietę, zaczął krzyczeć sam pod razami kija, którym go,
nie żałując ręki, obrabiał Sawka. Dziewczyna podbiegła kilka kroków, stanęła i patrzała w
milczeniu, a dognany nie bronił się, tylko prosił, w ręce całował i płakał.

Sawka go poznał, ale poznawszy ekonoma, do którego miał zal niejeden, jeszcze lepiej, raz

rozpocząwszy, okładał. Wkrótce też Sawkę ekonom wypraszający się rozpoznał także i jął mu
grozić. Ale chłopiec śmiał się. Wreszcie puścił biedaka ochłostanego i kazał mu wracać do wsi.
Gdy się to dzieje, dziewczyna stoi w milczeniu i patrzy.

— Skąd ty — pyta jej Sawka — nie nasza?

— Z Hrehorowa.

— Jak tobie imię?

— Naścia.

— A czego ty sama?

— On mnie od karczmy pognał w pole, a z pola ja uciekła aż tu, a tam matka została się i

swoi. Teraz strach do domu powracać i do was, bo on gdzie przydybie po drodze.

— Ja ciebie odprowadzę.

— Bądź łaskaw. A ty skąd? — dodała dziewczyna.

— Tutejszy.

I tak mile w uszach parobka dźwięczał głos dziewczyny, że zabywszy o koniach w dolinie,

poszedł z nią aż do wsi. A idąc do wsi, przypatrzył się jej dobrze i naśmiał się wesoło i nażartował.
I czy to, że noc była czy że mu się tak przydało, wszystko mu się zdało, że to była ta sama, którą
widywał we śnie, choć jej nigdy nie widział, tylko młodsza, cieńsza. Bo Naścia miała ledwie lat
piętnaście, smukła jak brzoza, czarnooka, rumiana, tak była piękna, jak jaka pani! I gdybyś jej twarz

włożył na białe ramiona pańskie, nie powstydziłyby się jej żadne; takie miała czarne oczy, takie
usta maleńkie, taki nosek cieniuchny, takie kosy długie i miękkie.

Już byli blisko wsi, a jeszcze Sawce wracać się nie chciało. Aż spotkali rodziców, którzy jej

płacząc szukali,. bo była jedynaczka i bardzo ukochana u nich. Z początku ojciec wpadł na nią i na
Sawkę, ale gdy ten opowiedział wszystko, a dziewczyna, przypomniawszy strach, zawodzić
zaczęła, tuląc się do matki, to dziękowali mu serdecznie, że dziecko od złego człowieka wybawił, i
ojciec prosił Sawkę na miarkę. Ale on odmówił, bał się o konie swoje, i zaraz wrócił do nich.

Nieraz się jeszcze obejrzał za piękną Naścią, poskrobał w głowę, myśląc o ekonomie, nim

przybył na dolinę. Na dolinie ogień wygasł, że ledwie kilka węgli zostało. Rozdmuchał go parobek
niespokojny, bo koni nie widać było, i myślał, że je najrzy, jak ognia rozpali. Ale próżno dmuchał i
dokładał, oświeciła się cała dolina, koni nie widać, nie ma.

Nie żarty — Sawka w gąszcz, po śladach, przez ło- my. I tam ślady, i tu ślady, nie wiedzieć,

gdzie iść, świeżo nałamane gałęzie, udeptana ziemia i pęta porwane leżą na murawie.

Widocznie byli tu złodzieje! Ale jak gonić za nimi? na czym? Sawka, rozmyśliwszy się,

pobiegł do wsi; zastał jeszcze hulankę w karczmie, krzyknął do swoich, pochwytali konie i
rozbiegli się na wszystkie strony za zgubą.

ROZDZIAŁ PIĄTY DALSZY CIĄG POPRZEDZAJĄCEGO

Cały następujący dzień spędzili w pogoni za złodziejami; na próżno rozpytywali się po

drogach, po wsiach, po karczmach, Żydów i chłopów, nikt im o koniach nie umiał nic powiedzieć.
Widać złodzieje poprowadzili je manowcami, lasami do granicy, może za granicę. Dowiedział się
Sawka, że nazajutrz jarmark w miasteczku o trzy mile, i nie wracając do wsi, pognał ze swoimi na
jarmark. Pochowali się po karczmach i poglądali na konie, ale na próżno. Nigdzie swoich się nie
dopatrzyli, ani się o nich dowiedzieli.

Wieczorem już powracać mieli do wsi, kiedy znajomy gospodarz z Hrehorowa nadbiegł,

oznajmując o koniach. Poprowadził je Żyd pocztowym traktem. Chłopcy siedli na szkapy i dalej za
nim. Dognali go w karczmie i porwali za swoje, poznawszy. Zyd, rwąc pejsy na głowie, przysięgał i
brał na świadki wracających z nim z jarmarku, że kupił te konie u nieznajomego chłopa; nic to nie
pomogło. Chciano jeszcze wiązać Żyda, i rudowłosy, nie dopominając się już zabranych koni,
umknął, że go znaleźć nie było można. Nie chodziło już naszym o złodzieja, odzyskawszy swoje,
nie tracąc więc czasu, popędzili nazad do wsi i dobrze już zmierzchło, kiedy do niej powrócili, bo
Sawka wstępował do Hrehorowa do Naścinej chaty opowiadać swoją biedę i wypił z ojcem
kieliszek.

Zaledwie Sawka na próg chaty stąpił, sotnik przyszedł wołać go do dworu.

„Oj, będzie bieda" — rzekł sobie w duchu i zaczął szeptać z ojcem. Ojciec pokiwał głową

niespokojny.

— I nie byłeś na tłoce — dodał — ale staw się tyl- ko śmiało, a nic nie uważaj. Powiedz, żeś

jeździł za końmi, co były kradzione.

Poszedł Sawka z sotnikiem do dworu, a raczej na folwark, gdzie go niespokojny ekonom

czekał. Poznał on był Sawkę w nocy i czuł jeszcze na grzbiecie razy jego kija, przysięgał mścić się
bez litości. Nie wytrzymał nawet do białego dnia i kazał sprowadzić Sawkę, jak tylko powróci.
Posłuszny sotnik spełnił rozkaz natychmiast. Ekonom blady chodził po izbie, gdy mu znać dano, że
przyprowadzono Sawkę, porwał za kańczuk wiszący nad stołem i wybiegł do sieni.

— Stróża, stróża! — zawołał — trzymać tego łotra, ja go nauczę hulać po prażniku i nie

chodzić, kiedy nakazują, na pańszczyznę. Ja go nauczę, łotra!

Sawka się skłonił nisko.

— Weźcie go, weźcie go! — krzyczał ekonom.

— A za cóż? — spytał Sawka.

— Jeszcze ty mnie będziesz pytał, łotrze — krzyczał rozżarty — albo to nie wiesz, że cię

nie było na pańszczyźnie?

— Bo jeździłem za pokradzionymi końmi.

— Dam ja tobie pokradzione konie, weźcie go!

— Posłuchajcie — odezwał się Sawka, postępując śmiało ku niemu. — A znacie wy, co się

stało z Denisem Pilipiukiem i z ekonomem, co go pobił? Kiedy nie wiecie, popytajcie ludzi. Klnę
się na Boga i Matkę Bożą, bodajem tak ojca zdrowego zobaczył, jak mnie tkniecie ręką, umrę z
poboju i będzie to z wami, co było z tamtym.

Ekonom się zastanowił, ludzie pokiwali głowami, poglądając na siebie, sotnik aż się w

głowę podrapał.

Wtem na krzyk głośny Sawki nadszedł przechadzający się po dziedzińcu pan komisarz, a

rozpytawszy się, o co szło, kazał puścić Sawkę, który go za to w rękę pocałował.

— Jeszcze z tobą nie koniec! — rzekł ekonom, wchodząc do izby — nie daruję ja ci swego,

kiedy żyw będę.

I nie darmo się odgrażał; nikogo tak nie pilnował, nikomu tak nie dokuczył, jak Sawce.

Sawka milczał i cierpiał, a pilnował się tylko, aby się nie dać złapać na winie.

Zeszło tak pół roku. Jednego wieczora zimowego rozeszła się nagle po wsi pogłoska, że

rekrutów brać mają. Sawka, ledwie mu o tym poszepnęli, gotował się uciekać; pewny był, że go to
nie minie, jeśli się da schwytać. Jak tylko kozak dworski pana rządcy oznajmił na wsi, że słyszał o
tym u stołu, kto żył młody a pokaźny we wsi, pędził w las; pochowali się po cudzych wioskach, na
strychach, w stodołach. Sawka, wziąwszy sakwy, pożegnawszy ojca i chorą, leżącą w łóżku matkę,
także w drogę ruszył; ledwie próg przestąpił, posłyszał za sobą głos ekonoma, sotnika i
dziesiątników, przeżegnawszy się więc, przypadł pod płotem, a gdy jedni otaczali chatę, drudzy szli
wewnątrz, podczergnął się w ogród, z ogrodu w pole, polem zbiegł do lasu. Szczęściem czerniało
póle i stopniał śnieg od deszczu, nie postrzeżono go, jak uciekał. Nie bawiąc Sawka lasem popędził
do Hrehorowa, wprost do Naścinej chaty. Noc była, kiedy do niej zapukał, wszystko spało, tylko
czujny kogut piał na poddaszu i podworotnik burczał na przyzbie w kłębek zwinięty. Głos ze
wnątrz spytał wkrótce „kto?" i przeze drzwi stary jął rozpytywać Sawkę.

— Nie wiem, czy pamiętacie, ja to, com wam dziewkę ocalił na prażniku, przyszedłem was

prosić o pomoc. U naś rekrutów biorą, ekonom na mnie ma ząb, żem go wówczas obił, szukają
mnie wszędzie, dajcie się gdzie przytulić.

Stary drzwi otworzył i skrobał się w głowę, nakładając świtę.

— Kiedy u was biorą, to i u nas brać będą, trzeba o tym po wsi oznajmić. A taki i wam dać

rady. Ot, postójcie no tu, tylko babę obudzę, a was zaprowadzę do kłuni, co pod lasem, tam
przesiedzicie strach w sianie, a my wam jeść dostarczym.

To mówiąc, stary powlókł się do chaty, obudził żonę, wziął pas, nadział buty, pochwycił

czapkę i wkrótce manowcami przeprowadził Sawkę do swojej stodoły.

Sawce dobrze było, ale nudno bez roboty siedzieć i kryć się jak złemu człowiekowi; a

wyleźć nie mógł, bo go wszędzie szukali i do Hrehorowa już dwa razy na zwiady przysyłali sotnika
na próżno. Ekonom bowiem, nie przestając na tym, obiecał nagrodę temu, kto Sawkę dostawi, a
zawsze się znajdzie pochlebnik i chciwiec, łasy nagrody i łaski. Biegali więc zausznicy ekonomscy
dzień i noc za Sawką, że się z stodoły wychylić nie mógł. Całą pociechą było mu, że czasami
widywał Naścię, do której od razu serce jego przylgnęło. Ona mu jeść ukradkiem przynosiła i
siadłszy we wrotach stodoły, rozmawiała z biednym o swoich i o jego biedach. On patrzał na nią i
pożerał oczyma — a tak jej było kraśno w białej sukmance, czerwonym pasie, z rozpuszczonymi
kosami. I kiedy na niego spojrzała, to mu się zdało, że okiem szła do głębi duszy i patrzyła na jego
myśli.

Tak w kilka dni spoufalili się z sobą. Czasem on z nią siadał we wrotach i obejmował ją

wpół, i całował, choć się broniła i kraśniała, i obiecywał jej przysłać swaty, jak tylko burza minie i
do chaty powróci,

— Gdzie tam, gdzie tam — mówiła mu na to po cichu dziewczyna — wy tak sobie ze mnie

szydzicie, a jak powrócicie do swoich, to łatwo wam będzie zapomnieć o Naści.

— Oj! nie zapomnę — mówił Sawka — póki życia stanie, prędzej by o ojcu rodzonym

zapomniał niż o tobie, gołąbko moja. Prędzej by zapomniał o sobie...

A dziewczyna chowała oczy, to odpychała Sawkę, to uciekała od niego.

I Sawce coraz mniej nudno było w stodole, bo Naścia coraz częściej przychodziła do niego.

Potrafiła ona przed matką i ojcem ukryć swoje wycieczki, a czasem taki i oni ją wysyłali. A kiedy
brat młodszy iść miał z chlebem dla Sawki, to wyprosiła Naścia u niego, że gdzie indziej poszedł, i
sama biegła.

Tak minęły kilka tygodni, nareszcie i rekrutów ze wsi do miasta powieźli, i czas było

powracać do domu. Ojciec kilka razy nakazywał już przez ludzi, aby Saw- ka powracał, że nie ma
się czego obawiać. A Sawce już było ciężko pomyśleć, że Naści nie zobaczy, i ona taki teraz, jak
się zgadało o rozstaniu, wyraźnie smutniała i mówiła:

— Oj, taki wy o mnie zapomnicie... czy to ja jedna na świecie! A ja, młoda, tutaj na próżno

za wami patrzeć będę; na próżno waszych swatów wyglądać.

Sawka klął się i bożył, że aby tylko do domu powrócił, uprosi ojca i przyszłe swaty. Jemu

tylko było w głowie, czy stary Naścin pozwoli.

— A co o to, to głowy nie łamcie — rzekła dziewczyna — ja w tym, że was przyjmą.

I jednego wieczora wybrał się Sawka nazad do wsi, bo mówili, że pewnie już wszystkich

rekrutów zdano. Smutno mu było tę pustą porzucać stodołę, ale cóż robić. Obejrzał się, westchnął i
ruszył żwawo ku wsi.

Stary siedział przed chatą i patrzał, jak dzieci bawiły się w śnieżki na ulicy. Widziałeś kiedy

nasze chłopskie dzieci, boso, w koszulkach, w półświtkach, bez czapek, z rozpuszczonymi włosy,
czerwone, zdrowe, kraśne, hulające po śniegu? One, zdaje się, urodziły się w śniegu, tak im w nim
ciepło, wygodnie, dobrze. A starym miło na sercu patrzeć na dzieci; przypominają sobie lata młode,
kiedy nad nimi ołowianym jarzmem nie ciężyła konieczność pracy bezustannej, lata młode, jedyne
w życiu człowieka, a najswobodniejsze w życiu wieśniaka. Potem on, zaprzężony do pługa, wlecze
się przez życie i prócz kilku chwil szału nie ma spoczynku, wytchnienia. Nawet w tych chwilach
pamięć na jutro, strach kary, zatruwają mu szczęście kupione bezrozumem. Na starość, na
zgrzybiałą starość dopiero, wraca do dziecinnego spokoju, siwy starzec z białą brodą. Ale bezsilny,
jeszcze niańczy dzieci, jeszcze pilnuje chaty, jeszcze się wlecze za trzodą i nawykły do pracy,
obejść się bez niej nie może, a nielitościwi pędzą go do niej, póki się nie położy na ławie pod
piecem, pod którym się urodził, aby nie wstać z niej więcej. I te chwile starości sąż to chwile
odpoczynku? spokoju? O nie! dzieci nie mają litości, bo ich życie litować się nie nauczyło, nie
znają uszanowania, bo, strachem rządzeni, nie pojmują tego uczucia — biedny starzec posługuje
swym dzieciom, a często oblewa łzami kawałek chleba, który mu z wymówką podają. O! bo
naszemu chłopkowi po kilku latach swawoli dziecinnej ciężkie życie i nie dziwcie się, gdy widzicie,
jak się spokojnie kładnie na śmierć, jak zimno żegna swoich, jak obojętnie mówi:

— Już mnie dziś umrzeć!

Nie dziwcie, śmierć im wesoła, śmierć im to spoczynek pod brzozą na zielonym cmentarzu,

spoczynek, za którym wzdychają, bo go nie mieli chwili w życiu całym.

Sawka zbliżył się do starego ojca Naści i jak uczciwość kazała, zdjął czapkę i zbliżył się,

sięgając po rękę, aby ją ucałować.

— Bóg wam zapłać za chleb wasz i za pomoc waszą — rzekł — dziękuję wam za wszystko,

bo czas iść do swoich. Nie zapominajcie o Sawce, jak wam będzie czego potrzeba, Sawka dla was
na wszystko gotów.

— Nie ma za co dziękować — odpowiedział stary — niechaj was Bóg prowadzi, daj Boże

w dobrym zdrowiu się zobaczyć. A nie zapominajcie też o nas, kiedy wam będzie droga przez
Hrehorów, nawiedźcie naszą chatę, a przynieście nam dobre wieści od naszych kumów, od Fedora,
od Uścimi, od Wuwdi, od starego Hryćka Bondaruka.

Tak mówił stary, gdy Naścia wyszła z chaty i postrzegłszy Sawkę, skinęła na niego. Sawka

jej się pokłonił, stary na nich spojrzał.

„Oj, coś się oni bardzo znają" — rzekł do siebie.

A Sawka już, kłaniając się, odszedł był daleko i spiesznie dążył do swoich. Jak zobaczył,

schodząc z góry, wioskę i rozpoznał chatę swoją, ogród, starą gruszę na ogrodzie i cerkiew z
zielonym dachem, to mu serce silnie zabiło i czegoś ścisnęło, aż mimowolnie westchnął. Nie
wiedzieć dlaczego nastraszył się dymu, który czarnymi kłębami walił z komina, nastraszył ludzi,
którzy biegli po wsi i w bliskości chaty gromadzi- li się. Po chwili dojrzał, bliżej podszedłszy,
rozwiniętych cerkiewnych chorągwi w ulicy i poznał postępujący pogrzebowy pochód ku
mogiłkom. Pospieszył. U wisznic wychodzących na łan skarbowy spotkał bractwo z krzyżem,
świecami, chorągwiami, popa w czarnej kapie i wóz, który dwie pary wołów ciągnęły. Sawka rzucił
się ku trumnie; poznał ojcowskie woły, ujrzał ojca płaczącego za wozem. Poczepiane za koła, za
drabiny wozu, za trumnę, krewne stare kobiety, tuląc twarze w fartuchy, zawodziły smutnym
płaczem.

Sawka trafił na pogrzeb matki; płacząc poszedł za trumną na cmentarz.

O! biednemu wieśniakowi nawet dołu głębokiego nie wykopią — ziemia zamarzła,

poskrobana niegłęboko, gotowa była na przyjęcie trumny zbitej z osikowych opółków. Pop
pobłogosławił, kobiety raz jeszcze zapłakały, zaryczały, zawołały na zmarłą i wszystko się

skończyło, bo ledwie z powrotem, pić zaczęto i smutek zalewać. Późno w noc Sawka rad nierad
częstował w chacie, w której teraz pozostali tylko on i ojciec, ojciec złamany pracą, smutny i
powtarzający co chwila:

— I na mnie już kolej przyszła, niedługo i mnie te woły powiozą.

Nazajutrz Sawka, zapomniawszy o nieubłaganej zemście ekonoma, poszedł do niego z

podarkiem; ale jakże się zadziwił, gdy nowego zastał; tamtego odprawił pan rządca w jego
niebytności.

Lżej się zrobiło na sercu Sawce, gdy się o tym dowiedział, wrócił i z podarkiem razem

nazad do chaty, a tegoż dnia poprosił ojca, aby swaty wysłać do Naści.

— My tu dwóch niewiele zrobimy — powiedział — bez gospodyni jak bez ręki, ni komu

chleba upiec, ni kaszę uwarzyć, ni bydełka dopatrzyć. Wszystko marnie pójdzie. Trzeba się mnie
żenić, ojcze.

— A napatrz, synu — odpowiedział ojciec.

— Jest już i napatrzona, i pokochana — rzekł Sawka nieśmiało — Naścia Prokopowa z

Hrehorowa.

— Ale oni jej za ciebie nie wydadzą...

— Wydadzą, ojcze. Ja ich poznałem, ja się u nich przez ten czas chowałem, ona mnie

polubiła.

— Ano trzeba do dworu z tym i niechaj pan do tamtego pana napisze, kiedy jeszcze

pozwolą...

Poszli tedy do dworu, ale pan rządca, który sam chciał jak najprędzej Sawkę. ożenić, aby

chata nie upadała, gdy mu powiedzieli, że chcą brać dziewkę z Hrehorowa, bardzo głową pokręcił.

— Nie wiem, czy co z tego będzie — rzekł — a poprobujcie, ja napiszę za wami.

Nazajutrz jak świt Sawka był w hrehorowickim dworze; po drodze nawet, dla pospiechu, nie

zaszedł do Prokopowej chaty i nie ustąpił od proga, aż kozak dworski z listem go puścił do pana.

Hrehorów należał do zadłużonego szlachcica, niejakiego pana Sulmirzyckiego, który cały

majątek, paląc fajkę i siedząc pod piecem, nie wiedzieć po jakiemu stracił. Pan Sulmirzycki nic nie
wiedział, co się wkoło niego, w jego wiosce, z jego interesami działo, czytał „Kuriera Litewskiego",
palił zalibocki tytoń, ciągnął kabałę i dozwalał rządzić się jejmości z dobranym towarzyszem jej,
panem Antośkowiczem, niegdy pisarzem pocztowym, a teraz przyjacielem domu państwa
Sulmirzyckich.

Jejmość korzystała że swobody i rządziła się jak szara gęś — mylę się, gdyby raz szara czy

biała gęś objęła rządy majątku, zapewne by lepiej obowiązki swoje zrozumiała i spełniała je. Pani
Sulmirzycka ani o dzieciach, ani o interesach nie myślała, ani się zastanowiła nad jutrem; stroiła
tylko, poiła i karmiła pana Antośkowicza i siebie, jeździła z nim do wód odeskich, na Kaukaz, nie
wiem już gdzie, i traciła fortunkę. Pan Sulmirzycki tymczasem siedział pod piecem, fajkę palił, jadł
pierniki, zagadywał i kładł kabałę. Gdy się trafiło, że kto do niego przyszedł z interesem, odsyłał
albo do jejmości, albo do pana Antośkowicza mówiąc:

— To do mnie nie należy.

W chwili gdy się to, co opisujem, dzieje, pani Sul- mirzycka była w rozpaczliwym

położeniu. Pieniędzy na zapusty brakło, ostatni gaik dębowy przedano ostrogskim kupcom na ten
cel, ale jeszcze kupiec nie wypłacił pieniędzy, już je dłużnicy rozerwali zaaresztowawszy. Wielki
kłopot, wielkie narady, skąd pieniędzy dostać, i zupełny brak sposobów nabycia ich.

Gdy Sawka przyszedł z listem, poprowadzono go wprost do pani Sulmirzyckiej.

— A czego to chcesz, mój kochanku? — spytała.

— Przyszedłem tu do Boga i do państwa.

— A skąd, bo nietutejszy?

— Z sąsiedniej wioski pana grafa.

— A czegoż chcesz? Sawka podrapał się w głowę.

— Pan rządca tu pisze. Jejmość rzuciła okiem na list.

— O! ho! ho! nic z tego nie będzie — zawołała — wasz pan rządca raz w raz mi robi

nieprzyjemności, bydło grabi, świnie strzela. Niedawno nie chciał dać dziewki za mojego chłopa, ja

nie pozwolę.

Sawka rzucił się do nóg i począł całować.

— Niechaj pani będzie łaskawa, niechaj się pani zmiłuje, my się lubimy z Naścią, niechaj

pani nieszczęśliwych nie robi. Ja się utopię!

— Słyszeliście! — zawołała pani Sulmirzycka ze śmiechem — a to osobliwość! Prosty

chłop i takie rzeczy gada! Cha! cha! Słyszałeś, panie Antośkowicz?

Pan Antośkowicz śmiał się sobie, nakładając fajkę i poglądając spode łba na Sawkę.

— Romansowy kawaler — odezwał się — ruszaj sobie z Bogiem i powiedz rządcy, że z

tego nic nie będzie.

Sawka jeszcze raz upadł im do nóg, ale to nic nie pomogło, kazano mu iść za drzwi. Tylko

co, smutny, próg przestąpił, wychyliła się za nim sama pani i zawołała :

— Albo wiesz co, jak mi zapłacisz, to pozwolę. Sawka stanął.

— Ja biedny, cóż ja dam, choćbym wszystko dał, to nie będzie tego wiele.

— Dasz pięćdziesiąt rubli, Naścia twoja.

— Jak żyję, tyle pieniędzy nie widziałem — odpowiedział Sawka.

— Ano to powiedz rządcy swemu, niechaj darmo nie pisze i nie prosi, bo z tego nic nie

będzie.

I zatrzasnęła drzwi, i poszła.

Skłopotany i nieprzytomny prawie od wielkiego żalu, Sawka poszedł z wolna ze dworu ku

wsi. Chciał choć raz jeszcze Naście zobaczyć i powiedzieć jej o swoim nieszczęściu.

Spotkał ją, jak wracała od studni z wiadrami na ramionach i spuściwszy głowę ku ziemi,

wybierała suchszą drogę. Stanął przeciw niej i pozdrowił:

— Pomagaj wam Bóg!

— A to wy, Sawko! — zawołała, stawiając szybko wiadra na ziemi i poprawiając włosów.

— A co dobrego niesiecie?

— Och! żebyż dobrego!

— Nu! a co u was słychać?

— Matka moja umarła!

— Umarła! — i dziewczyna spuściła oczy, założyła ręce, pokiwała głową. — Dawno?

— Jużem jej nie zastał... Ale matce pokój tam, a nam bieda. Chciałem do was posłać swaty,

prosiłem się u rządcy, on pozwolił żenić się i dał list do waszego państwa. Ale wasze państwo...

— Cóż ci odpowiedzieli? — żywo zawołała Naścia — co?

— Co! — smutnie rzekł Sawka — wypędzili mnie za drzwi.

— I mówili...

— I mówili, że ciebie do naszej wsi nie dadzą.

— A to czemu?

— Któż to zrozumie? Potem wyszła wasza pani do mnie i powiedziała mi, abym jej kunicy

pięćdziesiąt karbowych zapłacił. O, Bóg widzi, dałbym ci je chętnie, ale skąd wziąć? Gdybyśmy do
ostatniej chudoby wszystko sprzedali, tyle nie zbierzemy.

Naścia zamyśliła się, westchnęła, powoli zarzuciła koromysło na plecy, pobrała wiadra i

powiedziała:

— Chodźcie no ze mną do chaty, pogadamy z ojcem.

I poszli. Zastali właśnie Prokopa nad obiadem, na który Sawkę poprosił, ale Sawka

odmówił, jemu nie obiad był na myśli.

— Powiedzcie ojcu o wszystkim — szepnęła Naścia. Długo się przybierał, nim potrafił nasz

parobczak opowiedzieć Prokopowi ranną swoją bytność we dworze i dziwne przyjęcie prośby.

Stary wysłuchał cierpliwie, pokiwał głową.

— Już ja to wiedział — rzekł, kładnąc czapkę na uszy — że wyście się polubili. Wyście

myśleli, że stary to i głuchy, i ślepy, a stary widzi, choć ślepy i głuchy; starego nie oszukać. Już
bym to ja Sawce Naści nie odmówił, bo znam ojca i poczciwa chata, i nic na was ludzie nie mówią,
a co począć z panami... Posiedźcie no tu a poobiadajcie, a ja zaraz powrócę, bo mnie wołali do
ekonoma. Pogadamy jeszcze.

Prokop wziął kija z kąta i pożegnawszy się wyszedł z chaty. Dobra godzina upłynęła, nim

powrócił; a po chodzie i po mowie poznała córka, że ojcu ciężko było na duszy.

Rzucił się, powróciwszy, na ławę, podparł kułakami, nie rzekł słowa a dumał głęboko.

Naścia i Sawka odezwać się nie śmieli ani przerwać milczenia.

— Jedne dziecko — wymówił Prokop po chwili przytłumionym głosem — a co żałować

jednemu dziecku? Pójdzie za nieluba, ta i życie jej zmarnieje, zeschnie, ta i uschnie przed czasem.
Niech się dzieje wola Boża, a nam przez to nie zginąć. Słuchaj, Sawka — rzekł, wstając z ławy —
idź do dwora, proś, płacz, klękaj, nie żałuj niczego, a kiedy nic nie pomoże, naści grosz, com go
całe życie zbierał, juści nie dla kogo, tylko dla Naści go dać. A niechaj jej będzie dobrze u was.

I stary zapłakał, a Sawka rzucił mu się do nóg. Naścia z drugiej strony pochwyciła go za

rękę i zapłakała, zarychotała.

Już Sawka był za drzwiami i pędem leciał do dworu. Zaledwie go wpuszczono do pani.

Mamyż opisywać tę scenę targu? O! nie — ona tego niewarta. Dość że Sawka powrócił z pismem
pani dozwalającym na wydanie Naści. List ten kosztował trzydzieści srebrnych, uzbieranych w
pocie czoła, ostatnich, zaklętych, a stary nigdy nie wspominał, że je dał, i nigdy ich nie pożałował.

Popowi hrehorowskiemu trzeba było także wedle zwyczaju opłacić kunicę, trzeba było

kupić wódki, sprawić wesele, zapłacić ślub, nająć skrzypki i cymbalistę. Ostatni grosz na to
wyszedł z obydwóch chat, co się na wesele składały. Nareszcie odprawiło się z rana o ósmej jednej
niedzieli wesele Sawki z Naścią w cerkwi wiejskiej. Trzy dni hulała na nim cała wieś i sproszeni z
Hrehorowa ludzie, po trzech dniach rozpoczęło się życie pracy, kłopotów, niedostatków.

Po trzech dniach szału — cały wiek wytrzeźwienia. Na czwarty dzień poszedł młócić pan

młody, poszła prząść na folwark Naścia, staremu kazali zaprząc woły i odwieźć cyrulika do
miasteczka. Ledwie wieczorem zobaczyli się mąż z żoną; a mogliż swobodnie przemówić do
siebie? Jej trzeba było gotować wieczerzę, przysposobić chleb na jutro, jemu iść na stróże do
cerkwi, bo starosta krzyż do niego przyniósł.

Ledwie chwilę posiedziawszy na ławie, wstał Sawka, pocałował żonę w czoło i odszedł; a

wkrótce potem usłyszała, siedząc przy okienku, dzwonek cerkiewny, zwiastujący nadejście warty.
Sawka tam na mrozie, w nocy, na cmentarzu, opodal od niej stać miał do białego rana.

Takie to były pierwsze, takie były i dalsze miesiące i lata pożycia. Gdzie im nacieszyć się

sobą, gdzie im rozmiłować się w sobie? alboż jest wolna chwila dla chłopka? Cały rok dla niego
rokiem pracy, która jak koło się toczy, zmienia, odnawia, a nigdy nie ustaje. Ledwie kilka chwil
uroczystych w roku, chwil, które wieśniak winien swojej wiary przepisom, zajaśnieją mu spokojem
jak gwiazdy, co przepłyną przez chmurne niebo i znikną.

Wiosna, wiosna — obudził się skowronek, ciągną żurawie, nadleciał przyjaciel bocian,

wierzby puszcza- ją, puszczą się łozy, pęka brzezina, zielenieje trawa nad brzegami strumieni —
czyż chłopek spojrzy na wiosnę? O, nie, nie, jemu czas z pługiem na pański łan, potem z radłem,
potem z nawozem, potem z piaskiem i cegłą do fabryki, potem z broną i znowu z pługiem i z kosą.

I już rozwinęło się wszystko, już zielenieje świat, już falują zboża, już kłosuje pszenica, już

przekwitły kaliny, bieleją hreczki, już słowik nie śpiewa, gorące lato się zbliża, żyto żółknie,
jarzyna w kłosach, łąki wonieją. Czyż on ma czas spojrzeć na piękny świat boży i poradować się
nim i podziękować Bogu, co go cudami otoczył? O, nie, nie, jemu znowu iść za pługiem, za radłem,
z kosą na łąkę.

Nadchodzi jesień, zboża dojrzały, pochyliły się; głodny ledwie dożył tej pory pożyczanym

ziarnem, ledwie dohorował swojego żyta, żywiąc się kartoflami, zielonym liściem buraka; blady,
głodny, nakarmiony niezdrowym pokarmem, pogląda na swój sznurek, na którym żyto pozłociało.
Ale kiedy je zżąć? Dziś tłoka, jutro pańszczyzna, poza jutro odrobek, i pędzą, i pędzą, że chyba po
księżycu półkopek na chleb zeżnie dla siebie. A nazajutrz ujrzeli pan i ekonom i obili go, że
marnuje zboże — on, co nie miał w chacie chleba od kilku tygodni lub pomięszanym z plewą, z
owsem, z korą żywił się, smarując suchą kromkę nadzieją tych kilku snopków. Zwiózł je zaledwie
do stodoły — i kiedyż? gdy połamane, wpółwysypane na polu prawie przepadło, a za jego wozem
bieży pan o poduszne, Żyd o dług, głód o chleb wołając.

I zima przyszła, a nie ma spoczynku, zimą sterty pańskie młócić potrzeba, a zboże daleko

odstawiać; i w zimie rzadki dzień swobodny. W tym dniu potrzeba myśleć o sobie, przywieźć drew
do pieca, wymłócić zboże, postarać się o lichą odzież dla żony i dzieci.

Dziwicie się naszemu wieśniakowi, że czasem, zepsuty, popełni występek; dziwujcie się

raczej jego cnocie. Maż on oświecenie, maż czas zastanowienia się nad sobą, maż obmyślony chleb
na jutro? Ciężka, ciężka jego dola. A kto jej ulżyć się nie stara, ten wiele wi- nien przed Bogiem i
przed ludźmi. Za zbrodnie wielu poddanych karać by panów potrzeba i Bóg sprawiedliwy
wymierzy każdemu wedle zasług jego.

Życie Sawki było, jak życie każdego wieśniaka, ciągiem pracy nieskończonej i niewielu dni

wesołych. Pierwszego roku jeszcze znosiło się biedę młodością. Daje ona siły, jakich nie da
doświadczenie — daje siły nadziei; człowiek cierpi i powtarza: „Będzie lepiej". I nie widzi
lepszego, a mówi w sercu ciągle: „Bóg dobry, będzie lepiej".

Tak mówił i Sawka, gdy na przednówku niedostatek zajrzał do chaty i zapożyczyć się było

potrzeba u arendarza, aby chleba nie zabrakło. Z jesieni pięknie się na polu pokazało, ale nasze
jesienne zielone ruńce nie zawsze wychodzą zielono z wiosny. Raz je mokry śnieg wyparzy, to
znów wiatry marcowe wysmalą, to chłody wiosenne zniszczą, to susza wypali. Póki zboże aa polu,
nie liczyć na nie ani się nim cieszyć — to trawa.

Tak i z każdym szczęściem w przyszłości.

Sawka postrzegł prędko po swoim weselu, że biorąc piękną żonę, wziął biedę do domu.

Naścia wprawdzie była dotąd poczciwa i kochała go, ale biednej kobiecie jej stanu poczciwą nawet
być trudno. Któż nie ma prawa zaczepić ją, zelżyć słowy, uściskiem, wejrzeniem, śmiechem, kto
nie ma prawa odepchnąć męża, ile razy staje na zawadzie miłostkom? kto nie ma prawa
sponiewierać małżonka w oczach żony, żonę w oczach męża? Każdy swobodniejszy od nich, każdy
się biednej kobiecie wyższym czymś od jej współtowarzysza wydaje; a za krok na drogę występku
wszakże płacą względami, ulgą w pracy, pieniędzmi, wszakże jest zachęta do występku, pobłażanie
dla niego; a razy, a prześladowanie, a przemoc nawet dla upornej cnoty? Biednej kobiecie trudno
być nawet cnotliwą. Nie śmiejcie się z zepsucia w niższych klasach, wy je sami robicie, rzucając
ziarno, z którego wyrasta, wy je sami podsycacie.

A potem spytajcie występnych, czy pojmują, co czynią? spytajcie drugich, czy nie odpłakali

pierw- szych złych kroków, czy do nich nie byli zmuszeni. Zdadzą się wam Chrystusowe słowa —
nie rzucajcie na nich kamienia.

Koło Naści, co żyło, kręcić się zaczęło i zalecać. Co było we dworze próżniackiej popsutej

gawiedzi, płynęło do chaty Sawki; młody ekonom widocznie ja. protegował, syn rządcy,
młodzieniec świeżo odziany w futerał uniwersytecki, napadał na nią jak na dzikie zwierzę.
Niepodobna się było zalotnikom opędzić. Sawka dumał smutny nad sobą i nad nią.

A Naścia? ona z początku wszystkich razem, wiele ich było, odpychała, odpędzała, łajała,

ona gniewne im tylko czoło i posępne pokazywała oczy. Ale powoli, powoli to, co ją obrażało i
niecierpliwiło z początku, poczęło pochlebiać na końcu. I do jednego ukradkiem uśmiechnęła się,
uciekając od niego, i drugiemu odpowiedziała na żarty żartem, trzeciemu oddała pokłon z okienka.
A potem wybrała myślą jednego i była na niego łaskawą słowy, uśmiechem. Witała go rumieńcem,
żegnała westchnieniem. Ona jeszcze kochała Sawkę, ale już myśl swobody, rozkoszy bujała nad jej
głową. I trudno było oprzeć się występkowi, co ku niej białe, pełne złota wyciągał dłonie, co ją
śpiewając nęcił ku sobie, i trudno było oprzeć się przykładowi rówieśniczek, aż na koniec kiedyś
powiedziała sobie Naścia:

„Nie, już to ja lepsza od nich? Wszak ta, tamta i trzecia, i dziesiąta mają kochanków we

dworze, a czy im z tym źle? Albom to ja lepsza od nich?"

I odtąd zamyśliła się, zadumała, pozazdrościła drugim, a sama poczęła stroić się, gdy

wychodziła z domu, uciskać czerwonym pasem, dobierać korali i przeglądać w wiadrze wody.

„O żadna mnie nie zgasi — mówiła w sobie — taki bo albom ładna, albo nie mam oczów. I

pan by się takiej nie powstydził żonki!"

Sawka widział wszystko, domyślał się wszystkiego, a milczał; serce mu się krajało, gdy ją

gachy na tańcu w karczmie otaczali, gdy ją przeprowadzali do domostwa; palił się gniewem, gdy ją
prać chusty dworu, a jego gdzie daleko w pole wysyłano — a milczał; wiedział, że słowa nie

pomogą, zazdrość nie pomoże i gdy sama się nie upilnuje, nikt jej nie ustrzeże. Patrzał tylko, czy
nie postrzeże znaku występku, aby spuścić głowę i stracić nadzieję; patrzał, ale nic jeszcze nie
widział.

Naścia, jakkolwiek zalotna, dotąd była mu wierną. Źle tylko, że nie lękała się dumać o złym

i nieraz, podparłszy się na dłoni, tonęła w jakichś dumach, patrząc w jedną stronę; źle, że coraz
poufałej była z gachami i oddawała żart za żart, uśmiech za uśmiech, wejrzenie za wejrzenie. I co
dzień mniej pracowita, to siadała na ulicy przed chatą, to wybiegała między ludzi. A gdy przyszło
iść do dworu, to się przybierała, to się stroiła, że końca temu nie było.

A Sawka wszystko widział i milczał.

Aż raz powiedział słówko żonie. Naścia się zachmurzyła.

— Patrzajcie, jeszczem mu zła! — zawołała. — Niewarteś dobrej żony, Sawka, kiedy mnie

posądzasz, drudzy mają gorsze podobno, a milczą. Czego ty chcesz ode mnie? Albo to ja z dobrej
woli idę do dworu? albo ja za nimi gonię jak ta, jak tamta, albo to kto na mnie co powie.

I Sawka zmilczał, wziął kosę Ze ściany, chleb do sakwy, poszedł na łąkę. A Naścia pobiegła

do dworu.

Od tej chwili coraz to częściej tam bywała i postrzegł Sawka chustkę krasną na głowie;

zapytał, skąd miała.

— Ojciec przysłał gościńca...

I zobaczył korale na szyi, i znowu spytał, skąd korale.

— Od ojca — odpowiedziała, a mówiąc zarumieniła się jak mak i odwróciła.

Sawka domyślił się wszystkiego i o więcej nie pytał. Zawrzało mu jednak w sercu, zakipiało

i chciał przynajmniej wiedzieć, komu wstyd był winien. Łamał głowę na próżno, bo tylu się kręciło
koło czarnejbrewy, że ani było się domyśleć, ani odgadnąć. A ona dla wszystkich jednaka; jeden
uśmiech, wejrzenia i hardość, jedna na pozór pogarda.

Sawka stał się smutny, zamyślony i powoli dom mu zbrzydł, odpadła ochota do pracy;

sąsiedzi coraz częściej wodzić zaczęli na wódkę. Co się miał pójść utopić raz na zawsze, to się topił
co dnia w karczmie. I na pozór stał się obojętny, ukrył swą zazdrość, utaił gniew, znowu całował
żonę, nazywał ją swoją gołąbką, udawał, że jej wierzy.

Naścia myślała, że on nic nie wie i nie widzi, jak inni, albo że o nią nie dba, jak wielu o

żony. I już myślą gnała swobodnie po szerokim świecie występku, już roiła sobie spokój, wesele,
dostatek w chacie. Biedna! Ona nic nie wiedziała, tak jej migał świat piękniejszy przed oczyma.

Stary ojciec leżał na tym samym łożu, na którym skonała matka, leżał już dawno i wyglądał

śmierci. Sawkę popędzili z pszenicą do Buga. O południu ledwie nasypane były worki i szereg
furmanek wyruszył. Sawka obejrzał się na chatę, w której samą jedną zostawiał żonę, i ciężko
westchnął. Stary ojciec leżał bezwładny, kto wie, czy ona go dopilnuje, a on jej pewnie nie.
Zdrowszy, stary byłby spojrzał na Naścię i nie dozwolił jej bałamucić się, korzystając z niebytności
męża, chory, wyjrzeć nawet za nią nie mógł. Nigdy nie było Sawce tak ciężko rzucać domu, ojca i
żony. Zaledwie dojechali do lasku, namyślił się i powiedział sobie: „Dobrze by nie jechać". U lasku
spotkał młodego Dmytra, który wracał z furą drew do wsi.

— Słuchaj, Dmytro — rzekł — jedź z moją chudobą do Buga, a ja tobie za to będę przez ten

czas młócić.

— I kwartę wódki postawisz? — spytał Dmytr.

— Zgoda, postawię — rzekł Sawka.

— Zgoda.

Dmytro stanął przy pszenicy, a Sawka powoli powrócił do wsi. Ale nie pokazał się w swojej

chacie, odwiózłszy drwa i złożywszy je na podwórku Dmytrowej chaty, która stała w końcu sioła;
poszedł do jego stodoły młócić i młócił do wieczora późnego. Już dobrze pociemniało, kiedy z
bijącym sercem (i im serce bić umie!) powlókł się ku swojej chacie.

Spojrzał — nie było światła w okienku i coś tylko bielało przed chatą. Szedł nie postrzeżony

dalej. Zbliżywszy się, poznał Naścię, która, oparta o słup wrót podwórzowych, rozmawiała z kimś
wesoło.

Milcząc, tajemnie podkradł się do nich Sawka, aż cichą usłyszał rozmowę.

— Twego męża nie ma w domu?

— Nie ma — odpowiedziała Naścia — pojechał z Bogiem.

— Można dziś przyjść do ciebie? Naścia nic nie odpowiedziała.

— Zostaw drzwi otwarte.

Naścia milczała i kręciła koniec fartucha w ręku.

— Jak pierwsze kury zapieją, przyjdę do ciebie.

— Stary ojciec — szepnęła Naścia — śpi w komorze.

— On dawno już nie wstaje — odpowiedział głos drugi — i nic słyszeć nie będzie.

— Przyjdźcie, przyjdźcie — cicho szepnęła kobieta — pamiętajcie.

Mężczyzna się oddalił. Sawka poznał w nim syna rządcy, który już środkiem ulicy szybko

biegł ku dworowi.

„Poczekaj, paniczu — rzekł w duchu — będą tu tobie gody i tobie, poczciwa żono, coś tylko

wyglądała, żeby mnie w domu nie było". To mówiąc, przysiadł się pod węgłem, wyłamał kija i
bezprzytomny, z okiem wlepionym w miejsce, w którym stracił z oczu uchodzącego gacha,
siedział, czekając piania kura.

Parę tych godzin wydały mu się rokiem; potniał, marzł, zgrzytał zębami, zrywał się kilka

razy i przysiadał znowu. Sto razy chciał lecieć i zbić Naścię, sto razy wstrzymał się, aby swą zemstę
uczynić pełniejszą.

„Pozabijam — mówił w duchu — pozabijam ich oboje, a sam ucieknę."

Tak doczekał piania kura. Noc na wsi była głucha, milczenie uroczyste, wszystko spało, po

jednemu pogasły światła w okienkach, ustały śpiewy prządek na wieczornicach i dzwonek
cerkiewny oznajmił przyjście warty. Czasami tylko spokojność, milczenie przerywał szczek psów i
dalekie wołanie stróżów przy dworze.

Na ulicy posłyszał Sawka stąpanie ostrożne, ktoś się skradał ku chacie, drzwi zaskrzypiały

— i cicho...

— Mam was w ręku — zawoła! i podbiegł za wchodzącym. Już był w sieniach, a po ciemku

łatwo mu wkraść się do chaty. Przez półotwarte drzwi się wcisnął i gdy Naścia podbiegła, pytając:
„Kto tu?", kładnąc palec na ustach, gdy młody chłopiec rzucił się ku niej i z nią razem w głąb izby,
Sawka, już dłużej wytrzymać nie mogąc, zatrzasnął drzwi silnie i podparł je kołkiem.

— Ojcze! ojcze! — zawołał głośno — chodźcie no, chodźcie, zobaczycie, jakiego ptaszka

ułowiła synowa!

Krzyk dał się słyszeć w izbie i młody poskoczył do okna.

— Nie wymkniecie mi się, nie bójcie — zawołał Sawka — nie wyleziecie oknem, paniczu.

To mówiąc, rzucił się na niego z kijem i pochwyciwszy za barki, powalił na ziemię. Naścia

skoczyła ku drzwiom, ale drugą ręką stojący na przesmyku Sawka porwał ją za włosy i powalił.
Nogą przytłoczył chłopca, a ramieniem otoczył żonę i wołaj na ojca.

— Ojcze! chodźcie! ojcze, zobaczcie! — A głos mu się trząsł i wrzał w piersiach. Drzwi

komory otwarły się, stary ojciec ukazał się na progu, on nie pojmował, co się stało.

— Kto tu? co to? — wołał.

— To ja — krzyczał Sawka — to ja, a to Naścia i jeszcze ktoś trzeci, com go tu złapał przy

niej. Pomóżcie mi go związać, pomóżcie ostatkiem sił związać złodzieja i tego szatana!

Stary ojciec zrozumiał wszystko i zwlókł się do syna.

— Trzymajcie Naścię — rzekł Sawka — ja młodemu dam rady. — I ściągnąwszy z siebie

pas, jął go nim krępować. Chłopiec, omdlały z przestrachu, ani się bronił, ani się wyrywał, kobieta
zachodziła się z płaczu.

— Rób, co chcesz, ze mną — wołała do męża — bij, zabij, ja twoja, nie męcz jego. To

pańskie dziecko, bieda na twoją głowę, puść go, puść go!

— Puścić — mruczał Sawka — o! niedoczekanie jego, niechaj posiedzi tu, złodziej, wszak

po to przyszedł tutaj.

I skoczył po rózgi.

— Tyle mego, co się zemszczę — wołał — a potem... Szeroki świat boży, gdzie oczy

poniosą.

Straszna była zemsta Sawki; pół życia tylko zostało w nieszczęśliwym chłopcu, a Naścia,

zbita okropnie, leżała, we krwi nurzając się, na podłodze. Wrąc jeszcze gniewem nienasyconym,
zemstą, Sawka całował ręce ojca.

— Bądźcie zdrowi, ojcze, bądźcie zdrowi, granica niedaleko, jutro będę daleko, bądźcie

zdrowi, nie ma mnie tu czego czekać.

I wyrwał się z chaty Sawka i nocą pobiegł w las, a lasami, manowcami przedarł się przez

granicę. Nazajutrz biały dzień już go zastał w obcym kraju. Spojrzał za siebie i nie pożałował
swoich. Kogo miał żałować, po kim płakać? Chyba po starym ojcu; ale i temu niedługo męczyć się
na świecie, niedługo biedować...

W nadgranicznych siołach halickich pełno jest wychodźców z Wołynia. Jednych wypędza

złe obejście się panów, nędza, nadzieja lepszego bytu; drugich postrach rekruta. Wszyscy oni
osiadają na pograniczu, jak gdyby chcieli jeszcze oddychać powietrzem, które im wiatr od ojczyzny
przyniesie, jak gdyby myśleli powracać kiedyś znów na swoje śmieciska. Między wygnańcami tymi
zajął miejsce Sawka. Długo, bardzo długo nie mógł się oswoić z obcą stroną, nie mógł pokonać
żalu za swymi, a mianowicie za ojcem, długo chciał powracać do wsi; ale wreszcie ostygł i
począwszy pracować, poprawiwszy los sobie, pozostał na miejscu. Dowiadywał się na jarmarkach,
u Wołyńców, co się tam działo u nich, i raz od kołodzieja swojaka dowiedział się, że ojciec umarł,
żona w połogu z dziecięciem umarła, chata stała pustkami. Żal mu się zrobiło i Naści nawet
niewiernej.

„O! gdyby powrócić — rzekł w duchu — gdyby można powrócić!"

— Powróćcie — mówił kołodziej — nic wam nie będzie. Pan rządca nowy, kilka lat

upłynęło, zapomnieli o wszystkim. Chata wasza opustoszała, grunt zasiewa na pintynę arendarz,
pan rad będzie nawet, jak powrócisz.

I Sawka ośmielił się wrócić. Oddano mu grunt jego dziadów, przyjął parobka, kupił

chudobę, ożenił się raz drugi. Ale nie z krasawicą jak Naścia, z ubogą dziewką wsi swojej,
pracowitą, bo ubogą, a poczciwą może dlatego, że brzydką. Bóg dał Sawce dwóch synów,
poszczęścił na gospodarstwie; wiodło mu się na pasiece, na bydle, rodziło w polu i spokój był w
chacie — spokój taki, jaki w niej być może, dostatek, jaki się u nich dostatkiem nazywa, dostatek
co roku graniczący z głodem, a nie dochodzący głodu.

Gdy Sawka długą swoją historią kończył, świtać już zaczynało, deszcz ustał, wyjaśniło się;

przewodnik był zgodzony i Staś wyjeżdżał z karczmy senny, drzemiący, z głową pełną dziwnych
przygód wieśniaczego życia. O ósmej rannej stanął przed domem wuja.

ROZDZIAŁ SZÓSTY SZCZĘŚLIWY STAŚ — BIEDNY STAŚ

W kilka dni potem Staś pędził znowu w odwiedziny. Dokąd? Czyż trudno zgadnąć? Do

hrabinej. Wiedział, że była sama w domu, bo hrabia z Alfredem wyjechali w sąsiedztwo na dni
kilka; sama Julia nieznacznie, jakby przypadkiem, znać mu o tym dała.

Szczęśliwy swoją miłością, która jakiś interes życiu jego dotąd próżnemu i nie zajętemu

dała, leciał z głową pełną marzeń do hrabinej. Od ostatniej z nią rozmowy na przechadzce,
przerwanej gałązką ostu, którą przyniosła miss Fanny, nie widział się Staś z Julią.

Zastał: ją samą jedną w salonie, nad książką francuską, bladą, smutną, z czerwonymi

oczyma. Na jej twarzy znać było ślady cierpienia, wewnętrznego męczeństwa. Powstała,
uśmiechnęła mu się, prosiła, aby usiadł.

— Cóżeś pan robił, gdzieś był od tego czasu — spytała — zapewne odwiedziłeś

pułkownikowę? — W tym zapytaniu znać było prawie zazdrość, a przynajmniej niespokojność
widoczną.

— Nie byłem nigdzie — odpowiedział Staś — nawet, niegrzeczny, nie podziękowałem

pułkownikowej za przysłane mi piano Streichera, po którym biegam od dwóch dni jak dziecko, co
się nową zabawką nasycić nie może.

Hrabina boleśnie się uśmiechnęła.

— Prawda, że to bardzo niegrzecznie z pańskiej strony nie podziękować nawet

pułkownikowej. Elle vous fait si visiblement des avances — i boleśnie skrzywiła usta. — Biedna! i
biedne my wszystkie.

Prawdziwie, dawniej się z niej śmiałam, a teraz żałuję.

— W czymże tak godna litości? — spytał Staś.

— Miarkuj pan, całe życie nie znaleźć serca do swojego serca, duszy do swej duszy. Zawsze

wyglądać i spodziewać się, prosić prawię o miłość i nie doczekać się jej nigdy, i widzieć ubiegające
rok po roku, dzień po dniu, godzina po godzinie lata drogie młodości i miłości, widzieć zbliżającą
się starość, nielitościwą starość... O! to bardzo smutno, to bardzo smutno! Ja jej teraz żałuję. Ale i ja
— dodała po cichu — i jam tak godna litości, tak prawie jak ona; i moje życie...

— O! nie skarż się pani — przerwał Staś — masz jednego przynajmniej, co cię kocha

miłością pierwszą i ostatnią.

— Tak, pierwszą dla niego, ostatnią dla mnie.

— Pierwszą i ostatnią dla niego. Hrabina westchnęła.

— Pan sam sobie wierzysz — powiedziała — chcę myśleć, że się sam oszukujesz i nie

chciałbyś uwodzić biednej, bardzo biednej kobiety. Na co by ci się przydało? To pewna, że się sam
uwodzisz. Spójrz na siebie i na mnie i powiedz mi, możeż trwać miłość nasza?

— Do śmierci! — rzekł Staś.

— Jak dla mnie, to i to niedługo — smutnie odpowiedziała hrabina. — Mnie już i do niej

niedaleko może.

Staś porwał się z krzesełka.

— A! pani — zawołał — przede mną przynajmniej nie mów tego, to nadto boli. Widzę,

znałaś innych ludzi, inne przywiązania zalotników, co się zaprzęgali do twego wozu przez
próżność, aby się pochełpić tobą. Moja miłość inna wcale, ona dla serca i w sercu jest tylko. Z
tamtymi można było mówić, jak mówisz ze mną, mnie to serce zakrwawia.

— Biedny chłopiec! — szepnęła hrabina. — Miałżebyś kochać mnie doprawdy, kochać

szczerze, kochać tą rzadką miłością, której się dwa razy nie spotyka w życiu? O, dlaczegóż
przyszedłeś tak późno! Teraz jam złamana życiem, jam zimna, jam pełna niewiary, ja się boję jutra

jak śmierci, ja wstaję każdego rana, wyglądając nie szczęścia, ale coraz cięższego życia. Ja nie
odpowiem twojej miłości. Wyschło to serce, trocha żaru tli w nim jeszcze, ale prędko i to
wygaśnie... i życie wygaśnie — dodała po cichu.

Staś miał łzy w oczach, tak żal mu było tej biednej kobiety, która szczerze przed nim płakała

nad sobą.

— Powiedz mi — mówiła dalej — tyś słyszał zapewne o mnie, tobie ludzie mówili o moim

życiu przeszłym, ty się mną brzydzić musisz, ty wiesz, żem miała, co nazywają, kochanków.

— Ja nic nie wiem, nic wiedzieć nie chcę — rzekł Staś — nie chcę przeszłości, na co mi

twoja przeszłość, Julio, daj mi twoje dzisiaj tylko!

— A dzisiaj wiąże się z przeszłością łańcuchem nierozerwalnym — odpowiedziała hrabina

— trzeba, abyś wiedział, kogo kochasz, trzeba, ażebyś znał to serce. Może, poznawszy go, nie
zechcesz, ale na cóż mam cię oszukiwać. Nie młode, świeże, żywe serce, ale resztkę serca
wypalonego więcej cierpieniem i niedolą niż szczęściem możesz wziąć ode mnie. Ja nie byłam
nigdy jednej chwili szczęśliwą. Nikt nie wie, co łez wylałam po cichu nad moją dolą. Nie potrzeba
mi było sięgać wyżej; gdybym została ubogą, byłabym szczęśliwszą. Spokój naszego życia,
dostatki nasze, zgodne pożycie, wszystko to tynk tylko, co pokrywa bladość, strupieszczenie,
niedolę, cierpienie. Ten dom, te majątki, to bogactwo otaczające nas, wszystko to nie nasze,
odłużone, obciążone, kupione upokorzeniem, bezwstydem, ofiarą sumienia. Spokojność nasza
kłamana, a za nią co trosków co niedostatku, co się burzy ukrywa. Wszystko to serce przecierpieć
musiało i myślisz, że wyszło z tego czyste, namiętne, pełne wiary i miłości. O! nie, dla serca, co
przeżyło życiem takim, życiem fałszu, malowanym, życiem kłamstwa ciągłego, nie ma wiary w nic,
nie ma dla niczego miłości. Nasze życie to ciągła walka z ubóstwem pokrytym pozorami dostatków.
Mój mąż nie pojmuje tego, on nawykł do burzy, do kłamstwa, on w tym żywiole jak w swoim, jego
nie obchodzi ani opinia ludzi, ani znaczenie czynności, on o nic nie dba prócz siebie. Przyszłość
nawet jedynego dziecięcia dla niego obojętna. Pożyczać, pożyczać, utrzymywać się w pozorach
państwa, nie czynić z siebie żadnej ofiary, nie zniżyć się w oczach swych współbraci — oto cel
jego cały. O resztę nie dba. Związana z takim człowiekiem, w którego sercu jest tylko trocha źle
zrozumianej dumy, który nie rozumie sumienia, mogłażem być szczęśliwą? I dziwnaż, że szukałam
szczęścia za granicami moich obowiązków? O! każdy mi przebaczy, kto pojmie, com wycierpiała.
Prawda, jam winna, bom nieraz wyciągała ręce ku ludziom, pragnąc choć chwili, choćby
kradzionego szczęścia. Bóg mnie srodze ukarał: wszyscy i wszystko zawiodło. Wszędzie
spotykałam tylko kłamane uczucie, którym mi płacono za moje prawdziwe. Moje życie poświęcone
było na zawody, na strapienia, na męki. O! gdybym choć miała wiarę, gdybym choć płakać mogła,
choć żałować!

Julia opuściła ręce, głowę, oczy i zamilkła, Staś zbliżył się do niej, pochwycił białą jej rękę i

całował ją z zapałem.

— O! na mnie się nie zawiedziesz — rzekł ze wzruszeniem — ja nie chcę dodawać ci

zgryzot, nie chcę pomnażać liczby twoich zawodów, ja cię chcę z życiem pogodzić, z miłością, z
tobą. Wierz mi, ja jestem szczery, otwarty, ja się brzydzę fałszem, we mnie się jeszcze krew burzy
na kłamstwo. Ja bym nie potrafił skłamać miłości, możesz mi wierzyć, ja cię kocham, Julio,
kocham, jak nigdy nikt ciebie nie kochał. Nagrodzą się twoje cierpienia, będziesz szczęśliwsza.

— Szczęśliwsza! — powtórzyła hrabina z niewiarą — o nie! dość by mi było być

spokojniejszą tylko, ja w szczęście już nie wierzę od dawna. Ja ufam tobie, że mówisz prawdę, że
kochasz, ale któż ręczy za jutro? Mogęż się chwycić miłości, którą mi podajesz, abym zawieszona
na niej, spadła potem w przepaść? Ja bym chciała ci wierzyć, ja bym chciała cię kochać, ja się boję.
Jak ten podróżny, co chciałby popłynąć za morze, a siąść na okręt się lęka, aby nie utonął.

Staś zamilkł, smutno mu się zrobiło i żal go ogarnął, żal nad tą kobietą tak nieufną we

wszystko, nawet w dwudziestoletnie serce, pełne namiętności i poświęceń.

— Patrz — odezwała się hrabina — do czego nas doprowadziło jedno tylko wylanie się, do

łez, do smutku. Z tego wnoś, czym by nasza miłość była... smutnym pasmem obawy ciągłej,
narzekań, niewiary. Czymże bym ci zapłaciła za twoje przywiązanie? przelaniem w twoją duszę
mojego smutku. Ty byś mi dał szczęście, ja ciebie zaraziłabym smutkiem na wieki. Wierz mi,

porzuć mnie, uciekaj, póki czas jeszcze, i nie wiąż się do nieszczęśliwej kobiety, do trupa.

— Już nie czas — rzekł Staś — już nie czas cię porzucić. Ja ciebie kocham, Julio, a z

młodego serca wyrwać namiętności niełatwo, niepodobna, chyba z życiem. Stało się, ja nie
narzekam. Boisz się ofiar z mojej strony, one mnie uszczęśliwią. Ja pragnę ofiar, ja ich potrzebuję!
Nie jest miłość, co za szczęściem goni, a nic nie czyni z siebie. Moja inszą jest; im więcej wycierpię
dla ciebie, tym będę szczęśliwszy.

To mówiąc, Staś przyciskał do ust rękę Julii, namiętnie pocałunkami ją okrywał i uczuł na

czole swoim dotknięcie jej ust gorących.

Któż opisze tę pierwszą chwilę szału i szczęścia pomięszanego z zgryzotą, z bojaźnią, z

niepewnością, ze drżeniem; ten rozkoszny wieczór, co im ubiegł tak prędko, że gdy pożegnać się
było potrzeba, nie wierzyli sobie, nie wiedzieli, jak przeżyli ten czas, tak długi kiedy indziej, teraz
tak krótki.

Późnym wieczorem odjechał Staś do domu, odjechał szczęśliwy, pełen myśli o

poświęceniach dla Julii, pełen zamiarów najdziwniejszych dla ustalenia jej szczęścia. Chciał jej
oddać wszystko, co miał, chciał zapewnić jej spokojność, chciał ją i jej męża podnieść w oczach
ludzi na opinii, celem swojego życia uczynić reabilitacją hrabinej. Taka to jest miłość młoda,
miłość szlachetna, co jeszcze nie umie nic rachować i wszystko poświęca, oddaje za jedno
wejrzenie, za jedno ściśnienie ręki, jedno — kochani ciebie. Miłość taka, niestety, trwa bardzo
krótko i jedna tylko jest w życiu człowieka, a wielu ludzi nie zna i nie pojmuje jej wcale. Ci są od
młodości starzy.

Ale jakże Staś się odmienił! Nie jeden August postrzegł w nim tę zmianę, nie widzieć jej

niepodobna było. Z półdziecka wesołego, trzpiotowatego, nie myślącego, tylko jak by i czym się
zabawić, stał się nagle mężczyzną myślącym, poważnym, energii pełnym. Wrzątek życia, co
wprzód lał mu się przez usta i oczy, kipiał na powierzchni, teraz, w sercu ukryty, opadł i duszą
tylko targał. Szczęśliwy, nie potrzebował świata, nie dbał o ludzi, zapomniał o sobie, o tym, jakim
się wyda; cały był wewnątrz swojego szczęścia.

Nie wątpił o miłości Julii, ona z dniem każdym widoczniejszą była dla niego, choć dla

świata pokrywali ją szatą wesołej obojętności. Przy ludziach hrabina Stasia prawie za dziecko
miała, jak z dzieckiem żartowała tylko, przy ludziach on był tylko trzpiotem wesołym, jednym z
tych motylków, co nie kompromitując nikogo, latają, gdzie róża wykwitnie, dziś są, jutro ich nie
ma. Ale gdy byli sami, nagradzali sobie ciężkie chwile udawania, przymusu przy ludziach;
wówczas wylewała się cała ich miłość w słowach gorących, w rozmowie płomienistej. Staś
rozdzierał przed nią swoją duszę i serce, aby pokazać, jakim był w istocie; karmił ją — jak pelikan
starożytny dzieci — krwią swych piersi. I jej miłość nie ustępowała młodzieńczej jego namiętności.

Stasia serce wrzało raz pierwszy wybuchającym płomieniem z całą gwałtownością lat

dwudziestu; ona kochała, jak kochają raz ostatni, pochwyciła go i cisnęła do serca, jak tonący
chwyta belkę rozbitego okrętu. Wiedziała, że gdy jej wyrwie się ta miłość, już nie wróci to uczucie
do zbolałego serca, już nie zaświta gwiazda nad jej głową. Dotąd zalotna, próżna, teraz stała się dla
niego namiętną, szlachetną, marzyła o poświęceniach, brzydziła się swoją przeszłością, która ją w
oczach własnych niegodną płomiennej miłości pierwszej Stasia czyniła. Powolnym wpływem
pełnego szlachetności młodzieńca hrabina odzyskiwała uczucie osobistej godności (uczucie zatarte
w niej ciągłym zbliżeniem do hrabiego), uczucie sprawiedliwości i sumienia. Teraz ona wiedziała
przynajmniej, że przeszłość jej była nie tylko zawodem, ale występkiem; że ta ostatnia nawet
miłość, co ją szczęśliwą czyniła, była grzechem, była kradzionym dobrem cudzym; teraz czuła, że
źle czyniła, przywiązując do siebie Stanisława i topiąc przyszłość jego może całą w kilku chwilach
występnej rozkoszy. Teraz hrabina dopiero z wyższego stanowiska pojęła życie, ludzi, świat, miłość
samą.

Spytacie się może, dlaczego nie wyrwała się z objęć występnej miłości, czemu nie

poświęciła się dla tego, kogo kochała. Pomyślcie, pomyślcie, co to jest wyrwać się ostatniej
miłości, ostatniemu szczęściu, ostatniej w życiu, choć występnej, pociesze. Na to potrzeba
chrześcijańskiego bohaterstwa, abnegacji, poświęcenia, które tylko daje życie i wychowanie
chrześcijańskie, jakiego nie miała hrabina. Już pojęcie swego położenia, uczucie swojej sromoty,

zgryzoty sumienia, odzywające się niekiedy, były w tej kobiecie postępem wielkim ku cnocie.
Niełatwo było z obojętnej, zepsutej, zalotnej od razu stać się dobrowolną ofiarą dla drugiej, choć
ukochanej istoty, niełatwo było wywlec się z starej swej natury. A wreszcie sama miłość Stasia,
pełna ognia, błagająca litości, oblegająca ją nieustannie, nie stawiłaż zapory, nie utrzymywałaż jej
na tej drodze?

W romansach tylko nagle, bez przygotowania, bez przyczyny ludzie całe życie występni

stać się mogą nagle wzorem poświęceń i cnoty — my piszem powieść z prawdziwego życia, a nie
romans.

Taki był bieg miłości Stasia i Julii. Po częstych odwiedzinach w domu hrabiów, po

stosunkach, jakie się zawiązały między młodym przybyszem a nimi, ludzie dochodzili łatwo
prawdy; i choć Staś swoim postępowaniem nie tylko nie obwiniał, ale wymawiał i oczyszczał
hrabinę, zaczęto jednak głośno gadać o kochanku pani Julii. Hrabia jeden nie widział nic czy nie
chciał nic widzieć; on pierwszy wyciągał rękę ku Stasiowi, zwał go przyjacielem domu, przypuścił
go do swej poufałości, nie wahał się nawet odkryć mu swego położenia finansowego, co było
podobno u niego dowodem najwyższego zaufania. Hrabia bowiem chętnie pożyczał u szlachty, u
Żydów, chętnie nie oddawał i nie dbał o opinią niższych od siebie. Z równymi zawsze sobie był
panem — dla tych był regularnym w wypłatach, grał wielkiego pana, zawsze i niczym nie dawał im
poznać swojego prawdziwego położenia. Bezwstydny z szlachtą, co mu się upominała o pieniądze,
swym braciom panom wypłacał, co był winien, najregularniej; toteż w kole pańskim za potwarze
miano głosy przeciw rzetelności hrabiego świadczące. Stasiowi jednak odkrył się raz z potrzebą
pieniędzy i przykrym swym położeniem.

— Je suis dans des mauvais draps — rzekł — koniecznie by mi potrzeba dwóch tysięcy

dukatów, a nie mam skąd ich dostać.

Staś nic nie odpowiedział, ale w parę tygodni zebrawszy, co mógł, naprędce, przywiózł

hrabiemu żądaną sumę. Hrabia przyjął ją jak od przyjaciela, uściskał Stasia serdecznie, dziękował
niewymownie i tegoż wieczora przy hrabinie opowiedział w głos o przysłudze, jaką mu
wyświadczył.

Hrabina zbladła, zagryzła usta i nic nie powiedziała. Ale po chwilce, gdy się hrabia oddalił,

przywołała Stasia.

— Zrobiłeś szaleństwo — rzekła mu głosem pełnym wzruszenia — nas nie wyratujesz, a

siebie zgubisz. Bardzom ci wdzięczna za ten nowy dowód przywiązania, ale wolałabym stokroć,
abyś mnie się był o to poradził. Ja bym ci tego nie dozwoliła uczynić. C'est une folie héroique,
która się na nic nie zdała.

Staś spuścił głowę, jakby był winien, nie śmiał wyrzec słowa.

— Wierz mi — dodała po chwilce — ja umiem czuć, coś zrobił dla nas, tego by nikt nie

uczynił na świecie. To maluje ciebie, twoje młode serce, które by się rozdarło dla tych, których
kocha. Ale jak ja nie- warta jestem miłości twojej, tak on niewart poświęcenia. Stasiu, daj mi słowo,
że więcej nie uczynisz tego, ja bym się gniewała. Ja nie chcę ci być winną nic więcej nad serce
twoje; będę się gniewała na ciebie, bo to mnie upokarza, to mnie poniża.

— Przyjąć pomoc od przyjaciela? — spytał Staś nieśmiało.

— Gdybyś mi nie był niczym więcej jak krewnym, przyjacielem, ja bym ci podziękowała.

Ale ty wiesz, czym jesteś dla mnie, ty wiesz, żem ja występna, nie płać mi występku, bo mnie
upokarzasz, bo mnie tym zabijesz.

Te ostatnie słowa wymówiła Julia z głębokim wzruszeniem. Staś był pomięszany i zamilkł.

— To, com uczynił — rzekł po chwilce — nie jest i nie może się nazwać przysługą ani

pomocą, jest to drobnostka, której liczyć nie można, o której mówić nie warto. Daruj mi tę chęć
przysłużenia się wam i zapomnij o tym.

Po chwilowej burzy, tak niespodzianej dla Stasia, nastąpiło wylanie się hrabiny, wynurzyła

się cała jej wdzięczność. Ona nierada była temu, co uczynił, ale cieszyła się tym jako nowym
dowodem jego przywiązania, przywiązania, które tak bardzo utracić się lękała. Jej serce, jeśli
można, przywiązało się dwakroć jeszcze silniej do niego; do jej miłości przyłączyło się coś
wdzięczności, która temu uczuciu nie szkodzi, wzmacnia je, owszem, i czulszym czyni. Ze strony

Stasia zwiększyło się także przywiązanie, jak się zwiększa względem tych, dla których uczyniliśmy
cokolwiek. Kochamy ich podwójnie za to, że nam dozwolili uczynić dobrze, że dali zręczność do
pokazania głębi naszej duszy. Jeśli dobrodziejstwo, uczynność, przysługa wiążą tego, komu są
wyświadczone, przywiązują także dobroczyńcę.

Jakkolwiek Staś, władający tym, co miał sam, mógł rozporządzić swoim mieniem bez

wiedzy niczyjej i jakkolwiek potajemnie zebrał i oddał pieniądze hrabiemu, dowiedział się o tym
August i przestraszył tym krokiem.

Dla niego odkrywało to cale inne, niż były w istocie, wypadki. Dorozumiał się z tego nie

istniejących rzeczy, wytłumaczył sobie najfałszywiej miłość hrabiny, przyjaźń hrabiego, położenie
Stasia. Patrząc na rzecz z najgorszej strony, wiedząc o przeszłości Julii, ujrzał w tym dowód
najwyższego, bezwstydnego zepsucia.

„Oni go uwikłali w swoje sidła — pomyślał — oni go zrujnują, oni nie będą mieli nad nim

litości, on zginie. Ta kobieta opanowała go łatwo i zrobi z młodym, co zechce. Zepsuta, zalotna,
bezwstydna, nie waha się wysysać z niego nie tylko miłość, życie, ale nawet majątek, rzuci go
potem precz jak łupinę owocu. Potrzeba na to radzić i myśleć za wcześnie, ja mu nie dozwolę
zginąć tak marnie w moich oczach ofiarą serca, zginąć, jak zginęła jego matka..."

Za pierwszym widzeniem ze Stasiem August wezwał go do pomówienia na osobności. Z

surowym wejrzeniem, smutną twarzą, spytał go, co zrobił z pieniędzmi.

Staś naprzód chciał się zapierać.

— Stasiu — rzekł August — to na próżno, ja wiem o wszystkim, mów mi prawdę. Nie mam

prawa słuchać cię liczby z twoich dochodów, ale mam obowiązek upamiętać cię, przestrzec. Jesteś
na złej drodze i całe może swoje życie, całą przyszłość kompromitujesz.

— Wujaszku — odparł Staś rumieniąc się — nie widzę wcale tego, o czym mówisz. Niech

tak będzie, przyznaję, pożyczyłem pieniądze hrabiemu, potrzebował ich, mnie to wielkiej różnicy
nie robi. Lecz kiedy raz o tym wiesz, wiedzże i o tym, na co ci przysięgam na imię ukochanej
matki, że ona o tym nie wiedziała, że ona tego nie żądała, że dowiedziawszy się, nawet tak mi to jak
ty wymawiała.

August uśmiechnął się szydersko.

— Mój Stasiu, wybornie znasz ludzi, jak widzę. Alboż to wszystko nie jest tylko doskonale

odegraną komedią?

— Na Boga, nie mów tego, wuju — zawołał Staś — nie mów nic na tego anioła, ty go znasz

tylko jak wszyscy, ty go sądzisz z stanowiska niewiary, po- gardy. Nie mów tego, to anioł! Nie
posądzaj jej, ty jej nie znasz.

August się zmarszczył.

— Jesteś chory i nie dajesz się uleczyć, dobrze ci z twoją chorobą, nie chcesz na nią oczu

otworzyć. Przecież to ostatnie powinno by ci być przestrogą, nawet bez komentarza z mojej strony.

— Myślisz więc, że mnie o tę przysługę ktokolwiek bądź prosił, że jej kto wymagał, że mi

dano do zrozumienia, abym to uczynił— spytał żywo.

— Tak bym sądził.

— Ale ja to uczyniłem z własnego popędu i woli. Hrabia się nawet opierał i przyjąć nie

chciał, a hrabina, dowiedziawszy się, płakała.

— Jeśli tak jest, tym gorzej — odparł August. — Do czego cię to wszystko doprowadzi —

spytał — co za koniec temu wszystkiemu? kochasz kobietę starszą znacznie od siebie, która by
prawie twoją matką być mogła. Przypuszczam, że ona szczerze cię kocha. Jakaż twoja przyszłość?
co dalej? jaki koniec? powiedz mi sam, na czym to się skończy?

— Wujaszku — odparł Staś — nie pytaj mnie o to, nigdy nie rachuję na jutro, nie układam

planów na dal, teraz mniej niż kiedykolwiek. I lepiejże, powiedz mi, z planami, z nadziejami, z
wymarzoną przyszłością? To tylko droga do zawodów.

— Najzupełniej zwariował! — rzekł August, załamując ręce. — Więc się wyrzekłeś

wszystkiego i skończyłeś życie na brudnej, występnej miłości bez jutra, bez trwałości, bez
przyszłości, Skończyłeś więc życie? — powtórzył — nicże więcej nie pragniesz, tylko gnuśnieć tak
dalej, bez pracy, zajęcia, bez celu, nieużytecznym nikomu?

Staś spuścił głowę.

— Trochę wcześniej, trochę później, wujaszku, zawsze się tak kończy. Użytecznym,

gdybym chciał, nie potrafię być podobno. Nie jestem geniuszem, nie mam szczególnych zdolności,
Będę szczęśliwy i dosyć.

— Będziesz szczęśliwy? — spytał August. — Ale na czymże budujesz swoje szczęście?

Dziś lub jutro twoje stosunki z hrabiną wykryją się, dziś lub jutro przerwać się muszą. Występnych
związków taki jest koniec zawsze; żal po nich tylko, zgryzoty i zgorszenie zostaną. Cóż to za
szczęście, o które co chwila drżeć musisz i lękać się, z którym kryć się, którego się wstydzić
potrzeba.

— A o któreż szczęście nie lękamy się? — spytał Staś obojętnie.

— To okropna! to okropna! — zawołał August — tyś ślepy, ty doszedłeś do tego stopnia

szału, że cię nic uleczyć nie może, że żadnego nie przyjmujesz lekarstwa. Opamiętaj się, Stasiu, to
szaleństwo. Będąc młodym, można zbłądzić; można zbłądzić, będąc człowiekiem, ale uwikłać się
tak w błędzie, aby nie widzieć prawdy, nie znać swojego położenia, nie rozeznawać, co złe, a co
dobre, to szaleństwo!

— Niech to będzie szaleństwo — odpowiedział Staś — mnie z nim dobrze, jam w nim

szczęśliwy.

August zamilkł, chodził po pokoju i dumał; Staś wziął spokojnie cygaro, zapalił i usiadł w

krześle.

— Nie myśl — zaczął znów po chwili dumania August — abym ci się narzucał z radami,

abym chciał cię gwałtem, siłą odciągnąć od tej nieszczęsnej namiętności! moje przywiązanie ku
tobie, pamięć na twoją matkę, którą tak kochałem, wkładają na mnie obowiązek otworzenia ci oczu.
Nie przyjmujesz rad moich, uwag i przestrogi, rób, co chcesz; moje serce czuje, że to się źle
zakończy. W każdym razie rachuj na mnie, gdy będziesz potrzebował pomocy, pociechy, serca;
wierz, że choć ci się dziś przeciwię, kocham ciebie nie słowy, ale rzeczą. Daj Boże, aby ci wprędce
ta jedna bezsilna moja miłość za cały przytułek i pociechę nie zastała.

Nigdy jeszcze tak wzruszonym Augusta nie widział Staś — głos jego drżał, oczy wilżyły

się, ręce trzęsły. Ujrzawszy to, poskoczył i rzucił mu się na szyję.

— Mój drogi wuju, mój kochany wujaszku, przebacz mi! — zawołał. — Ty wiesz, choć nie

doznałeś może tego, że namiętność jest ślepa, że wyrwać ją z serca czas jeden może. Nie miej mi za
złe uporu!

przysięgam ci, ty jej nie znasz albo raczej nikt jej nie zna. Ona może inną była, inną jest

teraz. Ja wiem, ja pojmuję, co moja miłość ma występnego, dziwacznego, jak krucha, jak niepewna:
ja wszystko wiem, ale ja się od niej oderwać nie mogę. Pomyśleć nawet, rozdzielić się, odjechać,
porzucić ją, niepodobna mi. Ona by umarła, a ja za nią.

August litościwie się uśmiechnął.

— Poczciwy mój Stasiu, nie sądź z siebie o ludziach, tacy tylko, jak ty, te rzadkie istoty,

zbudowane z miłości samej i uczucia, umierają, gdy im nie stanie kochania. Ale takich mało, to są
meteory rzadko przebiegające ponad naszym światem. Gdybyś ty miał odwagę ją opuścić, oderwać
się od niej, ona by nie umarła, a ty byś był szczęśliwy. Ty byś znalazł inną...

— Inną! — zakrzyknął Staś — nigdy I nigdy! Dla mnie z tą miłością wszystko się skończy.

Wierz mi, wuju, ja ją szczerze, ja ją całym sercem kocham.

— Temu od razu wierzyłem — odpowiedział wuj. — Pojmuję nawet jej przywiązanie, ale

jak chcesz, abym szacował kobietę, co niedoświadczonego, młodego chłopca, jak ty, wciąga w
miłość bez przyszłości, co mu wydziera jego nadzieje, jego szczęście, aby się sama napasła. Gdyby
cię ona prawdziwie kochała, odepchnęłaby cię od siebie w początku.

— Myślisz, wuju, żem sto razy nie słyszał od niej, co dziś słyszę od ciebie?

— O! i temu wierzę, powiedziała ci to sama, abyś nie powiedział w sobie tego, aby cię

uprzedziła, aby się okazała otwartą i odegrała poświęcenie.

— Wuju, nie kończ, na Boga — zawołał Staś, chwytając go za rękę. — To okropna, jak ty

malujesz ludzi!

— Stasiu, ja ich poznałem — rzekł August westchnąwszy.

— I kochałeś kiedy?

— Myślisz, żem zawsze był, jak dziś jestem, zimny, obojętny, i zawsze jak żółw w swej

skorupie siedziałem cały wewnątrz siebie? O! nie, Stasiu, i ja próbowałem życia, i mnie się nie
udało życie, nie chcę go więcej próbować, bo wiem tajemnicę jego u ludzi.

— Biedny wujaszku, tyś cierpiał także! — rzekł Staś — tyś był nieszczęśliwym!

— Kto wie, czy jeszcze nim nie jestem — cicho odpowiedział August. — Ale dajmy temu

pokój, mówmy o tobie.

— O! nie mówmy o mnie, proszę — zawołał Staś — proszę cię, nie mówmy o mnie. Dosyć

tego i nadto. Nie zaglądajmy w przyszłość, nie zgadujmy jej. Niech nam będzie dosyć dzisiaj,
gdyśmy dziś szczęśliwi.

August spojrzał w oczy Stasiowi, założył ręce ł z politowaniem poruszył głową.

— Daj ci Boże nieprędkie przebudzenie!

TOM III

ROZDZIAŁ PIERWSZY KONTRAKTA DUBIEŃSKIE

Ostatnia rozmowa Stasia z Augustem nie pociągnęła za sobą żadnych stanowczych

skutków; obu tylko więcej związała z sobą, przybliżyła do siebie. Odkrył w niej Staś, że August
szczerze był do niego przywiązany i w jego sercu była iskra uczucia, choć starannie ukrywana.
Pozorna nieczułość, obojętność jego pokrywała rozranione serce, była Wyrobioną rozumem,
sztuczną zasłoną boleści wewnętrznej, przygasłej, ale nie wytrawionej jeszcze. Staś, nie mogąc
usłuchać Augusta, ocenił jego przywiązanie i rady. August zaś widząc, że na próżno by było chcieć
przekonywać człowieka, którego namiętność zaślepiała na wszystko, postanowił innych chwycić się
środków dla uleczenia choroby.

Zdało mu się, że silne roztargnienie, zajęcie nowymi przedmiotami, widok nowych osób,

podróż nareszcie — rozerwą Stasia. Rachował na to, w nowym towarzystwie, męskim, szyderskim,
zimnym, wyśmiewającym uczucie, Staś ostygnie i upamięta się. Zbliżały się kontrakta dubieńskie i
August silnie nastawał na Stasia, aby mu na nie towarzyszył. Może by był nie potrafił wymóc na
nim tego, gdyby jednego wieczora hrabina Julia nie powiedziała, że się także z mężem w Dubnie
znajdować będzie. Staś natychmiast postanowił jechać na kontrakta. Odebranie sumy od
Przebendowskich, której połowę August oddawał Stasiowi, było pozornym powodem do tej
podróży.

Pierwszych więc dni stycznia wysłano do Dubna naprzód pana Żylskiego, rządcę, dla

najęcia mieszkania, gdyż słuchy chodziły, że później trudno o nie być może, potem wyprawiono
kuchnię i łudzi, nareszcie Staś z Augustem zimowym porankiem, w mroźny i piękny dzień
styczniowy, wyjechali z domu.

Hrabia z żoną dopiero za dni kilka miał być w Dubnie i najął był już na mieszkanie cały

dworek na Panieńskiej ulicy, gdyż karnawał także miał przepędzić w miasteczku, dokąd się
panowie okoliczni zebrali w tymże celu.

Kontrakta dubieńskie są w całym roku najuroczystszą dla wielu chwilą; na dłużej, na krócej,

na dzień lub tydzień każdy wyjeżdża do Dubna. Jednego pędzą interesa, wypłaty, potrzeba
pożyczenia pieniędzy, kupienia majątku, sprzedania go, drugich chęć rozerwania się, widzenia z
kim, ciekawość, nadzieja wygranej w karty, pohulania itp.

W proporcję liczby osób zbierających się na kontrakta mało się na nich robi interesów, ale

już w nałóg weszło jechać, stracić trochę pieniędzy, popatrzeć, pogadać, pograć nade wszystko.

Gdyby nie było gry na kontraktach pewien jestem, daleko mniej by zjeżdżało się osób. U

nas tak lubią grać! Bo gra dla wielu zastępuje cel życia, stanowi główne jego zajęcie, jedyną
namiętność. Jedni grają dla zabicia czasu, drudzy dla wygranej, inni dla przyczepienia się tym
sposobem do lepszego towarzystwa. A lepsze towarzystwo, gdy idzie o grę, tak postępuje, jak
koniarz, co dla konia przypuszcza do siebie jego właściciela. Ono otwiera drzwi każdemu, kto gra,
ale tylko póki grają.

Niech się nikt nie uwodzi, panowie grają ze wszystkimi, bo grać lubią i potrzebują, ale z

tymi, z którymi grają, żyć nie będą. Rachują ich za narzędzia, za zabawki bez konsekwencji, które,
gdy się podoba, można oknem wyrzucić, popchnąć nogą i więcej na nic nie spojrzeć.

Po grze dopiero na kontraktach drugie miejsce zajmują interesa. W stosunku liczby osób

mało się ich robi.

Drobna szlachta wiezie pieniądze dla ulokowania ich na procent; czasem wiezie na próżno

obligi dla odebrania swoich pieniędzy, kilku dzierżawców jedzie dla opatrzenia posesji, najmniejsza
liczba w projekcie kupna majątku. Zwykle na kontraktach zawierają się tylko przedugodne punkta,
daje zadatek, rozpatrują mniej więcej prawdziwe inwentarze, skazki itp. Spisanie transakcji

zostawuje się do dwudziestego czwartego marca w powiatowym mieście.

Mała liczba ścisłych w interesach ludzi odwozi sumy, których wypłatę upewniono na

kontraktach, ale zwykle wielkich wypłat, pożyczek, interesów tak jest niewiele, że o każdej z nich
mówi się jak o osobliwym wypadku. Zdarza się nawet nieraz, że ci, co poprzyjeżdżali w chęci
ulokowania większych kapitałów, nabycia znacznego majątku, powracają nazad, nic nie zrobiwszy.

Kontrakta więc przede wszystkim są zjazdem dla gry, frymarku koni i zabawy; z nich

rozwożą się zarody nieprzyjaźni, nasiona plotek i obmowy, nieukontentowania wzajemne, często
najniesprawiedliwsze. Jeśli gdzie, to tu dobitnie się maluje podział towarzystwa naszego na dwie
klasy — panów i szlachty, klasy nieustannie stykające się z sobą, a nie mogące się pojednać ani
połączyć, a co gorzej, cierpieć i szanować. Szlachta dumnie oddziela się od tak zwanych panów,
formuje swoje towarzystwo oddzielne, daje swoje wieczory, ma swoje zabawy, rozpowiada, co
tylko wymyśleć lub dojść potrafi przeciw panom; niekiedy aż do, zaczepki widocznej dochodzi.
Czasem znowu, głucha na przyjaźny głos pański, odpycha grzeczności, gardzi nimi i wyszukuje w
głowie powodów nienawiści, zmyśla dla siebie upokorzenia, by swobodniej gniewać się i dąsać
mogła.

Co się tyczy panów, ci chcieliby tylko bawić się, bawić się nade wszystko, a niektórzy

jeszcze chcieliby także jako tako dokończyć interesa dokuczliwe. Co najwięcej zarzucić by można
panom naszym, to złe pojęcie życia i jego celów, zupełne niezastanawianie się nad sobą, uganianie
się za zabawą, przyjemnostkami, obojętność na dobro publiczne, na zużytecznienie życia przy tylu
środkach użyteczności, jakie w ręku mają. Juściż przecie nie na to was Bóg panami stworzył,
abyście tylko lepiej od nas jedli, pili, dłużej spali, piękniej się ubierali, więcej i piękniejszych mieli
kochanek; powinni byście sami dla siebie pomyśleć, jak by się społeczności stać użytecznymi, jak
by nie marnować życia. Naówczas przebaczono by wam wiele, może wszystko nawet, darowano by
wiele złego. Dziś nawet dziwić się nie można nienawiści szlachty naszej ku panom, często nie
usprawiedliwionej na oko, spojrzawszy na życie ich próżniackie, bez celu, bez związku z innymi
klasami, życie dla siebie tylko, tylko sobie i przyjemnościom swoim.

Arystokracja każdego kraju, gdy przestanie brać udział w rządzie, gdy ją okoliczności

odsadzą od dawnych prerogatyw i przywilejów, powinna wybrać sobie cel jakiś, starać się
działalność swoją zwrócić w inną stronę, inaczej nigdy jej nawet nie pojmą, egzystencja jej zostanie
niczym nie usprawiedliwioną, co więcej, arystokracja taka nie wyżyje długo. Jakiś czas cherlać
będzie życiem nabranym z dawnego, resztką sił przyzbieranych w czasach czynności, ruchu,
działalności swojej; potem obumierać zacznie, poniży się, zbezcześci, straci szacunek publiczny i
egzystencję nawet. Nie mówimy tu o wszystkich w szczególności panach, gdyż wielu a wielu obrali
cel swojemu życiu, wzięli się do przemysłu, gospodarstwa, handlu, literatury (!) — większość
jednak gorszącym sposobem próżnuje i bawi się tylko, wyobrażając sobie zapewne, że życia celem
najwyższym bawić się, śmiać, jeść, pić i spać.

Tego jednak, aby się nazwać człowiekiem, za mało.

Lecz wróćmy do kontraktów; nigdzie jak na nich nie objawia się widoczniej nieprzyjazne

usposobienie szlachty dla panów i odwrotnie. Szlachta, lękając się wiecznie, aby nie była
upokorzoną, oddziela się dobrowolnie od wyższych, czasem nawet na próżno domyśla się rzeczy
niebyłych. Panowie, którzy, jakeśmy powiedzieli, nie mają po większej części zajęcia, lubią w
istocie drwić i wyszydzać i nie tylko szlachtę, ale. samych siebie nawet, popełniając wyraźne
samobój- stwo. Dowcip zdaje się im najpożądańszym przymiotem, najpiękniejszą ozdobą; często,
nie mając na kim spróbować swej broni, używają jej na najbliższych, na najdroższych, byleby się z
nią popisać. Dowcip ten dowodzi zupełnego braku uczucia, braku serca, przywiązania, a nawet
surowszego pojęcia rzeczy. Nic łatwiejszego, jak wszystko zbyć żartami, śmiechem, ucinkami, tym
sposobem unika się potrzeby zastanowienia głębszego i maskuje się zdanie, którego braknie
zupełnie. Jak często dowcip jest tłumaczem wielkiego rozsądku, wyższego wyobrażenia o świecie i
ludziach, nawet wielkiego uczucia maskującego się tylko, tak znowu częściej jeszcze ten sam
dowcip jest zasłoną, która zakrywa zupełną próżnię. Prawdziwie dowcipny człowiek nie
wyczerpuje się i nie powtarza nigdy; udający dowcipnisia ledwie dni kilka zajmować potrafi, dalej
już przeżuwa znajome rzeczy, nudzi repetycjami oklepanymi. Prawdziwie dowcipny nie pożycza od

drugich ucinków, postrzeżeń, konceptów; udający dowcipnisia łapie zewsząd, gdzie co posłyszy i
przedaje za swoje. Nie wiem, dlaczego wyobrazili sobie panowie nasi (zapewne wskutek swego
wykształcenia francuskiego), że ich wyłącznym apanage jest dowcip.

Co do mnie, wolę w człowieku wielką naukę, wielkie uczucie jak ten bękarci, niedowarzony

dowcip, przypisujący sobie prawo sądzenia o wszystkim i wszystkich, a wymykający się sądowi
drugich o sobie swoją nikczemnością, swoją naturą nie pochwyconą. Dlaczego wszyscy wolą
dowcipować niż okazywać szlachetne uczucia, wyższy sposób widzenia rzeczy, naukę? Bo nic
łatwiejszego nad dowcip, a gdy jeszcze umie się jako tako po francusku, to dyspensuje od
pojmowania rzeczy, od zastanawiania się nad nimi, on trouve son esprit tout fait, tylko wziąć i
podawać gorąco.

Co za rozmaitość postaci, co za różność powozów ciągnących się na kontrakty. Po drodze

spotykasz wózki, wózeczki, sanki, koczobryki, kocze, karety, aż do wozów na saniach, aż do bryk
kupieckich. Nie dowie- rzający sannej drodze, która zwykła psuć się w tej porze roku u nas, rżną się
kołami przez śniegi, bliżsi szybują po zatokach i wyślizganym gościńcu różnego kształtu sankami.

Tam ubogi szlachcic parą chudymi konikami, zaprzężonymi w szleje parciane, wlecze się z

obligiem w chustce zawiniętym odbierać swoje pieniądze u jaśnie wielmożnego, marząc, jak ich
użyje. Na nim kapota bajowa, czapka barankowa, płaszcz watowany i szlafrok podarty. Staje w
ubogiej stancyjce na przedmieściu.

Wiozący parę tysięcy rubli jedzie już z koczobrykiem, lepszymi końmi, w krakowskich

szlejach, z kozaczkiem, tłumoczkiem, faską bigosu, fajką piankową i kapszukiem na guziku surduta
zawieszonym. Gdy jaśnie wielmożny nie ma mu czym oddać, jest podobieństwo, że go choć
przyjmie za rządcę do dóbr których. To się nieraz trafiło. Rzadsze jest puszczenie folwarku do
wytrzymania, bo najwygodniej mieć i pieniądze, i folwark w ręku, a stanowiąc rządcą jegomości,
można się z nim potem pokwitować. I to się trafiało.

Cztery konie, chomąty krakowskie, furman i kozaczek w liberii szaraczkowej — to pan brat

szlachcic na jednej wiosce albo na części tylko wioski, który jedzie pożyczyć pieniędzy, sprzedać
wełnę na owcach, pszenicę nie młóconą jeszcze lub tylko pograć w karty, pogawędzić, zobaczyć się
z przyjaciółmi i powrócić ze sprawunkami jejmości dla przebłagania jej gniewu.

Pańskie ekwipaże największej także rozmaitości, od starych ark Noego położonych na sanie,

z okrągłymi okienkami i malowaniami na drzwiczkach, aż do nowych wiedeńskich i warszawskich
powozów, napatrzysz się wszystkiego. Idą bryki z kuchniami, furgony, jadą kozacy, ciągnie się
służba, kancelarie, plenipotenci, sekretarze.

W mieście gwar i życie, jakich nie ma w ciągu całego roku; Żydzi rozbijają się o

przyjeżdżających, zapraszając ich do zajezdnych domów, słudzy krzyczą, panowie się śmieją, konie
rwą, sanki brzęczą, ubodzy piszcząc proszą jałmużny, budnicy utrzymujący porzą- dek w mieście
rozpędzają gromady. Tam zajeżdżają bryki, tu kocze, tu fury ze drwami. A wszędzie pełno, czarno
od Żydów, spójrz, w którą zechcesz stronę, a wzrok twój padnie na Izraelitę. Ja nie wiem, dlaczego
dotąd, opisując Żydów, kontentują się wszyscy zawieszeniem pejsów, brody, nałożeniem jarmułki i
łapserdaka; zawsze jednakowo, jednostajnie malując tak pełne rozmaitości, charakteru żydowstwo
nasze. Są Żydzi i Żydzi, a jedni do drugich jak niebo do ziemi niepodobni.

Spójrzcie na tego ubogiego, zgiętego we dwoje, w szarej opończy, kapeluszu dziurawym lub

wytartej czapce, wykrzywionych butach Żyda z kramikiem na plecach, roznoszącego kalendarze
berdyczowskie, zapałki chemiczne, zgrzebła, szuwaks itp. Co za podobieństwo do tego morejny,
który z wyperfumowaną brodą, w trzewikach werniksowanych, z laską o srebrnej skuwce, w
kapeluszu kastorowym, rękawiczkach idzie na kontraktową salę? Między nimi dwoma jest jeszcze
sto typów pośrednich, począwszy od usłużnego na wszystko faktora aż do hurtownego kupca,
uczonego rabinisty itd. Nigdzie lepiej przypatrzeć się nie można tej roślinie Wschodu, jak na
kontraktach i jarmarkach. To pole bitwy zwycięstwa i sławy dla Żydów. Od siarniczek aż do
starych sreber i brylantów, wszystko oni sprzedają, wszystkim handlują, pożyczają pieniędzy,
kupują produkta jeszcze nie urodzone, rzucają się na wszelki najniepewniejszy — byle obiecujący
wiele — zysk.

Kontraktowe roboty nie obejdą się także bez Żydów; zabraknie komu pieniędzy, chętnie ich

pożyczą, drąc przy zdarzonej okoliczności; potrzeba komu sprzedać, kupią za pół ceny; aż do
zmiany pieniędzy, która jest wyłącznie w ich ręku od niepamiętnych czasów. Teraz na kontraktach
posłyszysz często wekslarzy napraszających się z tak zwanymi „pecami" (półimperiałami)
używanymi w grze — są, co trzymają umyślnie same pece dla wygody graczów.

Siła tego plemienia, które wyznaniem, uciskiem, upokorzeniem nie dało się złamać i wyszło

zwycięsko ze wszystkich prób niedoli wiekowych, zadziwiająca. Wady są wadami ich stanu,
położenia, odepchnięcia... i w nich nawet jeszcze jaka siła! ile życia! jaka nieco Zgięta wytrwałość!

Odrysujmy jeszcze kilka postaci kontraktowych. A naprzód tak zwanego kontraktowego

szlachcica.

Starej to daty człowiek, poznasz od razu po stroju. Szara na nim kapota, buty długie, czasem

pas na kapocie, czasem go nie ma (niektórzy przebrali się nawet w surduty), czapka kwadratowa
albo okrągła barankowa, w ręku trzcina, na ręku sygnet, na szyi chustka biała z haftowanymi
końcami. Wąs siwy, włosy krótko postrzyżone, twarz wygolona cała.

Człowiek ten na własnym lub cudzym folwarku, na wielkorządztwie jakim kluczem zbiera

pieniądze całe życie. Ja zupełnie nie rozumiem, w jakim celu? Zapewne, żeby miał przyjemność
pożyczyć je tym, od których nie odbierze ich więcej, co roku jechać na kontrakty i kłaniać się o
procent lub kapitał nadaremnie. A jakież jego zbiory! Nie jest to spekulator, co na jednym pomyśle
obfite zbiera żniwo, co układa plan, rzuca pieniądze, sieje grosze, a zbiera tysiące. O nie! Zbiór jego
mozolny, powolny, pracowity, odbiera od gęby, żałuje sobie, dzieciom, żonie, skąpi, aby mógł po
groszu, po złotówce, po rubelku uciułać kapitalik, reprezentujący pracę całego życia, niewygody,
utrapienia, jakie mu poświęcił. O niejeden grosz wykłócić się musiał, za niejednym nabiegać i
napracować, nim go odzyskał, niejeden zrosiła łza swoja, łza cudza, niejeden zardzewiał od potu,
który nań padał kroplami — i cóż potem? Te grosze, te złotówki, ruble oddaje za kawałek papieru,
aby ich nie zobaczyć więcej.

A jednak jaki ostrożny! Nie odda on swojej pracy pierwszemu, kogo spotka, kto mu się

nisko pokłoni, przebiera, myśli, niepokoi się, biedzi, rozpytuje, chodzi na zwiady, pogląda,
szpieguje.

Wielki majątek, wielka poczciwość nie są dla niego jeszcze dostateczną rękojmią, boi się

bankructwa, rozbioru, dowiaduje się w aktach, gada z Żydami; sam nareszcie stara się z
fizjognomii, z postawy, z ubioru, z obejścia się poznać tego, komu powierza najdroższe swe
dziecię. Najmniejsza wiadomostka przepłasza go; licząc pieniądze jeszcze się waha, jeszcze gotów
zdjąć je ze stołu. A jednak prawie zawsze pada ofiarą łatwowierności, naiwnego swego głupstwa!
Otumani go lada kareta i sześć koni, a lepiej jeszcze pozór oszczędności, rządności, dostatku.

Dawniej dla ułowienia kapitalistów zarzucano na wędce pozory państwa, wystawę,

przepych, imię — dziś tak samo rzucają im odgłos spekulatorstwa, skąpstwa, wielkich obrotów itp.

Kapitaliści łowią się na tę, jak na tamtę wędkę. I możeż być inaczej? Zakłady kredytowe

dają im cztery procenta tylko, spekulacje wielkie niedostępne dla nich, dzierżaw się boją, na kupno
nie mają wystarczających pieniędzy.

Kapitaliści, mający większe sumy, łatwiej znajdują pewne ich umieszczenie, mając do

wyboru powierzenie ich drugim lub użycie samym przez się — drobne sumki stają się naturalnie
pastwą czyhających na nie zrujnowanych magnatów, co większych kapitałów nie mogąc dostać,
pożywiają się mniejszymi.

Drugą postacią kontraktową jest ów pan wpółzrujnowany albo nawet zrujnowany

całkowicie, który wyjeżdża do Dubna dla interesów. Interesa jego zależą na tym, aby uniknąć
wypłaty kapitałów, oczmucić ludzi pozorem dostatku, pokazać, że pieniądze są, gdy ich nie ma, i
jako tako nowymi pożyczkami opędzić procenta naglące, często od lat kilku zaległe. Co to tu
przemysłu, dowcipu, przebiegłości potrzeba, aby z niczego coś stworzyć, aby pokonać opinią
publiczną nie dowierzających już ludzi, przekonać o zamożności swojej, wziąć pieniądze udając, że
się ich wcale nie potrzebuje. Co zabiegów, co sztuki w traktowaniu interesów takich. Zwykle
zręczny plenipotent dokazuje tych cudów, on to rozsiewa wieści o wypłacie kapitałów wszystkim,
on prowadzi do próżnej kasy, on puszcza Żydów z nowinami, on braci szlachtę poi, on się przed
nimi zaklina na żonę i dzieci, że magnat jest w najlepszym w świecie położeniu finansowym; on

traktuje, żartuje, przyswaja, łudzi, pociąga, mozoli się, poci za pana. Pan tymczasem, jak gdyby
nigdy nic, gra spokojnie w diabełka, przegrywa, wygrywa, śmieje się, je, pije i w rzadkiej
ostateczności dopiero traci cząstkę humoru i pewność siebie. Na głowie łysej (i łysej nie darmo)
plenipotenta cała waga interesów. Cóż mu za to? Góry złote obietnic, oblig jeden, drugi,
dożywocia, uściski, a na starość? — często bardzo kij i torba. To jego, co zje i wypije na stole
jaśnie wielmożnego pana, łagodząc cerberów — kapitalistów.

Przestraszający jest stan interesów większej części panów. Dziwią się pospolicie, że nie ma

wiary i kapitaliści pożyczać nie chcą. Jak pożyczać mają po tylu przykładach fatalnych, po tylu
rozbiorach, na których polokowano ich poprzedników po błotach i piaskach. po tylu przykładach
ruiny; widząc z torbami chodzące prawie wdowy, sieroty, starców, co, oddawszy ostatni fundusz
panom, zostali bez chleba, gdy jaśnie wielmożny paraduje, jak paradował, huczno żyje, jak żył, w
pałacu swych przodków.

O! ja nie wiem, jakim czołem patrzy on na poważne, poczciwe, szlachetne oblicza tych

przodków sławnych; jakim czołem pokazuje się w towarzystwie z piętnem bankructwa, z
kamieniem cudzej krzywdy na sumieniu! A jednak, patrzajcie, dziesięciu takich przyjmują w
najlepszych towarzystwach — bo do salonów nie dochodzą przekleństwa z ulicy, z poddasza, z
nędznych chat, w których konają odarci, nieszczęśliwi, zawiedzeni.

Przestraszający jest stan fortun pańskich, a dziś podobno i większej części szlacheckich. Na

oko są to olbrzymie gmachy, których wnętrze puste, mury porysowane, w których wszystko się
wali.

Ogromne majątki nic dziś nie dowodzą, chyba ogromnych długów; majętności zupełnie

czystych, na których by nie ciężyły bankowe sumy, procesa, długi prywatne, prawie nie ma. Z tego
wynika, że wszyscy są w fałszywym położeniu względem świata i reprezentują sobą daleko wyższy
stopień dostatku, niżeli mają w istocie. Każdy bowiem żyje, jak gdyby ma- jątek jego był zupełnie
czysty, i dąży spiesznym krokiem ku zupełnej ruinie. I nie tylko pańskie majątki na Wołyniu
ulegają temu, rozciąga się to do szlacheckich.

Nikt nie może wiedzieć dokładnie stanu interesów swojego najbliższego sąsiada.

Ma jedną, ma dwie wioski, jest dostatnim na oko. Ale wejrzyj w jego bilans bierny i czynny,

znajdziesz, że prawie nic nie ma. Niektórzy trzymają się cudem przy majętnościach, których tylko
tytuł dziedzictwa do nich należy. Nie mogąc zadośćuczynić obowiązkom, co dzień dalej brną w
długi, póki jedna kropelka, ostatnia, nie przepełni czary i nie zakończy konania. Spójrzmy w stan
majątków, na których zwyczajnie ciężą zapisy klasztorne, sumy pojezuickie, ordynacki pobór, długi
familijne, prywatne, bank, prykaz, niedoimki skarbowe, procesa zadawniałe — przestraszyć się
potrzeba i zadziwić, jak właściciele utrzymać się przy nich potrafią. Spójrzmyż na właścicieli, alboż
na nich znać położenie to?

Bynajmniej. Oni są swobodni, oni gadają o swoich dobrach, żyją na skalę daleko wyższą,

niżby powinni, niżby, zdaje się, podobna — i tak idą do ruiny z pogodnym czołem, powtarzając to
nieszczęsne, u nas znajome tylko nieopatrzne słowo: Jakoś to będzie!

Widok naszego kraju potwierdza to, cośmy o stanie jego powiedzieli. Przejażdżka po nim

jest to przejażdżka po ruinach. Naokoło ruiny, ruiny wszędzie, gdzie spojrzysz, upadek,
zniszczenie, gruzy.

Te zamki, z których tylko sterczą kominy opalone, których wały porosły tarniną, to

grobowce przeszłości, to nigdy już nie mogące odżyć ruiny. Te świeższe gruzy pałaców, co wczoraj
brzmiały weselem, a dziś brzmią tylko świergotem wróbli i hukaniem sowy, to ruiny nieopatrznych
bankrutów; te popodpierane domostwa, te walące się domy, te odrapane budowle, te ni e
pokończone, a już mchem porastające gmachy — wszystko to ruiny. I domy stojące, jeszcze
świeże, białe, wesołe, czyste, jak często nazajutrz się walą. I ziemia nawet, rola nasza, w iluż to
miejscach opuszczo- na, porosła chwastami, odłogiem rzucona, źle uprawna, zapowiada jutrzejszy
upadek panom, co już jej czym zasiać nie mają.

Jeśli przejedziesz dwa, trzy w kwitnącym stanie majątki, dziesięć, dwadzieścia za to

spotkasz opuszczonych, zrujnowanych. U nas dobry byt jest wyjątkiem, zwraca oko zamożność,
zadziwia porządek i dostatek, stanem normalnym — zniszczenie, upadek.

Wszystkiemu temu winna nieopatrzność, próżnowanie, życie nad sferę, niepojęcie siebie i

swojego położenia.

Wróćmy do panów.

Wielu ich bardzo, jakeśmy powiedzieli, jedzie na kontrakta dla wywinięcia się z interesów

swoich, nie dla ukończenia ich. Żaden nie ma odwagi oczyścić się z cudzego, ograniczyć
mniejszym, a swobodnym, i przestać grać roli pana, aby żyć zamożnym szlachcicem. Wolą ruiny
państwa niż dostatek szlachecki, dostatek uczciwy, bez niepokoju, zgryzot sumienia, utrapień
nieustannych.

Trzecią postacią właściwą kontraktom jest totumfacki. Totumfacki zna wszystkich, wie o

wszystkim, stan majątkowy każdego, jego stosunki, zamiary, plany i worek. Znajdziesz go
wszędzie; gdzie nie posiałeś, wyrośnie. Każdemu pomaga, ułatwia, chodzi za interesami
wszystkich, biedzi się i bierze do serca każdą rzecz. Dla niego nie ma nic obcego, nic nowego;
wszystko podsłuchał, z wszystkiego mu się zwierzono, wszystkiego był świadkiem naocznym.
Totumfacki nie ma interesów własnych, nie posłyszysz go nigdy mówiącego o sobie; zawsze zajęty
ludźmi, zawsze pracujący dla drugich.

On wie o sprzedających się majątkach, ilości dusz w każdym z nich, ilości ziemi na duszę

skazkową, dogodnościach, ciężarach, długach, procesach. Powie ci, po czemu możesz kupić duszę i
jakie formalności są do dopełnienia. Opisze najdokładniej położenie majątku i opowie ci jego
historią. Chceszli sprzedać? Da ci kupca, jednego, dwóch, czterech, dziesięciu, do wyboru. Powie,
wiele który z nich ma pieniędzy i czy jest w stanie kupić; powie, co ci dadzą, i nie ukryje przed tobą
dyspozycji nawet kupujących. Nikt doskonalej od niego nie zna wszystkich „wilków" w interesach.
Gdy on ci powie, że jest „wilk", nie wdawaj się w interes.

Gdybyż to tylko interesa cudze tak go obchodziły i gdyby o nich tylko miał specjalną

wiadomość! On wie o wszystkim. Kto się wczoraj zgrał w karty i jakie pieniądze przegrał, kto się
zapożyczył, kto się pokłócił, kto się zakochał, kto się ma żenić, kto się chce rozwodzić. I tak dalej.

Zobaczysz rozweselonego idącego przez ulicę jegomości. Skąd ta wesołość? Totumfacki

powie ci, co go raduje. Zobaczysz strapionego, spytaj go, on wie, z czego ten smutek.

Oprócz wielkich swoich zatrudnień, prac ważnych totumfacki ma czas zajmować się jeszcze

drobnostkami. W jego pularesie tysiąc notatek drobnych sprawunków z Dubna, od rękawiczek
paryskich do puda świec łojowych. Potrzebuje kto futra, on kupi futro, srebra, podejmie się
wynaleźć je, odważyć, wytargować. Słowem, bez niego nic się nie czyni, co się czyni, w każdej
sprawie palca umoczył, a na inne przynajmniej dzwonił.

Totumfacki jest charakteru prawego, nikogo nie oszukał, nikogo nigdy nie zawiódł,

kontentuje się drobnymi zyskami, obiadami, które wszędzie zjada, przyjaźnią, którą wolno mu się
szczycić. Szczyci się też osobliwszą przyjaźnią wszystkich. Nie ma nieprzyjaciół. Ma
współzawodników tylko. Kto go zna, używa go i zaraz ochrzczony przyjacielem, jest i musi być
przyjacielem. Przestając być przyjacielem, przechodzi nie w wroga, tylko w obojętnego.
Współzawodników wielu ma totumfacki, począwszy od faktora, który nierad jest robionym przez
niego tanio dla drugich sprawunkom i koso nań spogląda, aż do plenipotentów, w których
przywileje częstokroć wkracza, którym z zapałem heroicznym w oczy częstokroć dowodzi
nieznajomości rzeczy, nieświadomość okoliczności i okrywa ich wstydem.

Ci go nienawidzą, ale po cichu, nie ważyliby się nic powiedzieć na totumfackiego; sława

jego ustalona, opinia nieporuszona, wszyscy by się ujęli — i zakrzyczeli.

Totumfacki nie jest bez funduszów ani bez znaczenia, niegdyś był podsędkiem, a ma swoich

własnych chat dziesięć w polesiu. Dawniej jeszcze, nim został wybrany podsędkiem, był,
powiadają, komornikiem. Totumfacki nosi frak granatowy, taratatkę, kapelusz lub czapkę bobrową
z kutasikami, ma zegarek, cylinder i repetier, jeździ koczykiem, czterma końmi. Twarz jego pełna
życia, oczki się błyszczą, jaśnieją, biegają, iskrzą, zmrużają, rzucają na wszystkie strony, usta nie
zamykają się. Nieustannie zażywa tabakę i częstuje nią, spogląda na zegarek, odbiega, wraca.
Wszystkich wita, z każdym ma o czym gadać.

— A! winszuję — mówił do jednego. — Przedał ci Tarany? hm... Po pięćdziesiąt pięć za

duszę? Wyśmienicie !

— Cóż, kiedy mi wszystkiego...

— To nic — totumfacki przerywa — wiem! wiem! ale to pewni ludzie, ewikcja jest! Bądź

zdrów! Natrąca się drugi:

— Skończyłeś interes, winszuję!

— Skądże wiesz, tylko co...

— Otóż to! tylko co. Winszuję, dobrześ zrobił, bardzo dobrze!

Trzeba wiedzieć, że u totumfackiego rzeczy skończone są wszystkie bardzo dobre, i gdyby

nawet w istocie nie bardzo fortunnie się powiodły, wystawia je Zawsze w najlepszym świetle,
promieniejące przyszłością, nadziei pełne. Gdy mu brak do dowodzenia argumentów, dodaje:

— No! to coż chcesz? inaczej być nie mogło. Ot! Chwała Bogu i za to! Czegoż bo wy już

chcecie!

Totumfacki nie przyjmuje honorariów, nie bierze zapłaty, za mniejsze usługi dość mu

pochwały, podziękowania, śniadania, obiadu, za większe bierze czasem a cicho prezenta: konia,
powóz, tabakierkę złotą, sto korcy żyta itp. Totumfacki dlatego tylko dotąd nie zrobił fortuny i
nigdy jej nie zrobi, że gra w karty i pewien zawsze, iż doskonale zna grę, daje się oszukać
graczom z rzemiosła.

Ponieważeśmy o nich wspomnieli, mówmy o graczach. Jak gdzie indziej do wód, tak u nas

na kontrakta i jarmarki zjeżdżają się gracze z rzemiosła. Jest ich kilka rodzajów.

Naprzód gracz najniższego stopnia, uznany za szulera, głośny imieniem, bezwstydny,

bezczelny, obity nieraz, wyłajany co dzień prawie, z którym już nikt nie gra prócz wojskowych i
młodych paniczów chciwych gry. Temu rodzajowi szulera u nas już się nie powodzi; nadto
widocznie jest łajdakiem, aby go można wpuścić do uczciwego domu, na jego grzbiecie nadto
potłuczono trzcin i krzeseł, na twarzy nadto ma wypiętnowanych palców; wreszcie skapcaniał, nie
ma pieniędzy i łata się jak istny bankrut na nowicjuszach i na szlachcie. Szuler tego rodzaju ma
pozór szulera, posać niezgrabną; gdy stoi, widać, nie umie stać i przywykł do siedzenia, tak się
chwieje na nogach. Rozmowy nie poprowadzi i zaraz naciąga ją na karty, niezgrabnie proponując
grę. Ubranie jego, jeśli ze wszystkim nie zgrany przez szczęśliwszego współzawodnika,
najmniejszego smaku nie dowodząc, probuje tylko wiele pretensji. W chustce dwie szpilki
brylantowe, na palcach pierścionki, dwa repetiery w kamizelce, a czasem jeszcze kosztowności
jakie w kieszeni na zapas.

Jak był głupi, niezgrabny, gdyś go widział stojącego na własnych nogach, bez kart w ręku,

tak nabiera powagi, miny, gdy tylko usiędzie i weźmie talią w ręce. Oczy mu zajaśniały, usta się
rozwiązały, zagadał, wydowcipniał — o cudo! A w grze jego ile to ucinków, konceptów,
anegdotek; ile zaniedbania pozornego, pewności siebie!

Taki szuler, naiwny, datujący z XVIII jeszcze wieku, dziś już się prawie nie widuje i można

by go za biletami pokazywać, tak jest rzadki. Natomiast są gracze dobrego towarzystwa, choć nie
mniej od pierwszego z rzemiosła — gracze.

Na czele ich stoi eks-wojskowy, udekorowany le- gią, najczęściej pułkownik, który czasem

ma tytuł galicyjskiego grafa na pokrycie swojej industrii. Ten pan jeździ koczem, czterma końmi,
ma służących w paradnej liberii, ubiera się wytwornie, bywa tylko w najlepszych towarzystwach.
Książąt i hrabiów nie zowie inaczej, jak mon cousin, mon cher i mon ami — mówi po francusku,
zna się na kuchni i na winach doskonale, gra grubo i we wszystkie gry, w jakie tylko grają.
Przegrywając, płaci złymi dukatami, ale płaci, trzeba mu oddać tę sprawiedliwość. Żeby kręcił w
kartach, nikt mu tego nie dowiedzie, to tylko pewna, że ma niesłychane szczęście i zawsze
wygrany. Najwięcej przebywa i ma upodobanie w domach młodych panów, którym zbawiennych
nie skąpi rad i przestróg, znając świat i jego zwyczaje doskonale. On im dobiera konie, napatruje
powozy i wskazuje czasem piękne dziewczęta.

C'est une industrie, comme une autre.

Pan graf czy pułkownik miewał pojedynki, nie lęka się ich i wyzywa za lada słowo,

pojedynki jego kończą się wylewem szampańskiego i śniadaniem, na którym opowiada, jak u wód
w Marienbad zabił temu lat dziesięć jakieś książątko niemieckie, nadzieję państwa ćwierć mili
obwodu mającego. Pułkownik w ciągłych jest podróżach, domu własnego nie ma, ale wszędzie jak

w domu. Ma wyznaczone stacje, wyrachowane, kogo kiedy w domu zastanie, z kim wyjedzie do
Dubna, do Kijowa, do Jarmoliniec, Czarnego Ostrowu, Berdyczowa, na wybory itp.

Przyjechał, rozpakował się i już nie gość. Dowiaduje się o kolacją, dysponuje, co ma być dla

niego, gani wina, radzi potrawy, obmyśla zabawy i składa wista po dukacie punkt z zakładami. Nie
wyjedzie, póki wyrachowany termin nie przyjdzie, darmo byś mu przypominał, że piękna do
podróży pora.

Pułkownik niegdyś musiał być niebezpiecznym dla płci pięknej, przynajmniej tylą się

wychwala zdobyczami, że gdyby połowa ich była prawdą, dość by tego na życie człowiecze.
Dzisiaj już pokraśniał nadto, oczki zgasły, wąsy poszpakowaciały i dał sobie pokój.

Żyje w dożywotniej przyjaźni z garderobianami wielkich pań, którym najlepiej lubi

opowiadać, jak księżna R... przed dwudziestą laty uwiodła go i młodości jego i niewinności
nadużyła.

Po pułkowniku następuje gracz namiętny, ubogi człowiek, wpółzrujnowany, blady, zużyty,

suchotnik, który nie odstępuje stolika gry nigdy i zawsze przegrywa tylko. Gdzie tylko grają, jest
wszędzie, gra namiętmie, pasjonuje się, rzuca, krzyczy, łaje, rachuje karty, nie wierzy nikomu,
wygrywając wpada w szaloną wesołość. Odsadzony od kart nie umie gadać, nie wie, co zrobić z
sobą, i najczęściej drzemie w kącie. Chodzi w szaraczkowym surducie, strój zaniedbany, broda nie
ogolona, nie dba o wygody życia.

Otóż jedna z najoryginalniejszych postaci graczów. Chłopiec to młodziuchny, ledwie mu

puszek na brodzie się wysypał — wychowanie jego prawie żadne, głowa pusta, całego dostatku
kilku chłopków, dwadzieścia lat, zręczna figurka, ładna twarzyczka i dobrze skrojony frak.

Wybiegłszy pierwszy raz na świat, miał w kieszeni kilka tysięcy złotych; wpadł między

panów graczy. Siadł do gry z nimi. Oni stawiali po sto czerwonych złotych na kartę, postawił jak
oni, przypadkiem wygrał raz, drugi, trzeci, teraz, porzuciwszy wszystko, gra tylko. Ubogi chłopiec
żyje jak panowie, ma liberią, powozy, konie, garderobę pańską, porządki wytworne; bywa w
najlepszych towarzystwach, ma honor tańcować z jaśnie oświeconymi, siadać u jednego z nimi
stołu, a teraz przegrywa do nich. Teraz już bowiem przegrywa, ale to go nie zraża, gra dlatego,
pożycza, a gra i żyje, jak żył. Daje obiady, co go kosztują po kilkaset czerwonych złotych.

Co będzie dalej, co jutro? Widać, że się nad tym nigdy nie zastanowił, nigdy o tym nie

pomyślał. Wszyscy dokoła śmieją się z niego, ale póki ma pece w kieszeni, grają z nim panowie,
bawią się. Im potrzeba zabawki! Biedny chłopiec, straszna przyszłość! a tak wesoło leci w
przepaść, jak gdyby szedł po najpewniejsze szczęście!

Wielu jest jeszcze graczy, którzy mają szczęście być przypuszczeni do stołu pańskiego, do

pańskich gier. Jedni korzystają z tego bezwstydnie, drudzy rujnują się, aby mogli powiedzieć:
Przegrałem do księcia, do hrabiego, do prezesa!

Panowie śmieją się z nich jak z pudlów, co sztuki pokazują, jak z tańcujących pcheł i

marionetek. Potrzebują bawić się, wzywają ich, dopuszczają nawet do pewnego stopnia poufałości
z sobą, potem, gdy się nimi znudzą, każą zamknąć drzwi przed nosem bez ceremonii, a jadąc ulicą
udają, że nie poznali.

Nie będziemy opisywać podrzędnych typów, tyle już razy przez innych lepiej

odmalowanych, nie są to typy nam właściwe, narodowe, znajdziecie wszędzie podobne.

Nie znam i nie pojmuję szulera kapotowego, szulera polskiego, jest to intruz, owoc

przywoźny, przesadzony u nas. Pierwszy sławny szuler, co się u nas w XVIII wieku pokazał, choć
nazwiskiem Polak, rzeczą i strojem był cudzoziemiec. Cudzoziemski to nałóg gra. Ale jakże się u
nas przyjęła doskonale! jak przypadła do smaku próżniakom! Dziś wszyscy, od lokajów począwszy
aż do wielkich panów, nic nie robią, tylko grają. Ale stolicą gry są salony naszych panów;
próżnowanie ją tam zasadziło i nim się ona utrzymuje.

Wszystek czas, co by się mógł użyć na dobre, wszystkie siły, pieniądze pożera ta

nieszczęsna namiętność. Jeśli się już bawić chcą, czyżby lepszej, szlachetniejszej nie znaleźli
zabawki nad tę, która demoralizuje człowieka, zmusza częstokroć do wdania się w niestosowne
towarzystwo i w końcu umysłową sprowadza niedołężność?

Ale to są próżne słowa — głos wołającego na puszczy — dopóki kwiat naszego

towarzystwa prowadzić będzie życie bez celu, bez pojęcia dobra powszechnego, bez obowiązków
żadnych, życie zabawek i rozrywek, życie dziecięce, dopóty gra jako najżywsza, najsilniej
zajmująca zabawa, a do tego wszystkim dostępna, królować będzie w salonach. Czegoż potrzeba,
aby grać?

Ani dowcipu, ani wychowania, ani nauki, ani uczucia? ani nawet wielkich pieniędzy;

pierwszy wzięty z ulicy sługus, któremu dasz dwadzieścia peców, siądzie za stołem i potrafi tak
grać, jak najjaśniejsza mitra.

Panowie gracze są także różnego rodzaju. Jedni mają namiętność gry i grają, nie aby

wygrać, nie żeby zyskać, ale żeby grać tylko. Brak zatrudnienia, nałóg ciągną ich za zielony stolik.
Drudzy chcą złota, którego potrzebują, i marzą całe życie o ogromnej wygranej, popłaceniu
długów, urządzeniu interesów, zbogaceniu się z kart. Smutne marzenie! Dobre bogactwo nabyte
pracą uczciwą, ale złoto wydarte za zielonym stołem, może ubogiemu, może potrzebniejszemu,
może zrozpaczonemu człowiekowi, czyż pożądane, czy miłe?

Wielu, i najwięcej, gra jeszcze bardziej przez próżnowanie niż z namiętności do gry. Nie

mając talentów, nie lubiąc zajęcia umysłowego, bez celu w życiu, robi się sobie cel z gry. Gra
każda jest dramat pełen interesu, pełen wzruszeń, a są, co lubią wzruszenia — i dla nich biorą karty
w ręce. Nie pojmuję, jak ludzie, co by się mogli zająć sztuką, nauką, literaturą, całe dnie, całe lata,
całe życie pędzą, nic więcej nie pragnąc, u zielonego stolika. Piszą podróżni, że nigdzie gra nie jest
gwałtowniejszą namiętnością, jak w krajach, mało cywilizowanych, półbarbarzyńskich, à ce titre
wiemy, jak by nas nazwać można.

Ale skończmy z szulerami, smutny to widok tych zapasów o złoto, w których z wszelkiej

szlachetności wyzuwa się człowiek i traci wyobrażenie wartości pieniędzy, co tak ciężką zdobywają
się pracą.

Powiedzieliśmy raz wyżej, że u nas wszystko jest naśladowaniem i każdy wyższego od

siebie małpować za święty uważa obowiązek. I z grą toż samo się stało, szlachta od panów nauczyła
się wista i diabełka; spokojnego wista, co przykuwa do stolika i robi machiną, i diabełka
dziwacznego, w którego gra po dwa złote jak drudzy po pecu. Tu przy woskowych świecach, tam
przy łojówkach, a wszyscy grają. Szlachecka gra burzliwsza od pańskiej, tężej tu się wadzą o rubla,
jak tam o sto; co tam tylko myślą, tu w głos wypowiadają zaraz i czynią — otóż cała różnica. Po
wielkich panach nikt namiętniej nie gra nad drobnych urzędników, kancelistów i adwokatów.

Ale jeszcze jarmarkowo-kontraktowa postać. Koniarz.

Koniarz żyje w koniach, z końmi i z koni, a ma zawsze złe tylko konie; i tym się tylko różni

od kupca, który końmi handluje.

Na berdyczowskim jarmarku on biega kursa na wychudłych szkapach, w Dubnie on się

zwija po rynku na pseudoczerkieskim ogierze. Koniarz pasjonowany jest do czerkieskich,
kaberdyńskich i tureckich koni, które często kupuje od woziwody, utrzymując, że wszędzie pozna
rasę. Konie kosztują go niezmiernie drogo, biega nimi bez ustanku, na najdalsze mety, nie
oszczędza ich, nie chucha nad nimi — używa ich, choćby pod nim zdechały, co się zresztą często
wydarza. Koniarz ma swoje termina techniczne, których z przyciskiem używa, mówiąc nie tylko o
koniach, ale nawet o ludziach. Zna się na powozach, na uprzęży, na furmaństwie; wozi doskonale z
kozła, z konia, czwórką i piątką, a choćby i sześcią. Wie o każdym jarmarku na konie, zna po
imieniu wszystkich jak on sam pasjonowanych koniarzy.

Największym szczęściem, celem życia koniarza, jego nadzieją nieustanną, zabiegów jego

metą jest — oszukać na koniu. Nie chodzi mu o pieniądze, o zysk, chodzi o to, aby dowiódł
zręczności swojej, swojej sztuki. Czemuż by nie sprobował kraść zręcznie, to by na jedno wyszło.
Koniarz wybierający się na jarmark to żołnierz, który się sposobi do bitwy. W stajni największy
ruch, jednym koniom wydłubują zęby, drugim farbują naprysk, białe nogi i strzałki, tamte
wystrzygają i czyszczą. Koniarz, z krótką fajeczką w zębach, w szerokich, skórą wyszytych
szarawarach, z harapnikiem w ręku, w czapeczce z ogromnym kutasem, pokręcając wąsa, siedzi,
patrzy, rozkazuje.

Pod jego okiem robią się wielkie przygotowania i konie wychodzą naprzód.

Potem on siada na najtyczankę zaprzężoną czterma chudymi ukraińskimi konikami i —

ruszaj!

Na jarmarku on cały czas w stajni lub na targowicy. Swoje konie sprzedaje, inne nabywa.

Nigdy bowiem długo nie może mieć jednych koni; i co tydzień, jeśli nie wszystkie, to jeden lub
dwa odmienić się przynajmniej muszą. Z nowo przybyłą szkapą co to prób, co opatrywania, co
ujeżdżania, zaprzęgów. Probują ją pod siodło, w dyszel, na przyprzążkę, w lic, aż jej wynajdą
stosowne miejsce i górujący przymiot jakiś. Koniarz bowiem nie ma i jednego konia bez jakiegoś
osobliwszego przymiotu. Ten sławnie kłusuje, tamten cwałuje, ów stępą chodzi przedziwnie, inny
lekko nosi itd.

Koniarz jednak, jakiegośmy tu opisali, jest w Dubnie rzadkim tylko i przelotnym

zjawiskiem, miejsce jego w Berdyczowie, tu stolica.

Dzierżawca, który szuka pomyślnych posesji, jest także figurą właściwą kontraktom.

Zwykle to poczciwy, opasły, rumiany, średniego wieku człowieczek, którego cały fundusz składa
kilka tysięcy rubli, mających się włożyć w dzierżawę, woły itd. Znajdziesz go w sali czytającego
karteczki poprzybijane po drzwiach,, wywiadującego się u plenipotentów o warunki posesji,
czytającego inwentarze, rachującego, po czemu wypada dzień pańszczyzny. Trudno bo to teraz
wyjść na posesji! Dawniej, powiadają, bywały jakieś bajeczne posesje, na których robiono krocie
bez wielkiego mozołu i ucisku poddanych, teraz wyciągnięte inwentarze, ocenione daremszczyzny i
jeśli jeszcze dzierżawcy nałogowi starają się o posesje, to tylko dlatego, że jak powiadają, nie mają
się gdzie podziać z remanentami. Dzierżawcy są to pospolicie ludzie pracowici, bogobojni, prości,
szaraczkowi, ludzie w dorobku. Ale są i chciwcy, uciskający ludzi, czyhający na procesa. Częściej
jednakże ucisk idzie od dziedzica na poddanych i dzierżawcę samego; dowodem tego częste
procesa z dzierżaw wynikające, do załatwienia trudne, z których ucieka biedny szlachcic ze łzami,
stratą pieniędzy i czasu.

Ludzie, mający na kontraktach interesa, przyjeżdżają na krótko i uciekają z Dubna,

ukończywszy je. Ale nierównie więcej jest przybywających dla zabawy; ci po kilka tygodni
mieszkają tutaj. Ich to karety, wytworne sanki, kocze widzisz pomykające się od zamku, ku
zamkowi i w bliskości piękniejszych domów Dubna. których tak niewiele. Cały prawie rząd
kamienic na lewo ratusza zajmują ci panowie przybyli dla zabawy, lokując się w niewygodnych
karczmach, których brudne izby przeistaczają się w saloniki dzięki staraniu gospodyń. Nagle
ożywia się Dubno, urządzają zabawy, proszone obiady, wieczory tańcujące, maskarady, amatorski
teatr, pikniki, szlichtady. Wybrane towarzystwo tylko do tych zabaw należy, reszta patrzy na nie z
daleka et comme de raison wyśmiewa, szydzi, zazdrośnie, pogardliwie powiadając, że to są tylko
pozory zabaw, nie zabawy.

Naśladowanie bajki o lisie i winogronach.

Gdy się panowie bawią, szlachta, nie uczestnicząca w zabawach, podsłuchuje, czeka,

zaczaja się. Niechże kto więcej, niżby należało, szampańskiego wypije, niech kto się z kim zwadzi,
niech no go popchną, niech się kto zgra, niech się kto nieszczęśliwie zakocha, natychmiast sto ust
powtarza nowinę, sto drugie podwaja ją, sto trzecie nadyma, powiększa, karykaturuje i — o
rozkoszy! o radości! pasie się nią, nasyca, najada! Bywają, prawda, powody śmiechu, powody
gadania, ale jakże często zazdrość, gniew jakiś, niechęć przetwarzają rzecz najmniejszą, a nawet
tworzą cale nową.

W domach pańskich, gdzie się towarzystwo wybrane tylko zbiera, gdzie wchodzą tylko

prezentowani i proszeni, rzadki wypadek, co by dał powód do plotek i śmiechu; ale na resursach i
piknikach za biletami płatnymi tysiące historii.

Wczoraj panna A. nie chciała tańcować z panem B. Pan B. powiedział jej niegrzeczność.

Niech zna! Panna A. poskarżyła się matce, matka powiedziała bratu, brat wyzwał na pojedynek.
Jakimże sposobem nie było pojedynku?

Pozawczoraj pani doktorowej D. nikt nie wziął do tańca, siedziała cały wieczór jak

malowana na kanapie. Hrabia M., przechodząc mimo, powiedział coś kąsającego. Doktor D. obraził
się i wyłajał hrabiego, hrabia plunął w oczy doktorowi itd.

Dzisiaj pan X, porzucił na środku sali pannę F. w mazurze, zmuszony został publicznie ją

przeprosić.

I tym podobne po każdym wieczorze kursują nowinki; panowie opowiadają je na korzyść

swoją, szlachta na swoją. W opowieściach panów winna zawsze szlachta, w opowieści szlachty
ciężar cały na panach.

Stojący na boku, patrzący na to, śmieje się z tych i z tamtych. Mój Boże, jakiego to potrzeba

próżniactwa, jakiego braku zajęcia, żeby się tym bawić, zajmować, żeby całe dnie, całe wieczory
komentować podobne wypadki.

Tymczasem najważniejsze fakta kontraktowe są to zawsze prawie kłótnie de lana caprina,

zwady, niegrzeczności, kaprysy jakichś panien, co ze szlachtą tańcować nie lubią lub nadto głośno z
niezgrabnie tańcujących się śmieją, kaprysy jakichś panów, co boją się otrzeć o szlachtę itp., itp.
Dodajmy do tego wiadomość o dwóch przedanych majątkach, kilku wziętych dzierżawach, obitych
plecach, zgranych wielkich nadziei młodzieńcach, przedanych koniach, pokłóconych małżonkach, a
będziemy mieli całego ruchu kontraktowego obraz dokładny. Zapomniałem o cenie mieszkań i
kupcach, którzy im więcej utargowali, tym lepsze były kontrakty.

Ja bym sądził, że najlepsze te, o których mówią jak najmniej.

ROZDZIAŁ DRUGI JESZCZE KONTRAKTA

Wystawcie sobie młodego człowieka, który się wychował w Polsce, kończył nauki i żył lat

kilka za granicą, wjeżdżającego po raz pierwszy do Dubna w czasie kontraktów. Ten
charakterystyczny zjazd musiał go uderzyć i zastanowić; ta rozmaitość strojów odrębnych i nam
właściwych, fizjognomii naszych domorosłych, rodzimych musi zwrócić oczy; ten gwar, hałas,
nieporządek rozśmieszyć. Jak to wszystko jeszcze, z przeproszeniem, wpółdzikie! A tuż obok klasa
żyjąca po europejsku, klasa Europejczyków, i niżej znowu ludzie zaledwie do człowieka podobni.
Przepych, nędza, nieład, zbytek, gwar, szum, hałas, wystawność i nieczystość razem. Żydzi, chłopi,
szlachta, panowie, kupcy, urzędnicy, koniarze, bałaguli, żołnierze, księża — wszystko się tu widzi i
spotyka.

Na tym samym rynku, którym przejeżdżają kocze i karety jaśnie wielmożnych, stoją fury

chłopskie z drzewem, sianem, zbożem, bryki kupieckie i czarna beczka dziegciarza. Lokaj
wygalonowany ociera się o Żyda, Żyd o wielkiego pana, wlokącego się pieszo na salę kontraktową.
Na ulicy co za pomięszane rozmowy:

— Byłeś w zamku?

— Byłem, będę na obiedzie, a ty?

— Idę do Aleksandra na diabełka.

— Bien bonjour, comment ça va-t-il?

— Nous nous encanaillons mon cher dans ce maudit Dubna.

— Viens déjeuner chez moi, la comtesse t'invite.

— A ąuelle heure?

— Deux heures précises.

— Siarniczki! kalendarze, jasny panie, hubka do fajki! Stambułki, cybuki...

— Idź precz z lichem...

— Powiadani, że siedem lat...

— Wrześniak, panie, dość w oczy spojrzeć!

— At, chabety!

— Szkapy zjeżdżone stare.

— A co, ładna?

— Anioł, mówię ci.

— Chodź, pokaż...

— Ehe! zapewne! kłaniam się.

— Ani grosza od pięćdziesięciu dukatów dusza. Choćbyśmy rok gadali, to na próżno. Słowo

honoru.

— Ja nie dam nad czterdzieści ośm, słowo honoru.

— Niech się pan pomiarkuje.

— Ja się pomiarkowałem.

— Czterdzieści dziewięć.

— Nie mogę.

— No! to i ja nie mogę. Słowo honoru!

— Wie pan co, ostatnie słowo, słowo honoru, czterdzieści osiem i pół.

— Nie mogę, słowo honoru.

— A i kończcież, co o pół dukata się rozchodzić. No, zgoda.

— A cóż, słowo honoru, niech tak będzie.

— No, no!

— Ależ to, panie, łajdak siódmej próby!

— Dziesiątej próby, panie, chciał mnie odrwić! Ale poczekaj no...

— Pójdziecie na kotlety do Dobrzyjałowskiego?

— Ano! Ł butelkę porteru postawisz?

— I ty.

— I ja.

Takie, tym podobne i daleko rozmaitsze jeszcze rozmowy posłyszysz w rynku, nim

dójdziesz ratusza, do którego płynie nieustannie fala ludu i odpływa nazad. Po wschodach
obstawionych ubogimi piszczącymi:

— Daj, panuniu, grosz ubogiemu.

— Jaśnie wielmożny panie, daj na chlebi

— Dziecko moje głodne.

Wchodzisz na salę, której pilnuje szwajcar ubrany paradnie. Nigdy zrozumieć nie mogłem,

czego ten szwajcar pilnuje; jeśli porządku — to mógłby pójść spać, bo porządek na sali jest rzeczą
urojoną, jeśli broni wejścia — to pytam się komu. Może też postawiono go tam dla zamykania
drzwi? Jeśli tak, zgoda, ale po cóż znowu ten ubiór paradny? Salę otaczają sklepy, napychają Żydzi
nie-Żydzi, panowie, szlachta, ubodzy, policjanci, ekonomowie bez miejsca itd. Dalej traktier,
muzyka czeska, wystawa składająca się z pięciu szkaradnych obrazów, dwa lustra na przedaż i
resztki nie dogryzionej przez myszy biblioteki.

Tu znowu obija się o twoje uszy tysiące rozmów, dziwnie spotykających się z sobą:

— Co to ten obraz wystawia?

— To, panie, dwóch starców i kobieta.

— Cóż to, panie, jest?

— Jak panu mówiłem...

— Aha! rozumiem...

— Historia powszechna za piętnaście groszy!

— Dalibóg, tanio! cała historia, choć nie potrzebuję, a kupię.

— Kotlety tu podawać! kotlety!

— Aha! mówiłem, nie grać było z nim, nie grać, pięćdziesiąt peców to pieniądze.

— Zapewne, że pieniądze.

— Oczy czarne, nosek maleńki, usta jak korale, a figurka!

— Odsedniona, odparzona, noga wyłamana, stara i bodajże czy nie ślepa na jedno oko.

— Ale rasowa!

— Aha! rasowa i dlatego ślepa...

— Mam honor rekomendować się...

— Bardzo mi przyjemnie, że mam tę przyjemność...

— To jest, zaszczyt mi to czyni...

— Cygaro tu! cygaro i kawa czarna!

— Skończyłeś?

— Tak jak skończyłem i jutro przedugodne punkta spisujem.

— Ale to niedogodnie, panie dobrodzieju!

— Proszę mi nie przymawiać!

— To nieszlachetnie.

— Waćpan mnie obrażasz!

— To nieuczciwie...

— Ja będę żądał satysfakcji!

— Ja nie miałem intencji obra2ić waszmość pana dobrodzieja.

— To co innego.

— Jak się masz! kopę lat nie widziany! kochany koleżko! A cóż wist, jak idzie?

— Ooo? proszę!

— Osiem złotych groszy dziesięć, a pięć złotych groszy dwanaście — trzynaście złotych

groszy...

— Proszę no jasnego pana...

— A co?

— Nu, a co będzie?

— Nic nie będzie. — A wełna?

— Ani grosza od dziesięciu.

— A półdziewięta?

— Co to ty myślisz, że ja bankrut?

— Nu, nu, wola jasnego pana...

— Dasz półdziesięta?

Staś, wpadłszy, w ten odmęt, mimowolnie rozweselić się, zapomnieć, zaciekawić musiał.

Tak to wszystko było nowym i nie widzianym dla niego, tak to go bawiło! Na chwilę nawet
zapomniał o hrabinie, ale tylko na chwilę. Spojrzawszy na paradne ekwipaże pańskie przesuwające
się ulicą, wspomniał ją znowu i posłał trzech faktorów razem dowiadywać się do dworku najętego,
czy nie przyjechali.

Wszyscy trzej zadyszani powrócili z wiadomością, że nie ma nikogo i za dwa dni dopiero

ich się spodziewają.

— Tymczasem — rzekł August do Stasia — zapomnij o twojej chorobie, baw się, szukaj

roztargnienia. Przebendowscy wypłacili nam te sto pięćdziesiąt tysięcy, oddaję ci twoją część,
wypłać, coś winien lichwiarzowi, pożyczone dla twojego hrabiego, resztę ulokuj, a część strać, mój
drogi, bylebyś mi odmłodniał, odżył i trochę zapomniał tej nieszczęsnej swojej miłości. Dziś
wieczorem mamy bal u pułkownikowej, twojej znajomej, zaprasza nas na niego.

Rad nierad Staś musiał pojechać do pułkownikowej, u której najlepsze towarzystwo się

zebrało. Na Dubno był to bardzo piękny wieczorek, ale to tylko na Dubno. Dworek, choć
wytwornie przybrany, zawsze tylko dworkiem, ciasno w salonie, podłoga nierówna, świece topniały
na kołnierze od fraków. Pułkownikowa miała stosunki, z których się wyłamać nie mogła. Zaprosić
więc musiała, ce qu'il y avait de mieux i kilka, kilkanaście osób z naszej szlachty, dumniejszej
swoim szlachectwem niż panowie swym państwem. Już z góry wielu przepowiadało, że się to bez
kozery nie obejdzie. Jakoż pierwszym znakiem do boju było potrącenie pana sędziego przez
hrabiego Alfreda. Sędzia odwrócił się i spytał, co to ma znaczyć.

— To ma znaczyć, żem pana przypadkiem trącił — odpowiedział Alfred, uśmiechając się.

— I że umyślnie gadasz mi głupstwo — rzekł sędzia. — Ale ja tego od nikogo, a tym

bardziej od takiego jak ty, nie zniosę.

Alfred zamachnął się, ale go ktoś z tyłu pochwycił. Wrzawa, sędzia, odgrażając się,

wyszedł. Alfred odjechał i wszystkim humory pokwaśniały, a pułkownikowa mało nie omdlała,
dowiedziawszy się o tym. Rozeszły się wieści o wypadku osobliwsze; mówiono bowiem nie dalej,
jak w drugim pokoju, że Alfred ukąsił za nos sędziego, a sędzia wyrwał włosy Alfredowi. Szlachta
nasrożyła się, przybrała postawę bojową, panowie minę drwiącą.

Wszystko to musiało bawić Stasia, który obojętnym pozostał widzem i po zakroju

miarkował, że się rzecz cała skończy na hałasie i gadaninie.

Po chwilce zamięszania, która krótko trwała, taniec, przerwany, na nowo się rozpoczął,

mężczyźni usiedli do gry i rozumowana analiza waśni została przy tych tylko paniach, które były
skazane na sie- dzenie na kanapie przez cały wieczór z lornetką w ręku, wachlarzem, a zazdrością w
sercu.

Pułkownikowa, jako gospodyni domu, była w rozpaczy, zaklinała wszystkich, kogo

spotkała, aby nie rozgłaszali tego, niespokojna biegała od jednego do drugiego, uśmiechała się
milutko, prosiła. Z szczególną troskliwością, nadskakiwaniem była mianowicie dla znanych
plotkarzy, co to, broń Boże, z czyjego domu wyjdą nieukontentowani przyjęciem, jadłem, napojem,
miejscem, jakie im u stołu dano, mszczą się za to potem, kąsając nielitościwie. Dla nich biedna
gosposia podwajała się, potrajała, truchlała przed nimi. „Jutro! ach jutro — myślała — to dopiero
gadać będą! to zmyślać! A każdy doda: Stało się to na wieczorze u pułkownikowej! Ach! na cóż się
to u mnie stało!"

Usiadła zmęczona, blada przy Stasiu.

— Ach! gdybyś pan wiedział, jak to mnie boli, taki wypadek u mnie.

— Cóż za wypadek? — spytał Staś — nic strasznego ! kilka słów ostrych i po wszystkim.

— Będą się bić.

— O! niech pani będzie spokojna, będą pić tylko jutro i Dobrzyjałowski zyska na tym obiad

wielki.

— Daj Boże, ale ja się boję, ja się bardzo boję. Je suis si malheureuse!

— Pani? — spytał Staś. — Tego nie pojmuję. Możnaż być swobodniejszą, szczęśliwszą,

więcej wielbioną i kochaną?

Pułkownikowa spojrzała mu w oczy z niedowierzaniem.

— Kochaną? — powtórzyła i westchnęła. — I swobodną! — dodała po chwilce.

— Alboż tak nie jest?

— Swoboda kobiety, która nie ma się na kim oprzeć, która jest sama jedna, sama na całym

świecie...

— Od pani zależy nie być samą.

— Ode mnie? — roztargniona wymówiła pułkownikowa — prawda, mogłabym mieć

opiekuna, ale właśnie może takiego, jakiego mieć nie chcę.

— Hrabia Alfred — rzekł Staś.

— Pan żartujesz — odezwała się gospodyni domu — on dla mnie nadto dowcipny. Zabiłby

mnie swoim szyderstwem.

— Ale otóż i on powrócił! — zawołał Staś, wstając i idąc ku Alfredowi, który w tej chwili z

najlepszą miną postępował na środek salonu.

— A! — porwała się pułkownikowa i podbiegła.

— A cóż? a cóż?

— Nic — odpowiedział Alfred — wszystko skończone, przeprosiliśmy się i koniec.

— Jakżeś pan dobry! — załamując ręce, odezwała się pani Gorkowska. — A sędzia?

— Poszedł na wieczór do Śliwińskich. — I pewnie wszystko skończone?

— Najpewniej.

— I nie będziecie się bić?

— Zaręczam! — odparł Alfred — to by było śmiesznym, ja jestem młody, on stary, ma

dzieci, żonę, cóż by to był za pojedynek? On się nawet na szpady i na pistolety bić nie umie, a ja na
pałasze nie potrafię.

— I nie będą o tym gadać?

— Soyez tranquille! — rzekł Alfred, całując ją w rękę — soyez tranquille, nous leur

fermerons la bouche.

Gdy się Alfred ukazał, zaczęto powoli, nieznacznie gromadzić się wkoło niego, zapytywać.

Dowiedzieli się wszyscy, że rzecz skończona, i jedni do kart, drudzy do tańca pospieszyli. Wieczór
przeszedł wesoło, pułkownikowa, spokojna, o trzeciej z północy spać się układła.

Nazajutrz oprócz rannej szlichtady był w sali ratuszowej wieczór tańcujący za biletami

płatnymi. August wyciągnął nań Stasia.

Wszedłszy na salon, zdziwił się Staś nad jego małością, która tym bardziej w oczy biła, im

liczniejsi zgromadzili się goście. Z lepszego towarzystwa kobiety mianowicie zjechały się
wszystkie, mężczyzn mało, gdyż znaczniejsza część pozostała przy kartach;

ledwie dwa czy trzy arystokratyczne ułożono kontredanse, gdyż panie z szlachtą,

napełniającą salę, tańcować nie chciały. Jeden tylko Galicjanin, jakiś młodzik odważnie dziwacznej
maniery, zwracał uwagę wszystkich i wzbudzał śmiechy; nic zresztą nie biło w oczy. Panie
siedziały wyprostowane na sofach i lornetowały galerię; galeria, wskazując sobie palcami panią S.,
panią P. itd., opowiadała o nich gorszącą kronikę. Jeden stolik wistowy postawiono przy drzwiach.
W towarzystwie żeńskim prócz generałowej i pułkownikowej nie było mieszaniny — same panie.
Za to między mężczyznami mięszali się jaśnie wielmożni, trochę oświeconych, mnóstwo
adwokatów i wiele a wiele prostej szlachty. Oczy patrzących zwrócone były na sofę, podobną do
grzędki pięknych kwiatów, między którymi jak ogromna piwonia rozwijała się generałowa.

— Co to za jedna? — spytał jakiś młody w żółtych (trzeci raz wziętych) rękawiczkach

dandy dubieński jakiegoś jegomości wyglądającego na adwokata.

— Hm! Hrabianka! wesolutka panienka, co się śmieje ze wszystkich, od Boga wyznaczona

żona dla hrabiego Alfreda, bo oboje całe życie dowcipują. Patrz pan, jak się do rozpuku śmieje z
nieszczęśliwego Galicjanina!

— Nie tańcuje?

— Zawsze ją noga boli, gdy kto z nas poprosi do tańca. Co się tyczy dowcipu, myślę, że

trochę ma żółci, którą długie w stanie panieńskim trwanie dodaje. Mści się na świecie za to, że ją
świat, szanując bardzo, obchodzi dokoła. A cóż, panie, hrabianka nie pójdzie za szlachcica, a gdyby
poszła, toby go zjadła we dwa lata na fioki, a hrabiowie szukają pieniędzy. Może też niejednemu
wydaje się, że choć jest hrabstwo, a imienia nie ma.

— A ta druga, obok?

— To konsyliarzowa. Nieprawda, że ładna i ładnie ubrana? Ta suknia uszyta jest z długiej

febry pana sędziego, ten czepeczek z naboru rekruckiego, szal ze śledztwa, a peleryna blondynowa
z rumatyzmu grafa P...

Staś, słysząc to, rozśmiał się.

— A dalej? — spytał przybysz nie znający nikogo.

— Hrabina... Poczciwa i dobra pani! ani to dumne, ani się wynosi, ani gardzi ludźmi,

pobożna, dobroczynna, spokojna, Nie panoszy się, bo wie, że jej nikt państwa nie zaprzeczy. Jak
była młodszą, żyła po ludzku, może czasem nie bez grzechu, ale zacna pani! Co tam na to uważać!

Gdy to mówili, panie po jednej wychodzić zaczęły i wysunęły się wszystkie — zostali tylko

mężczyźni i z tańcującego wieczoru zrobiła się męska pohulanka. Strzelały korki, przyniesiono
stoliki i zaczęto grać, jeść, pić i na tym się późno w noc zakończyło kasyno. Szlachta porozchodziła
się po kwaterach, do szlafroków, fajek i spokojnego wista.

— Ale to wcale nudne, te twoje kontrakty — rzekł Staś wracając z Augustem. — Musicie

być bardzo głodni, kiedy na taką zabawę umyślnie się zjeżdżacie. Gdzie zajrzeć, karty a karty tylko,
komeraże, plotki, dzieciństwa...

— Boś jeszcze się nie oswoił, nie wcielił w nasze towarzystwo — odpowiedział August.

Staś za odpowiedź ziewnął i wysłał faktora na Panieńską ulicę.

Wyglądał go niecierpliwie, chodząc po pokoju; gdy drzwi się otworzyły, wszedł lokaj

hrabiego i oddał karteczkę.

Staś poskoczył z radości.

— Przyjechali! — zawołał.

— Kto?

— A któż? oni! — rzekł do Augusta.

— A! Hrabstwo! dawno?

— Dziś wieczorem; jutro rano — rzekł służącemu — będę u państwa.

Stasiowi także zajaśniały kontrakty i zdawały się. zaraz weselsze, położył się spać, marząc o

jutrze, niespokojny o nie. Kilka dni przeżytych bez niej zdały mu się wiekiem już rozłączenia i jak
to zawsze bywa, po kilku tych dniach lękał się jakiejś odmiany, zapomnienia, Bóg wie czego. O! on
jeszcze kochał!

ROZDZIAŁ TRZECI KTÓRY CHCE SIĘ NAZWAĆ
DRAMATYCZNYM

W ciasnej izdebce na tyle najętego przez hrabiego dworku, za stołem zarzuconym papierami

stemplowymi, któren z dwóch stron otaczały dwie próżne prawie beczki, siedział pan Żylkiewicz,
plenipotent generalny hrabiego, i czytał jakiś papier. Była godzina dziesiąta ranna,
najniebezpieczniejsza z godzin; co chwila też drzwi się otwierały i wsuwała się nowa postać. Pan
Żylkiewicz był to mężczyzna lat czterdziestu, łysawy, w okularach, dobrej tuszy, fizjognomii pełnej
i mało wyrazistej, charakterystycznym w niej tylko było zarośnienie oczów, które prawie
niewidoczne się stały. Pan Żylkiewicz czytał i notował na papierku.

— Panu Stanisławowi N. czterdzieści tysięcy. To nie pilno, jak mówi graf.

— Panu Ostrożalskiemu sto tysięcy. Procenta zaległe od lat pięciu, musi procentów część

ustąpić, a część mu zapłacim.

— Panu Wyżyńskiemu pięćdziesiąt tysięcy złp. Chce kapitału koniecznie i oznajmował

trzema miesiącami wprzód. Do diabła! Ale jakoś to zrobimy.

— Pani Zyglińskiej osiemdziesiąt tysięcy złp. I ta chce kapitału! Wszyscy bo chcą kapitału!

Po co im te kapitały! Hm... żeby je trzymali w kuferkach...

— Małoletnim Piszczałkowskim sto dwadzieścia tysięcy, opieka reklamuje, trzeba zapłacić.

— Rachunek drobnych długów, procentów wynosi blisko dwieście tysięcy. Ogromnie! Nie

pojmuję! Rachujmy raz jeszcze, możem się pomylił!

Rachował znowu.

— Nie! Ciężka sprawa! Co tu począć, pieniędzy dostać ani sposobu... Hm! Ciężkie

kontrakty, i jeszcze pan graf powie, że ja nie umiem dawać sobie rady w interesach. Dajże rady,
bądź mądry! Blisko sześćset tysięcy wypłacić by potrzeba, na to jest ze czterdzieści tysięcy w kasie,
przedamy wełnę, będzie ze dwa tysiące rubli, pożyczymy ze sześć tysięcy (jeśli dadzą). At,
wszystkiego ledwie się dobijem stu tysięcy. Jeszcze hrabia koniecznie potrzebuje dwadzieścia
tysięcy dla siebie. Tego roku nie wybrniemy! — Gdy to mówił, wtoczył się otyły Żyd w sobolowej
czapce i z lekka mu się pokłonił. Pan Żylkiewicz wstał i powitał grzecznie.

— No! a cóż tam słychać?

— U mnie nic! a u państwa?

— At, zachciałeś — odpowiedział plenipotent — jako tako...

— A będą moje pieniądze?

— Jakie pieniądze?

— Moje sześć tysięcy rubli.

— A! No proszę! zupełniem był zapomniał — zawołał Żylkiewicz, przetrząsając papiery. —

To tobie termin na kontrakty?

— Jutro.

— Jutro! Hm! Aha! Tak! A, to zobaczymy!

— Czy ja mogę szczerze mówić? — spytał Żyd, oglądając się.

— Mów, mów, panie Szloma, i siadaj, proszę — rzekł plenipotent.

Żyd usiadł i sapnął.

— Bardzo źle gadają na pana grafa — odezwał się cicho.

— Zwyczajnie, człowiek ma nieprzyjaciół!

— Nu! nu, co to ze mną taić — mówił Żyd dalej — powiadają, co on nikiemu nie zapłaci. Ja

panu będę wdzięczen, niechaj pan mnie powie prawdę.

Pan Żylkiewicz strzelił oczyma i odchrząknął.

— Wie jasny pan co, niech mnie pan zapłaci, a ja ustąpię dla jasnego pana cokolwiek i z

procenta...

— A wieleż? — spytał cicho Żylkiewicz.

— Nu! sześćdziesiąt rubli.

— Co, to ty myślisz, że ja...

Żyd przerwał wstając:

— Niech się pan nie gniewa, tysiąc złotych.

— Ale ja o tym i słuchać nie chcę. Cały procent.

— Hm? cały, pan wie, mnie trzysta rubli procentu z a te dwa miesiące należy...

— Cicho! aspan, pan graf idzie. Idź, waćpan, idź, albo gdyby cię zastał... Ale nie, ruszaj,

przyjdziesz jutro.

Żyd wyruszył jednymi drzwiami, gdy graf wtoczył się drugimi, z fajką w zębach, w

szlafroku.

— A co, Żylesiu, jak tam interesa? — spytał, siadając w krzesełku. — A jakie tu

niewygodne krzesełka!

Żylkiewicz milczał, patrzał w papiery i zdawał się mocno zajęty.

— No, a co, Żylesiu?

— A co, panie grafie, ma być, bardzo źle...

— O? Tak jak przeszłego roku?

— Gorzej!

— To nie może być.

— Niech jaśnie wielmożny graf posłucha.

— Ale daj mnie pokój z tymi rachunkami, to nie moja rzecz, powiedz, co zrobisz.

— Ja głowę straciłem zupełnie i gotów jestem wyrzec się wszystkiego. Mamy płacić blisko

sześćset tysięcy, a na to nie wiem, czy sto zbierzemy, prócz tego procenta od innych sum, których
nie odbierają, to nie ma co i myśleć z tego wybrnąć.

— Jak to? Żylesiu... A układy?

— Nikt i słuchać nie chce.

— No... to nie płacić.

— To majątek zabiorą.

— A! facecje, Żylesiu, nie śmieliby!

— Ośmielą się niezawodnie.

— To nie może być...

— Słowem honoru ręczę grafowi, tu nie ma rady jak przedać znaczniejszą część majątków,

a przynajmniej klucz ukraiński. I tak, potrąciwszy z niego dług bankowy, nie wystarczy na interesa.

— Ale, mój Żylesiu, to ty ślicznie moje interesa prowadzisz, jak widzę. Doprowadziłeś

mnie do tego. Zmiłuj się... to...

— Alboż to ja doprowadziłem do tego? Pan graf ciągle nowe długi zaciągał, nikomu nie

płacił, słuchać mnie nie chciał. Cóż ja miałem robić?

— Na to ty, Żylesiu, plenipotentem.

— Cóż ja zrobię bez pieniędzy?

— Ale już mi tego nie gadaj — odparł hrabia. — Za cóż ja ci płacę? żebyś mi interesa robił,

cóż ty robisz?

— Opędzam się jak koń, co go bąki obsiądą, ale w końcu ja otwarcie mówię, nie ma rady,

jak wyprzedać się. Zostanie jaśnie wielmożnemu grafowi klucz wołyński jeden z długiem
bankowym, i na tym żyć można...

— Co bo to aspan takie rzeczy mnie gadasz! A to niesłychana! Cóż to ja bankrut czy co!

myślisz, że mi wmówisz tak łatwo. Waćpanu się w głowie pomięszało; żebym ja się wyprzedawał!

— Inaczej być nie może.

— A od czegóż waćpan jesteś plenipotentem, malowanym czy co? Daj mi waćpan radę!

— Jedyna rada wyprzedać się, oczyścić i...

— Ale co to, to takie puste rzeczy mi gadasz, to są facecje. Mój kochanku, kto ma, jak ja,

takie trzy klucze, nie może być w ostateczności.

— Ale porachuj pan, co za długi.

— Co za długi! jakie długi, waćpan bo roisz sobie jakieś długi, to intratami zapłacić można!

— Ale jaśnie wielmożny graf przeżywa intraty!

— Oto to lubię! Jeszcze mi takie rzeczy gada. A mało ja tobie pieniędzy na interesa daję?

hę! Czy to ja mam żyć wiatrem?

Żylkiewicz zamilkł.

— Jaśnie wielmożny graf posłucha spisu długów do wypłaty tych kontraktów?

I wziął papier w ręce.

— Ale dajże mi pokój. Cóż to pomoże, co, jak ja przeczytam twój ten spis? Waćpan dawaj

radę! Układaj się, waćpan, działaj...

— Bez pieniędzy...

— Ale co bo mi gadasz nieustannie bez pieniędzy, juściż pieniądze są.

— To na procenta nie wystarczy.

— Wełna.

— I z wełną.

— Już na mój honor, Żylesiu, tak przesadzasz,

— Ale niechże się graf przekona.

— Co bo mi leziesz z tym papierem, ja chcę rady, pieniędzy, nie papieru twojego!

Żylkiewicz ruszył ramionami.

— Mówiłem, jedyna rada wyprzedać się, a innej nie daję, bobyś jaśnie wielmożny graf

pewnie nie przyjął.

— No, no, a powiedz no inną.

— Jaśnie wielmożny graf nie zechcesz cudzej krzywdy...

— O! po cóż to się w te morały wdajesz, tu o interesach mowa.

— Byłby sposób, ale ludzie by krzyczeli.

— No, no, a jaki?

— Nie śmiem go podać.

— Odważ no się. Żylesiu.

— Jaśnie wielmożna grafini może nas wyrwać z kłopotu.

— Kto? Grafini, a to jak? — spytał hrabia, powstając szybko.

— Moglibyśmy okazać zapisy dawniejsze, mogłaby nas o nie pozwać, moglibyśmy

przegrać, dłużnicy by spadli i nic byśmy im nie zapłacili.

— A gdzież te zapisy? — spytał graf.

— Mogłyby się znaleźć — rzekł po cichu Żylkiewicz.

— Ale gdzież ?

Żylkiewicz się poskrobał po łysinie.

— Można by zrobić takie zapisy...

— Ano to dobrze — rzekł graf.

— A dłużnicy spadną, będzie krzyk, płacz, lament, będą gadać...

— Hm! — rzekł hrabia. — Już bo mnie tak doku- czyli! Zapewne, że to dobry sposób...

niech sobie spadają, niechaj sobie krzyczą... to ich nauczy, jak się z panami obchodzić mają.

— Ale krzywda tylu ludzi...

— A! co bo waćpan morały mi prawisz. — Jednakże...

— Dokuczyli mi do żywego. Juściż wolę zostać przy pieniądzach i majątku.

— Ale na to potrzeba zezwolenia, podpisu hrabinej.

— To hrabina da. Ja w tym... A może ty masz inszy sposób, Żylesiu?

— Szczerze, panie grafie, nie ma ratunku, ten jeden. Tonący brzytwy się chwyta.

— A! ja sobie tą brzytwą palców nie pokaleczę! Otóż to, Żylesiu, pokazałeś, że masz głowę.

Nie płaćże nikomu i przyszlij mi dwadzieścia tysięcy.

— Nie można, jaśnie wielmożny grafie, Żyd Szloma dopominał się o sześć tysięcy rubli.

— A cóż to on lepszego od innych, żeby jemu płacić?

— Jemu koniecznie potrzeba, ma formalny oblig, Żyd zacięty i może być źle.

— Wiesz co, Żylesiu, przyszło mi na myśl, daj mu wełnę w trzy tysiące rubli, a na trzy

tysiące kontrakt na wódkę.

— Nie można, jaśnie wielmożny grafie, oblig ostro napisany, chwyci remanenta...

— Kto? ten Żyd, ten...

— Ale, jaśnie wielmożny grafie, na honor, nie można. Z naszą szlachtą sprawa to, jak sobie

chcę, a z Żydem to niepodobna.

— No, to płać sobie zresztą, Żylesiu, ale ja o tym wiedzieć nie chcę, a dwadzieścia tysięcy

taki przysyłaj.

— Kiedy w kasie nie ma pieniędzy.

— To pożycz.

— Już teraz nikt nie pożyczy.

— O! a to dlaczego?

— Jeśli podniesie hrabina proces?

— No to cóż? To tyra dawniejszym nie oddamy, a na nowym podpisze się hrabina.

— Wiarę stracim!

— E! facecje, Żylesiu! Alboż to ja co temu winien?

— Juścić wszyscy będą wiedzieli, że to rzeczy podrobione, łatwo się domyśleć.

— A wiesz, Żylesiu, to źle, kiedy nie można będzie więcej pożyczać.

— Jedno z dwojga, panie grafie.

— To, to źle — rzekł graf, potrząsając głową.

— Niech teraz pan graf pomówi z grafiną o tym i uzyska zezwolenie. Bo to prędko działać

potrzeba. Potem, jak proces przeprowadzim, choćbyśmy go mieli przegrać, kredytorowie się
nastraszą i wejdziemy w układy.

— A po cóż w układy?

— Trzebaż im przecie co dać.

— A kiedy można nic nie dać.

— Nadto by było krzyku!

— Gdzie? pod oknami? Żylkiewicz się uśmiechnął.

— Dość, panie grafie, że gdziekolwiek krzyczeć będą.

— Abym ja tylko nie słyszał — odparł graf.

I wstał z krzesełka, wydmuchnął fajkę, a trzymając już za klamkę, odezwał się jeszcze:

— A te dwadzieścia tysięcy, Żylesiu...

— Dalibóg, panie grafie, nie można.

— A jutro?

— To wszystko jedno.

— Ej! jaki bo ty nudny! no to szesnaście tysięcy.

— Ale kiedy nie ma.

— Już rób, co chcesz, taki ja lepszy od tego Szlomy Żyda, któremu chcesz koniecznie

płacić, musisz mi dać dwa tysiące karbowanych. Ani słucham racji i przysyłam po nie.

To mówiąc, graf pocisnął klamkę i wyszedł prosto do pokoju żony.

Ona siedziała nad książką oparta, sama jedna, zamyślona. Świeże łzy widać było na

powiekach.

— Bien bonjour. Podniosła oczy.

— Bonjour, prenez place. Usiadł w krzesełku i westchnął.

— Coś źle się kontrakty zaczęły, moja Julio, bardzo źle... Wszyscy tacy niegrzeczni, chcą

pieniędzy, nalegają, naciskają, a tu nie ma.

— Ale Żylkiewicz jakoś temu da radę...

— Otóż to, że Żylkiewicz taki niezgrabny, wszystkie, mówi, posprzedawać majątki...

— Jak to, wszystkie? — I hrabina gorzej jeszcze pobladła.

— Tak jak wszystkie. Zostałby się nam mogiłówski klucz, obciążony tym, jak go nazywają,

bankowym długiem.

— Czy to być może! — załamując ręce, zawołała hrabina.

— Otóż i ja mówię — rzekł graf — że to być nie może, nie powinno! Żebym ja się

wyprzedawał jak jaki bankrut!

Hrabina zakryła twarz rękoma i zapłakała.

— Boże, cóż poczniemy?

— A zaraz bo to bierzesz po kobiecemu, Julio; tu trzeba radzić. I powiem ci, ten Żylkiewicz,

żeby nie ja, nigdy by nie dał rady. Ale ja skoncypowałem enfin.

— Cóż? — spytała niespokojnie Julia — możeż być na to rada?

— Wyborna. Zostaniemy przy pieniądzach, przy majątkach i długów się pozbędziem.

— A któż za nas zapłaci?

— Jak to kto? nikt.

— A więc...

— A więc, dłużnicy pójdą z kwitkiem.

— Jak to, ty byś mógł?! — zawołała przerażona hrabina, ale hrabia nie pojął trwogi jej i

pomięszania i odpowiedział zimno, nawet wesoło.

— Mogę, mogę, tylko na to potrzeba twojego podpisu, a wszystko będzie dobrze. Dziś

Żylkiewicz spisze, co potrzeba, i ty podpiszesz...

— Ja! — zrywając się, zakrzyczała Julia. — Ja! ja! ja bym to miała zrobić! Człowieku!

— A któż? — spytał hrabia. — Juścić ty! Bo inaczej nie można!

— I ty mi to radzisz?

— Albo cóż? bardzo dobra rada.

— I ci ludzie za swoje zaufanie, za swoją wiarę w nas będą pokutować, będą żebrać! I ta

wdowa, i te dzieci, i ci wszyscy...

— Wszyscy, co do jednego — rzekł hrabia. — Ale bo ty to bierzesz romansowo, a to interes

po prostu i inszego sposobu nie ma.

— Więc zginąć, sprzedać wszystko, pójść z kijem, z torbą, samym.

— Hm! — przeciągnął długo hrabia z niechęcią — ale bo ty odchodzisz od przytomności,

egzaltujesz się. Tu potrzeba chłodnej krwi i rachuby.

Hrabina, czerwona i blada co chwila, niespokojna postąpiła ku niemu.

— Hrabio! mógłżeś to nawet pomyśleć, przypuścić. Skrzywdzić tylu nieszczęśliwych,

odebrać im może ostatni kawałek chleba, z chłodną krwią, z rozwagą! Powiedz! Ty chyba nie
pojmujesz tego, co robisz! To nie ty pomyślałeś, to ci jakiś niegodziwiec doradził.

— Ale to śliczny pomysł — rzekł hrabia. — Miarkuj! majątki czyste, my spokojni, dłużnicy

spokojni, pięknie, gładko, sza, tylko ta różnica, że majątki pójdą na twoje imię.

— Moje imię wmięszać do tego! moje imię! — zawołała hrabina. — Ty żartujesz, ty

szydzisz ze mnie, Edwardzie. To są żarty, okropne żarty, porzuć je.

— Ma parole d'honneur... prawda.

— Ale myślałżeś nad tym?

— Myślałem i zdaje mi się nic temu zarzucić; bo co Żylkiewicz powiada, żeby się układać z

kredytorami, kiedy można się wcale nie układać, na to się nie godzę.

— Więc ten nawet sumienniejszy od ciebie — zawołała, załamując ręce, hrabina.

— Tu nie o sumienie chodzi, ale o interes — rzekł hrabia żywo i trochę już

zniecierpliwiony. — Jedno z dwojga, Julio, jedno z dwojga, albo się wyrzec majątku, znaczenia,
położenia w świecie, stosunków, do których się przywykło, wygód życia, co się stały potrzebami,
wszystkich przyjemności, zawiązać ubóstwem los naszej córce, skompromitować się w oczach
naszych współbraci albo, albo...

— O! to okropnie! to okropnie! — zawołała Julia, rzucając się w krzesło, i płakać zaczęła.

— Jesteśmyż już tak ubodzy, tak przyciśnieni, tak nieszczęśliwi?!

— Ja sam tego nie pojmuję — szepnął hrabia — ale Żylkiewicz się przysięga, że tak jest. Ja

sam tego nie pojmuję...

— Sromota, hańba! — mówiła hrabina.

— Wystaw sobie — ciągnął dalej hrabia — jeśli się wyprzedać przyjdzie, co to za

konsekwencje. Trzeba dom zamknąć, zrzec się wystawy, żyć skromnie i prawie ubogo, córki nie
pokazywać i powiedzieć sobie, że jej nie wydamy, słowem, zabić się za życia. Wszyscy nas
opuszczą, porzucą, zaprą się nas. Miarkuj, Julio.

Ona ciągle płakała, kryjąc twarz w ręku, niekiedy głębokie westchnienie wyrwało się z jej

piersi. Hrabia był pewien, że ją przekonał o potrzebie uczynienia stanowczego kroku.

— A tak — ciągnął dalej — wszystko się ułoży, uspokoi i będzie lepiej, niż było. Będziemy

zupełnie spokojni. O co chodzi, o jeden podpis. Ludzie będą gadali, to przestaną. Czy to my
pierwsi? a nasz kuzyn, hrabia Z., co pokolokował kredytorów na piasku i błocie, wziął potem
sukcesją po bracie i żył, i żyje dobrze, i nikt mu słowa nie powie! Wszyscy u niego bywają, szanują
go, kochają!

— A łzy tych biednych — szepnęła hrabina — a krzywda ludzka, a sumienie!

— Bo to wszystko romanse, hrabino — mówił zacny małżonek — a to interes. Ja kiedy

czytam co podobnego w książce, to się rozczulam; ale to chodzi o nas, o dziecko.

— Biedne dziecko!

— No, otóż to, jeśli nie dla nas, to dla dziecka, hrabino.

— Nie! nie! nie! — zawołała powstając Julia z godnością, z powagą — nie i stokroć nie.

Niech na naszym, niech na jego sumieniu nic nie ciąży! lepiej ubóstwo niż sromota, niż zgryzoty.

— A wiesz, co to ubóstwo? — rzekł hrabia — wiesz, co to nędza, co to niedostatek? Tyś ich

nigdy nie skosztowała, ty ich nie znasz. Wiesz ty, co to ręczna praca, co to odarta suknia, co to
wejrzenie ludzkie piekące w serce, gdy padnie na ciebie zubożałą, zgniecioną, poniżoną...

— Ubóstwo nie poniża.

— Dobrze to mówić — śmiejąc się rzekł hrabia. — Ty myślisz, że wytrzymasz ubóstwo,

niedostatek? Ty pojmujesz je zapewne tak, jak to pięknie opisują w romansach, niedostatek
sielankowy, ubóstwo malowane! Ty spędziłaś całe życie w przepychu, w bogactwie i nie masz
wyobrażenia, co cię czeka. W chwili uniesienia na wszystko się podejmujesz, ale gdy przyjdzie...

— Wszystko zniosę! zniosę! — zawołała Julia.

— Nawet widok dziecka bez losu, bez przyszłości?

— O! to najsroższe — rzekła po cichu — ależ nam coś zostanie.

— Żylkiewicz powiada, że tak jak nic.

— Dlaczegoż to na nas spadło jak piorun?

— Już co tego, to prawdziwie nie rozumiem — rzekł hrabia — ale to z tymi interesami to

tak zawsze; wlecze się to, wlecze, a potem traf i... urwało się. No bądź, moje serce, rozumna, tu
chodzi tylko o dwa słowa podpisu i rzecz skończona, my wszystko bierzemy na siebie. Ja ci ręczę,
Julciu, że się wszystko ułoży, a tam zresztą i kredytorom dać coś będzie można. Jakoś to będzie.
Decyduj się więc, moja droga, bo czas upływa, naciskają i potrzeba działać, nie ma sposobu.

— Nie rachuj więc na mnie — śmiało odpowiedziała hrabina — ja tego nie zrobię. Jak

zniosę i czy zniosę ubóstwo, nie wiem, nie pojmuję, nie patrzę. Wiem, że nie zniosę podłości,
zgryzot sumienia, cudzej krzywdy . Jeśli moje zezwolenie na to potrzebne, ja go nie dam, ja się
oprę, ja nie chcę, ja się wszystkiego wyrzekam.

— Ho! i serio tak? Namyśliłaś się?

— Stanowczo, Edwardzie, bądźmy ubodzy, upadnijmy, ale poczciwi.

— Ech! co bo to ty w tę poczciwość tak wierzysz! Julia odstąpiła od niego krokiem i

spojrzała mu w oczy, nie dowierzając uszom.

— A zresztą — rzekł hrabia — daję ci czas do namyślenia, papiery dopiero jutro będą

gotowe. Uprzedzam cię, że musisz dać podpis.

— Jak to muszę? jestże siła, co by mnie do tego zmusić mogła? — I spojrzała na hrabiego,

który dmuchając obojętnie w cybuch, wychodził za drzwi.

Została sama i rzuciła się w krzesło bez sił, obłąkana prawie, myśli poplątały się, zdawało

jej się, że marzy tylko i sen jakiś okropny ją dręczy; nie wierzyła tak strasznej rzeczywistości, pojąć
jej nie mogła. Na próżno szukała w głowie swej rady, środka, sposobu, twarz jej płoniła się, serce
biło, ręce, konwulsyjnie załamane, splotły się. Pierwszy raz może w życiu w tak rozpaczliwym była
położeniu.

— Oto kara boża za moje grzechy! — zawołała, raz pierwszy także pomyślawszy od dawna

o Bogu i o sobie — to ciężka kara. O! rodzice moi, na coście mnie okuli w te kajdany, na coście
mnie oddali w to jarzmo, lepiej by mi było ubogą żyć, nieznaną i nie znać tego świata, tego
zepsucia. Nie ma nadziei! żadnej nadziei — mówiła do siebie — albo wszystko stracone, w oczach
świata poniżenie, upadek, albo zgryzoty sumienia, krzywda ludzka. Jeden Bóg podźwignąć nas
może.

Nigdy hrabina nie była pobożną, rzadko bardzo, i to z nałogu, dla oka, usty się tylko

modliła, teraz gdy uczuła tak silnie ściskające się serce, gdy obaczyła, że nie ma ratunku i pociechy,
tylko w jednym Bogu, padła na kolana, u krzesła, złożyła ręce, zapłakała i nie wiedząc, co mówi,
modlić się zaczęła, aby Bóg odwrócił ten kielich goryczy.

I pociecha spłynęła na nią z nieba, tak jak spływa na wszystkich, co ucieczki szukają w

modlitwie i ufności w Bogu. Łzy puściły się z oczu, ubóstwo zdało jej się znośnym, ubóstwo
szlachetne, co mogło swobodnie podnieść niezmazane czoło i spojrzeć w oczy ludziom, ubóstwo
bez zgryzot sumienia, bez krzywdy ludzi, ciche, spokojne ubóstwo.

„Cóż stracim — pomyślała w duchu — odrywając się od tego świata. Alboż z nim byliśmy

szczęśliwi? alboż ten szał nazwać się może szczęściem? Stracim przyjaciół, co tego imienia
niewarci, stosunki ciężkie i fałszu pełne, będziemy spokojni. I to dziecię niech lepiej zostanie
ubogim, będzie szczęśliwsza, będzie poczciwsza może... O! mój Boże! mój Boże! — dodała,
zakrywając oczy rękoma. — Ratuj nas i wspieraj, dodaj nam siły i wyrwij nas z tego! Nawróć go!
On nie winien, on nie wie, nie pojmuje, co czyni!"

I modliła się tak, nie modlitwą z książki, nie pacierzem wyuczonym, ale sercem zbolałym i

duszą pełną strapienia, a modlitwę grzesznej Bóg przyjął zapewne.

Ale szatan nie spał, przyszedł i poszepnął jej do ucha:

— On ciebie opuści! on cię porzuci, on tobą wzgardzi...

I znowu łzy puściły się strumieniem, zapłomieniała się twarz, zachwiała odwaga. Hrabina

przestała się modlić.

— A! tego jednego bym nie zniosła, od tego bym umarła. A przecie to prędzej czy później

przyjść musi. On mnie opuści! nie, to być nie może, nigdy! Ja tego nie doczekam, ja umrę wprzódy.
Boże! daj mi wprzód śmierć niż tego doczekać. Ja nim tylko żyję, to pierwsze, to ostatnie szczęście
życia mojego. Ale mógłżeby on mnie porzucić, mną wzgardzić, to być nie może, to niepodobna,
nigdy. On mnie kocha, on będzie miał litość nade mną...

Właśnie w duszy tych słów domawiała, gdy szelest w przedpokoju oznajmił nadchodzącego.

Julia z zaog- nioną twarzą porwała się, jakby się wstydziła, żeby ją kto na modlitwie nie zastał,
podniosła się, usiadła, serce biło niespokojnie, ona go przeczuła.

W tej chwili Staś, z uśmiechem wesołym na ustach, swobodny, szczęśliwy, że ją zobaczy,

wszedł do pokoju. Ale jakże się zdziwił i zatrwożył, spojrzawszy na nią. Nie potrzeba było oka
kochanka, aby dostrzegło wielkiej boleści na twarzy Julii: rozpacz wyryta była w oczach, na ustach,
na czole, w postawie, bo ręce ciągle załamane, głowę miała bezsilnie spuszczoną. Na chwilę Staś
pomyślał: „Ją dręczą zgryzoty, ona się swoją miłością katuje, ja jestem powodem tego." I serce mu
się boleśnie ścisnęło. Ale drugi raz spojrzawszy, rozpoznał innego rodzaju cierpienie, gwałtowne
uderzenie, jakby piorunu cięcie, dotknęło ją widocznie. Waliła się pod ciężarem upadłym na nią w
tej chwili, boleść ta jeszcze była nie przetrawiona, jeszcze się nie obróciła w krew, w myśl; jeszcze
otaczała ją tylko dokoła i wisiała nad nią. Nie było to odrętwienie po długim cierpieniu ani wolna
męka; widać raz gwałtowny, niespodziany, świeży.

— Co się stało! — zawołał Staś — widzę cię tak zmienioną, tak straszliwie zmienioną,

mów, na Boga, co się stało?

Julia podniosła oczy.

— Nic — odrzekła — nic. Jesteśmy zrujnowani, ubodzy, upadliśmy.

— Jak to! cóż się stało? — powtórzył Staś.

— Ta burza na nas gotowała się dawno — odpowiedziała Julia — dziś wypadł piorun. Mój

mąż...

— Może są sposoby, ratunek...

— Żadnego, żadnego — zawołała hrabina — zginęliśmy, powiedz, Stanisławie, ty mnie

dlatego nie opuścisz...

— Dlatego! ja! — rzekł Staś — mogłażeś nawet pomyśleć...

— Ach! powiedz, powtórz mi to. To moja jedyna pociecha, ty nas nie opuścisz!

— O Julio, możnaż się pytać! nigdy, nigdy! Czyliż mnie nie znasz jeszcze?

Hrabina płakała. Stanisław przeszedł się po pokoju.

— Julio, tyś kobieta, ty nie znasz interesów, twój mąż nie zajmuje się nimi, może jest jaki

ratunek. Ja mam około osiemdziesięciu tysięcy do rozporządzenia, ja wam je oddaję. Zechcecie
więcej, mogę dostać więcej, mów, pozwól, zaklinam cię.

— A! na Boga, na matkę ja cię, zaklinam, Stasiu... nie czyń tego, nie myśl nawet —

gwałtownie rzucając się, zawołała hrabina. — To nam nic pomóc nie może, a mnie serce zakrwawi.
Od ciebie nic nie przyjmę prócz twojego serca, to jedne mi zachowaj, Stasiu! Na Boga, nie czyń
tego, nie czyń tego...

I rzuciła mu się do nóg prawie.

— Wiesz może, ale nie pojmujesz, jakem już wówczas cierpiała. To by mnie zabiło. Nie

dość. żem ci wydarła twoją przyszłość może, związała cię moją smutną miłością bez nadziei, bez
jutra, trzebaż, abym cię jeszcze...

— Zaklinam cię, nie mów, Julio, przestań, ja okropnie cierpię. Uspokój się, powiedz mi...

— A! gdybym ci się choć z wszystkiego zwierzyć mogła, ale i tego uczynić mi się nie

godzi. Okropna rzecz, ty byś się wzdrygnął, gdybyś usłyszał, ty, tak szlachetny, tak dobry, tak
litościwy! Nie pojmujesz, Stanisławie, z kim los mnie związał na wieki! Ten człowiek...

— Hrabia? cóż on zrobił? — spytał Staś — powiedz.

— Ty nie powtórzysz nikomu, ja się potrzebuję użalić, poskarżyć. To okropne! On śmiał

mnie, mnie proponować spólnictwo jakiegoś szkaradnego kroku, on chce niegodnym
oszukaństwem skrzywdzić wszystkich i zostać przy majątku, który już nie jest jego własnością.
Pojmujesz to?

Staś się wzdrygnął.

— Tyś go nie zrozumiała może...

— O! aż nadto! — odpowiedziała hrabina. — Tak jest. Ten człowiek nie ma sumienia, nie

pojmuje, co czyni.

— Cóżeś uczyniła?

— Możeszże pytać? — z dumą zawołała Julia.

— O! tyś prawdziwy anioł — rzekł Staś, całując jej ręce — nie lękaj się niczego,

wszystkiemu zapobiec można. Ta myśl nie wyszła od hrabiego, on by jej nie stworzył sam. Wy
macie złych doradców, trzeba ich odmienić. Oddalcie Żylkiewicza, który was okrada, ja wam dam
innego człowieka; wybrniecie z interesów.

— Daj mi słowo, że myśleć nawet nie będziesz pomagać nam więcej. To by mnie zabiło.

Jam zrezygnowana na ubóstwo, na nędzę, na wszystko, ja zniosę je, ale nie przeniosłabym, żebyś
ty...

— Dziwna jesteś, mój aniele — rzekł Staś. — Nic wam więcej nie chcę dać prócz

człowieka, który z interesów wyprowadzi. Voyons, savez vous vos affaires?

— Nic nie wiem.

— Każ prosić hrabiego. Julia, posłuszna, zadzwoniła.

— Prosić pana.

Po chwilce hrabia, ubrany wytwornie, z wypogodzonym czołem, śmiejącymi się usty, jak

gdyby nic nie zaszło, wtoczył się, nucąc piosnkę, do pokoju.

— A! c'est vous, bonjour. Jakże ci się podobało Dubno?

— Dość! — odpowiedział zimno Staś. A Julia dodała:

— Rozmów się o interesach ze Stasiem.

— O jakich interesach? — rzekł hrabia. — A! to o te dwa tysiące czerwonych złotych! Jutro

albo pozajutro zapłacę.

— Ale on wie już wszystko...

— Cóż takiego? — spytał hrabia.

— On wie, w jakim jesteśmy położeniu. Hrabia ostro spojrzał na żonę i skrzywił się, potem

naprawił uśmiechem.

— A! tak, trochę jesteśmy ambarasowani! Julie, un mot. — Wziął ją na stronę. — On ma

pieniądze dość znaczne, tachez qu'il nous les donne. Ty masz wpływ na niego, powinnaś to
wyrobić.

Julia cofnęła się przerażona i głośno odpowiedziała:

— Mówmy otwarcie, pan Stanisław wie o wszystkim, ofiaruje ci pomoc swoją.

— Kochany Staś, a wiele tam masz? — rzekł ściskając hrabia.

— On nie ma pieniędzy — szybko przerwała hrabina — on ci daje człowieka na miejsce

Żylkiewicza, który, przy oszczędności, z interesów nas wyprowadzi.

— Przy oszczędności! a! to nie sztuka — rzekł śmiejąc się hrabia.

— Żylkiewicz kradnie i oszukuje was — dodał Staś — on to przywiódł do takiej

ostateczności, ażeby znowu zyskać na niej.

— A to każdy kradnie — rzekł hrabia.

— Nie każdy — zawołał Staś. — Daję wam człowieka pewnego. Dziś jeszcze odbierzesz

Żylkiewiczowi wszystko. Niech zda papiery, pieniądze, rachunki, a ja za mojego odpowiadam, w
dziesięć łat jesteś czysty, hrabio. Ja jestem tego pewny.

— I tak długo czekać! — rzekł hrabia. — No, to ja już wolę Żylkiewicza.

Staś ruszył ramionami, a Julia spojrzała na niego, jak gdyby mówiła:

— Patrzaj, co to za człowiek!

— Ot, lepiej tak, Stasiu — rzekł hrabia śmiejąc się — daj mi pieniędzy...

Hrabina rzuciła się na krzesełku.

— Ulokowałem je już — cicho odpowiedział Staś. Ona odetchnęła.

— A co się tyczy rady — kończył hrabia — to my już sobie sami damy radę. Bo, powiem ci

szczerze, ja tego gałgana Żylkiewicza lubię. Ja wiem, że on mnie kradnie. Ale to każdy kradnie. Ale
on mnie zna, ja jego znam, on w moją słabość trafia. Ty byś mi pewnie dał jakiego pedanta...

— Bardzo poczciwego i zdatnego człowieka.

— A to nic gorszego, jak z takimi mieć do czynienia, bo to zaraz dumne, opryskliwe,

zarozumiałe, punktualne. Miałem jednego poczciwego człowieka, który mało mnie nie umorzył
swoim nudziarstwem. Ale ja tu gadam, a mnie ze śniadaniem Alfred czeka. A ty nie idziesz? hę?
Zostajesz z hrabiną? Dziękuję. No! to do zobaczenia.

Hrabia nałożył kapelusz i wyszedł.

— Ale ja widzę, że to nie jest tak zdesperowane, jak mówisz — odezwał się Staś. — On

zupełnie spokojny!

— O! on zawsze spokojny — szepnęła Julia i zapłakała gorzko. — Nie ma ratunku, nie ma

sposobu. On gotów z Żylkiewiczem mnie podpisać, jeśli ja sama nie zechcę.

— Na to się nie odważą.

— O! odważyć się mogą, wiedzą, że własnemu mężowi nie zadam fałszerstwa.

— A to by było okropnie — zakrzyczał Staś, porywając kapelusz — temu potrzeba

zapobiec.

— Na to nie ma sposobu, nie ma ratunku — załamując ręce i płacząc wołała hrabina. —

Bóg chyba wyratuje.

I padła na kolana bezsilna.

— Na Boga, Julio, uspokój się, my wszystko ukończym, ja to zrobię albo go zabiję! —

zawołał zapalając się Staś i chciał wychodzić.

W tej chwili pocztarski dzwonek dał się słyszeć przed domem i lokaj wszedł oznajmując:

— Sztafeta do jaśnie wielmożnej grafini z Żytomierza.

ROZDZIAŁ CZWARTY DALSZY CIĄG POPRZEDZAJĄCEGO

— Cóż to być może? to chyba nowe jakie nieszczęście? — cicho spytała hrabina. — Do

mnie z Żytomierza! Panie Stanisławie, bądź tak łaskaw — dodała — zobacz, co to jest. Ja w tej
chwili nie mogę.

Staś pobiegł. Ona klękła i modliła się. W całym swoim życiu nigdy tak gorąco nie

westchnęła do Boga, raz to może pierwszy uciekała się do niego i ufać zaczynała, że ją wspomoże.

— Jam niegodna, ja wiem, żem twojej niewarta litości, ale ulituj się, Panie — wołała —

ulituj się. Spójrz na mnie, nie jestżem tą chwilą dość ukarana za całe moje życie?!

Staś wszedł, ale z wypogodzoną twarzą, jasnym obliczem zwiastującym wesołą nowinę.

— Modliłaś się — rzekł, podchodząc z otwartym listem w ręku — Bóg cię wysłuchał. Patrz,

jak skuteczne twe modły, Julio.

— Ach, cóż się stało?

— Sukcesja.

— Na mnie? — zawołała Julia.

— Na ciebie, po stryjecznym twoim bracie, jesteś teraz w stanie podnieść interes męża i

możesz być panią wszystkiego. Nie ustępuj od tego, ażeby oddalił plenipotenta, popłać długi i weź
je na siebie. Kredytorowie ułożyć się mogą. Wszystko ocalone.

— Ale to chyba sen! — zawołała hrabina przecierając oczy. — Jednego dnia, jednej

godziny tyle wzruszenia, tyle wypadków. Ja nie pojmuję, w głowie mi się zawraca.

— Ach! dzięki Bogu, że się tak stało, kilka godzin później, a kto wie, co by z tego wyniknąć

mogło, Julio, Podziękuj Bogu, podziękuj.

Julia posłuszna uklękła i zaczęła się modlić, ale się usty modlić nie mogła, tak była

szczęśliwa, tak niewymownie szczęśliwa! W największym strapieniu człowiek ma jeszcze dość
przytomności na modły, szczęście odejmuje mu wszystkie władze, tak bardzo do niego nie
przywykł, tak ono go wzrusza głęboko, tak jeszcze rozkołysane serce lęka się zawodu i utraty tego,
w co zaledwie wierzyć może. Po chwilce powstała.

— Panie Stanisławie — rzekła — przysyłaj mi tego pana, któregoś chciał nam dać na

miejsce Żylkiewicza. Ja mu powierzę interesa.

— Najlepiej zrobisz — odrzekł Staś — on ci nic nie doradzi, czego byś się powstydzić

mogła, spuść się na niego, nie zawiedzie cię. Teraz zostawuję cię, potrzebujesz spoczynku po tylu
wzruszeniach, wieczorem zobaczymy się znowu.

I ucałował ją w rękę, a ona go w czoło, a z objęcia puścić go długo nie chciała...

— Tyś jeden mnie kochał, czemuż lepiej ci się za to wywdzięczyć nie mogę... Nie

zapominaj!

Staś odjechał do domu, ale złamany i zbity sceną, której był świadkiem, wzruszeniami,

jakich doświadczył. August na próżno chciał się go dopytywać, ledwie ma nim kilka słów wymógł,
i to mało znaczących. Posłał po Prądnickiego, którego przeznaczał na plenipotenta hrabinie, i z
listem wyprawił go do niej; sam, nająwszy sanki, wyjechał za miasto traktem warkowickim, aby się
namyśleć nad nią, nad sobą i uspokoić nieco.

Hrabia po śniadaniu, wpółpijany, z cygarem w ustach, cały ziejący winem, głupszy niż

kiedykolwiek, zajechał przed dom około godziny trzeciej i wprost wszedł do pokoju Julii. Ona
siedziała spokojna w oknie, przed nią otwarta książka, której nie czytała, na twarzy anielskie
uspokojenie, jakaś szczęśliwość, rzadko kiedy piętnujące się na licu człowieka. Jakkolwiek podpity,
hrabia spostrzegł zmianę w obli- czu żony; zostawił ją we łzach, w konv/ulsyjnej rozpaczy, w
trwodze, znajdował jaśniejącą pokojem.

— Hę! hę! — odezwał się — a co? kazałaś Stasiowi dać te pieniądze? co? Widzę po twarzy,

żeś spokojna? Albo możeś się zdecydowała? I w istocie! masz rozum, Julciu, bo to romanse
wszystko, te uczucia, uczucia szlachetności etc., etc. To romanse! Przede wszystkim interesa!

— Ale przed interesami sumienie, hrabio — odparła dumnie Julia.

— Ano, to dajże radę — rzekł hrabia — ze swoim sumieniem. A kiedy nie ma rady?

— Oddalisz Żylkiewicza, a ja wszystko biorę na siebie!

— Naposiedli się, widzę, na tego gałgana Żylkiewicza dlatego, że ja go lubię. Ale co ty

chcesz, to dobry wcale człowiek.

— Który ci śmiał dziś rano doradzać taki krok!

— A co! pokazał, że ma głowę! hę?

— Pokazał, kim jest. Oddalisz go, hrabio, a ja wszystko biorę na siebie, oddasz mi swoje

interesa.

— Komu?

— Mnie.

— Co bo żartujesz? A tyż z nimi co robić będziesz? To trudniejsze od Liszta Fantazji do

wygrania...

W tej chwili, nadesłany przez Stasia, wszedł pan Prądnicki.

Był to już niemłody, siwiejący człowiek, słusznego wzrostu, szlachetnej fizjognomii;

wyniosłe jego czoło okazywało myślącą głowę, piękne rysy twarzy, charakter prawy, a cera świeża
i młoda jak u dziecięcia, życie skromne i spokojne.

— Oto list pana Stanisława.

Hrabina prosiła go siedzieć, powiedziała mu po cichu słów kilka i prosiła do swego pokoju.

— Ja zaraz powracam — odezwała się do hrabiego.

Hrabia, dopalając cygaro, drzemał na kanapie rozparty. Wszedł Żylkiewicz.

— A co, jaśnie wielmożny grafie, będzie co z tego?

— Hę? A! zobaczymy! Ale co ty zrobił, Żylesiu, wszystkim, że ciebie tak nie lubią?

— Mnie? — i cofnął się plenipotent, obejrzawszy dokoła. — Mnie? A toż kto?

— A i hrabina, i ten, ten... a I wiesz, mój przyjaciel, ten, co to dwa tysiące...

— Pan Stanisław? — rzekł zdumiony Żylkiewicz, spuszczając nosa i szukając, co by

powiedzieć.

— A i książę D. mnie przestrzegał, że ty kradniesz jakoby? — dodał hrabia.

Żylkiewicz ręce załamał.

— Kto? ja? ja? Jaśnie wielmożny grafie! mnie sił i słów brakuje, żeby odpowiedzieć na te

kalumnie! To zgroza! Otoż to za dziesięć lat pracy, za moje zgryzoty, pot czoła i znój (zaczął
popłakiwać).

— O! jaki ty to czuły, Żylesiu — rzekł hrabia. — A to głupstwo wszystko. Czy ty myślisz,

że ja dawno sam nie wiem, że ty kradniesz?

— Jaśnie wielmożny grafie! — zawołał Żylkiewicz czerwieniąc się, jąkając, krztusząc,

piszcząc i nie wiedząc, co począć.

— E! cicho bo, Żylesiu! każdy z was kradnie, ale musiałeś przebrać miarkę, kiedy na ciebie

wszyscy krzyczą. Trzeba, żebyś tam zdał papiery, rachunki i pieniądze, bo to oni tam jakąś radę.
dadzą tym interesom, moja żona z panem Stanisławem.

— Ten pan, pan wie, co to jest ta jego przyjaźń dla jaśnie wielmożnego grafa? — zawołał

Żylkiewicz — pan wie?

— Cicho byś był, Żylesiu, ja wszystko wiem, wszak ja wiedziałem, że kradniesz, a nicem ci

nie mówił Więc zdasz papiery i rachunki, komu tam powiedzą.

— Bardzo dobrze, bardzo dobrze! ja sam tego chcę! Po takiej potwarzy ja tu pozostać nie

mogę. Pan graf rób, co chcesz, ja go ostrzegam, to kajdany się na niego kują. Oni chcą wziąć
wszystko w swoje ręce, a panu nic nie zostawić. Ja dla jaśnie wielmożnego grafa nagotowałem już
te trzy tysiące rubli...

— Już nagotowałeś? w papierach?

— W biletach! Oto są — rzekł, podając kopertę, Żylkiewicz.

— Chwała Bogu — zawołał hrabia, chowając do kieszeni. — A teraz bądź zdrów, Żylesiu,

i...

— Jaśnie wielmożny graf każesz mi pozostać?

— A, zobaczemy! ot, zaraz moja żona nadejdzie, pomówimy. Ja cię taki lubię, Żylesiu, choć

ja wiem, że ty trochę kradniesz. A z Żydem skończyłeś?

— Dopiero jutro termin.

— Aa!

Weszła hrabina z panem Prądnickim.

— Pan Żylkiewicz zda papiery, rachunki i kasę panu Prądnickiemu — rzekła stanowczo — i

to natychmiast.

Żylkiewicz spojrzał na hrabiego, który się szydersko uśmiechał, mówiąc po cichu:

— Jak mi się udało chwycić jeszcze te trzy tysiące rubli. A, mają wszyscy chwytać, niechże

i ja skorzystam.

— Taka jest wola hrabiego — dodała Julia.

— Taka jest wola hrabiego — powtórzył hrabia. — Aha!

Żylkiewicz osłupiał.

— Proszę jaśnie wielmożnego grafa o te trzy tysiące rubli, którem mu oddał w tej chwili,

potrzebne do rachunku — bąknął cicho.

— Mogą się rachować w mojej kieszeni — odpowiedział i wyszedł.

Pan Prądnicki wyszedł natychmiast z Żylkiewiczem, a Julia pospieszyła za hrabią.

— Cóż, Julciu, myślisz z interesami? — spytał po chwili.

— Długi płacę wszystkie i biorę na imię moje, rząd majątków odbieram na siebie.

— A pieniądze daje Staś? co? — spytał hrabia, leżąc na kanapie. — Jak to dobrze mieć

przyjaciół! — dodał z uśmiechem, poglądając na żonę.

Julia zadrżała, spuściła oczy, nie wiedziała, co powiedzieć; wyjęła list odebrany z woreczka

i podała go mężowi. On go przebiegł oczyma i z podziwienia osłupiał, potem porwał się z kanapy
prędko.

— Wyśmienicie, kochanie moje! A! co za szczęście! — zawołał. — Jesteśmy znowu

bogaci! Jutro obiad na sto osób i szampana w bród, kupuję kamienicę w Warszawie, przenosim się
na mieszkanie do stolicy. Jem co dzień u Marego.

Julia nie mogła wstrzymać tego potoku słów, który się wylał w pierwszym zachwycie z ust

hrabiego.

— Powoli — odezwała się na koniec — to, co mamy, jest teraz moje.

— Hę?

— I nic z twoich projektów, hrabio.

— Hę? a ja?

— Będziemy żyć skromnie, oszczędnie i nie zaciągać więcej długów. Dzisiejszy ranek

otworzył mi oczy. Nie chcę więcej tak drogo okupujących się rozkoszy.

— A mnie to myślisz z kwitkiem wyprawić? — spytał hrabia.

— Będę się starać, żeby ci na niczym nie brakło i żebyś nie postrzegł odmiany, jaka zajść

musi w domu, koło nas.

Hrabia się głośno rozśmiał.

— I myślisz, że ja dozwolę na to, co ty zechcesz? że...

Julia odwróciła się pogardliwie od niego i przeszła do swego pokoju.

Hrabia pomyślał: „Nie ma co żartować, ma mnie w ręku! Ale jak mnie zechce zasadzić na

kartofle i piwo? hę? Tymczasem zaśnijmy, bo o szóstej obiad proszony."

Gdy hrabia zasypiał, Prądnicki zajmował się czynnie obejrzeniem ogólnym interesów

hrabiego i obrachowaniem pana Żylkiewicza. Okazały się w ścisłej rachubie nadużycia bardzo
wielkie! kradzieże widoczne i namacać się dające. Stan majątku był opłakany, ale kapitałami Julii,
które w tej chwili tak dziwacznym trafem spadły jakby z nieba, można było znieść prawie
wszystkie ciężary i oczyścić się. Należało tylko nadal zapobiec, aby hrabia długów nie robił, a Prąd-
nicki wpadł na myśl założenia całych dóbr w banku, zostawując kapitały hrabiny swobodne. Tym

sposobem odłużyć nie mógł dziedzic, a Julia swoją własność utrzymywała przy sobie, małą tylko
sumę zmuszona będąc dołożyć na długi mężowskie.

Całą noc i następny dzień trwały narady, obrachunki, przeglądanie papierów. Hrabia

tymczasem bawił się; hrabina nawet zdecydowała się pojechać na wieczór, bo Staś miał być na nim.
Jednemu Żylkiewiczowi nie było spokoju! Potniał, nieszczęśliwy, w obrotach nieustannych; nigdy
on się tak ścisłych rachunków nie spodziewał, bo znając hrabiego, że nigdy nie zajrzał w nic i o
niczym słyszeć nie chciał; wiedząc, jak nałogowie trzymał się ludzi, był pewien, że się wieki przy
plenipotencji generalnej pozostanie. Nagła zmiana zastała go zupełnie nie przygotowanym, plątał
się co chwila, jedne papiery zbijały drugie, notatki świadczyły przeciw sobie, regestra się nie
godziły. Prądnicki zaś był nieubłagany i na wszystkie wzmianki Żylkiewicza o zakryciu czego i
utajeniu odpowiadał tylko wzrokiem surowej wzgardy. Żylkiewicz postrzegł poniewczasie, że z
narachowanych na hrabi sześćdziesięciu tysięcy pozostanie mu dopłacić jeszcze od siebie. Blady,
zrozpaczony, stracił przytomność, zaczął się mięszać i do reszty wydał się ze wszystkim.

ROZDZIAŁ PIĄTY W KIJOWIE

Traktem ku Kijowu ostatnich dni miesiąca stycznia sunęły się mnóstwo sanek różnego

kształtu, wielkości i barwy, począwszy od łubianych aż do karet wykwintnych. Z jednych
wyglądały obmarzłe twarze szlachty, z drugich zakwefione główki pań i panienek. Sanie mijały się,
przeganiały, wyglądali jedni za drugimi, uśmiechali się. Szlachcic żartował z karety, panienki
żartowały z szlachcica — e sempre bene.

Pomiędzy tymi sankami były jedne, w których Staś siedział z Augustem. Jechał on dla

poznania dawnej stolicy Rusi, Kijowa, dla zobaczenia z drugiej, odmiennej strony tego, co to u nas
nazywają kontraktami, zapewne dlatego, że się na nich nie zawierają żadne prawie kontrakty.

Poranek był chłodny, gdy wyjechali z Dubna. August namówił Stasia na tę podróż w

nadziei, że ona go rozerwie, coraz to bardziej lękał się o siostrzeńca, który okazywał tak silne
przywiązanie do Julii, takie dla niej poświęcenie wszystkiego, takie zaprzedanie się niewolnicze,
jak gdyby miał z nią na zawsze los swój połączyć. August bał się rozwodu, któren dwakroć już
wyszedł z ust Stasia i kręcił mu się po głowie; lękał się ożenienia, które nie bez przyczyny za
niedorzeczne uważał, nie mogąc pojąć takiego związku bez nadziei trwałości przywiązania, co
wedle niego groziło co chwila zupełnym ostygnieniem. „Ona — mówił w duchu — dwa razy
starsza od niego prawie; teraz, póki ten związek ma smak zakazanego owocu, przywiązanie się
utrzymuje, ale niech się pobiorą, ona może zostanie przy swojej miłości, on ostygnie, będzie nie-
szczęśliwym. A któż zaręczy, że Julia będzie mu nawet wierną, ona, co tyle już miłości i
kochanków przeżyła."

Staś dał się wziąć i wieźć do Kijowa w części dlatego, że chciał widzieć i poznać kraj dla

niego nowy, w części dla interesu hrabiny, który miał ułatwić w Żytomierzu. Przejechali Ostróg,
który nawet w zimie tak jest piękny i zastanawia ruinami tylu gmachów, spojrzeli na Collegium, na
mury zamku i cerkwi troickiej; minęli Korzec, drugą ruinę, z swym zamkiem nad wodą,
wyglądającym z pośrodka zdziczałych drzew, z kościołem, ruiną i wałami, co niegdyś miasto
otaczały; zastanowili się w Zwiahlu nad malowniczym brzegiem Słuczy, co się przedziera przez
skały, gdzie także dawnego grodu sterczą ruiny, i zapuścili się w lasy ku Żytomierzowi, lasy
smutnie jednostajne.

W Żytomierzu przebawili dzień jeden i jak wszystkim podobno, nie podobało się im to

miasto. Trzeba być w lecie, widzieć brzegi Teterowa, aby się rozmiłować w Żytomierzu dla jego
położenia, trzeba poszukać mogił z czasów wojen Gedeminowych, aby serce zadrgnęło na widok
tego miasta, które wewnątrz niczym się nie odznacza. Rynek ze swymi starymi, walącymi się
domostwy, kościół Bernardynów z tą przestraszającą postacią śmierci na murze od ulicy stojącą —
dziwaczne są, ale nie zastanawiają niczym. Żytomierz jeszcze zupełnie polskie miasto. A wiecie, co
miasto każde polskim czyni? Żydzi. Jak już zabraknie Żydów, wjeżdżamy w kraj obcy zupełnie i
czujemy, nawykli do ich przytomności, do ich posługi, jakby nam czegoś nie stawało.

Za Żytomierzem kraj się odmienia, trakt pocztowy mniej porządny, stacje coraz gorzej

utrzymane; im dalej jedziesz, tym gorzej a gorzej. Korzystając z kontraktowej pory, Żydzi, którzy
pomimo najsroższych. ukazów siedzą wszędzie po stacjach pocztowych, zdzierają podróżnych w
najniemiłosierniejszy sposób. Nigdzie nie ma koni za zwykłą opłatę, wszędzie ich się potrzeba
dokupywać niesłychaną ceną. Nie pomoże kłótnia, spór, groźba, nic prócz pieniędzy. Podróżni,
łupieni jak się podoba, zastanawiam na każdej stacji, wloką się, przeklinając pocztę w ogólności, a
w szczególności policję ziemską, która na to nie patrzy wcale, co do niej należy. Od Radomyśla już,
niepozornej powiatowej mieściny, poczynają się niesłychane weksacje i okupiania się podróżnych i
co dalej, to gorzej a gorzej — konie coraz gorsze, opłata coraz arbitralniejsza — kraj się odmienia.

To step goły i smutny, to lasy sosnowe cherlające i niedorosłe, to wioski z zielonymi dachami
cerkwi się pokazują. Na ostatniej stacji przed Kijowem wzgórze przerżnięte drogą zapowiada góry,
na których zbudowany Kijów.

Ranek był, gdy podróżni nasi ujrzeli naprzód wieżę Ławry Pieczerskiej wysoko sięgającą w

niebiosa, potem złocone, zielone, pstre, błyszczące kopuły różnych kształtów i wielkości
niezliczonych cerkwi kijowskich. August z daleka ukazywał znaczniejsze Stasiowi: Sofijski sobór,
cerkiew Św. Andrzeja, Mikołaja, Michała... Podjeżdżali, a jeszcze miasta widać nie było, tylko
ukazywały się i chowały za góry na przemiany jasne kopuły cerkiew. Widok, jeszcze niekompletny,
już był zachwycający i zapowiadający godnie prześliczny Kijów. Nareszcie przebyli rogatkę,
okrążyli Michajłowski monaster z malowanymi mury, pstrą wieżą, dzwonnicą, zielonymi dachy i
na prawo wspaniała, pełna prostoty budowa katolickiego kościoła uderzyła ich oczy. Jakkolwiek
architekturze tej świątyni wiele zarzucić by można — mianowicie w górnych częściach gmachu
niesmakownie przyczepionych — kościół wszakże przepysznie się wydaje z swoją prostotą, w
szarożółtej sukience z popielatym dachem, przy tych cerkwiach błyszczących, jasnych, kolorowych
jak obrazki, złoconych, upstrzonych. Za nim wyciąga się w górę, przecięte drzewy, z szeroką ulicą,
gęstymi, piętrzącymi się domy, gmachami i cerkwiami — Pieczerskie, drugie miasto po Padole, a
raczej jedyne miasto w ciągu roku, bo Padół żyje tylko w czasie kontraktów. Na prawo Stary
Kijów, owa sławna ruina Bramy Złotej, w głębokim rozdole poczepiane maleńkie domki, dalej w
dolinie także Kreszczatyk, w oddaleniu kopuły sofijskiego soboru, pamiętnego swą mozaiką i
Jarosława gro- bem. Na lewo, naprzeciw Pieczerskiego, śronem pokryte, w bieli ubrane drzewa
carskiego ogrodu się kołyszą.

Koło katolickiego kościoła droga się spuszcza w dół i nagle widok się zmienia, wszystko

znika sprzed oczów, jesteśmy w ulicy pełnej wrzawy i ruchu. Mnóstwo sanek krzyżuje się w
rozmaitych kierunkach, sanek jedne od drugich piękniejszych, odartych, paro-i jednokonnych; stoją
żandarmi na koniach, lud pieszy krąży. Nie ujrzysz tu już Żyda, nie ma go albo jeśli jest nawet, to w
stanie podróżnego i przybysza. Żydzi jednak opowiadają wzdychając, że mieli tu niegdyś szkołę i
żyli sobie swobodnie.

Uliczna ludność cale inna, a pierwiastek militarny głównie w niej przebija, różnego rodzaju

mundury suną się ci pod oczyma, kupcy, roznoszący czaj z samowarem na plecach, zbitień zwany
ruski, mieszczki w wysokich kokosznikach, mnisi w czarnych kołpakach i czarnych sukniach —
oto ludność uliczna, na której tle tu i ówdzie akademicki pokazuje się mundur, kapelusz stosowany
i szpada. Droga na Padół zawraca się pod teatrzykiem na lewo, okrąża chwilę głęboki parów, z
którego sterczy pomnik pierwszego chrztu na Rusi z błyszczącym krzyżem na wierzchu, i szeroką
ulicą już jesteś na Padole. Tu największy ruch, wrzawa i życie. Na prawo, na lewo sklepy a sklepy,
sklepy pod szatrami, na rynku, sklepy w domach, sklepy w ulicy, szyldy bezustanne — cóż dopiero,
gdy staniesz koło kontraktowej sali, okrążonej cisnącymi się do niej sklepami. Tu handel i towary
cisną ci się pod boki ze wszystkich stron. Na prawo dwie księgarnie, magazyn angielski,
Schaffnagel z Berdyczowa okrzyczany drożyzną swych towarów, składy klejnotów, sreber, win,
galanterii, magazyny mód itd., itd. A tuż zaraz obok tych przyjezdnych gości, co płacą tysiącami
rubli za najęte na miesiąc mieszkanie, ruskie ławki z wyrobami krajowymi, co jakby się nie lękały
współzawodnictwa, nie ustępują z miejsca.

Sklepy korzenne, składy owych sławnych konfitur kijowskich, wyrobów żelaznych,

porcelany, szkła, to- warów bławatnych itd., itd. Na lewo stoliki wekslarzy, szatry przybyłych
kupców ruskich i cerkwie wszędzie; w prawo, w lewo, nad głowami twymi, gdzie się obrócisz,
gdzie spojrzysz, kopuły coraz nowych cerkwi, których nazwisk nikt nie wie, nie pamięta. Jedne
mniejsze, drugie baniaste, wielkie, złocone, zielone, w gwiazdy rzucane, niebieskie, srebrzyste, ze
strzałami, bez strzał, jeżą się niezliczonymi krzyżami.

Podróżni nasi stanęli na Padole, niedaleko rzeki, w jednym z tych domków, co wybiegły nad

sam brzeg Dnieprowy. Mieszkanie przez nich zajęte niczym się nie odznaczało, prócz — jak
wszystkie mieszkania mieszczan kijowskich — zawieszonymi w kącie najwydatniejszym izby
„ikonami", obrazami świętych patronów. Znajdziesz ich w każdym, nawet najwytworniejszym
pokoju ruskiego, któren, wyjeżdżając w drogę, przybija swych opiekunów nawet do powózki, co

jego towar dźwiga. Ikony, na których mało co znać malowania, różnej są wartości i kształtów,
większa ich część pokryta blachą srebrną, brązową i złocistą. Przed nimi wisi lampa zagasła. W tym
zwyczaju jest, wedle mnie, coś bardzo poetycznego, człowiek zawsze się czuje w obliczu Boga,
świętości, zawsze widzi opiekę nad sobą. Najwięcej ikonów wyobraża Chrystusa Pana,
Bogarodzicę i św. Mikołaja. Wnętrza domów są schludne i czyste — często niesmakownie
upstrzone i ozdobne aż do zbytku. Wszystkie kolory świata zbiegają się na ścianach, podłogach i
suficie; figurki woskowe, robione kwiatki i różne cacka niezgrabne zdobią wnętrza dubeltowych
okien, posypane piaskiem lub solą. Nie wiem, gdzie się podziewają na czas kontraktowy właściciele
tych wszystkich mieszkań, które są do najęcia; to pewna, że albo cały rok bardzo im obszernie być
musi, albo przez ten czas bardzo ciasno.

Mieszczanina kijowskiego prawie nie widać w czasie kontraktów, ginie on w

przewyższającym tłumie przybyłych; ale za to, gdy wszyscy odjechali, co za pustynia ten ożywiony
wprzódy Padół, jak smutnie obumiera miasto, jak znać na nim, że ludność nie odpowiadała
obszemości; jak szeroko i wygodnie mieszczaninowi, który przed chwilą nie wiedział, co z sobą
zrobić i w jaki kątek przed tym napływem się schować.

Na Padół zbiega się całe życie Kijowa w czasie kontraktów, sercem Padołu jest sala

kontraktowa, ciemna, wielka, kolumnami otoczona sala, zawieszona, zarzucona, nabita sklepami,
sklepikami, które zasłaniają okna, maskują drzwi, utrudniają przejście. Trudno się W niej we dnie
nawet rozpoznać, cóż dopiero towary! U wejścia jeszcze masz sklepy, całe wschody wiodące na
górę uwieszone obrazkami i tak aż do drugiej sali, koncertowej, w której Włoch znowu przyczepił
jeszcze swój zbiór sztychów, nieodmiennie odznaczający się zawsze Vernetowskimi Napoleonami i
pięciu wizerunkami świętych.

Czego tu dostać nie można, nie wychodząc z sali, począwszy od majątku aż do trzewików

za dwa złote, dywanów za dwieście dukatów, a kuksa darmo! A jak ci się uśmiechają, wdzięczą,
przymilają kupcy, wodząc za tobą okiem, w którym jedno zawsze wyryte pytanie:

— Czy pan nic nie kupujesz? mógłżebyś nic nie kupić?

Jak te towary poukładane, aby nęciły oko, aby wzbudziły ciekawość, jak powystawiane,

poprzyczepiane, powiązane jedne na drugie... Z początku rozeznać nic nie możesz, zaostrza się
ciekawość, wymawiasz sobie, że nie poznałeś, co to, zastanawiasz się, patrzysz... Już kupiec
wygrał, boś stanął i wlepił oczy. Aż oto zwracasz wejrzenie na coś. Zdałoby się! Ładne bardzo.
Spytajmy o cenę. Drugi raz wygrał kupiec. Teraz rozwija się w całym blasku jego talent. Z jaką to
grzecznością, uprzedzeniem, z jakim wytwornym gestem podaje ci przedmiot żądany, jak najlepszą
jego stronę umie wskazać, jak wynosi przymioty, ozdobność, trwałość i niską nade wszystko cenę.
Z pełną głową cudownego utworu, napatrzywszy się na jego wdzięki, mimowolnie powiadasz
sobie, że to bardzo tanio; nie zważasz na to, że się na nic nie przyda — ale jak tanio! Trzecia
wygrana. Targujesz się trochę — kupiec jest tak bezinteresowny, że odstępuje ci wiele, odstępuje
jedynie powodowany najczulszą skłonnością ku tobie, którego ma szczęście pierwszy raz oglądać,
chce ci usłużyć, chce sobie twoją łaskę zaskarbić, chce zrobić znajomość. Jak tu się nie rozczulić...
Czwarta wygrana — sięgasz do kieszeni, płacisz. Spójrz, z jaką troskliwością pakuje i zawija, jak
bacznie opasuje sznurkiem, jak się poci, abyś w całości twoje kupno odwiózł do domu. Piąta
wygrana — zyskał twoje pieniądze i serce w dodatku. Tyś kupił niepotrzebną rzecz i oszukałeś się
na cenie. I powiecie teraz, że to nie sztuka być kupcem! Cóż dopiero, gdy kupiec umie po
francusku, gdy ma cywilizowanego eleganta paryskiego postawę, gdy jest młody i ładny, a do tej
nieszczęsnej próżności kobiecej przemówi głosem pół serdecznym, na pół szyderskim! Gdy piękna
pani zlęknie się, aby jej nie wziął za parafiankę! W handlu wszystko się płaci, wychowanie, mina,
język, suknia i uśmiech umiejętny.

W Kijowie prędko August znalazł znajomość dla Stasia i siebie; kilku sąsiadów przybyłych

na kontrakty z pilną potrzebą zakupienia bakalij, po które przybiegli pocztą o mil czterdzieści,
wprowadzili ich do domów znaczniejszych. Im kto z dalszych stron przybywa, tym milej bywa
przyjęty; zdaje się, że każdy stoi o honor swej okolicy, swego kraju i wysila się na ugoszczenie
cudzoziemca. Ukraińscy obywatele, których największa liczba przybywa na kontrakty, są z tego
względu wzorem dla innych. Gościnność ich uprzedzająca, miła. Po większej części są to ludzie

dostatni, żyjący wytwornie, rozumiejący życie i nie samym tylko ciałem i nasyceniem jego
pojmujący żywot człowieka. Na Ukrainie czytają wiele, zajmują się literaturą, interesują jej
postępami — tu najzdrowsze o stanie teraźniejszym posłyszysz zdanie, o potrzebach przyszłych,
księgarze nasi najznaczniejszy debit mają na kontraktach (jeśli tak nie jest, niech Zawadzki
zaprotestuje w nocie). Kontrakty wileńskie świętojerskie nie dorównają w tym względzie
kijowskim, na których jeśli się wiele sprzedaje konfitur suchych, to przynajmniej drugie tyle
książek. Na domach przybyłych do Kijowa nie znać, że chwilowo tylko rozbiły - namioty w
mieście, są one jakby dawno i najlepiej urządzone — każdy przywozi z sobą wszystko i nie znać
wcale ani w wytworze, ani w wygodzie, że te przybory na saniach tylko co przyjechały i zaraz
odjadą. Zamożność dozwala ukraińskim obywatelom pamiętać o sobie nawet w podróży i tej
kilkodniowej gościnie. Cały czas kontraktowy upływa na zabawach, wieczorach muzykalnych,
małej grze, i to wista tylko, czytaniach, rozmowach literackich itp.

Ci, co robią interesa nawet, mają swobodne wieczory na koncerta, teatr, przyjacielską

zabawę. A wiecie, co to przyjacielska zabawa, tak bez ceremonii, bez fraków, z cygarami w ustach,
nad herbatą, kieliszkiem wina — gdzie się mówi, co ślina przyniesie do ust i czyrn myśl w głowie
zaszumi? Juściż, wiecie. Bo co te wieczory, gdzie wszyscy siedzą wyprostowani, z kapeluszami
między nogami i ziewają w duszy. To są wieczory nieprzyjacielskie.

Staś wpłynął w towarzystwa, zaczął biegać, jeździć, bawić się i trochę swego smutku,

swojej poważnej młodzieńczej miłości (im młodsza miłość, tym poważniejsza) posiał po ulicach,
rozrzucił po salonach. August, widząc go wracającego późno w noc z piosenką w ustach i dwoma
najmniej kieliszkami szampańskiego w głowie, bardzo był rad, że go zawiózł do Kijowa.

— Jutro — rzekł — zbieramy się w kilka osób dla widzenia miasta i jego pamiątek,

osobliwości, Staś z nami!

— A naturalnie! — odpowiedział Staś. Nazajutrz tedy rano udali się naprzód do Złotej

Bramy. Prócz myśli i wspomnienia, jakie przywodziła ta ruina, nic w niej szczególnego nie

znaleźli. Stamtąd weszli do Sofijskiego soboru, zbudowanego na wzór podobno Sofijskiego
kościoła w Konstantynopolu. Ale co za różnica kopii od oryginału! Rozmiary budowy, smak, jej,
materiały same jak odmienne. Mozaika tylko kopuły, ze swymi olbrzymimi, pełnymi jakiejś
przerażającej powagi postaciami, zastanawia. Tyle to wieków przeszło od czasu, jak misterny
kunsztmistrz ją ułożył, tak wyblakła, a jednak tak piękna, tak nade wszystko charakterystyczna.

Obok, w pustej kapliczce, marmurowy biały grób Jarosława, a nad nim olbrzymi portret

jego, zakopcony, z którego tylko twarz dzika wygląda.

Rozłamane i nadpsute deski grobowe, z ozdób swych i roboty widocznie bardzo starożytne.

Nieforemnie tylko dość połączone i szkoda, że ten sarkofag tak kształt swój pierwotny utracił.

Cerkiew Sofijska ma oddzielny swój charakter, którym się od innych kijowskich odznacza,

nadają go jej owe galerie przypominające konstantynopolitańską Agia Sophia i większa ilość
światła wpadającego oknami.

Przechodząc mimo Michałowskiej cerkwi, wstąpili do niej, ciekawi, dla zwiedzenia grobu

świętej Barbary i przypatrzenia się misternym wyrzynaniom na drzewie, niekiedy zadziwiającym
delikatnością. Grób świętej znajduje się w oddzielnej wspaniałej i pełnej złoceń i brązu kaplicy,
bogatej, jak wszystkie cerkwie kijowskie, poważnej, ale smutnej. Rodzaj trumny spoczywa na
podwyższeniu, pod baldachimem, a koło niej nieustannie pobożni pielgrzymi palą ofiarne świeczki.

Ale nade wszystko każdego przybywającego do Kijowa zajmują jego sławne pieczary, o

których dawniej, przed Herbiniusem, i on, i po nim jeszcze, tyle bajek cudownych napletli ci, co je
widzieli i co ich nie widzieli. Przebywszy całe Pieczerskie, tylą pięknymi odznaczające się
gmachami, wyjechali ku twierdzy, w środku której złocistymi kopułami świeci Ławra, ta Jeruzalem
Rusi, do której od wieków pobożnych tylu ciągnie pielgrzymów, aby ucałować nogi świętym w niej
spoczywającym. Wysoka wieża-dzwonnica już z dala oznajmuje Ławrę. Jest ona widocznie bardzo
świeżą stosunkowo, ale dosyć pięknych kształtów budową. Wchodzi się na dziedziniec obszerny,
otoczony gmachami, napełniony czerncami; spostrzegamy front dziwacznie ozdobny, a piękny
cerkwi, do której wejście w zagłębieniu, ozdobnymi malowaniami zewnątrz po ścianach na
ogromnych blachach przybitymi, ukazuje się. Co mianowicie wedle nas odznacza cerkwie tutejsze,

to sposób ich zdobienia zewnątrz, wewnątrz i kopuły. Kopuły te, jakkolwiek niskie, nieco różnego
od bizantyjskich minaretów kształtu, mają w sobie coś bizantyjskiego, nagromadzenie ich,
skupienie i rozmaita wielkość uderza więcej niż wewnątrz architektura, nie mająca nic nadzwyczaj
udzielnego, pomimo zdania wielu, co ją mają za charakterystyczną. Świetne, a może aż nadto
błyskotliwe zewnątrz ozdoby, na które składają się wszystkie barwy tęczy, srebro i złoto, coś także
mają wschodniego... A też postacie świętych, pełne smutnego, poważnego, jednostajnego wyrazu,
długie, blade, cienkie, wyprostowane, nie sąż wybitną właściwością cerkwi, nie przypominająż
żywo bizantyjskiej szkoły? Nawet nowe tego rodzaju utwory noszą dawny charakter. Niektóre
postacie świętych jakąś rezygnacją łagodną, jakąś odrętwiałością przy życiu uderzają. Są to święci i
wyraz ich oblicza świętych zwiastuje, bo na nim nie ma ziemskiego uczucia, ziemskiej namiętności,
nawet wspomnień i śladów ziemskiego żywota i cierpienia.

Wewnątrz Ławra jest tajemnicza, wspaniała, a smutna. Całe prawie ściany jej i przegrody

okrywają złocenia, złocenia na kopule, złocenia we drzwiach, złoto wszędzie. Na przodzie w głębi
jaśnieje kołem ogromny cudowny obraz Bogarodzicy, który się na sznurach zniża i podnosi. Dokoła
na podwyższeniach ciała świętych leżą w trumnach bogatych, otwartych, a do nich cisną się ze
świeczkami, ofiarami i modlitwą pielgrzymi pobożni, całując naprzód ziemię, potem nogi i ręce
świętego.

W ciemnej świątyni, całkiem prawie wyzłoconej, a poczerniałej od czasu i dymu kadzideł i

świec, te stojące wszędzie trumny pomnażają jeszcze uczucie religijnego przestrachu, trwogi,
uczucie niepojęte uszanowania. Ze wszystkich stron leżą święci i śpią snem błogosławionych,
spokojnym, nieprzerwanym, czczonym. U stop ich to mnich czarny, to mniszka, to wieśniak, to
stary żołnierz odstawny klęczy, przylepiwszy cieniuchną świeczkę ofiarną do trumny. Wśród
ciemności jaśnieją te światełka jak gwiazdki, a z posępnej ciszy, przerywanej tylko cichym po
suknie stąpaniem, nagle powstający głos przeciągły śpiewu pobożnego dreszczem przejmuje. Na
lewo cerkwi na murze czarnym są portrety kilku hetmanów kozackich, ciemne jak przeszłość
postacie, nieżywe jak ona dotąd, poważne i straszne. Z ogromnych opon wyglądają twarze wąsate,
oczy czarne, nieruchome i blade lica. Ci hetmani są to stróże arki ruskiej.

Na lewo, zastawiony ołtarzem, który go całkiem zakrywa, jest dawny pomnik księcia

Konstantego Ostrogskiego, pomnik dochowany w całości i nie wiem dlaczego dziś niewidoczny *.
Zaledwie wciskając się pomiędzy ołtarzem, na którym spoczywają „moszcze" jednego świętego
zakonnika, a pomnikiem, dostrzec można lwów utrzymujących go i tablicy z napisem. Napis ten
zresztą dochował nam Kalnofojski.

Przeszedłszy długie galerie i dziedzińce Ławry, staje się u wejścia pieczary bliższej, przy

której jest bogata kaplica. Tu pielgrzymi kupują świece, zapalają je u lampy. Zakonnik starszy
błogosławi klęczącego przed nim mnicha, który ze świeczką w ręku poprzedza długi szereg
ciekawych i pobożnych, otwiera żelazne drzwi i wąską szyją spuszcza się w pieczarę.

Pieczary wykute są w zsiadłej żółtej i białej glinie, z półokrągłym sklepieniem, mało co

wyższe nad trzy łokcie, mało co szersze nad dwa; wysłane są kamieniem lub blachą, a po obu
bokach tego wąskiego, ciemnego korytarza, którego temperatura z zimie nawet jest bardzo
umiarkowana, ukazują się wgłębienia, w których na podstawach wywyższonych, w trumnach
odkrytych, przybrani w jedwabne suknie, pokryci oponami jedwabnymi spoczywają święci, dawni
tych pieczar mieszkańcy. Nad każdą trumną jest obrazek, ale te wszystkie do siebie podobne, jakby
rodzonych braci, nad każdą jest tabliczka z napisem imienia. Przewodniczący pochodowi zakonnik
zatrzymuje się przed każdym świętym, wymawia imię jego głośno i dodaje:

— Módl się do Boga za nami. Pobożni pielgrzymi całują przed każdym świętym

*. Wspomniane na nim bitwy i zwycięstwa hetmana żyją przecie na kartach dziejowych

(przyp. autora).

naprzód ziemię, potem stopy jego i ręce; po czym idą dalej. Czasami na prawo i lewo

ukazują się drzwi zaparte, wiodące do pieczar dalszych, których nikt nie zwiedza — głośne są
podania o rozciąganiu się ich po-pod Dniepr i dalej.

Pieczara to w dół zbiega, to się podnosi znowu, to rozłamuje na dwie i więcej gałęzie.

Spotyka się w niej cele maleńkie, „trapezy" (jadalnie, refektarze) i cerkwie podziemne, z

wyzłoconymi „ikonostasami", gorejącymi lampy. Niekiedy wskazuje mnich okienka, otwory cel, w
których żyli i pomarli święci „zatwornicy", zamknięci, co dobrowolnie zakopawszy się żywo w tym
grobie, w ciemności i samotności, o niebie tylko i wieczności marzyli. A! co to za czasy wiary
głębokiej być musiały, w których człowiek do takiego zaparcia się siebie był zdolny. Dziś, z
naszego stanowiska, tych świętych pustelników wkopujących się w ziemię, aby się od świata
oderwać, zaledwie pojąć można, ledwie wystawić sobie ich życie.

Pochód przez pieczary jest uroczystym i przejmującym, te groby zewsząd otaczające,

odkryte, to przejście wąskie, komórki ciasne, w których żyli mnichy, te cerkwie złociste
zjawiające się na zawrocie nagle i błyskające w ciemnościach — silne czynią wrażenie. W
pieczarach są groby jednego książęcia Ostrogskiego, jednej księżnej Połockiej, Nestora historyka i
kilku jeszcze znajomszych w historii ludzi.

Dalsza pieczara we wszystkim jest bliższej podobna; w niej się znajdują ciała zakonników

dobrowolnie zagrzebanych po ramiona w ziemię, których głowy okryte złotą lamą i czapeczkami
całują pobożni, kości olejem płynące, cerkwie podziemne itd.

Wychodząc na biały świat po tej przechadzce grobowej, człowiek swobodniej oddycha i z

zdumieniem ją jak sen dziwny przypomina. Nie opuśćmy pięknego podania:

W dzień Wielkiej Nocy zakonnicy schodzą do pieczar, do starszej swej zmarłej braci i przed

każdym świętym opowiadają wielką radość chrześcijańskiego świata:

— Chrystus zmartwychwstał.

Jednego poranku, gdy pochód wszedł w pieczarę oznajmić błogosławionym

zmartwychwstanie Pańskie, ozwały się z głębi podziemia głosy wszystkich „prepodobnych" i
„zatworników" i odpowiedziały jednym wielkim, potężnym okrzykiem:

— Prawdziwie zmartwychwstał!

Cudownie piękne podanie, które cytuje Herbinius.

W jednym miejscu na sklepieniu pieczary pokazują przechodzące przez nie korzenie

rosnącego na górze drzewa.

Z dalekich stron przybywają pobożni dla nawiedzenia pieczar i ucałowania świętych

„moszczy"; w całej Rusi wielkie jest dla nich poszanowanie i pielgrzymki ciągną z daleka, z głębi
Wielkorosji i Czerwonej Rusi, dla nawiedzenia zakonników.

Podobnych pieczar, chociaż nie zawierających w sobie grobów świętych i niczym nie

pamiętnych, wielka jest liczba na Wołyniu, Podolu, Ukrainie, Rosji i Czerwonej Rusi. Służyły one
po większej części za schronienie od najazdów tatarskich, a w niektórych nazwisko „prestołów"
dowodzi, że tam bywały i cerkwie podziemne, jak na przykład w pieczarze w Straczu na Rusi
Czerwonej. W innych po dziś dzień nagromadzone kości ludzi i bydląt przypominają straszny
dramat, jaki przed kilkuset laty w nich się odbywał.

Lecz dosyć o tym!

Staś z ciekawością przeszedł pieczary i wyniósł z nich niepojęte smętne uczucie,

zastanawiał się nad tymi ludźmi, co dla Boga wyrzec się tak umieli świata, współbraci i białego
dnia, i widoku człowieka, i piękniejszego stokroć widoku cudownego przyrodzenia.

„A! — pomyślał — jak wielkiego na to potrzeba było ducha, energii, jakiego nabożeństwa!

Niczym śmierć dobrowolna, śmierć prędka, choćby męczeńska, przy życiu dobrowolnych
„zatworników", co w zapartej zewsząd, rękoma własnymi wykopanej celi długie lata, nie
wychodząc z niej, żyli życiem bez światła, ruchu, rozmowy i ludzi! Wielkie to być musiały dusze
przed Bogiem, co sobie tak wystarczyć umiały i nie upaść na duchu. A jednego poranku starszy
zapukał w okienko, wezwał brata po imieniu i powtórzył wezwanie, na próżno. Podano mu chleb i
wodę ze dzbanem, nie wyciągnął ręki; nie było już brata, zasnął snem spokojnym, jak żył, sam
jeden, bez obrzędu pożegnania, bez łzy nad sobą. Ta śmierć to była druga śmierć, lżejsza, sroższą
zniósł w chwili, gdy się zaparł w więzieniu dobrowolnym, gdy pożegnał braci, gdy raz ostatni z
wierzchołka wzgórza klasztornego spoglądał na niebieski Dniepr ł dalekie obszary swej rodzinnej
ziemi."

Tak dumał Staś, wychodząc z drugiej pieczary. „I co za różnica świata żywego od zmarłego

— dodał — jak ogromna różnica nas od nich!"

Wtem August wziął go za rękę i pociągnął za sobą. Byli właśnie we wrotach Ławry, u

których stały kilka kobiet.

— Przedstawiam pani mojego siostrzeńca, pana Stanisława N.

Staś się obudził i ukłonił.

Przed nim średniego wieku kobieta stała z uśmiechającą się twarzą, przy niej młodziuchna,

wysmukła, lekka, piękna jak coś idealnego, z czarnymi oczyma, czarnymi długimi rzęsami
przyćmionymi, z smętkiem wyrytym na twarzy dziewica. Strój obu kobiet powiadał o ich
zamożności, sześciokonny u wrót stojący powóz, do którego siadać miały, zaświadczał o niej lepiej
jeszcze.

Kobiety, zaledwie kilka słów przemówiwszy, siadły do powozu, konie ruszyły i

pokłusowały na Pieczerskie.

— Kto to jest? — spytał Staś.

— Niedaleka z naszych stron sąsiadka, prezesowa.

— A ta druga?

— Widzę, żeś pomimo roztargnienia uważał i tę drugą — rzekł August. — Jest to piękna (o

tym zdaje się nie potrzeba przestrzegać) panna Natalia, jej siostrzenica.

— Cudownie piękna — odrzekł Staś — ma coś w wyrazie twarzy dziwnie idealnego,

rzekłbyś, że to obraz ożywiony, na którym malarz się wysilał dla stworzenia jakiejś niebywałej na
ziemi sylfidy.

— Będziemy u prezesowej wieczorem...

— O! najchętniej — odpowiedział Staś prędko — rad bym widzieć z bliska tę pannę

Natalię; lękam się tylko, aby uroku, jaki jej twarz wywiera, nie rozbiła rozmowa. Może by lepiej,
żeby tylko patrząc, ust nie otwierała.

— Nie bój się — z uśmiechem rzekł August — otwarcie ust podwoi urok. Całkiem to

idealna istota, co spaść musiała z niebios z którymś deszczem wiosennym, zsunąć się po tęczy lub
spłynąć w obłoku białym. Twarz jej i oczy nie kłamią, nie zawiodą. Może też nadto jest idealna,
nadto egzaltowana, za mało dotyka się ziemi, nadto spogląda w niebo.

— Wprawiasz mnie w niewymowną ciekawość — mówił Staś, ożywiając się. — Ale może

żartujesz tylko, wujaszku...

— Ja nigdy nie żartuję.

— Czemużeś mi wprzódy o tej sylfidzie nic nie mówił?

— Dlaczegoż ci ją miałem oznajmiać?

Staś nie umiał się wytłumaczyć i zamilkł. Uważał tylko August, że niespokojnie wyglądał

wieczora i kilka razy wznawiał rozmowę o Natalii, wypytując o szczegóły tyczące się jej, jej
przeszłości, stosunki, położenie w świecie itd.

— Natalia — mówił August — jest od dawna sierotą; ta okoliczność wpływać musiała na

wyegzaltowanie jej. Nieszczęśliwi są zwykle egzaltowani, szczęśliwi zimni i szydercy. Z czcią
religijną wspomina matkę, której pieszczoty zaledwie pamięta, ojca, co ją odumarł dziecięciem i
błogosławił na śmiertelnym łożu. Późniejsze jej wychowanie dokończyło, co poczęła natura i
okoliczności. Natalia wychowywała się na wsi, nie w mieście; kobiety, co z młodu rzucone są w
odmęt wielkiego miasta, choć oddzielone od niego murami swej pensji, choć tylko oknem patrzą na
wrzawę, zgiełk i obojętne krzątanie się miejskiego świata, tracą uczucie poetyczne, nie mogą być
egzaltowane. Chłód miejski chwyta je mimowolnie za serce, złe myśli jak wyziewy kałuży
miejskich padają na umysł i trują go. Insze całkiem wychowanie na wsi; tu samotność, przyrodzenie
strojne a milczące, wdzięki jego tak rozmaite, a tak zastanawiające, niepokoją, podnoszą, egzaltują
duszę. W mieście życie jest przytomne, otacza, obwija, dziewica oswaja się z nim i ono traci dla
niej wdzięk swój, tajemniczość — na wsi spokój, niedostatek życia wprawiają do myślenia o nim,
do marzenia, do egzaltacji. Tam żyje się czynnie, oczyma, ciałem, sobą całym, tu tylko duszą.
Ciągłe dumanie nad sobą, nieustanne trawienie się myślami wyrabia w duszy siły niezwyczajne,
rozwija myśli i daje im skrzydła. Dlaczego w ciszy klasztornej, w pustyni najwznioślejsza
modlitwa, najczęstsze "widzenia, ekstazy? Bo człek uczy się duszą i dusza nabiera władz
niezwyczajnych, podwaja się, olbrzymieje w nim... Natalia wychowana była na wsi i w

wychowaniu jej więcej niż zwyczajnie zwracano uwagę na wykształcenie umysłowe, na
rozwinięcie władz dziecięcia. Dano talenta, wlano w nią naukę, natchnione ją czuciem pięknego i
szlachetnego, zrobiono z niej Corinnę prawie; ale prezesowa może ma na sumieniu, że za mało ją
przygotowała do praktycznego, rzeczywistego życia. Biedna Natalia, jeśli jej przyjdzie los podzielić
z jakim poczciwym, prozaicznym zbierajgroszem, oszaleje z rozpaczy i nie wyżyje pewnie. A
jednak najpewniej to ją czeka, ho u nas mniej niż gdzie pojmują taką, jak ona, kobietę, mniej niż
gdzie umysłu i duszy cenią przymioty, a nade wszystko w żonie pragną żony, gospodyni, matki
dzieciom.

— O! biednaż Natalia — zawołał Staś — jeśli jest taką, jakąś mi ją opisał, biedna Natalia!

— I ja mówię „biedna Natalia" — powtórzył August — ale w istocie mniej się o nią lękam

niż o inną w jej położeniu. Natalia zna siebie; nie ma drugim za złe, że są inaczej, mężczyznom, że
nie szukają podobnych jej kobiet za żony. Ona pojmuje, jak trudno jej być użyteczną na świecie, a
nade wszystko szczęśliwą. Toteż nie spodziewa się szczęścia wcale i z tą myślą niedoli idąc przez
życie, jeszcze się egzaltuje bardziej. Natalia, jak inne kobiety, nie pragnie, nie uważa za
konieczność pójść za mąż. „Jeśli nie znajdę kogoś, komu bym się zdała, kto by mnie pojął, dla kogo
serce by zadrżało, z kim bym mogła być bardzo szczęśliwa, na cóż mam iść za mąż? Czyliż nie
lepiej marzyć całe życie, marzyć i spodziewać się, kiedy podobno nadzieja jest na ziemi jedynym
najpewniejszym szczęściem, a marzenie najpiękniejszą z rzeczywistości? Na cóż mam szukać
zawodu i biec uderzyć głową o mur mojego więzienia?" Te słowa z jej ust słyszałem. Natalia jest
swobodna jak kobieta, co nie potrzebuje napierać się światu, aby ją wziął, i niewiele dba o to, co o
niej powiedzą. Nie patrzy nieustannie, gdzie by znalazła tego tak dla drugich upragnionego
małżonka, nie pociąga ku sobie wszystkich, aby miała w czym wybierać. Słowem, jest to jedna z
wyjątkowych, rzadkich istot, których się nie spotyka codziennie.

— Bardzo się jednak cieszę, żem się z nią spotkał — rzekł Staś — bo jeśli wujaszek w

zapale malarskim nie przesadził, to najosobliwsza w świecie istota! To coś fenomenalnego!

— Zobaczysz — odpowiedział uśmiechając się August.

Nadszedł wieczór, wuj z radością postrzegł, że Staś przez cały dzień nie wspomniał o Julii,

mniej wzdychał daleko i weselszy, odzyskał trochę swobody swojej młodzieńczej.

„Dobre homeopątyczne lekarstwo — rzekł w duchu — i dobra zasada: similia similibus

curantur."

To mówiąc, radośnie uśmiechnął się do siebie. Nadszedł wieczór, Staś pół godziną przed

czasem wyjazdu był gotów i chodził już po pokoju, nucąc coś pod nosem, stawał przed
zwierciadłem i włosy swe jak mógł najpoetyczniej układał.

— Chce się podobać — rzekł wuj. — I to dobry znak. A ponieważ gotów jesteś, jedźmy

trochę wcześ- niej — powiedział do Stasia — nim się goście zjadą, będziesz miał czas poznać się z
Natalią.

— Bardzo dobrze, wujaszku, jedziemy!

Stanęli przed jednym z najpiękniejszych domów Padołu, którego oświecone okna

zapowiadały poczynione na przyjęcie gości przygotowania.

W salonach było kilku prawie domowych, co otaczali prezesowę, jakieś dwie panie mocno

strojne i błyszczące świeżymi sukniami, czepkami, szalami, nareszcie Natalia, która za drugim
stołem sama jedna, wsparta na ręku, patrzała w książkę. Podniosła oczy na Stasia, gdy wchodził, i
zatrzymawszy je na nim przez chwilę, powolnie spuściła znowu. Ubrana była smakownie, ale wcale
nie wytwornie, strój jej nawet przy innych gasł zupełnie, ale przez to samo zaniedbanie jakieś ją
odznaczał.

Zręcznie i niby mimowolnie zbliżył się August ze Stasiem do Natalii. Wuj widocznie

popychał siostrzeńca ku niej i przekonawszy się o skuteczności lekarstwa swego, chciał powiększyć
jego dozę. Po chwilce, gdy Staś usiadł i rozmowa zawiązana o książce żywa się rozpoczęła, August
wymknął się, zostawiając ich samych. Tymczasem napływali w coraz większej liczbie zaproszeni,
panie i panowie. Natalia bynajmniej się nie troszczyła tym, że sama jedna pozostała na rozmowie z
młodym człowiekiem, swobodnie spoglądała po otaczających i swobodnie, jak gdyby nikt nie
patrzył i nie słuchał, dalszą wiodła rozmowę.

Od razu ujęła za duszę Stanisława i zachwyciła go. Było coś tak odrębnego w jej sposobie

pojmowania rzeczy, obchodzenia się, zwłaszcza na kobietę; coś tak przejmującego w jej wejrzeniu i
głosie! Nawet swoboda, z jaką czyniła, co się jej podobało, nie uważając na nic i nikogo, nie
obrażała, nie zdała się dziwactwem, wzgardą przyjętych prawideł, ale tylko skutkiem
indywidualnego jej usposobienia, głębokiego uczucia, jakiejś wyższości, którą wznosiła się nad
wszystko, co ją otaczało.

Między młodymi, których dusze się rozumieją, prędko przychodzi poufałość. Godzą się na

zdania, pojmują się w pół słowa, domyślają, czego nie powiedzieli, rozmawiają wejrzeniem,
uśmiechem. Prędko Staś, zachwycony Natalią, zbliżył się do niej i ona, nie zwykła taić, co myślała i
czuła, dała mu poznać, że go wydzieliła z tłumu. Cały prawie wieczór zbiegł im na żywej
rozmowie, której nikt nie przeszkadzał. August stał na straży i każdego, co się przybliżał, zręcznie
umiał odwieść, zatrzymać...

— Mnie się zawsze zdaje, że ludzie bardzo śmiać się muszą ze mnie — mówiła Natalia ku

końcowi wieczora. — Nieprawdaż, i pan w duszy szydzisz ze mnie, ja tak muszę być dziwna, chcąc
być swobodną i szczerą...

— Dziwna! prawda — odpowiedział Staś — ale śmiać się z pani, tego by podobno nikt a

nikt nie potrafił. Tak pani z tym dobrze, tak pięknie, tak wyglądasz na Corinnę!

Natalia się uśmiechnęła.

— Nie myśl pan — powiedziała — abym tak się przybierała w jakąś szatę dziwactwa dla

zwrócenia oczów ludzi. O! nie, mnie to tak mało obchodzi, czy na mnie patrzą i jak widzą. Jest to
skutkiem usposobienia, silniejszego od przekonania o potrzebie, żeby być jak wszyscy. A! jak to
dobrze tym ludziom, co mogą być jak wszyscy, co jeśli wyżsi od innych głową, obcinają ją sobie,
jeśli szersze mają myśli, ściskają się do powszechnej miary. Ja to pojmuję, ja znam siebie, ale nie
mogę być inaczej, jak jestem, to by mnie na śmierć zamęczyło. A potem, dlaczegóż? nie widzę
potrzeby. Jestem egoistką, ale za to wystarczę sobie; jeśli mnie nikt nie pojmie, pojmę sama siebie i
nie będę żebrać współczucia, pojęcia mnie, jak inne kobiety. Jestem zrezygnowana na wszystko i za
nic do ludzi żalu nie mam.

Staś patrzał na twarz jej ożywioną, na czarne, błyszczące pod długimi rzęsami oczy, słuchał

dźwięcznego jej głosu i zachwycał się nią.

— Nie lękaj się, pani — rzekł po chwilce — nie lękaj się ludzi; któż by nie przebaczył, kto

by miał serce brać za złe tę szczerość i swobodę? Udawanie od istoty tak bardzo zawsze się różni,
że na tobie, pani, nikt się nie omyli, nikt nie będzie śmiał przypisywać oryginalności, swobody —
trywialnej chęci odznaczenia się od drugich. Dość posłyszeć panią, aby wiedzieć, że wszystko, co
czynisz i mówisz, z głębi jej duszy pochodzi...

— A przy tym — przerwała Natalia — ja nic nie chcę od świata i ludzi, nie staram się

przypodobać, nie wojuję o serca, nie jestem zupełnie jak moje współrówiennice na wydaniu. Ja nie
marzę o zamążpójściu i ledwie je przypuszczam dla siebie. Byłoby to prawie cudem...

— Dlaczego? — spytał Staś — chyba że mało jest godnych pani...

— O! nie, niewielu ja jestem godna, a co najbardziej, nie jestem stworzona na posłuszną

żonę, na dobrą gospodynię, na prozaiczną jejmość. Wyobraź pan sobie egzaltowane dziecko, jakim
ja jestem, w życiu, w którym nie ma dla niego pokarmu. O! umarłabym z głodu i pragnienia!
Przyszłyby obowiązki święte, których spełnić ja bym nie potrafiła, zgryzoty by mnie powtórnie
zabiły. O! nie, nie, nie chcę ja tego życia. I czegóż mi brakuje teraz?...

— Pani nie czujesz żadnego braku, niedostatku, nic nie żądasz więcej?

— Zadajesz mi pan pytanie, na które wszelka inna kobieta odpowiedziałaby ci zapewne

skromnie: „Nic nie żądam!" Ale ja jestem szczera i powiem panu, co zresztą mówię każdemu: Nie
czuję teraz niedostatku żadnego, nic nie pragnę, ale przeczuwam, że życie mogłoby być od mego
pełniejsze i od mojego szczęśliwsze. Ale teraz nieubłagany sąd o sobie odzywa się z przestrogą: Dla
ciebie dopełnienie życia jest trudne, prawie niepodobne. Któż by się nie bał ciebie?

— Ja przynajmniej — odezwał się Staś — wcale panią nie znajduję straszną...

— Prosta grzeczność; w kobietach lękają się egzaltacji, temu pan nie zaprzeczysz. Któż by

się odważył dać swój los na ręce roztrzepanej, zapalonej dziewczyny?

Staś umilkł i tylko patrzał na nią. Ona odwróciła rozmowę.

— Patrz pan, jak to dobrze być jak wszyscy. Naówczas bawi się tak swobodnie, śmieje tak

wesoło, pojmuje się każdego, każdy nas pojmuje. Spójrz pan na to towarzystwo! Co za cudowna w
nim harmonia... Wszystkie te panie jednakowo mówią, jednako myślą, wszyscy ci panowie jak
jeden. Trochę młodszy, trochę starszy, a jednakowi zupełnie. Rzekłbyś, że sobie wystawili
abstrakcyjną jakąś istotę, na której podobieństwo, jak na wzór najwyższej doskonałości,
wykształcają się. Nikt nie pokazuje, czym jest w istocie, każdy odziewa się w jakiś urzędowy
mundur i stawia na straży uwagę, aby nie wypuszczała na świat myśli wyrywających się,
podlatujących uczuć. Uwaga stoi ua warcie i nieustannie powtarza nie przybranym w oficjalną szatę
myślom i uczuciom: On ne passe pas. Biedne myśli i uczucia wracają smutne nazad do więzienia, w
którym nareszcie, pozbawione swobody, ruchu, obumierają lub zamierają zupełnie.

— To prawda — odpowiedział Staś — i wybornie odmalowałaś pani kajdany, jakie kładą na

nas wymagania towarzystwa; ale powiedz, co byśmy zyskali na zupełniejszej swobodzie. Na kilku,
których głąb duszy pragnęlibyśmy poznać, tylu jest, co ich poznawać nie warto, co prawdziwą łaskę
czynią, nie pokazując się nam bez urzędowej szaty, która osłania ich nicość lub szkaradę...

— I dlatego właśnie — odpowiedziała Natalia — towarzystwo przyjęło udawanie za stan

normalny, bo ono dla większej liczby jest korzystne. Ten polor światowy zastępuje wybornie
niedostatek myśli i uczucia, których że pokazywać nie są obowiązani ci, co ich nie mają, oczywisty
zysk dla nich.

A potem spytała, rwąc umyślnie rozmowę:

— Pan byłeś w naszych stronach, znasz nasze strony?

— Trochę — odpowiedział Staś — ale nie od dawna, ledwie przeszłego roku pierwszy raz

tu przybyłem i widać, że mi przypadły do serca, kiedy w nich tak długo zostałem, zapomniawszy,
że mam dom gdzie indziej.

— Nieprawda, że nasz Wołyń piękny?

— Ludzie czy ziemia? — spytał Staś.

— O! ziemia nade wszystko — odpowiedziała — ta piękna żyzna ziemia nasza, te gaje

brzozowe, dębowe, rosnące na zielonych wzgórzach, szklane stawy i rzeki, doliny, rozdoły, jary,
nasze ogrody, domy...

— O ogrodach i domach niezgoda — odpowiedział Staś — ogrody nie wszystkie piękne,

domy rzadko, bo u nas mało pojmują, co piękne, często psują gotowy dar boży.

— Jednakże...

— Dla mnie najpiękniejszym ogrodem to las, który Bóg rozrzucił na wzgórku, co się

przegląda w jeziorze.

— O! zapewne, ale robione ogrody bywają piękne.

— Zawsze to tylko naśladowanie, a tyle w nich przymusu, pretensji i wszystko tak mówi

zalotnie: „Pochwalże koniecznie."

Natalia uśmiechnęła się, podała jakąś książkę Stasiowi i odeszła na chwilę.

Tak przez cały wieczór ona i on byli prawie razem. August, udając, że się zapalczywie bawi,

spoglądał na nich ukosem i powtarzał uradowany:

— Similia similibus.

Powrócili do domu, Staś był widocznie weselszy, ciągle mówił o Natalii, dowcip jej

wychwalał, wynosił wyraz twarzy, spojrzenie, pełną uczucia rozmowę. August nie tylko potakiwał,
ale pomagał jeszcze. Ledwie, kładnąc się spać, Staś westchnął, a usłyszawszy westchnienie, August
podchwycił zaraz:

— Oho! coś wzdychasz, czy już cię czarne oczy podbiły?

— W tej chwili nie myślałem o nich.

„Nie pozbędę się, widzę, tak łatwo tej Julii" — rzekł w duchu August.

— Dobranoc.

— Dobranoc. — I Staś z pełną sprzecznych marzeń głową, z pełnym sprzecznych uczuć

sercem spać się położył.

Następnych dni codziennie uczęszczali do domu prezesowej i do Natalii coraz się zbliżał

Stanisław, coraz poufalej, serdeczniej byli z sobą. W dwudziestu leciech tak się łatwo zawiązują
przyjaźnie, tak się łatwo poznaje i poufali! Staś ze zdumieniem, wchodząc w siebie, postrzegł, że
się prawie zakochał, zadrżał i pobladł na tę myśl.

— Cóż się stanie z Julią? — spytał i odpowiedział sobie zaraz dla uspokojenia sumienia. —

Ja ją kocham, ją kocham tylko, dla Natalii jestem przyjacielem, bratem.

A jednak to nie było przywiązanie braterskie ani przyjaźń chłodna, sam Staś czuł w głębi,

ale wstydził się wyznać sam przed sobą.

— Mógłżebym być tak płochy? O! nie, to chwilowe odurzenie, to przejdzie, to minie, to szał

tylko, to urojenie. A potem, do czegóż to prowadzi? Ona nikogo nie pokocha, nikogo kochać nie
może, aby jej się stać godnym, więcej czymś być potrzeba, niż ja jestem.

I co dzień, wracając z wieczora od prezesowej, zadawał sobie straszne pytania, które co

dzień trudniej było rozwiązać. Gdy się zbliżał dzień wyjazdu, to się z nim ociągał, jak gdyby się
lękał zobaczyć znowu Julię, jakby myślał, że ona przewinienie z oczów jego wyczyta. Tymczasem
co godzina rosła wina jego, to jest miłość; obejście się otwarte, proste Natalii powiększało ją
szybko, ona nic nie taiła, co czuła, każdą myśl tłumaczyła usty i nie wahała się z prostotą, z
uniesieniem powiedzieć Stasiowi jednego wieczora:

— Wiesz pan, pierwszy podobno jesteś, z kim mi tak swobodnie i dobrze, żebym się nigdy

rozstać nie chciała. Doprawdy nudno mi będzie, gdy się rozjedziemy, a całkiem smutno pomyśleć,
że możemy się nie zobaczyć wcale.

Staś wziął jej rękę, przycisnął do ust, serce mu biło gwałtownie, w oczach się ćmiło, na

wargach miał wyznanie i myśl o Julii, która go wstrzymywała. Uważał się związanym z nią
nierozerwanym węzłem. „Co ona zrobi? co pocznie, gdy ją zawiodę?" — pomyślał i zamilkł, ale
wejrzeniem odpowiedział Natalii i w chwilę wyrzekł powolnie:

— O! pani o mnie łatwo bardzo zapomnisz, ale ja!

— Myśleć bym mogła, żeś się zakochał, tak tragiczną przybierasz postawę i wyraz twarzy

— przerwała Natalia z trochę bolesnym uśmiechem. — A wiem, wiem, że tak nie jest, być nie
może, bo kochasz inną.

— Pani...

— O! ja wiem wszystko — mówiła Natalia — cuda wiem o pańskim poświęceniu, o miłości

i... mamże powiedzieć? bardzo mi pana szkoda.

Staś spuścił głowę.

— Widzisz, nadto jestem szczerą — dodała — może się nawet zdawać panu, że mówię, aby

go zrazić. Na wymówkę masz szczerość moją, inaczej bym się do tego wzięła. A potem, ja nie
umiem udawać i kłamać. Żal mi pana boś pokochał kobietę, która, zdaje mi się, nie potrafi
nagrodzić mu jego przywiązania. I cóż to taki związek, o którym mówić nie można, którego się
wstydzić potrzeba, od którego wszyscy oczy odwracają?

— O! prawda, to okropne — rzekł Staś — ale to było nieuchronne... i teraz jakże mi ciężko

w tych pętach...

— Biedny — ozwała się Natalia — jeśli ci już cięży przywiązanie, i ona, biedna, stokroć od

ciebie biedniejsza, bo to dla pana może pierwsza, a dla niej zapewne ostatnia miłość. Ale wróćmy
do pierwszej rozmowy, wszakże się zobaczym jeszcze? Nieprawdaż?

Staś był niewymownie smutny.

— Mógłżebym wyjechać i rozstać się bez tej myśli?...

— Doprawdy? Nie żartujesz ze mnie, panie Stanisławie?

Za całą odpowiedź chwycił znowu jej rękę, ucałował w milczeniu i uciekł.

Nazajutrz jednak widzieli się jeszcze i znowu przez dni kilka, a kilka dni to wiele dla

młodych, którym się miłość poczyna. W tych kilku dniach Staś opowiedział jej całą swoją historię,
ona mu dzieje młodości. Co za słodkie było zwierzenie, jak się co chwila głębiej, lepiej poznawali, i
im więcej zasłon spadało, tym z większą na siebie spoglądali ciekawością, upodobaniem. Dopóki
bawiła prezesowa z siostrzenicą w Kijowie, póty i Staś z Augustem, co dnia się wybierając,
przesiadywali. August poklaskiwał swojemu wynalazkowi i patrząc na postępy miłości winszował
ich sobie; a gdy Stanisław rano jechał w miejsca, gdzie się spodziewał ją spotkać, gdy wieczorem

pędził się do domów, w których być miała, wuj zacierał ręce w milczeniu i ciągle sobie powtarzał z
uśmiechem: Similia Similibus. Myślał on, że całkiem wykurował Stasia z jego szalonej miłości dla
Julii. Ale nie — uczynił go tylko podwójnie nieszczęśliwym. W jego sercu poczęła się walka
wewnętrzna; dawna miłość, głębiej w duszy zaryta, odzywała się pod ciężarem naciskającej ją
nowej miłości. Ile razy wspomniał Julię, wyobraził ją sobie nieszczęśliwą, we łzach, opuszczoną, w
rozpaczy — tyle razy powtarzał z silną wolą: „Ja ją kocham, ja jej nie porzucę". A gdy przed myślą
jego stanęła idealna postać Natalii, strojnej w życie, wyobraźnię, dowcip, naukę, uczucie i wdzięki,
tyle mogące na serce człowieka, ile razy był przy niej, myślał o niej — to płakał na swoje więzy i
dumał, jak by je zerwać. Nie mógł, a chciałby się był na obie podzielić... Jednakże wkrótce
zwyciężyła Natalia, co dzień Julia ciemniej mu się przypominała, wszystko, co o niej słyszał
niekorzystnego, jej życie przeszłe, jej błędy przychodziły mu na pamięć. Słowa słyszane od
Augusta, uwagi nad związkiem tym bez przyszłości, bez imienia, przez świat nie uznanym, snuły
mu się po głowie. — Potrzeba zerwać, muszę zerwać — powiadał.

To znów widział Julię nieszczęśliwą, obłąkaną, płaczącą, w rozpaczy, bez pociechy w życiu,

z człowiekiem bez czci i Wiary, zwiędłą, wybladłą, spłakaną i wyrzucającą mu jego niewiarę. I
zatrzymywała się miłość, uchodząca na litość tylko. Kto wie, może już całe jego przywiązanie było
tylko czcią przeszłości, wspomnieniem, litości skutkiem — może ono było tylko cieniem dawnego
przywiązania? To pewna, że straciło na sile, na ogniu, i co dzień stawało się podobniejszym
zgryzocie sumienia. Natomiast miłość ku Natalii rosła w siły i Staś wiedział o tym, czuł to bardzo,
choć sam się oszukiwał, sam sobie wmawiał, że to przejść musi, gdy Julię zobaczy.

A Natalia? Ona bez myśli o przeszłości, z naiwnością i egzaltacją dziecięcą wyciągała ręce,

szła przeciw miłości Stasia. Skutki, przyszłość, jutro, nigdy ją nie obchodziły, tym mniej teraz, gdy
ich wspomnienie zatruwać mogło teraźniejszość. Ona nie rozumowała swojego uczucia, lecz
poddawała mu się, napawając się nim, jak w ciepły poranek wiosenny napawa się wonią
rozkwitłych kwiatów. Niekiedy przychodziło jej na myśl: „Tyś go pokochała, ty go kochasz!"

„Tym lepiej — odpowiadała sama sobie — nie jestże to droga rzecz miłość, nawet

nieszczęśliwa? nie jestże to perła na śmiecisku życia naszego? Nie możnaż pocierpieć dla miłości,
dla doznania tego uczucia, dla napojenia nim próżnego serca? On kocha inną! Nie, on jej nie kocha,
ale sumienie obłąkane wiąże go do niej. Poczciwy, sądzi, że nie ma prawa rozerwać tych węzłów
sam, które we dwoje związali. Ale on Jej nie kocha, ja wiem... ja to czuję. Ja go tak rozumiem, my
się tak z nim godzimy! Mogłażby to nie być miłość? On jest szczery, on by nie potrafił zwodzić.
Więc na cóż myśleć o jutrze, o przyszłości, o westchnieniach, kiedy z tym dzisiaj tak dobrze?"

I obwijała się w swoją miłość jak ubogi w jedyną odzież od chłodnego wiatru.

Tymczasem miłość Stasia coraz wyraźniejszą się stawała; nim oni sobie o niej powiedzieli,

nim ją poznali, już ludzie, co zawsze lepiej widzą niż my sami, rozgłosili, że się kochają. Dla ludzi
dość ożywionej rozmowy, spojrzenia, ściśnienia ręki, które dojrzą, wykradną, podsłuchają, aby
powiedzieli: oni się kochają. I często ludzie są prorokami, sami o tym nie wiedząc.

Tak się i tu stało.

Ostatniego wieczora Natalia smutniejszą była i więcej niż zwyczajnie milczącą, słowa jej

niechętnie z ust płynęły, zamyślała się, niekiedy nawet znać było przymus i wahanie się —
zaczynała i nie kończyła... Staś czulszy był niż zwyczajnie, bardziej nadskakujący, a w duszy
niespokojniejszy niż kiedy, bo w niej dwie miłości walczyły silniej, zapamiętalej. Na twarzy jego
nawet rozpłomienionej, w oczach błyszczących ogniem niezwyczajnym, w ustach drżących i
otwierających się na słowa bez związku, często rozpaczy pełne, malowała się jeszcze ta nieszczęsna
wałka. Odebrany świeżo, namiętny, pełen smutku i przeczucia złego list hrabiny odświeżył zagasłe
w sercu uczucie ku niej. Ona pisała do niego: „Bawisz dłużej, niż wyjeżdżając zamierzyłeś, boję się
pomyśleć, że cię nie okoliczność, nie zabawy, ale co innego, coś, czego się wymówić lękam,
wstrzymało. Serce moje od początku przeczuwało złe i teraz drży boleśnie. Przechodzę myślą
wszystkie znajome i nieznajome kobiety, które tam widzieć będziesz, i każdej z nich pytam z
osobna, proszę z osobna: Ty go nie kochasz? ty mi go nie odbierzesz? Ty masz wszystkich, ja
jednego tylko! O! mój Stasiu, niech się to nie sprawdzi, co przeczuwam, powróć mi, jak pojechałeś,
nie przywieź mi ostygłego serca, obojętnej twarzy..."

Staś, odczytawszy ten list, wprawiony w rodzaj gorączki nim, pobiegł jednak na wieczór, na

którym miał widzieć Natalię. Ostatnia miłość silniejsza była, przemogła.

Natalia postrzegła niezwykły wyraz w twarzy Stasia i przypisała go pożegnaniu,

zbliżającemu się rozstaniu. Ona wierzyła w jego miłość, a nie wiedziała, jak cząstkę walki, cząstkę
boleści jego. I spytała go, powolnie podnosząc oczy:

— Kiedyż się zobaczym?

— Kiedy? — odpowiedział Staś z obłąkanym wzrokiem. — Ach! prędko... spodziewam się,

bardzo prędko...

— Pan dziś jesteś tak pomięszany.

— Jestem słaby, czuję się niespokojnym, sam nie wiem, co się ze mną... głowa mnie boli...

— Mogę co panu poradzić na to? chcesz jakiego lekarstwa?

— O! nie, dziękuję, lekarstwo na mój ból głowy to czas i cierpliwość.

— To lekarstwo na wszystkie choroby — odpowiedziała Natalia — i smutno pomyśleć nad

jego skutecznością. Ale najlepiej nie mówić o tym, co boli. Pan jedziesz wprost do wuja?

To „wprost" wymówione było z przyciskiem, z wyraźną intencją.

— Myślę, tak — odpowiedział roztargniony Stanisław — zapewne, bo jedziemy razem. A

pani kiedy stąd?

— Myślę, że prezesowa ułatwi swoje sprawunki jutro, więc i my jutro. Jam zawsze gotowa.

Nie kupiłam nic nad kilka książek, od dawna upakowanych.

W tej chwili zbliżyła się ciotka.

— Właśnie pytał mnie, ciociu, pan Stanisław, kiedy wyjeżdżamy, odpowiedziałam mu, że

nie wiem; może go głowa boleć przestanie — dodała z uśmiechem, nie rachując słów swoich.

— Jutro raniuteńko — odezwała się prezesowa — wszystko gotowe do drogi i potrzeba być

roztargnioną jak Natalia, żeby nie wiedzieć, że tłumoki dziś dzień cały tylko robiono.

— Ach! a moje książki! — zawołała Natalia i wybiegła.

Prezesowa usiadła przy Stasiu, który giął nielitościwie swój kapelusz i targał włosy, to się

bez przyczyny uśmiechał, to równie bez przyczyny marszczył, biegł okiem za Natalią i wtapiał
wzrok w ziemię. Prezesowa wiedziała położenie Stanisława, była świadkiem rozwijającej się jego
miłości dla Natalii i nie dziwiła się wcale tym oznakom szału.

— W istocie — rzekła po chwilce — pana Stanisława musi mocno boleć głowa i serce. Tak

dawno odjechał z ulubionych stron.

— Ja? a gdzież ulubione moje strony? — spytał Staś — alboż... pani zapewne myśli...

— Ja myślę, że dom wuja pańskiego.

— A tak — odpowiedział Staś i powiódł okiem po salonie — pani mi wybaczy, dziś jestem

zupełnie nieswój...

— To widoczne, kiedyś nawet nie mógł się pogodzić z Natalią. Biedna, roztrzepana

pobiegła szukać swoich książek, ach! bo też to skarb jej cały! Tak mi żal tej dziewczyny...

— Żal? — spytał zdziwiony Staś — a to dlaczego?

— Z takim charakterem, z taką wyobraźnią może być szczęśliwą?

— Ach! godna największego szczęścia!

— Lecz gdzie je znajdzie, gdzie znajdzie człowieka... W tej chwili Natalia stojąca za

krzesłem prezeso- wej parsknęła śmiechem.

— Ciocia się, widzę, naradza z panem Stanisławem o moim losie przyszłym?

— Patrzcie! wszak już powróciła! — zawołała prezesowa.

— I słuchała! — dodała Natalia.

— To tym lepiej — odpowiedziała ciotka i powstała. — Zostawiam państwa. Musicie

zapewne skończyć rozmowę o literaturze, którą przerwałam.

Staś nic nie odpowiedział, od chwili zatopił się w głębokim dumaniu, rozważał, czyli

stosownym było po kilkudniowej znajomości otworzyć się przed Natalią, która mu nie dowierzać
miała prawo, wiedząc, jak łatwo zrywał dawniejszy związek, obwołany za nierozerwany. Rozważał,
myślał i podniósł głowę odważnie.

— Jutro — rzekł po cichu — mamy się rozstać maże na długo, bo któż to przewidzieć

potrafi. Spodziewam się, że mi pani uwierzysz, gdy jej powiem, że nigdy, nigdy nie zapomnę
miłych z nią spędzonych chwil, że zostanę na zawsze jej przyjacielem najwierniejszym, że mi
bardzo boleśnie rozstać się z nią nawet na krótko...

Słysząc taki początek, Natalia, jakkolwiek odważna, straciła przytomność, łatwo się było

domyśleć końca.

— Wiesz pani — mówił Staś dalej — całą historię mego życia, nie pochlebiałem sobie,

gdym ci ją opisywał. Wiesz, że na moim sumieniu więcej niż na sercu cięży wygasła, ale
obowiązująca miłość. Wywołałem ją sam, wymodliłem, a teraz jej pozbyć się bym pragnął. Tak, bo
kocham inną, powiem nareszcie, coś musiała dawno spostrzec sama, tą inną ty jesteś...

Natalia spuściła głowę niżej jeszcze, serce jej biło gwałtownie.

— A! panie Stanisławie — odpowiedziała — ty, co masz tak płomienistą duszę, nie uwodź

się pozorem przywiązania, które cię tylko chwilę zajmuje i jutro zagaśnie. Oto już raz popełniłeś
błąd podobny; przekonałeś ją, że ją kochasz, wywołałeś miłość z jej biednego serca i widzisz dziś,
że tamto nie była miłość prawdziwa. Cóż, jeśli tak znowu będzie i mnie spotka zawód, jaki ją
spotyka?

— Masz pani prawo mówić mi to — odpowiedział Staś z boleścią. — Jestem winien, ale

nicze się nie może przebaczyć młodości, tej tęsknej, niepohamowanej potrzebie kochania, która
każe gasić pragnienie serca pierwszą wodą, jaką się spotka na życia drodze. A gdy później człek
znajdzie czystą krynicę, nie śmie już jej tknąć zwalanymi usty? Pomyśl, pani, czyż za to odpychać
trzeba i karać tak srodze?

— O! ja pana nie odpycham ani karzę — odpowiedziała Natalia — jesteśmy przyjaciółmi,

mogę to wyznać przed panem jak przed bratem. Ja pojmuję, co to jest pragnienie młodości,
pragnienie młodego serca, ja wymawiam cię całą duszą. Ale mogęż ci uwierzyć, mogęż całą moją
przyszłość za jedno oddać słowo nie poparte niczym?

— Masz pani słuszność — rzekł Stanisław, wstając żywo — chcesz dowodów, zerwę tamte

związki; nielitościwie, bezdusznie zerwę wszystko, aby pani okazać, że teraz kocham prawdziwie,
zobaczym się prędko, pozwól mi się tego spodziewać!

— Im prędzej, tym bardziej będę mu rada. Ja już dawno mówiłam panu Stanisławowi, że

po nim tęsknić będę, i teraz nawet, nawet teraz się tego nie wyprę. O! smutno mi będzie bez niego...

Staś spojrzał jej w oczy. Oczy te, cudowne czarne jej oczy, zaczerwienione były jakby od

świeżych łez, ręka drżała.

Wtem August się zbliżył.

— Dobranoc pannie Natalii.

— Dobranoc i pożegnanie, bo jutro jedziemy.

— I my jutro — rzekł Staś do wuja.

— Nie, Stasiu, jeszcze dzień musimy przesiedzieć, gwałtowny tego interes wymaga.

— Jak to?

— Ale jeśli ci o to chodzi, to dogonim prezesowę — szepnął August, uśmiechając się —

wyjeżdżać z nią razem żadnym sposobem nie możemy.

Pożegnano się i rozeszli. Staś wyszedł pomięszany i zaledwie przybył do domu, siadł pisać

— do hrabiny. Całą noc pisał, mazał, darł poczęte listy, na koniec postanowił nie pisać, ale za
pierwszym widzeniem się skończyć wszystko. Było to najfatalniejsze dla niego postanowienie,
które mu wzburzona miłość ku Natalii odważnie dyktowała, a które spełnić tak trudno z resztą
namiętności w sercu, z litością, z nałogiem przywiązania.

Następny dzień był długim, nie przeżytym dla Stasia; Kijów wydawał mu się pustym,

chociaż jeszcze nie rozjechała się połowa przytomnych, choć dotąd wrzał Padół ruchem, gwarem i
jak wprzód, przelatywały po nim sanki, kocze, karety, jak wprzód roiły się ludźmi sklepy, a piękne
panie napełniały magazyny.

August, który prawdziwe miał dla siostrzeńca przywiązanie, wziął się szukać dla niego

roztargnienia. Rano powiózł go i zaprowadził na galerię Andrejewskiej cerkwi, z której tak
cudowny widok na Padół, leżący u stóp widza, najeżony cerkwiami, przecięty ulicami; widok,
któremu podobny mają tylko powietrzni ptacy. Wskazał Stasiowi ten obraz w swoim rodzaju

jedyny i pozwolił podumać chwilę swobodnie. Gdzież zakochani nie dumają i co ich dumań nie
wzbudza! Piękny widok, smutna okolica, wesoła, jednostajna, urozmaicona, wielkie towarzystwo i
samotność zarówno ich wpra- wiają w nieskończone dumanie. To życie tak z nich ucieka w głąb
serca, co najsilniej bije wtenczas.

Około pierwszej pojechali umyślnie do francuskiego traktieru Bellota, w którym jada lepsze

(i różne) towarzystwo kontraktowe przy dźwięku dwóch arf i jednych skrzypiec. August obiecał
pokazać Stasiowi kilka figur godnych widzenia, a mianowicie obywateli przybyłych z różnych
stron dawnej Polski.

— Zobaczysz — rzekł mu — jak jeden typ, jeden charakter zmienił się różnymi wpływy,

jak się dziś od siebie różnią Galicjanin, Koroniarz. Poznańczyk, Litwin, Podolak, Ukrainiec,
nareszcie wracający z stolicy po kilkoletnim pobycie Wołyniak. Ciekawe zaprawdę studia.

Staś mało tego słuchał, ale dał się prowadzić, nie opierał, a sam o czym innym podobno

myślał. „Zerwać z hrabiną, zerwać z hrabiną — powtarzał sobie nieustannie — muszę, a nie wiem,
jak potrafię. Muszę koniecznie, lecz czy będę miał odwagę, okrucieństwo, nielitość? Chciałbym to
zrobić prędzej, jak najprędzej, tak mi to postanowienie cięży, tak się boję sam siebie."

Około godziny drugiej z południa weszli w dość ciasny, a teraz pełen różnego rodzaju osób

traktier Bellota. Była to sama godzina najliczniejszych obiadów; kręcili się słudzy, brzęczały noże,
widelce, talerze, strzelały butelki szampana, gwarna, hałaśliwa, rozegrzana winem, ożywiona
jadłem, przy akompaniamencie dwóch arf, szumiała rozmowa. Jedni wchodzili, wychodzili drudzy,
witano się, zatrzymywano, potrącano. I z grupy do grupy przelatywały plotki, skakały zapytania,
biegły odpowiedzi. Co za dziwaczne i jak rozmaite postacie!

— Spójrz — rzekł August do Stasia — nad tamtym stolikiem to Podolanin, którego tak

wiele rysów zbliża do Galicjanina. Oba mają żyłkę do państwa, usposobienie do tej choroby. Ale
gdy Podolanin kontentuje się hrabiostwem tylko na listach, Galicjanin ma je formalne, kupione,
opieczętowane, na pargaminie. Oba lubią wystawę, dobre jadło, smaczny napój, swobodne i wesołe
życie, bez troski o jutro, bez zastanowienia nad użytecznością swoją i misją na świe- cie. Poznasz
Galicjanina po wytwornym, a niesmacznym stroju, ekwipażu, po herbowanej liberii, po tysiącu
fraszek, którymi się otacza, a nareszcie (z niewielą wyjątkami) po umysłowej jego nicości.
Podolanin więcej czyta i umie, Galicjanin więcej się zna na kuchni i winie. Cywilizacja galicyjska
cała jest materialna, arystokratyczna. W Galicji nie ma prawie szlachty, wszyscy są panami albo
niczym. Tak przynajmniej wydaje się nam, co widujemy przywoźnych u nas Galicjanów, może
byśmy inaczej ich widzieli w domu. Galicjanin jest chełpliwy i próżny, często nawet dozwala sobie
naddatków w opowiadaniu o sobie, swoich stosunkach, majątku itd.

Podolanin jest skromniejszy, ale ma wszystkie skłonności brata Galicjanina, tylko

nierozwinięte, jeszcze w pieluszkach. Literatura w Galicji nie jest powszechnym zajęciem, uprawia
ją (styl dawny) kilku chudych literatów i kilku wielkich panów, co zbierają książki, wydają swoje i
nie swoje dzieła, formują zbiory artystyczne — może trochę przez próżność. Mało się u nich
wydaje, niewiele czyta i kupuje książek. Podole w tym względzie przewyższa Galicję, chociaż o
niewiele. Zresztą nie znam dość Podola, abym mógł sumiennie o nim sądzić.

Z tych próbek Ukrainy, któreśmy tu widzieli, wyżej daleko postawim Ukraińca. Ukraińscy

obywatele są rzeczą panami, zamożni, bogaci, a nie mają do państwa pretensji, pracują nad
powiększeniem majątków skrzętnie, z pewnym rodzajem zapału, z wylaniem się; ale używają
majątku nabytego jak ludzie prawdziwie ucywilizowani. Na Ukrainie piszą wiele, zajmują się
literaturą, czytają i kupują książki; życie umysłowe w tym kątku jest może na wyższym niż gdzie
indziej stopniu. Nie tylko literatura nasza, ale obce znajome są, poufałe oświeceńszej tutaj klasie,
stanowią jedną z najmilszych dla niej rozrywek. W obejściu się Ukraińca znać pełnego życia,
wykształcenia, zapału człowieka; to mu nie przeszkadza do zbierania majątku, spekulacji na wielką
skalę i bogacenia się. Żyje wystawnie, ale w miarę swej możności i zawsze z tą oględną
przezornością na jutro, którą zbrojny, niełatwo się rujnuje. Zdaje mi się, że na Ukrainie majątki są
czyściejsze i mniej odłużone niż gdzie indziej w naszym kraju. Gdyby można wybierać, dla
towarzystwa ukraińskich obywateli przeniósłbym się w ich strony. Trudno gdzie indziej spotkać
razem tylu ludzi wykształconych, tak umiejących żyć umysłowym życiem, tak miłych. Na Ukrainie

mniej tych wielkich zbiorów, bibliotek, obrazów, przedmiotów sztuki i ciekawości, na które gdzie
indziej przez fanfaronadę się rujnują — tu naprzód zbierają pieniądze, a potem używają ich, nie na
dogodzenie próżności, ale na prawdziwe uprzyjemnienie życia. Ukrainiec nie ma w sobie nic z
dawnego Ukraińca; nie wiem nawet, jak cywilizacja, co równo płynie na wszystkie strony,
przylgnęła do niego prędzej, skuteczniej, przejęła go do głębi bardziej niż jego sąsiadów.
Zamożność i zapewnienie niezależności pod względem materialnym może wytarło drogę
wykształceniu umysłowemu, które że jest na Ukrainie w wyższym stopniu, tego mi nikt nie
zaprzeczy. Jest to może jedyne miejsce, gdzie dziś literaturę biorą serio, gdzie tylu pisze i pisze tak
dobrze, gdzie tylu czyta i pojmuje tak wybornie, gdzie wreszcie książka poważniejszej treści
przyjętą bywa i osądzoną. Ukraina żyje prawdziwie głową.

Spójrz teraz na tego przybylca z Wielkiej Polski, głębokiego polityka, z brodą, w rejtfraku z

laską o gałce złocistej, gazetą w kieszeni i drwiącym uśmiechem na ustach. Może nam złą próbkę
przysłali z Poznańskiego, ale musim sądzić z tej próbki, mianowicie, gdy się często przemyka przed
oczami coraz inna, a zawsze sobie podobna.

Wielkopolanin ma wysokie wyobrażenie o kulturze swojej, oświeceniu i wyższości nad

braci. Z wzgardą i politowaniem spogląda na nas, półbarbarzyńców jeszcze, co mieszkamy na
lodach północnych! Wielkopolanin odbył uniwersytet w Berlinie i kochał się w Heglu, pozbył się
wiary, a nabył filozofii, której tylko wypadki i wnioski zapamiętał, niewiele się troszcząc o resztę,
niezrozumiałą dla niego i przyjętą na słowo nauczyciela. Wielkopolanin raz w raz mówi o polityce,
ma zawsze jakieś bardzo stanowcze nowiny polityczne, które w roku świat przemienić i przewrócić
do góry nogami i do góry państwami powinny. Chwali się oświatą swojego kraju, swobodnym
nauczaniem, pismami periodycznymi, wychodzącymi dzieły i jest zabitym nieprzyjacielem
arystokracji, herbów itp. (chyba sam ma nazwisko semi-historyczne, a w takim razie wyjątek).
Wielkopolanin antyarystokratycznego duchu nienawidzi Hr. Ed. Ra[czyńskiego] i dowodzi mu
fałszowania dla jakichś widoków partii pomników historycznych; rad by zaszczepiać wszędzie
filozofią Hegla i wykorzeniać pacierz i mszą, uważając cześć obrzędową oddawaną bóstwu za
dzieciństwo, dowodzące w nas arierowania umysłowego. Wielkopolanin nie jest bogaty, ale nie jest
też ubogi, najczęściej skrzętny i rachujący się dobrze; nie ma się czym szumieć, bo od swojej głowy
i tytułu dziedzictwa płaci, jak powiada, tysiąc talarów królowi pruskiemu. Wielkopolanin zajęty jest
propagandą heglowską i nowych idei politycznych i dlatego zapewne nosi brodę. Na Francją ma
oczy zwrócone, czyta z zapałem francuskie gazety i dziennik wychodzący w Portier. Wielkopolanin
jest, jednym słowem, filozof-humanitariusz.

Jak Galicjanin dla swej arystokracji czuje się obowiązanym do katolicyzmu gorliwego, bo

słyszał, że arystokracja, monarchiczność i religia trzymają się za ręce, tak Wielkopolanin wypiera
się swej wiary, aby dowiódł humanitarności. Dodajmy, że Ukrainiec jest katolik gorliwy i
Podolanin także, ale z zupełnie innych przyczyn.*

Teraz spójrz na Koroniarza. Nic w nim wybitnego, nic prawie charakterystycznego prócz

jego uwielbienia dla Warszawy, miasta, w którym się żyje tak

*. Od czasu, gdy to pisano, wiele się bardzo zmieniło, typ, któryśmy wyprowadzili, znikł

zupełnie, inny zajął jego miejsce. Wielkie Księstwo Poznańskie jest dziś gniazdem ortodoksji,
przyjaciół porządku i zachowawczym quand même. Jestli to postęp, zacofanie czy chodzenie w
kółko? nie wiem. Przywodzę fakt, zostawuję sąd — przyszłości... 1872 (pr z yp. autora).

wygodnie, je tak smaczno i widuje tak piękny balet na Wielkim Teatrze. Koroniarz jest

ściśle modny, ubiera się wykwintnie i słucha swojego krawca jak wyroczni; czyta wiele francuskich
książek i dotąd przekonać się nie mógł, żeby po polsku jako tako, znośnie pisać można. Z
uśmiechem politowania bierze w ręce polską książkę i z uśmiechem politowania ją rzuca: C'est si
barbare. Pod względem finansowym Koroniarz stoi na stopniu miernym, lepiej się ma w ogólności
od Litwina, gorzej od Ukraińca, chociaż nie szczędzi pracy w zbieraniu grosza i ma do tego
sposobność wszelką, ale moda i książki francuskie zjadają go. Królestwo pod względem przemysłu
i fabryk mianowicie stoi wyżej od innych prowincji, o których mówiliśmy. Tutejsze wyroby
równają się zagranicznym prawie; machiny, przedmioty zbytku, powozy wytrzymują porównanie z
przywoźnymi, często je pojedynczymi przymioty przewyższają. Wystawy przemysłowe są tego

dowodem.

Gdzie może najmniej jest cywilizacji nawet powierzchownej, to na naszej poczciwej,

ubogiej Litwie; ale tu jest wiele serca, wiary, uczucia i poczciwości. Litwin niepozorny,
niewytwornie ubrany, nie pojmujący życia dzisiejszego, prostoduszny jest jeszcze i po staremu
poczciwy. Tu gościnność jest jeszcze, jak była, obowiązkiem, nałogiem. Życie ciche, spokojne,
wiejskie, niewystawne; rzadkie domy pańskie, a rzadsze jeszcze nie usprawiedliwione do państwa
pretensje. Więcej niż gdzie indziej rozdrobnionych majątków, małych fortun, gospodarstwo
wiejskie na wysokim stopniu. Gdy w innej stronie, na naszym Wołyniu, Ukrainie, Podolu,
Pobereżu, niewiele ziemia potrzebuje pracy koło siebie, w Litwie mozolnie ją wyrabiać trzeba, aby
się wywdzięczyła za staranie. Pracują też nad nią i nie sarkają. Wielkich fortun pańskich i świeżo
dorobionych mało jest i policzyć je można. W Litwie, mianowicie w klasach niższych, życie
umysłowe nie upowszechniło się jeszcze, ledwie tam czytać zaczynają, ledwie zaczynają kupować
książki i myśleć, że się na coś literatura zdać może.

— Ale myśmy się zagadali — dodał August do Stasia, który milczący wisiał z głową

spuszczoną nad czystym talerzem — i o mało nie straciliśmy kilku ciekawych postaci, na które
muszę zwrócić twoją uwagę. Widzisz tego młodego człowieka na prawo za stolikiem?

— Widzę — rzekł oglądając się Staś. — I cóż?

— Jest to eks-bałaguła — rzekł August — członek tego koniarsko-hulackiego

stowarzyszenia, tak dziwacznie u nas powstałego niedawno, które już opinia publiczna zabiła i
rozbiła. Zostały po nim szczątki tylko i rozbitki. Ten pan jest jednym z nich, poznasz go po wąsach,
szerokich nad miarę szarawarach, krótkiej katance, skórzanym pasie, ostrym spojrzeniu i jakiejś
determinowanej minie, jakby chciał cały boży świat przez kij przesadzić. Co to było, ja nie wiem —
mówił August dalej — ani pojmuję, czego ci panowie chcieli, do czego dążyli. Ciężyły im, jak
widzimy, pewne przyjęte prawidła socjalnego życia i wyłamali się z nich; ciężyła im grzeczność,
łagodność, dobór słów, ustawiczne oglądanie się na siebie, uszanowanie dla kobiet, dla starszych,
skromność, pilnowanie swej gęby. Wszystko to odepchnęli i powiedzieli, że to wymysł, co się nie
zdał na nic. Przybrali swobodną manierę ludzi na wpół dzikich, obnażoną mowę, obyczaje niczym
nie skrępowane, żadnymi względy, żadnymi przyjętymi u świata zwyczajami. Nie kryli się z
zepsuciem, owszem, szukali z niego chluby; kobietę, tego anioła, odarli z szat anielskich i po prostu
zbezcześcili ją dotknieniem swawolnym, nie pojmując ją inaczej, tylko swawoli narzędziem. Do
tego przywiązało się zamiłowanie koni, które tylko było dodatkiem i usprawiedliwieniem niejako
nazwania bałagułów, zajęciem urzędowym tych panów. W istocie cóż robili? oto hulali po miastach
i miasteczkach, napadali jaśnie wielmożnych po drogach, wyrządzając im bolesne (ale przynajmniej
dające się czymś wytłumaczyć) figle, napadali kobiety bezbronne, siłą na nich dopraszając się o to,
czego sercem pozyskać nie mogli; pisali paskwile, śpiewali piosenki swawolne, uganiali się na
koniach, facjendowali końmi, oszukiwali na koniach. Niektórzy dla zwrócenia na siebie uwagi
ukazywali się nago na koniach w miasteczku i pędzili ulicami napełnionymi ludem, inni na
przechadzkach w miejscach publicznych, z swawolnymi wyrazy, gorszącą mową, umyślnie zbliżali
się do uszów kobiet; inni jeszcze starych, bezbronnych, słabych i tchórzów wyzywali, aby się z nich
urągać. Co to było, ja nie pojmuję. Była to jakaś tajemnicza reakcja przeciw postępowi wieku, jakiś
konwulsyjny pociąg w tył, do wieków barbarzyństwa, w których siła stanowiła prawo, w których
czyste jeszcze wyobrażenia o człowieku i życiu towarzyskim nie rozwinęły się.

Bałagulizm jednak nie trwał długo; nastraszywszy trochę, jak meteor ognisty, co przelatuje

nad głową, swoim obnażeniem sromotnym, niemoralnością, kozactwem, stracił siłę i upadł.
Pozostały po nim szczątki tylko i te długo zapewne widoczne jeszcze będą. Jest wiek, do którego
smaku dziwnie to życie przypada. Młodzi ludzie, źle wychowani, bez zasad, bez wykształcenia,
muszą trochę przechorować na bałagulizm jak na ospę. Ale to im odchodzi i czasem tylko jak po
ospie zostają dołki na twarzy i piętna na duszy. Bałagulizm była to po prostu swawola, rozpasana,
młodzieńcza, szalona, ochrzczona imieniem stowarzyszenia swawola wyrodzona z próżniactwa,
braku zasad i dobrego wychowania. Ci panowie pluli w oczy ludziom, których cokolwiek, w
czymkolwiek wyższymi nad siebie widzieli, i udawali wzgardę ku życiu, którego dostąpić nie byli
w stanie. Na jarmarkach berdyczowskich bałaguli królowali, stolicą ich był Berdyczów; teraz,

powiadają, ukazują się już w Bałcie. Jest nadzieja, że przeniosą się do Turcji, co daj Boże!

Ale oto jeszcze zajmująca figura. Uważasz, Stasiu? Ten wysoki mężczyzna, co tak uważnie

odczytuje kartę, co tak się rozparł na stoliku, łysawy, w okularach, z pierścieniem chevalière na
palcu.

— Któż to znowu taki?

— Jest to eks-plenipotent ze stolicy. Czyż nigdy nie słyszałeś o tym wychodźcu naszych

prowincji, co wyniósł się do stolicy i ofiaruje usługi swoje dawnym współobywatelom we
wszystkich sprawach w heroldii, w senacie, banku itd. Zyskowna to posta i ludzie na niej porobili
majątki. Pan plenipotent czy charge d'affaires (często nosi tylko tytuł przyjaciela) spekuluje na
wyobrażeniu ludzi, że wszystko się robi pieniędzmi i że nimi wszystko zrobić można. Podejmuje
się wszystkich spraw, jakie są i być mogą, opowiada, w jakiej jest zażyłości, stosunkach, przyjaźni
z sekretarzami, senatorami itd., itd. Zaręcza i przysięga na honor, że wszystko zrobi. Wyszlachci
nieszlachcica, wygra zdesperowany proces, założy cię w banku caluteńkiego, abyś tylko chciał... i
zapłacił. Trafiało się, że zakładano w nim majątki nie istniejące w imieniu osób stworzonych z
niczego! Zwyczajnie rzeczy odbywają następującym porządkiem: Umówisz się z plenipotentem o
pewną sumę pieniędzy, dajesz mu notatkę, papiery, zapewnia cię, że możesz spać spokojnie,
zasypiasz i marzysz wygraną. Tymczasem on przeżywa, przegrywa, przehula twoje pieniądze i
pisze list pierwszy. W tym pierwszym liście zwiastuje ci, że interes jest na najlepszej stopie, że
wkrótce pożądana wyjdzie rezolucja, ale strona przeciwna forsuje; nie rozkalkulował się, godząc z
tobą o sumę, która się okazała niewystarczającą, prosi więc, abyś jak najrychlej przysyłał tyle a tyle
rubli asygnacyjnych na tak zwane „sprawunki". Poskrobawszy się w głowę, wysyłasz pieniądze i
czekasz znowu. Upływa miesiąc, dwa, trzy, cztery, żadnej odpowiedzi, interes nie zrobiony; piszesz
zniecierpliwiony i otrzymujesz list pełen grzeczności i ubolewania nad spóźnieniem mimowolnym
interesu. Sprawa nie mogła być jeszcze odsądzona, przyjdzie z kolei. Tyś znowu spokojny,
poczciwy wieśniaku, i łudzisz się nadzieją odebrania co chwila pomyślnej ze stolicy wieści.
Czekasz, czekasz, na próżno. Nareszcie przynoszą ci list z poczty. Okulary na nos, serce ci bije,
czytasz... O zawodzie! sprawa nie odsądzona jeszcze i jeszcze potrzeba dodatku na „sprawunek",
który niezawodnie i rychło dopełnionym będzie. Straciłeś więcej, poświęcisz już i mniej;
pospieszasz z wysłaniem pieniędzy i trochę niespokojny oczekujesz. Po półrocznym ocze- kiwaniu
i niespokojności nareszcie odbierasz kopią rezolucji wpół tylko pomyślnej i rozkaz dopłacenia
jeszcze za „sprawunek". Sprawunek ten kosztuje cię często drożej niż wart; a szczęśliwyś, jeśli się
zrobi w końcu, bo bywają przykłady, że plenipotent, nabrawszy pieniędzy, znika zupełnie z
horyzontu i roztapia się jak lód. Na próżno byś go szukał i myślał o odzyskaniu twoich pieniędzy,
pożegnaj się z nimi!

Są poczciwsi czasem plenipotenci, ale nie ma podobno takiego, co by nie zdarł, potrzebując

na wystawne a drogie w stolicy życie, na karty, na hulankę. Wiem o jednym, co tak dobrze
utrzymywał interesa swojego klienta, że w końcu powrócił dziedzicem dóbr jego, zalicytowawszy
je i umyślnie dopuściwszy licytacji; a potem wygnał bezwstydnie wdowę i sam na nim osiadł. Teraz
to już słuszny bardzo obywatel i coraz szanowniejszym będzie, bo daje wyborne obiady i leje
gościom szampana...

Ten jegomość — mówił ciągle August — w zapiętym po szyję fraku czarnym, wytartym, w

obcisłych spodniach, wykrzywionych trochę butach, z laską w ręku i kapeluszem najmniej
dwuletnim jest to artysta malarz. Przybył na kontrakty w nadziei, że znajdzie robotę; spogląda
naokoło uśmiechając się, prezentuje się każdemu i opowiada, jak trafnie odmalował pana D., pana
M., i pannę S. Rad bym wiedzieć, na mocy czego został malarzem i czemu lepiej nie szewcem lub
cyrulikiem nareszcie. Nie pojmuje on bynajmniej sztuki, nie rozumie malarstwa; na próżno rysował
ze wzorów i żywej natury, ledwie się poduczył tyle, że jako tako wypoci portret skarykaturowany.
Sztuka też macochą dla niego, nie daje mu kawałka chleba, nie dała mu sławy, a za późno już
rzucić się do czego innego i lada chwila rozpacz zajrzy w oczy. Biedny człowiek!

Ten, który z nim rozmawia, to nauczyciel domowy, przybyły na kontrakty dla wynalezienia

sobie miejsca, którego szuka na próżno. Utrzymuje on, że umie doskonale po francusku, niemiecku,
łacinie, matematykę, rysunki, muzykę i wiele innych rzeczy. Nieszczęściem, nigdzie dłużej nad

miesiąc nie może wytrwać, tak nie- ustanne prześladują go intrygi, tak zażartych ma nieprzyjaciół!

Oba z malarzem zasiedli nad butelką czerwonego wina i pocieszają się, opowiadają sobie

przygody kołatanego burzą życia. Szkoda, że się do nich nie przyłączył ten w szaraczkowym
surducie skrzypek, któremu wysokie wyobrażenie o swoim talencie, a mianowicie o doskonałym
staccato, w którym tak słaby jest biedny Lipiński, nie pomaga na świecie wcale. Ciągle wybiera się
dać koncert w Kijowie, ale wszystkie wieczory zajęte. „Zresztą — powiada — nie dbam o to, nie
będą mnie słyszeli niegodni! bo to tu znawców nie ma, a mógłbym skompromitować się, grając
przed publicznością, co nie ma uczucia muzycznego!"

Tak rzucając wejrzenie na wszystkie strony, August opisywał Stasiowi przytomnych w

traktierze, wchodzące i wychodzące figury, ale Staś słuchał roztargniony, gdzie indziej on był
myślą, sercem — zaledwie niekiedy podniesieniem głowy, półuśmiechem dowodził, że słyszy i
uważa.

Rzuciwszy czterdziestówkę arfiarkom, którym w tej chwili eks-bałaguła dał

dwudziestopięciorublową bomażkę, August ze Stasiem wyszli od Bellota.

Pojechali pożegnać znajomych, którzy jeszcze pozostawali w Kijowie, gdyż Staś wyrywał

się rano, bardzo rano nazajutrz, w nadziei, że na drodze dogonią prezesową; pilno mu było wyjść z
tej niepewności, z niepokoju, jakiego doznawał, chciał co najprędzej zerwać z Julią właśnie dlatego,
że nie był pewien, czy potrafi to uczynić, czy stanie mu sił na to, odwagi...

— Jedźmy, jedźmy — mówił Augustowi — Kijów już taki nudny, wszyscy się rozjeżdżają,

czegoż siedzieć dłużej.

— Jedziemy — spokojnie odpowiedział August. — Prawda, że od wyjazdu prezesowej

Kijów wynudniał i wyludnił się.

Staś smutnie się uśmiechnął.

TOM IV

ROZDZIAŁ PIERWSZY STARY DOM PAŃSKI

Co to jest mieć takiego wuja jak August! Staś ani się spostrzegł, jak przebył drogę z Kijowa

do Żytomierza, dość nudną i jednostajna. Chociaż się nie spotkali z prezesową, która gdzieś w bok
zapewne dla odwiedzenia znajomych zjechać musiała, nie znudził się jednak Stanisław; August
ciągle znalazł o czym mu opowiadać, czym go zająć i zabawić. Troskliwy jak matka, patrzał mu w
oczy, a gdy w nich widział oznakę większego smutku, niepokoju, starał się być weselszym, aby nie
dać wkorzenić się na młodym umyśle temu nienaturalnemu usposobieniu do widzenia świata w
czarnej zawsze szacie zwalanej krwią i błotem.

— Mój Stasiu — mówił mu — gdyś do mnie przyjechał, byłeś żywy, roztrzepany, wesoły, i

z tym ci tak było dobrze, tak naturalnie, jak kwiatkom z ich wonią i barwami. Teraz wypoważniałeś
i zesmutniałeś mi bardzo. Wiem tego przyczynę, ale przypomnij sobie, czylim ci nie przepowiadał
tego, gdyś tak zapalczywie pożądając miłości, otworzył serce dla pierwszej spotkanej kobiety, gdyś
uczynił wybór ze wszech miar niestosowny i niebezpieczny? To była rzecz przewidziana i
wyrachowana z góry. Bądź odważny teraz, jak byłeś odważnym, gdyś się wplątał w te nieszczęsne
stosunki z Julią.

— Łatwo powiedzieć „bądź odważny" — rzekł Staś — ale na moim miejscu, wuju...

— Na twoim miejscu potrzeba właśnie rezolucji, silnej woli i odwagi. Nie powiadam, żeby

to było łatwe, ale to jest konieczne. Pojmuję twoje położenie, żal mi cię bardzo, mój Stasiu, ale
jesteś mężczyzną...

— Prawdziwie, wujaszku, mówisz coś jak kobiety, co chcą dodać odwagi, której same nie

mają, i powtarzają nieustannie, drżąc ze strachu: „Jesteś pan mężczyzną". Jak gdyby biedny
mężczyzna nic nie czuł i powinien był nic nie czuć. Przyznaj, wujaszku, że nie chciałbyś być na
moim miejscu i wyrabiać w sobie tej tak potrzebnej odwagi?

— O! nie przeczę! — rzekł August — toteż Widzisz, żem urządził sobie życie, aby nie

potrzebować zbierać się na wielką odwagę nigdy, aby nie doznawać wielkich wstrząśnień. Za to nie
mam też w życiu wielkich, uroczystych chwil szczęścia. Jedno za drugie, jam kontent z mojego
udziału i ty powinieneś się kontentować swoim. Chciałeś tych złotych chwil, co się okupują łzami i
cierpieniem, miałeś je i mieć będziesz, ale pamiętaj, zawsze, tak jak dzisiaj, po krótkim omamieniu
nastąpi smutek, żal, niepokój.

— To prawda, wuju — odpowiedział Staś — jednakże ja nie mam do wyboru takiego lub

innego życia, charakter mój, skłonność, temperament, wyznaczyły mi drogę, z której zejść nigdy
nie potrafię.

— Myślisz — rzekł uśmiechając się August — że mnie nic nie kosztuje moja spokojność, że

nie zazdroszczę wam czasem w sercu tego szczęścia, na które patrzę jak ostrożny łakomiec, co się
boi jeść, aby potem nie dostał niestrawności! Myślisz, że jestem tak zimny, nieczuły, że mogę nic
nie pożądać, niczym się nie poruszyć? U mnie pozorna nieczułość jest nie naturą, ale
wyrozumowanym systematem. Wziąłem kredę i porachowałem na jedną stronę przyjemności, na
drugą utrapienia waszego życia, zdało mi się, że więcej mogłem cierpieć, niż było warto;
odsunąłem więc to szczęście, bo dla mnie ono za drogie. Ale jak trudno mi jest utrzymać się w
postanowieniu i odpychać wszystko! O! ty tego nie wiesz, nikt tego nie wie i wiedzieć nie będzie...

— Jam się tego domyślał — rzekł Staś — i z uwielbieniem patrzę na wuja jak na

męczennika idei.

— Ideą by to tylko nazwać można, gdybym nigdy nie spróbował innego życia, ale po próbie

dopiero zrobiłem rachunek.

Zamilkli, konie pocztowe leciały czwałem; minęli Żytomierz i zapuścili się w Polesie

Wołyńskie, przegradzające ich już tylko od rodzinnego Wołynia. Za Ostrogiem August
zaproponował Stasiowi zajechać, zboczywszy z drogi, do jednego znajomego domu.

— Warto, abyś w nim był — rzekł mu — jest to staroświecki jeszcze dom, pański

prawdziwie. W nim wystawa i przepych są tylko konieczną wynikłością dostatku i nie wychodzą za
granicę możności, nawet jej nie dościgają. Stopa, na jakiej dom jest utrzymywany, jest taką, na
jakiej żyli przodkowie księcia; imię ich historyczne, znajdziesz je na każdej dziejów karcie
zapisane. Gościnność staropolska, dostatek, spokój i swoboda usiadły w progu tego domu. Oboje
księstwo są przystępni, grzeczni jak wielcy panowie (wedle francuskiego przysłowia), a jednak
umieją godność swą utrzymać i nie poniżyć się nigdy i dla nikogo.

Jeszcze mówił August, gdy z dala ukazały się stare, wyniosłe topole, lipy i dęby rezydencji

książęcej. Oznajmywala się z daleka poważną, zamożną, wdzięczną. Czuć było, że pod tymi
drzewy spokojność i swoboda mieszkają. Na końcu alei lipowej, co dawne już pamiętała lata i
lepsze czasy, bielał pałac piętrowy dawnej architektury, ale utrzymany świeżo i czysta. Przed nim
stała w dawnym także smaku, z herbową chorągiewką na szczycie, wieża z czterma bastionikami po
rogach. Dokoła stary ogród z szumiącymi drzewy porastającymi na wałach zamczyska, niegdyś
obronnego, roztaczał się daleko. Za nim widać było miasteczko porządne, z wieżą kościółka,
kopułą cerkwi zieloną, kilką karczem, murowanymi kramami, wysoką o spiczastym dachu szkołą
żydowską i piętrowym ratuszem.

Dalej jeszcze pokryte śniegiem łany aż pod las siniejący na końcu widnokręgu sięgały.

Około pałacu nie widać było niezwyczajnego ruchu, ciżby sług i niepotrzebnych łudzi, otaczających
zawsze mieszkanie nierządu i nieładu, nie widać było tych Żydów utrzymujących wartę na
schodach zrujnowanych panów na- szych ani kozactwa, co u półpanków tak wielką gra rolę.

Stary kamerdyner otworzył im drzwi sieni i oznajmił, że księstwo są w domu. Był to sługa z

tych dawnych sług, co przywiązaniem swym wrastali do familii, co niańczyli wszystkie dzieci,
wyprawiali w świat wszystkich paniczów, opłakiwali śmierć każdą i na wszystko mówili „nasze".
Nasza pani, nasze dzieci, nasz pałac, nasze pieniądze. Należało to wszystko do ich serca. Posiwiała
mu głowa na usługach księstwa, zgarbiły się plecy, ale nie chciał łaskawego chleba, bo przywykł
pracować, krzątać się, ruszać i nie mógłby znieść odpoczynku, który dla czynnych ludzi jest
nieznośną pracą.

Ubrany był w czarny frak, czarną kamizelkę, białą chustkę; gruby łańcuch od zegarka wisiał

mu na szyi, a dużą chustkę i tabakierkę miał w ręku. Uważaliście kiedy, jak charakter panów
wpływa na sługi, jak u dorobkowiczów słudzy są nieznośnie dumni, opryskliwi i niegrzeczni, jak u
prawdziwych wielkich panów każdy z nich stara się przewidzieć twoje żądanie, zadośćuczynić twej
myśli, usłużyć ci, uprzyjemnić pobyt w domu.

Stary kamerdyner z łagodnym uśmiechem i ukłonem powitał gości, wprowadzając ich

schodami szerokimi na górę.

— Księstwo są na mszy — rzekł — w kaplicy pałacowej.

— Więc i my pójdziemy na mszę — rzekł August zawracając się. — Bądź waćpan łaskaw

pokazać nam drogę.

Staruszek pospieszył naprzód i otworzył drzwi na prawo do kaplicy, z której dochodziły

śpiewy pobożne i szmer modlitwy. Kaplica była obszerna i wysoka, widocznie od razu, stawiając
pałac, umieszczono ją w nim. Nie był to przybrany tylko pokój, ale kaplica. Jeden tylko w niej
ołtarz, a w nim Bogarodzicy piękny obraz z Dziecięciem świętym na ręku otoczony różami
robionymi i srebrnymi wotami. Bogate zasłony odsunięte były w tej chwili. Ksiądz kapucyn
odprawiał mszę u ołtarza, dwóch chłopczyków z dzieci oficjalistów dworskich usługiwali mu do
niej. Cały dwór zgromadzony był w kaplicy, a na czele jego księżna przy pięknym klęczniku, książę
pan w ławce, na książkach się modlili. Starzy i młodzi słudzy, drobne dzieci, kobiety, wszystko
klęczało i pobożnie szeptali pacierze.

Nasi goście mieli czas, stanąwszy u drzwi, przypatrzeć się obojgu księstwu. Niemłodzi już

byli oboje i znać po twarzach, że nie zawsze szczęśliwi, ślady burzy zostały na nich, ale
chrześcijańska rezygnacja i pokój duszy i sumienia je pokryły.

Księżna, ubrana w długą czarną suknię i szeroką czarną chustkę, twarz miała bladą bardzo;

znać, dawniej musiała być niepospolicie piękną, bo dziś jeszcze oprawa oczów zagasłych, kształtny
nos i małe, zsiniałe i wpadłe usta o tym świadczą. Na czole siwe już włosy, gładko przyczesane,
wyraz fizjognomii łagodny, miły. Modli się i znać, że cała w modlitwie szczerej, powtarza ją
głośno, nie zwracając oka z książki. Niekiedy wymknie się z jej piersi westchnienie, to zapewne
przypomnienie dzieci je wywołało, bo księżna potraciła wszystkie dzieci i stratę najboleśniejszą w
życiu ofiarowała Bogu. Jej pociechą na starość modlitwa i wiara głęboka — z wiarą nikt
nieszczęśliwym być nie może! Zadzwonili na Podniesienie i pochyliły się wszystkie głowy do
ziemi.

Książę, wysoki, dorodny, a niegdyś także piękny mężczyzna, dziś jeszcze piękny starzec, z

siwym włosem nad wysokim, podniesionym i gładkim czołem, z żywymi, czarnymi oczyma,
których wiek nie potrafił przygasić, z wąsem zawiesistym, rumiany i biały jak dziecię. Na jego
twarzy znać także niejeden przecierpiany smutek, niejedną bolesną godzinę cierpienia, którą
odważnie przeniósł. Poczciwe, spokojne życie, na którego koniec nie zostały zgryzoty i żale
przeszłości, maluje się w pogodnym czole. A jak wybitnie otwarty jego szczery, pełen miłości
charakter, widać w tych ustach, teraz zajętych modlitwą, jak znać, że one nie mogły splamić się
kłamstwem.

I wszystkich sług szlachetne, pogodne twarze, bo poczciwy otacza się poczciwymi, i

pobłażanie jego nie idzie za daleko, aby wiodło do zgorszenia. Ten stary rządca w czarnej kapocie,
z kasztanowatym wąsem, a siwym włosem, modlący się na łacińskiej książce, to postać nie naszego
już wieku, jakby z obrazu zdjęta. Ta matrona w wielkim białym kornecie, ogromnej chustce
niedzisiejszych kształtów i barwy, z okularami srebrnymi, co jej nos uciskają, to szczątek także
dawniejszego świata, co go już nikt nie wskrzesi, świata, co tak nas nie pojmuje, jak my go pojąć
nie możemy.

Ci słudzy, na klęczkach mszy słuchający, nie są to pospolici ludzie — a wszystko to

księstwo swoim zrobili przykładem; wiele może wzór dobry, ciągłe wpatrywanie się w cnotę.

Dom księstwa nie zna, co to niezgoda ludzi, tak pospolita gdzie indziej, nie ma w nim i nie

wychodzą z niego plotki, każdy zajęty swoim obowiązkiem, przystojną rozrywką, szczęśliwy,
spokojnie oddycha i powtarza, gdy go spotka boleść jaka: „Księżna pani straciła wszystkie dzieci, a
tak to po chrześcijańsku zniosła!" Każdy, zamieszkując tu, musiał przyjąć obyczaje otaczających
go; jeśli miał złe skłonności, owionął go duch tutejszy i poprawił się, jeśli się poprawić nie mógł,
musiał uciec.

Księstwo nie są surowi, a jednak wszystko u nich ściśle dopilnowane, wykonane, jak

pomyślane, prędko i troskliwie. Zdałoby się na pozór, że ten porządek winni są zapewne srogiemu
obejściu z ludźmi, a jednak nikt od nich łagodniejszy, ale ludzie kochają ich i boją się najmniejsze
zrobić przykrości i dlatego przewidują potrzeby, w mgnieniu oka spełniają rozkazy.

W sąsiedztwie u wszystkich miłość mają i szacunek powszechny, najzaciętsi nieprzyjaciele

panów szanują ich i nie śmieją targnąć się na nich obmową. W dnie urodzin i imienin księcia i
księżnej zjeżdża się do nich całe sąsiedztwo, toż na Rok Nowy i przedniejsze święta. I oni, wśród
życzliwych im, wyglądają jak patriarchowie okolicy. Prawdziwie też patriarchalna troskliwość ich
miłości ku wszystkim. Zaledwie się dowiedzą o słabym, posyłają lekarza, w strapieniu spieszą
pocie- szyć, straty starają się wynagrodzić. Po wieluż to pożarach książę odbudowywał dworki
biednej szlachty, po wielu gradobiciach posyłał zapomogę chłopom! I nie czynił tego z próżności,
bo często ten tylko o dobrodziejstwie wiedział, kto doświadczał, a o dobroczyńcy nikt, i on nawet.
Na prawy charakter księcia każdy się chętnie zdaje w rozsądzeniu najzawikłańszej trudności;
śpieszą do niego zwaśnieni, aby ich pogodził, procesujący się, aby ich rozsądził. A książę nikomu
nie odmawia swojej rady, często najmozolniejszej podejmuje się pracy, wartuje dokumenta,
rozpoznaje zawikłane interesa i gdy da swoje zdanie, nikt nie stanie przeciw niemu; każdy,
uczuwszy sprawiedliwość, choćby przeciw niemu było wyrzeczone, przyjmuje je.

Po mszy świętej i odśpiewaniu Pod twoją obronę przed ołtarzem Bogarodzicy ruszyli się

wszyscy z kaplicy. August i Staś czekali księstwa we drzwiach; ujrzawszy ich, pośpieszył książę
powitać znanego mu Augusta i prezentowanego Stasia. Nadeszła księżna pani i z uśmiechem
łagodnym pytała zaraz nowych gości, czy dawno przybyli, czy im czym służyć nie można.

— Proszę mi powiedzieć szczerze — odezwała się — nie zrobicie panowie żadnego

ambarasu, właśnie i my na śniadanie pójdziemy. Możeście jeszcze kawy nie pili albo po
teraźniejszemu herbaty?

Książę pytał się Augusta o kontrakta kijowskie, weszli do dolnego salonu.

Nie był on umeblowany wytwornie, ale bogato, smakownie i przypominał dawne lata

księstwa młodości. Ściany okrywało dawne obicie w kwiaty złote, w ramach białych ze złotem,
takież były krzesła, kanapy, stoły. Niektóre z nich marmurowe płyty pokrywały. Posadzka w tym
salonie była z różnokolorowego drzewa, staroświecki pająk spuszczał się od sufitu. Nie wiem,
czemu to się wydało i Augustowi, i Stasiowi bardziej pańskie niż najwytworniejszy salon modny.
Nad kominem białym, marmurowym wielkie oprawne było zwierciadło w wykręcanych ramach.
Wielkie okna wychodziły na ogród, w którym widać było starożytne szpalery grabowe i długą
świerkową ulicę.

Z tego salonu na lewo otwarte drzwi ukazywały drugi salon, cały zawieszony portretami

zacnych przodków księstwa. Wszedłszy do niego, owionął cię duch przodków — zdawało się, że
ubiegłe wieki patrzą na ciebie i uczułeś się małym, biednym, nikczemnym w obliczu tych ludzi, co
w bezdusznym malowaniu jeszcze byli tak wspaniali, tak wielcy, tak poważni, na których czołach
jaśniała godność, szlachetność i spokój prawego sumienia. Twarze tych matron, z księgami do
nabożeństwa i śpiewu w ręku, z kwiatami, oblicza wąsate tych rycerzy, całych w zbroi, tych
biskupów, z różańcami w ręku i księgi otwartymi, przenosiły w dawne wieki. Tamten był
świadkiem trudnych okoliczności, nieszczęść za Jana Kazimierza, ten drugi towarzyszył
Zygmuntowi III do Szwecji, ów trzeci posłował do Turcji, poważny brodaty biskup wydał pobożną
księgę, owa matrona wychowała krajowi pięciu poczciwych synów, co wszyscy zginęli na Podolu
w wojnie z Turcją, inna, którą tam widzisz tak piękną i młodą, owdowiała w dwudziestym
pierwszym roku życia i młodość swą poświęciła usłudze biednych, pobożności, Bogu, Nie zwróciła
oczu do świata, gdy jej małżonek zostawił ją panią wielkich włości, młodą, piękną i swobodną,
oddała resztę życia opłakiwaniu swej straty, którą czuła do zgonu. Ona założyła kościół i klasztor w
miasteczku sąsiednim, szpitalów kilka, i siostrom miłosierdzia nadała znaczny fundusz. Takiej
cnoty, takiego poświęcenia już nie widać na świecie. Tamta druga, małżonka wojewody, co go
widać na prawo w karmazynowej z sobolami szubie, w jego niebytności napadnięta w zamku przez
Tatarów, mężnie im się obroniła, w mniszej sukni, z krzyżem w ręku stanąwszy na blankach i
dodając odwagi załodze. Ranna w prawe ramię, nie zeszła z murów, póki się nieprzyjaciel nie
cofnął.

A ci brodaci, żelazem okuci, poważni mężowie, ileż to razy kraj ratowali radą, majątkiem,

krwią swoją nawet.

W tym długim szeregu pięknych twarzy nie ma jednej, co by przypominała plamę, co by

mogła wnuka zawstydzić, wszyscy oni wychowali się, ssąc cnotę z piersi matek, z surowych ust
ojców, z przykładu naddziadów. Pradziadowie ich w niebie wyprosili wnukom cnotę u Boga, a
śmierć tym, co imię splamić by mogli. Żadna z tych kobiet nie wyszła z drogi prawej, żaden z tych
mężów nie przedał siebie i nie poniósł nieszczęścia kraju na sumieniu przed sąd Boży. Oto między
biskupimi infułami, między senatorskimi laskami, buławami skromny, gruby habit mnicha. Ten
mnich zrzucił mitrę z głowy, zaparł się wielkości ziemskiej, zamknął w klasztorze i usługiwał
ubogim, cały majątek swój rozdał im i siebie poświęcił na szpitalnego posługacza. Chlubi się nim
rodzina i uważa go za patrona swego.

W drugą stronę ciągną się pokoje księżnej i księcia; we wszystkich to samo staroświeckie

bogactwo, bez przepychu, bez wystawy, bez pretensji; dawne pamiątki, zabytki odwieczne smaku
dziadów i ich sposobu życia. W tej szafie stoją augustowskie dziwnych kształtów puchary szklane,
srebrne, złociste, wysadzane drogimi kamieniami, medalami, wyciskane, emaliowane: jedne postaci
ptaków, drugie fantastycznych kształtów. Na niektórych jaśnieją herby księstwa, na innych —
powinowatych, do tych przywiązują się podania familijne.

W drugiej szafie złożono — dziś już bezużyteczne — złociste, wysadzane, bogate rzędy

turkusowe, perłowe, siodła, które służyły do solennych wjazdów na województwa, do pochodów
uroczystych poselskich. Tu spoczywają buławy złociste, laski marszałków, pierścienie biskupów i

prosty różaniec braciszka zakonnika, z kokosowego drzewa, z brązowym krzyżykiem.

Dalej pielgrzymia laska jednego z książąt, co pieszo podróżował do grobu Pańskiego,

współcześnie prawie z Sierotką. I czegóż tam nie ma jeszcze! A każdy z tych sprzętów przypomina
lata chlubne, dla historii domu, do każdego przywiązana pamiątka to smutna, to wesoła, to
zaszczytna, to święta. A też szable i buńczuki, krzywe szablice, ogromne miecze, złociste zbroje,
druciane koszule, co tyle mężnych osłaniały piersi, które tylekroć krew pobroczyła, nie sąż
zaszczytną pamiąt- ką? Dziś kto udźwignie zbroją, kto podniesie miecz, kto utrzyma hełmy te na
skroni? Skarleliśmy! zmaleli! zdziecinnieli! I broniemy się tymi przodków mieczami.

W pokoju księcia obraz jego patrona, ojca i matki, stół z papierami, łóżko skórą

niedźwiedzią okryte i niewiele książek. Nie ma tu wystawy, prostota, porządek, czystość.

W księżnej — wszystko przypomina dzieci jej, które utraciła. Naokoło łoża, po ścianach,

postrzegasz tylko w różnym wieku malowane twarzyczki dziecięce i dorosłych dziewcząt i
chłopców. Tamten z psem, tamta z wieńcem kwiatów. Tu ją widzisz młodszą, dalej starszą, dalej
dorosłą, a potem tylko medalion z włosami... Już jej nie ma na świecie. Biedna matka patrzy na
twarze pogasłych dzieci i modli się, aby ją Bóg z nimi połączył. I w sprzętach znajdziesz
przypomnienie dzieci, leżą tu jeszcze ich robótki niekształtne. A matka nie ucieka przed żalem,
otacza się wspomnieniami, nie chce zapomnieć ukochanych dzieci i ilekroć wejdzie do swego
pokoju, to naprzód oczyma powiedzie po uśmiechających się twarzach dziecinnych. Jej się czasem
zdaje, że one nie umarły, tylko gdzieś żyją daleko, tak żywo ona pamięta, tak serdecznie je kocha
jeszcze.

Rozmowa toczyła się o kijowskich kontraktach, książę przypomniał dawne lwowskie, potem

kijowskie zjazdy, tak świetne, liczne. Opowiadał, co się na nich wydarzało, i malował żywo
ówczesnych magnatów i znakomitszych ludzi, co się na nie zjeżdżali. Wszyscy od dawna pomarli,
zapomnieni zostali wszyscy! niektórych tylko imiona pływały jeszcze po wierzchu tego morza
przeszłości.

Dzwonek dał znać do stołu — zjawili się pan komisarz, ksiądz kapucyn i kilku dworskich,

otwarły się drzwi boczne i wszyscy przeszli do jadalnej, gdzie staroświeckim szkłem i porcelaną
saską herbowną zastawiony był stół. Kapucyn pobłogosławił potrawy, obiad był smaczny, ale
kuchnia nie taka, do jakiej przywykliśmy teraz; kuchnia to prawie szlachecka, tak prosta, tak
niewytworna, tak z krajowych złożona materiałów. Czarną kawę dano tylko dla gości.

Wkrótce po obiedzie August pożegnał księstwo i w dalszą ruszyli drogę.

— Nieprawdaż — rzekł do Stasia siadając do sanek — że jest coś za serce chwytające,

szlachetnego, pięknego, charakterystycznego w obrazie tego staroświeckiego pańskiego domu, tak
cichego, spokojnego, tak jeszcze niedostępnego dzisiejszemu zepsuciu czy postępowi? nieprawdaż,
że ten poważny i żywy starzec, ta pobożna matka, co żyje w dzieciach, które potraciła, są to
postacie jakby zmyślone tylko, jakby wymarzone? Gdy z oczów zniknie ten dom, zdawać się nam
może, żeśmy piękny sen mieli i przebudzili się za prędko. Trzeba się śpieszyć widzieć ten dom,
póki jest takim jeszcze; nie przeżyje on księstwa. Synowcowie nie utrzymają go w takim stanie; są
to młodzi ludzie, panowie sfrancuziali, którzy się śmieją serdecznie z tego, co zowią manią stryja i
stryjenki. Wychowali się w Paryżu, mieszkają teraz w Warszawie i na odgłos o śmierci księstwa
zlecą się tu rozedrzeć, co po nich zostanie, nie wylawszy jednej łzy, nie westchnąwszy nad nimi. Im
rzadsze teraz są domy, w których by znać było przeszłość naszą, tym droższe te pamiątki; skarb to
powszechny, krajowy. Smutno pomyśleć, że ktoś obojętny będzie miał prawo pałac sprzedać na
fabrykę, wyciąć ogród na opał, a z ozdobnych rzędów staroświeckich porobić naszyjniki dla swej
przyszłej. Szczęściem jest teraz moda staroświecczyzny, każdy się stara o pamiątki i to może ocali
niektóre, jeżeli jeszcze młodzi książęta nie będą woleli tańsze, kupne, udawane starożytności od
prawdziwych.

ROZDZIAŁ DRUGI JULIA — MAJĄTEK ROZBIOROWY

Późną nocą stanęli August ze Stasiem w Dubnie, które im się teraz cale inaczej wydało,

puste, smutne, wyludnione, milczące. Nikt nie jechał ulicą, wszystkie okna czarne były, choć
okiennice gdzieniegdzie pootwierane, wszystko spało, tylko psy biegały po rynku i wiatr chodził
zamaszysto po ulicach.

Pierwszym pytaniem Stasia, które zadał rozespanemu Żydowi:

— Hrabiostwo czy są w Dubnie?

— A jakże, jasny panie! jest, jest! — odpowiedział Żydek — tu jeszcze wiele panów jest.

Bo to u nich zapust.

Staś zmięszany wszedł do stancji i rzucił się na kanapę; on chciał co najprędzej wszystko

skończyć, a teraz, gdy się zbliżył do niej, gdy się dowiedział, że jest tak blisko i spojrzał na straszne
jutro, rad był chwilę stanowczą oddalić — zabrakło mu odwagi! Postrzegł to baczny August i jakby
od niechcenia zaczął mówić o Natalii. Ale i to nic nie pomogło. Noc bezsenna przeszła dla Stasia ze
strasznymi marami, z palącą gorączką, z niepokojem rwącym piersi, noc, jaką człowiek ostygły,
zobojętniały, w starości nawet pamięta i włosy mu wstają na głowie, gdy jej cierpienia przypomni
Dzień się ukazywał przez szczeliny okiennic, gdy osłabły bojem z samym sobą zasnął twardym
snem, co robi głowę ciężką i nie uspokaja, ale gorzej rozdrażnia.

Była dziesiąta, gdy się przebudził i chwycił się ubierać. Chciał iść do hrabinej, zaraz chciał

kończyć, chciał jej upaść do nóg, przyznać się do wszystkiego, prosić o przebaczenie. Ale gdy już
wziął kapelusz w rękę, gdy stąpił za próg nogą, to znowu odbiegła go odwaga i wrócił, i padł na
kanapę. Nareszcie wyrobił w sobie konieczne męstwo i poszedł.

Nie mogę i nie potrafię opisać, jak mu serce biło, gdy wszedł do pokoju, w którym hrabina

leżała na szezlongu, sparta na dłoni, i dumała. Na widok jego porwała się i krzyknęła:

— Ach, to ty! to ty! — i w zapale rzuciła mu się na szyję. Staś stał zimny, tylko lice

zapłoniło mu się wstydem. Powstały w nim dziwne uczucia.

Gdy się przerwie miłość długim rozstaniem, gdy się przywyknie myśleć tylko o kochance, a

nie widzi jej, ujrzawszy ją, znajdujesz różnicę między marzeniem a rzeczywistością. W chwilach
zapału rzeczywistość przewyższa marzenie, gdy miłość ucieka z serca, marzenie zabija
rzeczywistość. Staś ujrzał hrabinę zestarzałą, zbrzydłą, powszednią. Taką mu się ona wydać
musiała po świeżej, idealnej, czystej Natalii. Zdało mu się, że widział na czole hrabinej wyryte całe
jej przeszłe życie, wszystko, co ją skalało w oczach świata. Nawet ten namiętny szał, z jakim mu się
rzuciła na szyję, zawstydził go boleśnie. Chciał ją widzieć zimniejszą, w sercu obwiniał ją nawet za
to przywiązanie, tak bezwstydnie, tak heroicznie ogniste, tak zapamiętałe.

Uczucia jego i myśli wyryły się na twarzy i Julia wyczytała je, choć nie dowierzając sobie.

— To ty! — zawołała, rzucając mu się na szyję, ale zimny, przymuszony uśmiech Stasia

odepchnął ją. Opuściła ręce, spojrzała i spytała:

— Co ci jest?

— Nic mi nie jest — i pocałował ją w rękę. — Tyś się okropnie odmienił!

— Ja? — spytał Staś rumieniąc się — w czymże?

— Ja nie wiem, ja przeczuwałam to, ja to czuję, tutaj — dodała, wskazując na serce. —

Powiedz mi, powiedz, ty już mnie nie kochasz, tyś przyjechał obojętny, co gorzej może, zajęty
inną? powiedz prędzej, ja chcę wiedzieć!

I mówiąc to, tak była przerażona, tak drżąca, tak konwulsyjnie miała załamane ręce, że Staś

nie miał siły nic odpowiedzieć i wybuchnął tylko.

— Ale cóż ci się stało, Julio? Skąd te domysły! Z czegóż to wyczytałaś?

— Ach! bo ty nie wiesz — odpowiedziała ona — jak straszne miałam przeczucia. We śnie,

na jawie marzyłam nieustannie, że nie możesz mi powrócić, jakim pojechałeś. Twoja miłość dla
mnie biednej nie mogła trwać chyba między czterma murami i jednym ciągiem bez przerwy.
Zobaczyłeś świat, ludzi, inne kobiety, owionęło cię powietrze i wytrzeźwiałeś zapewne. O! ja ci
tego nie wymawiam, Stanisławie, tyś nie winien, tak być musiało, moje serce to przeczuło.

Zimno, bez przekonania tłumaczył się jednak Staś przed Julią, nie mógł już zdobyć się na

powiedzenie prawdy całej i spuszczał się na czas, co wszystko odkrywa, na powolne zerwanie
węzła, którego gwałtownie potargać nie miał siły.

— Ale ty jeszcze marzysz, Julio — rzekł do niej.

— Bogdajbym tylko marzyła — odpowiedziała mu — zawodzi marzenie, ale nie zawodzi

serce.

— Lecz skądże te domniemania i na czym je opierasz?

— O, na czym! Na konieczności takiego wypadku, który nie dziś, to jutro przyjść musi.

Chciałabym go tylko nie dożyć. Zaledwieś odjechał, zabiło mi serce i jużem, ciebie żegnając, moje
pożegnała szczęście. Siadłam w oknie, zapłakałam i zdało mi się, że do mnie nie wrócisz, tak mi się
stało smutno na świecie, tak powietrze było ciężkie, tak wszystko nudne i jednostajne. Odtąd
godzina godzinie, dzień dniowi płynął podobny, a ile razy wspomniałam na ciebie, tyle razy czułam
w sercu chłód, jakby się sztylet do niego przedzierał, jakby uciekało życie. I na próżno chciałam się
rozerwać, rozweselić, zadurzyć, ciągle Staś wesół, niepamiętny na mnie, stał mi na myśli; ciągiem
go widziała, ciągle płakałam. C'est au point, że hrabia aż zobaczył łzy moje, pierwszy raz w życiu, i
o ich przyczynę zapytał.

— Cóżeś mu odpowiedziała?

— A! już teraz nie pamiętam — zawołała hrabina — ale powiedz mi, powtórz sto razy,

zapewnij, żeś mi powrócił, jak pojechałeś, moim, tylko moim Stasiem...

— Julio — wybąknął Stanisław zmięszany — inaczej nie byłbym ci się pokazał.

— Powtórz mi jeszcze!

I to mówiąc, modliła się do niego, błagała go, klęczała duszą przed nim.

— O! bo to moja ostatnia pociecha w życiu, to moja miłość ostatnia. A gdy ją stracę, pójdzie

z nią życie, ja czuję. Ty byś mi nie chciał odebrać życia, Stasiu...

— Julio! na Boga, bądźże spokojną. Skąd ta bojaźń, te myśli?

— Prawda, ja sama nie wiem, skąd one przychodzą, dlaczego, a jednak płyną nieustannie i

chmurzą mi czoło, i trują mi, ot nawet tę chwilę, którą bym powinna jak najweselej obchodzić. Nie,
nie potrafię być wesoła, nie mogę... Tyś bawił tak długo...

— Jeździłem z wujem, jak wiesz, i nie byłem panem swej woli, miał interesa, musieliśmy

zabawić.

— I tyś nie tęsknił, nie wyrywał się?

Staś był w najprzykrzejszym w świecie położeniu, musiał kłamać. Powiedziała mu przed

chwilą, że zabiłby ją, inaczej postępując, kłamał więc, choć niezręcznie, przymuszenie, tak że się
Julia poznać na fałszu musiała.

— Cóż to jest — spytała — że w twych słowach nie ma życia, nie ma przekonania?

Mówisz, ja bym ci tak wierzyć chciała, a nie mogę. Wciąż mi serce szepcze: On cię tylko pociesza,
on tylko litość ma dla ciebie.

— Julio, ty mnie prześladujesz, ja nie wiem, co mam mówić i czynić, uspokój się, proszę cię

o to. Jeśli ci moje przywiązanie potrzebne na co, ono cię nie opuści.

— To są słowa litości, to nie miłość — odpowiedziała hrabina — ty mnie nie kochasz.

— Julio — powtórzył Staś — jakimże sposobem mam cię o tym przekonać?

— Przekonać mnie! to nie jest w twojej mocy — zawołała — ty nie potrafisz kłamać,

choćbyś chciał, przez litość może, ty nie potrafisz udawać.

— Ale ja nie udaję...

Julia spojrzała na niego, on miał twarz tak strapioną, pomieszaną, tak był nieszczęśliwy, że

się nią uwiodła hrabina. Żywo podbiegła ku niemu, chwyciła go za rękę i spytała:

— Więc tyś mój, mój zawsze?

— Twój — odpowiedział Staś z boleścią — twój, Julio! — Tak mu jej żal było.

— Powtórz to jeszcze, powtórz! Ty nie wiesz, jak pragnę twego głosu, twojego wejrzenia,

ciebie...

Te ogniste wyrazy przykro dźwięczały w duszy Stanisława, one mu się wydały tak

obnażone, tak bezwstydne teraz, jemu, co przywykł do czystej, dziewiczej rozmowy z Natalią.

— Powiedz mi, tyś się bawił beze mnie, tyś się rozerwał, tyś zapomniał, że bez zgiełku, we

dwoje można być szczęśliwym. Jakże ci się wydali ludzie, jak kobiety? Musiałeś ich widzieć tyle
piękniejszych, młodszych, tyle weselszych i przyjemniejszych ode mnie. Nieprawda, nieprawda,
jam ci się teraz wydała starszą, brzydszą... Twoja Julia jest jesiennym kwiatem, co woń i barwy
utracił, a tamte?

Staś zarzucony pytaniami, potokiem słów, które płynęły z ust namiętnej Julii, rzucał się w

odpowiedziach na różne strony, zaczynał, nie kończył, wahał się zapominał i wydawał się
mimowolnie ze swoją oziębłością, bo słowa nie znalazł w ustach na malowanie miłości, której już
nie miał w sercu.

— Ale mi nic nie mówisz — dodał na końcu — o hrabi, o twoich interesach, słowem, o

sobie.

— Ach, cóż ci mam powiedzieć, to mnie nie zajmuje; Prądnicki wszystko jak najlepiej

ukończył. Jestem spokojna teraz i nie myślę więcej o tym. Hrabia poddał się swemu losowi z
bezprzykładną pokorą, wyznaczyłam mu pensją i kontent zupełnie, powiada, że nigdy nie był tak
szczęśliwy! Czemu to ja tego powiedzieć nie mogę, Stanisławie? Tak mi ciągle smutno, ciężko,
takie mnie oblegają przeczucia, co ranka wstając, czuję się słabszą na umyśle i ciele, poglądam z
przestrachem na godziny upływające, co mi starość niosą. O! jak się jej teraz boję, jak drżę, gdy o
niej wspomnę! Utracić największy mój skarb, tak krótko pocieszywszy się nim. utracić ciebie... A
po chwilce dodała:

— Wiesz, byłam słaba ciągle, niespokojność mnie gryzła, musisz widzieć, żem zmizerniała,

wybladła, zwiędła, jakby rok życia mi przybył przez te kilka tygodni. Radziłam się lekarzy;
powiadają, że to nie jest nic niebezpiecznego. Piersi mnie tylko bolą, często mam gorączkę
wieczorem. I pierwszy raz w życiu zasłabłam, zadrżałam o życie, gdy chciałabym je przedłużyć,
gdy mi go tak potrzeba. Teraz drżę ze strachu o siebie i podwajam słabość bojaźnią. Ach, ja tak
potrzebuję życia, póki mam ciebie, chwytam go się z całych sił, z rozpaczą, z modlitwą do Boga,
żeby się zlitował.

— Ale czegóż się tak lękać — rzekł Staś — to chwilowe, przejdzie, masz katar i nic więcej.

— Zapewne, zapewne — podchwyciła Julia — masz słuszność, to musi być katar i ten ból

piersi, i kaszel, i gorączka to wszystko z kataru. O tak, to z kataru! Jam się bała, żeby to nie były...
Nie chcę powiedzieć co; ty masz słuszność, to katar tylko.

I podała swoją rękę Stasiowi, a ręka jej była biała, gorąca i sucha, skóra na niej stała się w

dotknieniu nie jedwabną, jaką była, ale jakby muślinem pokrytą, zmatowaną. Kaszlnęła i krew
pokazała się na chustce.

— To nic, to katar — powtórzyła jeszcze. A oczy jej błyskały niezwyczajnym ogniem, a

oddech był gorący i przyśpieszony i słychać było prawie bicie serca.

„Ona chora! — rzekł Staś w duchu — ona widocznie chora." Dopiero teraz postrzegł, że

nawet mowa Julii, jej zapał, po części dawały się tłumaczyć gorączką.

— Radziłaś się kogo — spytał — na twój katar?

— Radziłam się — odpowiedziała — ale na cóż tu rady! To rzecz tak mała. Teraz, gdyś ty

przyjechał, gdy mam ciebie, to przejdzie bardzo prędko, szczęście mnie uzdrowi. Pojedziemy do
domu, na wieś, tu nadto jest oczów, i te ich zabawy nie bawią mnie wcale. Jutro, nieprawdaż,
pojedziemy do domu?

— Kiedy zechcesz...

— I ty z nami?...

— Naturalnie, ja cię nie opuszczę.

— A! bo czas ucieka — mówiła Julia — a ja tak długo nie widziałam ciebie, muszę stracony

odzyskać. Nieprawdaż, Stasiu? szkoda tyle straconego czasu.

I znowu gwałtowny porwał ją kaszel. Drzwi się otwarły i wszedł hrabia, a za nim doktor

Schwernoth, mała, niezgrabna, pękata figurka, we fraku czarnym, z kapeluszem, ogromną laską w
ręku, sygnetami na wszystkich palcach, twarzą rumianą i oczkami żywymi. Doktor Schwernoth był,
jak powiadano, niegdyś cyrulikiem tylko i nie wiadomo jak i kiedy na doktora medycyny i chirurgii
się wyświęcił. Mało miał nauki, ale za to wiele doświadczenia i odwagi. Gdy mu się raz słabości
pacjenta poznać nie udało, nie zrażał się bynajmniej, próbował inaczej i znowu inaczej, i jeszcze
inaczej, aż nareszcie trafił albo w chorobę, albo w człowieka. E sempre bene. „Gdyby był żył
dłużej, byłbym go niezawodnie wykurował — powiadał sobie — co ja winien, że umarł." Doktor
nasz, zapewne skutkiem dawniejszego swego cyrulickiego nałogu, lubił krew puszczać, stawiać
bańki, wezykatorie i synapizma; nade wszystko jednak krew puszczał, dowodząc, że jej nigdy nadto
puszczać nie można.

Dla pacjentów grzeczności i pobłażania niezwyczajnego, miał u wszystkich łaskę, gdyż

dozwalał prawie wszystkiego, czego chcieli, i odmieniał nawet leki wedle ich woli. Byleby pięknie
poprosić, dawał lekarstwo, jakie się podobało, nie odmówił żadnego. Jeśli przepisane pokazało się
niesmaczne, wnet je sprzątał, preparował drugie, którego woni i gustu nie mógł się odchwalić.

— A! panie Schwernoth — mówił ktoś — to nie na piersi ja cierpię, cała moja słabość

pochodzi z żołądka.

— Ja, ja! — odpowiadał — s żołądka.

— A może i z piersi!

— Może i s piersi!

— Jak sądzisz, przyłożyć by plaster?

— Aha, przyloszyć by plaster.

— Albo postawić pijawki?

— Moszna postafić pijawka.

— A gdyby wezykatorie...

— Szemu ni, fesikatoria!

I tak był serdeczny i poczciwy, że na wszystko pozwolił, tylko jak się już uparł krew puścić,

wówczas go nikt nie przełamał.

Takiego to lekarza prowadził hrabia dla żony, jemu się zdawało, że skoro potrzeba doktora,

to pierwszy z brzegu doktor zawsze będzie jedno, co ostatni. Nie pojmował różnicy i powiadał o
nich:

— Wszystko to jedno, taki to doktor, jak i to — wszystko jedno.

Zobaczywszy Stasia, hrabia posunął się go witać.

— A ça, de retour! enchanté de vous revoir! A hrabina nam chora...

— To katar! — odpowiedziała Julia.

Doktor wziął za puls, podumał i powiedział poważnie:

— Katara.

— Zimnej wody? — spytał hrabia.

— Z sukrem — dodał doktor.

— Albo może co zapiszesz?

— Mosze sapisać — i usiadł natychmiast preparować miksturkę. Po czym wziąwszy

kapelusz i laskę zabierał się odchodzić.

— A będziesz wieczorem? — rzekł żegnając go hrabia.

— Będę fieczorem — skłonił się i wyszedł. Hrabia upadł na siedzenie.

— No, jakże tam wasze kontrakta, coście się tak długo bawili? A jedliście tam dobrze?

Ostrygi, serdel- ki, ryby morskie! Ha! U Bellota czasem dobrze gotują. A i marszałek gubernski ma
niezłą kuchnię. Co? Staś się tylko uśmiechnął i Julia także.

— Że też ty, hrabio, tylko o żołądku mówisz i myślisz zawsze.

— A cóż chcecie, żebym robił? Hę? literatury nie lubię, gospodarstwo c'est bourgeois,

spekulacje c'est canaille, karty c'est ruineux.

— No! a jeść tylko c'est malsain — dodała hrabina.

— E t pourtant vous voyez comme je me porte bien.

Hrabina westchnęła.

— Ça! cóż dziś robiemy? — spytał hrabia — ja jestem na proszonym obiedzie u marszałka,

ale nie u naszego sąsiada — dodał. — A jutro wyborny strasburski pasztet u prezesa, otwarcie
uroczyste!

— Ja bym chciała jechać jutro do domu — szepnęła Julia. — Powietrze tutejsze mi nie

służy, męczę się waszymi zabawami, od tego choruję. Pojadę lepiej.

— Comme il vous plaira.

— A ty, hrabio?

— A ja zostanę do końca zapust. Prezes ma dobrą kuchnię... powrócę do was z postem... bo

myślę, że i pan Stanisław jedzie.

— Jadę, ale do domu, i to nie wiem, czy jutro jeszcze.

Hrabina spojrzała na niego zdziwiona.

— Ale pan jedziesz ze mną, potrzebuję kogoś w drodze, jestem słaba, juściż mnie tak nie

opuścisz pan.

— Skoro pani rozkaże...

— A! ja tylko proszę.

Staś się skłonił, a hrabia, bębniąc palcami po stoliku, dodał:

— Kupiłeś tam co do jedzenia w Kijowie? choć konfekty przynajmniej?

— Zdaje mi się, że je mamy.

— Jak to, nie jesteś tego pewny?

— Ale są, są i przyszlę hrabiemu — poprawił się Staś — niezawodnie wieczorem.

— Mille merd.

— Dużo było pieniędzy na kontraktach?

— Dosyć, ale wszyscy składali je do banku nowo założonego.

— C'est vexant i nie można ich było dostać nam, panom?

— Z trudnością; każdy wolał bank i zupełną pewność, choć procent mniejszy.

— Do zadziwienia, jak kredyt publiczny umiera — rzekł wzdychając hrabia — nie ma

wiary!

Julia poruszyła z lekka ramionami i poprawiła się na siedzeniu.

Hrabia spojrzał na zegarek.

— O! już bo czas na śniadanie! Adieu! do zobaczenia.

I porzucił ich samych znowu.

Staś rad był wyjść i nie mógł do tego znaleźć pretekstu, ciężko mu szła rozmowa, mieszał

się co chwila, hrabina nadzwyczaj była czułą, namiętną, on coraz chłodniejszy. Tylko litość
wyciskała mu łzy z oczów i nie dozwalała wyznać prawdy. Litość — bo Julia, w jego oczach tak
zmieniona, tak zbladła, złamana, była w istocie chorą i nie lekki to katar był tylko, ale coś
strasznego, przerażającego. Mówiły oczy, gorączkowe ruchy i mowa, częsty bolesny kaszel, ból
głowy, pragnienie, że to nie lekka i przechodząca, jak lekarz osądził, ale ciężka, a może
nieuleczalna choroba. Hrabina była zmienioną, a niespokojność sama, z jaką przyjęła Stanisława,
chorobliwy stan umysłu, jeśli nie ciała, okazywała.

Nareszcie, przesiedziawszy bolesną godzinę u jej krzesła, Staś odszedł. Zastał Augusta w

domu.

— A co? — spytał go wuj.

— Ona chora, okropnie chora!

— Chora! — I August załamał ręce, bo przewidział, że Stanisław nie będzie miał siły

wyznać jej wszystkiego. — Cóżeś zrobił?

— Nic! — odpowiedział Staś. — Chciałżeś, żebym ją dobił nielitościwym wyznaniem?

Gdybyś wiedział, jak mnie przyjęła, z jakim niespokojnym przeczuciem mnie wypytywała!
Sądziłem, że wie o wszystkim, ale nie, ona się tylko domyśla, ona to widzi oczyma duszy, ona mi
nawet nie wierzy. Musiałem kłamać, ach! gdybyś ty ją widział, jak biedna, jak smutna, jak chora...

— Więc znowu wracasz do kajdan twoich? — spytał niecierpliwie August.

— Abym je rozerwał, pozwól przynajmniej na czas. Ona nie miałaby siły...

— Pochlebiasz sobie nadto, nie pierwsze to przywiązanie.

— Gorzej, bo pewnie ostatnie. Ona to samo powtarza.

— Takie jak ona kobiety nie przestają tak prędko — rzekł pogardliwie August.

Staś się zapłomienił.

— Nie mów tego, wuju, ja słuchać nie mogę. Na Boga, nie mów!

August wzruszył ramionami.

— Nie dałbym szpilki złamanej, że ta choroba zmyślona.

— Zmiłuj się — zawołał Staś — tyś jej nie widział, tak nikt na świecie nie udaje i udać nie

jest vr stanie.

— Cóż robim z sobą?

— Jedziemy jutro.

— A ona zostaje?

— Ona jutro wyjeżdża — ciszej dodał Staś. August po wtóre wzruszył niecierpliwie

ramionami.

— Wyrzecz się Natalii — rzekł. — Masz do wyboru z nich jedną. Pamiętaj, że jesteśmy na

wsi. Każdy nasz krok wyrachowany, policzony, uważany. Ona się dowie, jeśli na nowo zaczniesz
bywać u hrabiny i utrzymasz dawne związki, a naówczas nie będziesz jej się mógł pokazać więcej.

Staś stanął zadumany.

— Ale powiedzże mi, co mam czynić?

— Zerwać i skończyć od razu, teraz, zaraz — rzekł August.

— Dobrze — rzekł Staś powolnie — dobrze, ale o jedno cię tylko proszę. Pójdź sam i

zobacz ją teraz. Jeśli wróciwszy powiesz mi jeszcze, coś powiedział przed chwilą, pójdę i zerwę
wszystko jednym słowem.

August się zastanowił.

— Pójdę — rzekł i wziął kapelusz — ale jaki dać pretekst tej wizycie?

— Powiedz, że mnie szukasz — odpowiedział Staś i rzucił się na łóżko.

August wyszedł; dobra godzina upłynęła, nim powrócił; z okna zobaczył go Staś idącego

powolnie, ze spuszczoną głową.

— A cóż — odezwał się do wchodzącego na próg — widziałeś ją?

— Widziałem — smutnie odrzekł August i zamilkł.

— Będzieszże miał siłę powtórzyć swoją radę? — zapytał Staś prędko.

— Będę — rzekł August. — Tak jest, potrzeba wszystko skończyć. Jej chorobą jest

niepewność, ona wątpi o tobie i to ją trawi, niepokój, obawa. Gorsze jest czasem oczekiwanie
nieszczęścia nad nieszczęście samo. W rozmowie dała mi poznać stan swojej duszy, rozpytywała
się o tobie, kogoś widywał, u kogoś bywał najczęściej, czyś nie nadskakiwał której z kobiet! Ona
się domyśla albo nawet wie o wszystkim. Uwodzić ją dłużej byłoby tyranią. Potrzeba dla ciebie i
dla niej skończyć raz. Ty jej już nie kochasz, ona się domyśla, oszukiwać jej dłużej nie potrafisz.
Tyś nadto szczery, ona nadto zna ludzi. Na co siebie i ją udręczać. Wierz mi, Stanisławie, potrzeba
zerwać.

— Ale ja tego nie potrafię — odparł Stanisław — ja nie umiem, ja...

— Napisz list — rzekł August.

— I więcej jej nie widzieć — po chwili wymówił Staś smutnie. — A! ona taka biedna, ona

tak cierpi. Wolę ja się poświęcić.

— Przypomnij jednak, że nie sam siebie tylko poświęcasz — dodał August prędko —

myślisz, że to dla Natalii obojętne?

Wahał się jeszcze i namyślał Stanisław, ale w koń- cu przemogły rady wuja, usiadł pisać.

Wiele kosztował go list ten, który sto razy mazał i kreślił, ale nareszcie skończył, z biciem serca
zapieczętował i nie mogąc się jeszcze odważyć go wysłać, schował przy sobie.

List był następujący: „Gdybyś wiedziała, z jakim bolem serca siadam pisać ten list do

ciebie, przebaczyłabyś mi może choć cząstkę mojej winy. Nie miałem siły wyznać ci, Julio, że to,
czegoś się domyślała, coś przeczuwała, stało się. Nie jestem panem siebie, nie mogę ci twojej
miłości odpłacić miłością, a nie potrafiłbym oszukiwać cię dłużej. Przebacz mi, jeśli możesz, jam

winien i całe życie płakać będę nad winą moją. Dla ciebie pierwszej uczułem bijące serce, przy
tobie poznałem szczęście — los nie pozwolił kosztować mi go dłużej. Jestem związany i
mimowolnie oddałem serce. Powiedz, że mi przebaczysz, że mi nie złorzeczysz, że mnie
wymawiasz przed sobą, potrzebuję tej pociechy, bo gorzko teraz w sercu moim, gdym znowu
zobaczył ciebie; a gniew twój słuszny odjąłby mi spokojność i zatruł życie. Jeszcze raz proszę cię,
przebacz..."

List ten, tak dziwacznie ułożony, mówił jedną tylko rzecz wyraźnie, że Staś kochał inną.

Lepiej osłodzić tego wyznania nie potrafił on, ani się uniewinniać. Długo po napisaniu jeszcze
wahał się", czy go posłać, czy nie, i sto razy wyjmował go i chował znowu. Łzy pokazywały się na
powiekach.

— Wuju, jeśli ten list poszlę, jedźmy zaraz, każ zaprzęgać konie i uciekajmy. Na Boga,

uciekajmy stąd co najprędzej, ja nie zniosę tej myśli! Być tak blisko Julii, wiedzieć, że ona płacze,
że ona cierpi, i nie polecieć do niej...

August, posłuszny Stasiowi, którego kochał, pospieszył wydać rozkazy do wyjazdu. Z

bijącym sercem oddał list służącemu hrabiny Stanisław, pocztowe konie stały u wrót, on się rzucił
w sanki, dzwonek zadzwonił, polecieli cwałem...

„Stało się — rzekł do siebie — teraz niech Bóg jej strzeże! Stało się!"

I po sto razy, bez myśli, mechanicznie, niespokojny, powtórzył jeszcze:

— Stało się.

— A ponieważ się stało — rzekł August — nie myśl więcej o tym lub myśl, jak najmniej

możesz. Człowiek, kiedy raz postanowi, co uczynić, kiedy uczyni, ani się cofać, ani żałować tego,
co zrobił, nie powinien. Zapomniałem cię uprzedzić, że nie jedziemy do domu.

— A dokądże? — spytał Staś.

— Po nowe znajomości — rzekł August. — Teraz niebezpiecznym by było być nadto blisko

Julii, ona zapewne jutro powróci, my choć dzień jeden musimy przebyć gdzie indziej. Mamy do
wyboru kilka domów na drodze, do których wstąpić możemy.

— Rób, co chcesz — odpowiedział Staś i umilkł, a dumał.

Konie zwróciły się w bok z pocztowego gościńca, a August mówił do siostrzeńca:

— Widzisz, Stasiu, tę ogromną wieś nad brzegiem rzeki, w prześlicznym położeniu,

rozsypaną po wzgórkach, zakrytą gajami, poprzecinaną sadami owocowymi, w której spostrzegasz
dwa ogromne wiatraki, kościółek biały i cerkiew z trzema kopułami? Ta piękna sadyba jest jedną z
najnieszczęśliwszych, to państwo niezgody, sporów, procesów i kłótni, to majątek rozbiorowy.
Przed laty dziesięcią mieszkał tu młody stratny człowiek, który rozsypał znaczny majątek na karty,
na konie, na hulankę z ludźmi, co ich zwał przyjaciółmi swymi. Smutny był jego koniec, umarł
zrujnowany i patrzał oczyma niedogasłymi, jak kredytorowie rozszarpali majątek. Nieroztropny,
zaciągnął więcej długów, niż wart był majątek, reszta ich spadła, ciężyła na jego sumieniu i przy
łożu śmierci niejeden przyszedł go przeklinać, straciwszy fundusz ostatni. Piękna wieś dziedziczna,
dawnym trybem, poszła pod rozbiór, więcej niż dziesięć sched uczyniono z jednej; podrobiono ją na
kawałki, lokując wierzycieli na dziesięciu, trzech i na jednym nawet chłopie. Widzisz te białe
dworki wyglądające z między chat włościańskich, to są mieszkania nowych panów tego sioła,
tamten większy zajął zręczny szachraj, co potrafił wymóc obligi na utracjuszu w dwójnasób
pożyczonych sum i umiał je w sądzie rozbiorowym utrzymać. Tam dalej mieszka dawniejszy
rządca klucza, dalej jeszcze jeden z ekonomów, co skradzione u niego pożyczał mu pieniądze, dalej
cukiernik, dalej koniarz, porozsiadali się na schedach wziętych w długu. Wieszże, co to życie w
takim rozbiorowym majątku, gdzie sąsiad potrąca sąsiada, gdzie ogród graniczy z ogrodem, dom z
domem, dziedziniec z dziedzińcem, gdzie codzienny spór o kury wpadające do ogrodów, o ścieżki,
którymi chodzą, o bydło zajęte w szkodzie i Bóg wie o co jeszcze. To życie, jakiego trudno mieć
wyobrażenie, nie spróbowawszy go, nie jest to życie miasteczka, nie życie wsi spokojnej, coś
anormalnego, dziwnego i okropnego. Wielu spokojniejszych uciekło i wyniosłe się stąd, a
wojennego ducha kolokatorowie zyskali na tym, bo pobrali w administrację, w posesję opuszczone
części. Rząd dopomniał się poszlin, wielu nie było w stanie opłacić, poszły schedy w administracją
i dziś Bóg święty wie tylko, co tu za nieład i na czym się to skończy.

Tam w oddaleniu widać fundum dawnego dziedzica, biednego, zrujnowanego,

nieopatrznego dziecięcia; stary pałac wali się, okna otworem, drzwi otworem, dach się załamał,
dziedziniec porósł krzakami, w kuchni kolokatorska gorzelnia, w stajni kolokatorska wołownia, w
altanie ogrodowej włościański magazyn. A w wielkim ogrodzie tną stare lipy na drwa, kasztany na
podwaliny do budowli. Smutny widok tej ruiny.

Wjeżdżali właśnie do wsi. Na prawo stał maleńki dworek, podobniejszy do chałupy niż do

domu, przed nim dwie jejmoście w perkałowych szlafrokach, krochmalnych czepkach, wziąwszy
się pod boki, rozprawiały tonem najwyższego gniewu.

— Powiadam wasani — mówiła jedna — jak ten smarkacz raz jeszcze będzie mi wyrządzał

psoty, to go każę złapać i rózgami osiec, a potem sprowadzajcie sobie asesora i róbcie sobie
śledztwo, ja się z tego śmieję. Będzie tak jak przeszłego roku, bo mam asesora w kieszeni.

— Bardzo dobrze, będzie to pan asesor wiedział, co wasani powiedziałaś — odpowiedziała

druga. — Tak on u mnie w kieszeni, jak u ciebie. Jak mu poszlę faskę masła, to zobaczemy, co z
tego będzie.

— Ano! zobaczemy. A chcesz wasani wojny, to dobrze, tylko się strzeżcie, żebyście tak nie

wyszli, jak mój sąsiad drugi, któregom się pozbyła, chwała Bogu.

— Co z nim, to nie z nami!

— Zobaczemy!

— Zobaczemy!

Podjechali, gromada chłopów stała przeciw drugiej gromady i kłócili się żywo poddani

jednego kolokatora z poddanymi sąsiada, poszło o jakieś złodziejstwo, które sobie nawzajem
przypisywali. Pop stał w pośrodku, ale nie mógł ich pogodzić.

Przed karczmą ekonom pana Zabrzezińskiego z ekonomem pani Łopotowej o mało się za

łby nie brali o jakąś dziewczynę, co zbiegła z jednej części i poszła służyć do drugiej. Jeden żądał,
aby mu ją wydano, drugi wydać jej nie chciał. Spór żwawy, przyszło do osobistości, jeden
drugiemu poczęli wymawiać swoje sprawki.

— A co to, myślisz, że ludzie nie wiedzą, żeś ty Chaimowi posłał dwa korce pszenicy z

pańskiego toku?

— Dowiedziesz mi to, dowiedziesz? hę? klnę się na Pana Boga, że ci tego nie daruję. Sam

złodziej, a śmie mnie...

— A co ja ukradłem?

— A czyja to sprawka przeszłoroczne kopy z pola?

— Otóż poczekaj, dowodźże mi tego przed sądem,

— Na co ja mam dowodzić, toć cię prawie za. rękę złapali i doszli.

Przejechali. Większy dworek stał nade drogą, do niego należały piętnaście chat we wsi.

Świeżo widać, zasadzono ogródek i wystawiono sztachety, nieco porządniejszy był gościniec,
czyściej przed domkiem. Właśnie w bramie, z ogromną fajką piankową na paciorkowym cybuchu,
w czapeczce włóczkowej roboty, z rękami w kieszeniach zielonej lisiurki, otoczony psami, stał pan
Antoni, właściciel części, którego nasi panowie poznali byli u sędziego. Widząc ich
przejeżdżających, ukłonił się i z głośnym śmiechem zawołał:

— O! tak to, a do szlachcica nie raczycie!

— I owszem — rzekł August, rozkazując się zatrzymać — wiedząc, że pan tu mieszkasz,

właśnie się miałem rozpytywać w karczmie i chciałem mu złożyć moje uszanowanie.

Pan Antoni się ukłonił.

— Całym sercem prosimy, czym chata bogata, tym rada, a choć nie bardzo bogata, ale jakoś

to się coś znajdzie na przyjęcie, co Bóg dał.

Wysiedli przed gankiem.

— Koniki do stajni — rzekł pan Antoni, który ciągle panom przycinał. — U mnie nie po

pańsku, nie odsyłam koni do karczmy, po staremu, panom radzi i czeladzi, i koniom nawet.

Za czym weszli do pierwszego pokoju. Była to wielka izba z piecem pobielanym i

kominem, dosyć czysta, nie malowana, ale świeżo wybielona. Miasto sufitu belki widoczne, ale
białe także. W kącie kanapa rozłożysta, przed nią stolik orzechowy, krzesełka ubrane w kapki

mamisowe. Na dwóch gierydonach po kątach ustawiono mnóstwo porcelany różnego rodzaju,
srebrną cukiernicę, srebrne lichtarze, robione kwiatki, woskowe owoce, maselniczkę w kształcie
baranka i różne drobne graciki.

Na ścianach w czarnych ramkach zawieszone obrazki wyobrażały śmierć księcia Józefa,

historią Mazepy, portrety Czarnieckiego, Stefana Batorego, Zamojskiego i kilku innych.

Podłoga była czysto wymyta i nie woskowana. Na oknach stało geranium, róża, hortensja i

kilka innych wazoników.

— A jejmość dobrodziejka? — spytał wchodząc August.

— Koło gospodarstwa! Zaraz państwu służyć będzie. U nas, panie, szlachty, musi gosposia

sama Za gospodarstwem patrzeć, nie ma czasu romanse czytać, siedząc na kanapie.

Goście usiedli, z drugiego pokoju słychać było głosy kilkorga dzieci, z których jedno

płakało, dwoje się śmiało, a jedno śpiewało, wszystko to razem i dosyć zgodnie. Wyżej wszystkich
głosów odzywał się macierzyński i niańki; ale surowe admonicje nie pomagały na wrzawę, aż pan
Antoni pójść musiał i ojcowską powagą poskromić nieposłusznych. Nastała cichość, ale za to
wzięła się krzątanina i plątanina po całym domu.

Wszedł kozaczek zdjąć maselniczkę z gierydonu, wpadła bosa i rozczochrana dziewczyna

po butelkę stojącą na oknie, odezwała się klucznica na ganku, zaryczał parobek koło stajni. Drzwi
bocznych pokojów nieustannie trzaskały. Znać było, jak się przygotowywano na przyjęcie gości.
Ten biegł z kluczami do lochu, tamta do spiżarni, kozaczek z pospiechu roztłukł sześć talerzy na
ganku i to powiększyło rozruch, tak że sam gospodarz wynijść znowu musiał, bo niesłychana
wrzawa powstała.

Nareszcie sama jejmość z dwoma najstarszymi bębnami wyszła do bawialnego pokoju.

Wyraźnie ustroiła się do gości. Czepeczek miała z pąsowymi wstążkami, szlafrok rozpuszczony
tybetowy, perły na szyi i czystą chustkę od nosa w ręku. Twarz jej, mimo usilnego starania o wyraz
spokojności, wydawała niepokój, udręczenie jakieś, cała była czerwona, zapłomieniona i
pomięszana.

— Pokłońcież się, Edziu i Władysiu! — zawołała na chłopców.

Chłopcy obydwa szusnęli razem lewymi nogami ku prawym.

— Śliczne dzieci! — rzekł August do matki. Jejmość spuściła głowę, nie wiedziała, co

odpowiedzieć, miała prawo wymagać pochwał, bo jak na niedzielę wystroiła ich i wyczesała; stali,
bardzo grzeczni, w kącie i wytrzeszczali oczy na przybyłych.

Zaledwie momencik posiedziawszy, gosposia zakłopotała się o coś i wybiegła znowu.

Pan Antoni tymczasem, w najlepszym humorze, palił fajkę i prowadził rozmowę.

— Wiesz, szanowny panie — rzekł August do niego — nie zazdroszczę ci mieszkania z tylą

sąsiadami. Często dalszy dokuczy, cóż dopiero tacy bliscy.

Pan Antoni się rozśmiał, w fajce poprawił.

— E! e! to to pan jeszcze nic nie wiesz, jak my tu żyjemy, a to nieustanny bój i wojna! Jest

nas tu kolokowanych dziesiątek, a spytaj się, kto u kogo bywa, kto z kim w zgodzie i kto z kim nie
ma procesu! Jak dzień nastanie, do późnej nocy gotuje się u nas jak w garnku. No, a co, panie,
robić, człek się oswoił, przywykł i jakby tylko spokojnie, toby się może zdawało, że czego brakuje.

— Ale to nieznośne życie!

— A co, panie, kiedv nie ma wyboru!

— To sprzedać i kupić gdzie indziej!

— E! łatwo to powiedzieć. Póki człek siedzi na swoim zagonie, to się to jakoś trzyma

fundusik, a niech no by przyszło przedać, to cóż by było? Wytrąć z sumy szacunkowej jeden
dłużek, wytrąć zapis, wytrąć proces do ukończenia, co mnie się zostanie? Trzeba żyć jak Bóg dał.

— Bo może masz lepszych sąsiadów?

Pan Antoni wziął się za głowę (na którą wsypał popiołu od fajki), schylił się i zaśmiał.

— Aj, panie, co sąsiedzi, to sąsiedzi. Ot, powiem panu na przykład, cośmy mieli przeszłego

roku; bo to w lecie jeszcze sto razy gorzej, pola w szachownicach, ustrzec się szkody ani sposobu.
Pan regent, mój sąsiad (ale nie ten, co pańskie interesa prowadzi), wpędza świnie na moje pole
przez złość, umyślnie spasa, panie. Ja milczę raz, dwa, Na koniec strzelbeczkę na ramię i na

polowanie. Dawajże, panie, polować na dziki! położyłem ich pięciu. Regent, jak się dowiedział, w
krzyk, w lament. „A po co mi puszczasz w szko- dę?" — powiadam. — A to tego, a to owego, a to
nie ja, a to przypadkiem. Ale już miał do mnie ząb. Trzebaż, panie, ten łotr pastuch mój zasnął i
cielęta poszły w szkodę w hreczkę regenta. Ale strzelać cieląt nie można. Zajmuje on cielęta i nie
odstawia, jak należało, do taksy, ale trzyma zamknięte. Cielęta zdychają. Dobrze.

— Jak to, dobrze?

— Zobaczysz pan, posłuchaj! Ja z prośbą, jak mu, panie, narachuję szkody! On postawia

swoją. Odtrącić. Nu, dobrze, i jeszcze mi musiał zapłacić za cielęta jak za robocze byki. Ale już od
tej pory zły coraz gorzej na mnie. Wyjechałem ja gdzie do sąsiada, a tu żona za mną posyła, żebym
powracał, bo straszny bój z chłopami regenta. Pędzę się co tchu na sianożęć. E! gdzie, panie,
formalna bitwą, jeszcze szczęście, że się nie pokaleczyli kosami. A poszło to o granicę. Moi chłopi
sobie, jego sobie; a regent na czele. Widzę, że tu nie ma co robić, nie chciałem nawet być przy tym i
wprost do asesora. Dowiodłem regentowi, że podbudzał chłopów, i ledwie się z tego wywinął,
opłaciwszy grubo. Teraz już ze mną ostrożniejszy, ale taki czyha Ciągle na mnie.

I pan Antoni się rozśmiał zwycięsko.

— A z drugiej strony, o miedzę, gorzej regenta, bo baba, panie, ale piekielnica. Już co z tą to

i ja rady dać sobie nie mogę. Żeby co posiać w ogrodzie, żeby jak pilnować, wyjedzą, wybiją,
wybiorą, wyniosą; ale też i ja wziąłem się na figiel. Nie posyłam już nigdy do swojego ogrodu po
warzywa tylko do niej. Złapałem jej parobka w swojej stajni, jak kradł owies, i wpakowałem do
turmy. Oj! żeby tu pan był w lecie, jak piękny wieczór, a wyjdziemy wszyscy na ulicę. To, to jest
na co popatrzeć, jak to z ukosa jeden na drugiego pogląda, jak czeka, czy się skłoni, jak pod nos
sobie prawią różne przysmaki.

— Ja bym nigdy nie wyszedł — rzekł August.

— E! e! to, to, panie, u nas fest, kiedy się dobrze wykłócim. Ot, jak niedawno regent z panią

Swieżawską, stanąwszy aa dziedzińcach, bo ich tylko płot dzie- li, jak poczęli się swarzyć, tośmy
wszyscy wybiegli słuchać jak na komedią.

„Waćpani jesteś jedynaczka" — rzekł regent.

„Waćpan jesteś chłop wyszlachcony."

„Waćpani ojciec służył za pisarza."

„Twój gnój woził na pole."

„A na co ty mnie odmówiłaś ekonoma?"

„A co ty masz za racją dysponować wolnym człowiekiem?"

„Poczekaj, waspan!"

„Poczekaj, aspani!"

I tak się czcili z pół godziny, tośmy się za boki trzymali słuchając. Ot, widzi pan, komedia

czysta i nic więcej.

Podano śniadanie, składające się z słonego masła, wędliny, sera i bigosu. Do tego wódkę

starkę i miętówkę.

Ale ledwie kawałek chleba do ust donieśli goście, lament się dał słyszeć na dziedzińcu

okropny.

Skrwawiony chłop stał przed gankiem.

— Oho, to już coś zmalowali! — zawołał pan Antoni i wybiegał.

— Aj! kochanku, zmiłuj się — krzyknęła żona — nie pasjonuj się tylko.

Pan Antoni machnął ręką i wybiegł.

— Co to jest?

— To, to, panie, ekonom regenta zbił naszego człowieka za to, że kołek w płocie wyłamał.

Ekonom stał właśnie opodal i podniósłszy kańczug, jeszcze się odgrażał. Pan Antoni

wybiegł do niego. Wszczęła się sroga kłótnia. Tuż i regent w szlafroku pospieszył.

— Co to jest? co to jest?

— To jest, że waćpana ekonom, ten łajdak, któremu ja kości pogruchoczę, zbił mego

człowieka, i ja go zaraz odsyłam do sądu.

— On mnie łajał! — zawołał ekonom.

— Było do mnie przyjść na skargę. Ja wasanu pokażę...

— Ej, panie sąsiedzie — ozwał się regent, nauczo- ny już przez Antoniego — na co nam te

swary, czy to nie można zagodzić?

— Żeby jutro mnie napadł! — zawołał Antoni. — Ja mu tego nie daruję, temu

rozbójnikowi. Do sądu, do sądu! będzie śledztwo, są świadkowie!

— Szanowny panie Antoni, na co to rozmazywać, niechaj zagodzi chłopa!

— O, nie! co nie, to nie, nie daruję.

Tu dopiero regent jął swego ekonoma burować, ekonom przysięgać się, że nic nie winien,

Antoni wrzeszczeć i odgrażać się. Po długim sporze rozeszli się, a w kwadrans chłop przyszedł sam
oznajmić, że go zagodzili.

Nasi goście, zjadłszy śniadanie, chcieli uciekać.

— Dalibóg, od obiadu nie puszczę, obiad gotowy, i zaprosiłem z drugiego końca sąsiada,

pana Bielskiego. Już sami mi nie zrobicie tej krzywdy, żebyście odjechali od obiadu i wzgardzili
szlacheckim chlebem.

Potrzeba było zostać, gdyż pan Antoni byłby się obraził niechybnie i mówił potem, że

August na pana choruje i szlachtą pomiata. Zostali więc i niezadługo zaczęto nakrywać do stołu, co
trwało czas jakiś, póki wynaleziono najlepszą bieliznę, najpiękniejsze karafki i srebrne sztućce,
daleko w kufrze cały rok spoczywające i pokazujące się tylko w dnie uroczyste, a że nieco
zaśniedziały, wzięło czasu, póki je oczyszczono.

Pan Antoni chciał pokazać przed gośćmi, że i on ma porządki w domu i znajdzie czym

przyjąć, wyniesiono nawet butelkę zwietrzałego porteru i skwaśniałego wina, które pić przymuszał.
Pani Antoniowa co chwila rumieniła się za niezgrabne podawanie kozaczka, co do stołu służył, za
nie dopieczone, nie dogotowane lub spalone potrawy. Goście znajdowali naturalnie wszystko
bardzo dobrym, a pan Antoni powtarzał:

— Już to, panie, cale co innego u panów, a szlachcica na to nie stać. U mnie i dziewczyna

bosa posłuży do stołu, i lada kaszą człek się naje. A za to człek długów nie ma i kredytorowie mu
nie piszczą pod oknami, zasypia, panie, z spokojnym sumieniem.

Sąsiad, pan Bielski, taratatkowy jegomość, który pachniał ekonomem o milę, powtarzał

zawsze za panem Antonim:

— O tak! tak, panie dobrodzieju!

Nie miał on tej poufałości co gospodarz i nieustannie kłaniał się nisko przed Augustem,

szanując go wielce. Zawsze mu się, widać, jeszcze zdawało, że służy za ekonoma, i bał się miejsca
stracić. Czasem przypominał sobie, że jest tak jak i drudzy, ale wnet znowu wpadał w uniżoność
sługi przesadzoną.

Nareszcie skończył się obiad i goście znowu jechać chcieli, ale pan Antoni nie puszczał od

herbaty, którą zmusił ich pić zaraz po obiedzie. I znowu nie można było odmówić, baby zaraz pan
Antoni powiedział:

— Już to panowie, widać, boją się naszej herbaty, kiedy tak uciekają. A do tego ludzie nie

zjedli jeszcze, u mnie słudzy muszą być nakarmieni, nie tak jak u panów, co odsyłają do karczmy!
Ja, kiedy rad gościowi, to rad!

Napiwszy się po dwie szklanki herbaty, bo od drugiej wymówić się było niepodobna, ujrzeli

wreszcie konie zaprzężone i pożegnali gospodarstwo. Pan Antoni wyprowadził ich na ganek,
dziękując za odwiedziny; pan Bielski nisko się kłaniał, a gosposia wyglądała oknem, rada zapewne,
że się pozbyła tak ciężkich gości. Wszystkie dzieci powłaziły na krzesełka i poprzykładały twarze
do szyb, pokazując sobie palcami odjeżdżających.

ROZDZIAŁ TRZECI JULIA — DOKTOROWIE — PAN HRABIA

Rankiem dżdżystym, po resztach niedotopniałego śniegu, stanęli w domu August ze

Stasiem. Zdziwiło ich obu, gdy na ganku ujrzeli służącego hrabiny z karteczką w ręku. Staś aż
pobladł.

List był do niego i zawierał te słowa: „Zdziwiłam się, żeś wyjechał wprzód z Dubna, niż

zamierzyliśmy sobie Sądzę, żeście już w domu. Venez me voir aujourd'hui".

— Pani hrabina nie odebrała mego listu, który pisałem, wyjeżdżając z Dubna? — spytał

posłańca.

— Nie wiem, zapewne, że nie — odpowiedział służący — przez kogóż go pan odesłał?

— Oddałem Pawłowi.

— Paweł się upił i zostać musiał w Dubnie.

— Nie ma go z wami?

— Nie ma.

— Jak się hrabina ma? Służący kiwnął głową.

— At, panie, jak zawsze.

— Powiedz, że będę dzisiaj. Staś niespokojny wpadł do pokoju.

— Wiesz, wuju, co się stało?

— Cóż takiego?

— List mój nie oddany, hrabina przysłała, żebym dziś do niej przyjechał.

— Co myślisz zrobić?

— Co radzisz?

— Nie jechać, odpisać — rzekł August.

— Niepodobna! — zawołał Staś — niepodobna! Muszę ją widzieć raz jeszcze...

— Róbże sobie, co chcesz — odpowiedział nieukontentowany August — a nie pytaj się

mnie o radę. Cóż się stało z listem?

— Służący się upił, nie oddał go i został z nim w Dubnie.

Obydwa zamilkli i chwilę przykrego milczenia myśleli każdy z osobna, co Stasiowi zrobić

należało. Staś wyrywał się jechać, August mu dowodził, że aby przygotować hrabinę, powinien był
odpisać jej tylko, zimniej jak zwykle, i nie stawić się na wezwanie. Tymczasem służący z
odpowiedzią odjechał, a trochę wypocząwszy, Stanisław wybrał się do hrabiny.

Już miał wsiadać, kiedy go jeszcze wstrzymał August.

— Rozważ, co robisz, Stasiu. Natalia się dowie o twojej bytności u niej, całe sąsiedztwo wie

o jej powrocie, a jutro wiedzieć będzie, z dodatkami, o twoich odwiedzinach. Przypuść, że hrabina,
list odebrawszy...

— Kiedy go nie odebrała.

— A jeśli odebrała i umyślnie...

— To być nie może.

— Chce cię widzieć, ufna, że cię znowu przywiąże do siebie litością, jeśli nie

przywiązaniem.

— Co ma być, niech będzie, wuju — rzekł Staś stanowczo. — Jadę.

August, nie pożegnawszy go, wrócił z ganku, a sanki posunęły się ku białemu pałacykowi,

który z daleka widać było.

Całą drogę Staś myślał, co i jak mówić będzie, kilka razy chciał powracać, tak nie pojmował

kłamstwa, tak nie wiedział, co począć z sobą, tymczasem zbliżał się do pałacyku i stanął przed nim.
Nie czas się było wracać. Odważnie wstąpił na wschody, służący, który go spotkał, otworzył mu

drzwi do pokoju hrabinej. W ostatnim, wytwornie strojnym pokoiku, którego dwa okna zasłonione
były firankami na wpół zapuszczonymi, siedziała Julia u stolika i pisała coś szybko. Twarz jej
wychudła, nosząca ślady cierpienia, czerwieniła się w tej chwili dwoma rumieńcami moc- nymi,
które jakby wykrojone leżały na bladym licu. Ubrana była we włosy tylko gładko uczesane, czarną
suknię i szal czarny. Oczy jej ożywione były blaskiem niezwykłym, ręce drżące; nim doszedł Staś,
posłyszał kilka razy powtórzone kaszlanie. Wyjrzała przeze drzwi.

— A, to ty! — zawołała. — Jakżem ci wdzięczna, żeś przyjechał! Lecz cóż ci się stało, żeś

nie widząc się ze mną, nie czekając na mnie, uciekł z Dubna?

— August — zabełkotał nieśmiało Staś — August chciał, musiał, wymagał...

— Trzeba było napisać choć słówko, mniej bym się gryzła i niepokoiła.

— Wyjeżdżaliśmy tak nagle...

— I dziś dopiero przyjechaliście do domu?

— Wstępowaliśmy po drodze i to nam czas zabrało.

— Dobrześ zrobił, żeś przyjechał, spodziewam się właśnie gości: pułkownikowej, Alfreda.

Oni także wyjechali z Dubna.

— Razem? — spytał Staś.

— Więc nie wiesz o niczym? — spytała hrabina. — Alfred rozkochany zapamiętale, a

raczej rozkochanego udaje. Pułkownikowa, rozmyśliwszy się, przyjęła jego miłość i...

— Zapewne ślub na św. Józef?

— Lepiej, bo w ostatni wtorek — i hrabina westchnęła. — Daj Boże jej szczęście! Ale

wątpię o nim jak o swoim! Znam Alfreda...

— Pułkownikowa namyśleć się musiała.

— W jej wieku, w naszym wieku — poprawiła się — pułkownikowa chwyta się, co

wpadnie pod rękę! Tak się lękamy, aby nas potem nie opuścili wszyscy, aby nam nikt nie został!
Długo ona czekała, rozmyślała, wybierała... Cóż chcesz, w oczach świata to partia stosowna, dobra,
człowiek młody, dobrze wychowany i urodzony, na oko bogaty. Pułkownikowa zaś tylko bogata,
bo nawet niemłoda. Musiała pójść za niego — dodała z westchnieniem — Alfredowi się udało,
sans cela il était ruiné. Ale tyś znowu smutny, Stasiu.

— Jestem jak zawsze.

— Jak teraz, bo nie jak dawniej — dodała hrabina — kontrakta cię zepsuły.

— A twoje zdrowie dziś? — spytał Staś, chcąc odwrócić rozmowę.

— Moje zdrowie jak zawsze — z przyciskiem odpowiedziała Julia. — Dusza moja dręczy

ciało, ciągła niespokojność mnie niszczy. Jestem jak skąpiec, co z wlepionym okiem wisi nad
skarbem swoim, bojąc się, żeby mu go kto nie wydarł, umieram ze szczęścia, lękając się jego
utraty. Na próżno po widzeniu się z tobą chciałam sobie wmówić spokojność. Na próżno! Serce mi
biło jak wprzódy. Myśl dręcząca: „On cię musi porzucić", krąży jak jastrząb nade mną.

— Więc — rzekł Stanisław — lepiej by było dla ciebie, aby ten jastrząb spadł raz i

wszystko się skończyło.

Hrabina się porwała z siedzenia nagle, otwarła oczy, otwarła usta, ale nie wydała głosu.

— Tyś żartował! — wymówiła po chwili.

— Ja bym cię chciał uspokoić — rzekł Staś zmieszany — jam to powiedział bez myśli, ja...

— O! jakżeś mnie nastraszył — padając na krzesło znowu, wymówiła drżącym głosem

Julia. — Jam myślała, że mi już masz powiedzieć to straszne: „Bądź zdrowa!"

Służący wszedł, oznajmując gości.

— Idź do salonu — szybko wymówiła hrabina — ja będę zaraz, przyjdę.

W salonie jeszcze nikogo nie było. Staś wziął książkę ze stolika i udawał, że czyta; otwarły

się drzwi i pułkownikowa weszła z Alfredem. Ujrzawszy Stasia zarumieniła się mocno, Alfred
szydersko go powitał.

— Jak się ma hrabina? — spytała pułkownikowa.

— Lepiej — rzekł Staś — sądzę, że lepiej. Usiedli, długa chwila przykrego milczenia,

weszła

Julia, teraz, przy większym świetle, Staś mógł dostrzec lepiej jeszcze zmiany jej twarzy.

Policzki wpadłe, oczy zbyt Iskrzące się, rumieniec nienaturalny, jakaś gorączkowa żywość ruchów i
mowy świadczyły, że ją trawiła wewnątrz ukryta choroba.

Zimne były przywitania, zimna rozmowa, Staś, pospolicie żywy i mowny, teraz się tylko

półsłówkami mieszał do niej, nie mogąc na sobie wymóc wesołości choćby udanej. Pułkownikowa
ambarasowana była nieustannymi grzecznościami Alfreda, przycinkami Julii; Julia mściła się z
lekka na niej za odebranie, choć już wcale niepotrzebnego, kochanka. Rozmowa cała była w
zimnym szyderstwie, dowcipowaniu, ucinkach.

Staś wziął kapelusz, chciał odjechać.

— Zostań pan jeszcze! — poprosiła Julia z błagającym wejrzeniem.

Posłuszny, położył kapelusz i usiadł w milczeniu. Ledwie się to stało wszedł służący z

listem w ręku i oddał go Julii. Staś zapłomienił się, pobladł, struchlał, poznał swój list w ręku
hrabinej. Nie czas już było się cofać i nie mógł uciekać. Chciałby o sto mil być stamtąd, bo Julia,
poznawszy charakter, szybko rozłamała pieczątkę i zaiskrzone oczy wpoiła w to nieszczęsne pismo.

Nagle pobladła, pochyliła się, spojrzała na Stasia, krzyknęła i upadła.

Pułkownikowa, Alfred, Staś, rzucili się ratować, zawołano o wodę, ocet, podniesiono

omdlałą, która ciągle w ściśnionym ręku trzymała list zmięty.

— Co to jest za list, co za nieszczęsny list? — spytała pułkownikowa.

Alfred poznał charakter, ale potrzebaż było patrzeć na list, spojrzawszy na nieszczęsnego

Stanisława, bladego, pomięszanego, nie wiedzącego, co zrobić z sobą, i wyraźnie dającego poznać
udział, jaki miał w tym, strapioną twarzą, oczyma łzawymi.

Nareszcie ocuciła się Julia, spojrzała dokoła, zobaczyła pułkownikowę, potem Alfreda,

przypomniała sobie wszystko i tyle miała siły, że powstała prawie uśmiechnięta.

— Co ci się stało, hrabino?

— To ten list — odpowiedziała — interes. — I schowała papier za suknią.

— Może zechcesz się położyć, my jedziemy — odezwała się pułkownikowa. — Potrzeba ci

spokojności, każesz posłać po doktora...

— To nic, to nic! — odpowiedziała, spojrzała na Stasia, a ujrzawszy go bladym,

chwiejącym, jak winowajcę przed sędzią, dodała: — To przejdzie, byłam osłabiona, ta wiadomość
tak mnie poruszyła. Pozwólcie mi tylko, wyjdę na chwilę.

Po wyjściu hrabinej milczenie panowało głębokie, Staś usiadł i podparł się na ręku, Alfred

przechadzał się po salonie, pułkownikowa szepnęła mu coś do ucha i wyszła. W chwilkę potem i on
się wysunął, powóz zaturkotał — odjechali. Staś, usłyszawszy to, wziął także kapelusz i
niespokojny, biegł ku drzwiom, ale w tej chwili weszła hrabina i niespokojna, dała mu znak ręką,
aby się zatrzymał. Stanął.

Po cichu, spokojnie, powolnie odezwała się do niego:

— Widzisz, że mnie nie zawiodły przeczucia. Na próżno chciałeś udawać i kłamać. Serce

mi powiedziało, przeczucie ostrzegło. O! ja się tego spodziewałam, to mnie musiało spotkać. Ja ci
wszystko przebaczam, tyś nie winien, jam winna, trzeba cię było odepchnąć, trzeba ci było nie
wierzyć; nie powinnam była, tyle razy zawiedziona, probować raz jeszcze. Ja ci przebaczam.

I powiedziawszy te słowa, zsunęła się na kanapie, łzy się dobyły z oczu, zaczęła płakać. Staś

zbliżył się do niej, chciał coś mówić, cierpiał okropnie, niewymownie; wolałby był umrzeć, aby nie
widzieć jej, aby nie słyszeć, co mówiła, nie czuć, co czuł.

— Nie wymawiaj się — rzekła mu ze łzami — cóż mi powiesz, czego bym sobie nie

powiedziała, czego bym się nie domyśliła. Tyś nic nie winien! jam winna! Tak być musiało. Bóg
mnie ukarał za całe życie jedną chwilą.

Znowu Staś chciał uciec i rzucił się od drzwi.

— Jeszcze chwilę, na Boga, zostań! jeszcze chwi- lę! — zawołała Julia. — To ostatnia! nie

zobaczysz już mnie więcej, widzieć nie zechcesz. Daruj mi godzinę, na pamięć dawnej miłości, jeśli
to imię dać można twemu przywiązaniu; kochałeś kobietę, nie Julią, ona myślała, że ją tylko, ona
się oszukała, choć sto razy serce szeptało: „Nie wierzyć."

Stanisław pozostał jeszcze pod razami jej słów, jak pod gradem kul stojąc. Ona płakała i

mówiła ciągle:

— Ja cię nie obwiniam, tak być musiało. Kiedyś odjeżdżał, wiedziałam, że mi nie wrócisz

wiernym, kiedyś powrócił, przeczułam, że tylko litość przywiozłeś dla mnie. Posłuchaj mnie,
Stasiu. Ja jestem chora, czuję śmierć przed sobą, ona przyjdzie i przyjdzie prędko, nie będziesz na
mnie patrzał długo. Zapomnijmy o tym, co było i co nigdy nie wróci, nigdy nie wróci...

Powtórzyła te słowa, płacząc i zakrywając oczy.

— Wszystko zerwane, niech zostanie przyjaźń jeszcze, niech ci zostanie przychylność, nie

wiń mnie za tych kilka chwil wyrwanych z twojego życia, z których uplotłam sobie prędko zwiędły
wianek. Daruj mi, żem cię kochała, i zostaw mi twoją przychylność, nie opuszczaj mnie zupełnie,
na zawsze. Niech ja widzę ciebie, niech nie myślę, że się rozstaję na wieki. Nie widzieć cię nigdy!
Ja tego pojąć nie potrafię. Zostaw biednej kobiecie nadzieję, bez której życia nie wytrzyma, zrób
ofiarę...

I to mówiąc, odkryła twarz, zaczerwienione od łez oczy, usta drżące, rozpuszczone czarne

włosy i powtórzyła błagając:

— Stasiu, nie opuszczaj biednej, bardzo biednej Julii! Tyś wolny, ja nie mam prawa do

ciebie, ja cię proszę, ja cię błagam, ja się modlę do ciebie, zrób to dla mnie, nie porzucaj mnie
zupełnie.

— Julio! — zawołał Staś — to cię będzie dręczyć więcej, to dla nas obojga...

— Ty nie wiesz — przerwała hrabina — jak ja ciebie kochałam, jak kochanka i jak dziecko

moje! Nie widzieć ciebie nie potrafię, żyć z myślą, że cię nie zobaczę, nie umiem. Będę się patrzeć
na ciebie, będę się cieszyć twoją miłością i szczęściem, znajdę na to siły i odwagę, bo życzę ci
szczęścia tylko! Niczym ci nie wspomnę przeszłości, nie uczynię ci wymówki, nie powiem słowa,
tylko mnie nie opuszczaj, tylko mi powiedz, że jutro, zawsze, będę cię widziała jak dawniej, że mną
nie wzgardzisz! Widzisz — dodała — jak wielka być musiała miłość moja, gdy się tak poniżam
przed tobą, gdy duma nawet nie przemogła jej, duma obrażonej kobiety, kochanki. Wszak nie
odmówisz mi tego!

— Julio! ja sam pragnę i żądam tego, ale dozwól zastygnąć ranie twojej i mojej... Myślisz,

że i ja nie cierpię, że i mnie to nie boli? Codziennym widzeniem się rozdrażniać będziem nie
zgojoną bliznę.

— Czekać! czekać! — zawołała Julia. — Ja nie mogę czekać! ja nie mam chwili do

stracenia, godziny moje policzone, każde silne wstrząśnienie przybliża mnie do końca. Nim ta rana
zastygnie, i ja ostygnę.

Spuściła głowę, zamilkła.

— Julio, co za myśl dziwna...

— W moim wieku miłość jest śmiertelną chorobą — dodała — w twoim tylko z niej nie

umierają. I na cóż mi życie, na nowe zawody? Życie to wspomnienie przeszłości, a moja tak czarna.
O! słusznie Bóg ukarał, wielem winna. Byłam płocha, szukałam zbyt zapalczywie szczęścia,
którego nie ma na ziemi, goniłam za nim, aż w przepaść upadłam. Trzeba było od młodości usiąść i
płakać nad sobą, a nie targać kajdan swoich, trzeba było powiedzieć sobie: „Obejdę się bez tego,
czego mi Bóg dać nie chciał." Trzeba mi było ukochać dziecię, co mnie nie zna, którego ja nie
znam prawie...

— Julio, ty się okropnie dręczysz! — rzekł Staś — uspokój się, spocznij...

— Jam spokojna! — odpowiedziała — teraz spokojna, i lepiej mi nawet podobno z

pewnością nieszczęścia niż w oczekiwaniu jego. Ale ty mnie nie porzucisz, nie opuścisz, nie
zapomnisz? Nie przestaniesz być przyjacielem dla mnie i choć przez litość spojrzysz czasem na
biedną Julią... Nieprawdaż?

Nie będziemy malować reszty tej sceny, która trwała godzinę prawie. Julia, znużona,

dozwoliła nareszcie odjechać Stasiowi, wymógłszy na nim przyrzeczenie uroczyste, że powróci.
Wieczorem, coraz gorzej się mieć zaczęła, zwiększyła się gorączka, ból głowy i kaszel. Posłano po
najbliższego doktora.

Szczęściem nie był to znajomy nam Niemiec, ale uczony lekarz, który sumiennie przywykł

był traktować swych chorych i najlżejszą słabość, jak był winien, uważał za ważną. Wielu jest
bowiem, co czekają z leczeniem, odmawiając rady, aż słabość przybierze charakter niebezpieczny,

aż się stanie grożącą. Tacy lekarze pospolicie trafnie kurują choroby gwałtowne, zapalne, a nie
umieją ani im zapobiec, ani z chronicznymi dać rady. Pan Wyrwicz był to człowiek lat trzydziestu
kilku, silnie organizowanej głowy, wielkiej nauki, wybornego instynktu, z praktyką i trafnością.
Nad każdą rzeczą, nad najlżejszym symptomatem zastanawiał się pilnie, wybadywał chorego
troskliwie, nie śpieszył z receptą zaledwie dotknąwszy pulsu, nie znając przeszłości chorego, jego
dawnych chorób, używanych lekarstw, cierpień cząstkowych, smaków itp. Często całe miesiące
trawił jedynie na badaniu, na rozpatrywaniu słabości, na determinowaniu jej i ciężko się decydując,
działając powolnie i nadto powolnie może, ale umiejętnie i trafnie. Wymawiano mu flegmatyczność
jego, zbytnią rozwagę, ale nic go z tego charakteru wywieść nie mogło, a raczej z przekonania o
potrzebie głębokiej rozwagi, dokładnego poznania choroby. Za nic, jak drudzy, nie ważył się
próbować lekarstwy i macać choroby, ale za to, gdy jej był pewny, działał przeciw niej z
determinacją, odważnie, szybko nawet. Jeśli chory doczekał się determinacji jego i lekarstwa,
niechybnie wyzdrowiał.

Pan Wyrwicz przybył i znalazł hrabinę mocno słabą, rozpytał się jej samej i ludzi o

symptomata dawniejsze, pokiwał głową, podrapał się po łysinie, przepisał coś chłodzącego i
zaleciwszy spoczynek, dietę, przyrzekł wrócić nazajutrz. Nazajutrz toż samo prawie i znowu
żadnego lekarstwa, tylko coś zmniejsza- jącego gorączkę, chłodzącego — nic więcej. Julia
tymczasem miała się coraz gorzej i traciła siły widocznie — nieruchoma całe dnie, leżała na
kanapie, oczy zwrócone w jeden punkt jak myśl jej duszy, ręką podparta, piersi wklęsłe, zgarbiona,
włosy rozpuszczone. Do sług nic nie mówiła, mało do odwiedzających ją przyjaciół, żadnego
zajęcia nie żądała, dobrowolnie topiła się w swoim smutku i nie próbowała nawet wyrwać się z
niego, nie pomyślała, że może być lepiej, inaczej. Nazajutrz po odebraniu listu cały dzień
wypytywała, czy pan Stanisław nie przyjechał, ale go nie było. Ktoś tajemnie posłał do niego;
wyjechał z Augustem do prezesowej, nie mówiono o tym Julii, ona się musiała domyślać, bo
nazajutrz jeszcze raz spytała o niego, a potem nie wspomniała o nim więcej, tylko ile razy drzwi się
otwierały, ile razy męskie posłyszała kroki, chód niezwyczajny, zaturkotanie powozu, twarz jej się
rumieniła, machinalnie poprawiała włosy i patrzała na drzwi, wszedł kto inny, spuszczała głowę
smutnie. I za godzinę toż samo znowu.

Tak dni kilka upłynęły, a pan Konsyliarz zaledwie się na lekarstwo odważył, nie był jednak

pewien jego skutku i swojej rady, bo wezwał konsylium.

Zjechali się na nie wszyscy medycy okoliczni, po większej części ludzie każdy innej

metody, innego charakteru, usiłujący przez próżność wynaleźć coraz inny charakter w chorobie,
inaczej ją zadeterminować.

Pan Mullendorf, uczony medyk, co składał recepty najmniej z pięćdziesięciu

medykamentów i głęboko myślącego człowieka grał rolę, dawnej powagi człowiek, a w rzeczy
wielki szarlatan, pierwszy się stawił na wezwanie pana Wyrwicza. Bez wahania wszystko
przepisane zganił, antyflogistyczne środki za zgubne uznał, chorobę inaczej zadetermmował i
wzmacniać przykazał. Zaledwie rzuciwszy okiem na chorą, wziął się zaraz do rozprawy o polityce i
nowinach gazeciarskich i resztę dnia perorując przepędził.

Drugi, pan Brzozowicki, radził pacjentce zimną wodę, gdyż serce jego było za Priestnitzem,

i odkąd widział Greffenberg, nie pojmował, żeby inaczej jak zimną wodą na jakąkolwiek bądź
słabość leczyć można... Zimną wodę pić, w zimnej wodzie się kąpać, zimną wodą okładać, lodem
ocierać, żyć w zimnej wodzie.

— Ale zważ, waćpan, słabość — mówił Wyrwicz — zważ casus.

— Casus gorączka, casus zapalenie, zimna woda, i nic nad zimną wodę. A gdy ona nie

uleczy, nic nie uleczy, nic nie uleczy. Będąc w Greffenbergu... — Tak zawsze kończył
opowiadaniem o Greffenbergu i cudownych Priesnitza kuracjach.

Trzeci, Nejmanowski, którego nazwisko pokazywało pochodzenie od wybranego ludu, z

alopaty przeszedłszy na homeopatę, oczywiście sprzeciwiał się wszystkim, utrzymując, że takimi
dozami dawane lekarstwa na łono Abrahama wyprawić koniecznie muszą. Zalecał apteczkę, którą
nosił w kieszeni, i obstawał za użyciem swoich pigułek spod nie wiem jakiego numeru.

— Niech, co chcą, gadają alopaci — mówił — moja medycyna najlepsza, nie wykuruję, to

nie zabiję przynajmniej. Z dwojga jedno, albo nie ma skutku, albo zupełny skutek, a złego skutku
być nie może.

Czwarty, pan Sellier, Francuz, zalecał magnetyzm i upewniał, że hrabina ma usposobienie

do snu magnetycznego. Ofiarował się sam na magnetyzera, wstrzymywało go tylko, że o
pozwolenie magnetyzowania daleko bardzo prosić było potrzeba.

— O co panom chodzi, sama sobie przepisze lekarstwo.

Zresztą Sellier z francuską grzecznością godził się z panem Wyrwiczem i po magnetyzmie

albo w braku jego najlepszą znajdował kuracją, jak była poczęta i prowadzona.

Młody pan Brodnicki, medyk z Wileńskiego Uniwersytetu, dla ciekawości z panem Sellier

przybyły, radził zastósować jakąś nową metodę i na hrabinie uczynić próbkę. Na próżno mu
przedstawiano, żeby to wcale nie była próba in anima vili, on przy swoim obstawał, utrzymując, że
okoliczność była jedyna.

Gdy się dość nagadali, a najwięcej o rzeczach obojętnych, jedni o tabace albance, drudzy o

polityce, trzeci o magnetyzmie, czwarty o homeopatii, raczyli przystać wszyscy z małymi
restrykcjami na sposób pojęcia choroby i kuracji przez doktora Wyrwicza. Każdy mówił:

— Po mojej radzie ta najlepsza, a ponieważ moja nie da się uskutecznić, a zatem...

I tak rozjechali się. A hrabina miała się ciągle jednakowo, gorączka wszelkimi tamowana i

gaszona środkami nie ustawała, ku wieczorowi co dzień stawała się wyraźniejszą, kaszel się
powiększał, krew pokazywała — doktór Wyrwicz milczał uparcie i co dzień bardziej marszczył
czoło.

Stan moralny Julii nic się także nie zmieniał, wpadała tylko powoli z cierpienia ostrego,

bolesnego w cierpienie głębsze, silniejsze, ale ciągle trwające, pokryte osłupieniem jakimś,
odrętwieniem. Łza już się nie pokazała na oczach, ciągle suchych i niezmiernie błyszczących.

Po tygodniu spytała po cichu o córkę, jakby nie wiedziała, że co dzień rano i wieczorem ją

odwiedzała. Kazała ją przywieść do siebie, spojrzała na dziecię stojące przed nią zimne,
niespokojne, nie wiedzące, co począć z sobą, spojrzała i spuściła głowę.

„Nie — rzekła w sobie — już za późno. Nie byłam jej matką, nie będę z niej miała córki. I

tej mi pociechy braknie!"

Zagadała do miss Fanny słów kilka i pożegnała ją, mówiąc, że się położy.

Odeszły, nie położyła się jednak i siedziała jak wprzódy, oczy wlepione nieruchomie w

ścianę, ręce złożone i zaciśnięte konwulsyjnie.

Płynęły tygodnie, a stan hrabinej nic się nie odmieniał, tylko coraz więcej słabła i słabła i

oddech stawał się ciężki, oczy wpadały, policzki chudły. — Już z ciężkością przechadzała się po
pokoju i często oprzeć się o co musiała, aby nie upaść. Nie skarżyła się jednak i zdawało jej się
nawet, że się miała lepiej. Nazajutrz mówiła, że jest gorzej, że czuje śmierć przed sobą, a często
tegoż dnia powtarzała znowu: „Jestem lepiej." Na przemian to się lękała śmierci, to patrzała na nią
spokojnym okiem. Niekiedy żądała jakichś dziwnych lekarstw i zdawało się jej, że używszy ich,
przyjdzie do zdrowia. Nareszcie zaczęła się modlić i dnie całe pędziła nad książką, w modlitwie.
Nieprzywykła do tego rodzaju pociechy, nie uczuła zbawiennych jej skutków od razu, myśl jej była
gdzie indziej, a gdzie indziej oczy; powoli jednak, pociągniona kilką wyrazy, jakąś prośbą, co się
odbiła w duszy, zaczęła się modlić z większym zapałem, z ufnością.

„Czemuż wprzódy nie byłam nabożną — mówiła sobie — ilem się to pociechy pozbawiła,

odpychając religią i nie licząc jej za nic. Ona by mnie była wstrzymała od wiele złego i nauczyła
cierpieć, nie buntując się przeciw woli Bożej i obowiązkom. Ale się stało! życie drugi raz nie wróci.
I gdyby wróciło..."

Julia poczuła, że taką, jaką była, jaką ją wychowano, jak świat ją otoczył, przykłady, nie

mogłaby być inną, myślą uniewinniała się.

„A jednak — dodała — i na tym świecie są lepsze ode mnie."

Jednego wieczora, pogodnego zimowego wieczora, kiedy się gwiazdy iskrzyły na błękicie i

księżyc wszedł na niebo, Julia odsłoniła firankę okna i patrzyła w oddalenie. Nie wiem, czemu
Wszyscy, co czują śmierć, a świat kochali, zawsze go żegnają łzawym wzrokiem, w ostatnich
chwilach nie mogąc się oderwać od jego widoku. Nie lepiejże nań nie patrzeć i o nim zapomnieć? Z

jej okna daleko, bardzo daleko widać było między czarnymi skeletami drzew obnażonych mały
domek Augusta. W tej chwili świecił on wszystkimi oknami, znać w nim byli goście, zabawa.

Smutne to wrażenie zrobiło na Julii.

„Tam jest Staś — powiedziała sobie — a ja go nie widzę. Nie chciał przybyć do mnie, nie

miał nawet litości. Tak kochał i tak mi serce rozdarł okrutnie, tak nagle, tak nie przygotowaną
opuścił, porzucił. O, gdyby on wiedział, co ja cierpię!"

Drzwi się otworzyły, powolnym krokiem, sapiąc, wtoczył się hrabia. Nie jego to

spodziewała się Julia i nie na jego spotkanie uderzyło jej serce. Spojrzała i powitała go:

— A, to ty!

— Jakże się tam masz, Julciu. Bo mnie nastraszyli w Dubnie, i porzuciłem obiad u

pułkownika, sądząc, żeś ty bardzo chora.

— O! mogłeś go jeść spokojnie — z bolesnym uśmiechem odpowiedziała Julia — nie

jestem tak bardzo chora... Wprawdzie to mnie zmęczyło, sił mi braknie, ale nic mię nie boli.

Hrabia usiadł i wpatrywał się w żonę, po chwili nadął usta, jak miał zwyczaj robić, gdy był z

czego niekontent, i spytał:

— A był tu Wyrwicz?

— Co dzień bywa...

— No i cóż mówi?

— Nic nie mówi.

— Ale kiedyż będziesz zdrowa czy co?

— On nie wie i to Bóg jeden podobno wie tylko.

— A od czegoż on doktor. Hrabina wzruszyła ramionami.

— Bo pokazuje się, że mnie niepotrzebnie nastraszyli — dodał hrabia — i zerwałem się z

tego obiadu.

— A tak ci go szkoda! — złośliwie dodała Julia, zwracając się do okna z pogardą.

— A! zapewne, że szkoda. Un magnifique diner. Słyszałem o cudach, jakie na nim być

mają. Ale wracając do ciebie, vous ne vous sentez pas plus mal?

— Soyez tranquille, nie ma o czym mówić. — Hrabina znów odwróciła się do okna.

— Odwiedzał cię kto z sąsiedztwa?

— Prawie nikt.

— Był pan Stanisław?

— Raz tylko. — Hrabina westchnęła.

— Ale musi być w domu.

— Nie wiem.

— Trzeba by się posłać dowiedzieć. Hrabia zadzwonił i wysłał umyślnego.

— Może się — dodał — obrazili, żem im nie oddał ani razu wizyty. Ta szlachta to taka

obraźliwa!

— O! — uśmiechnęła się Julia — bądź o to spokojny.

— I powiadają, że kuchnię ma August dobrą, mógłbym jutro pojechać na obiad. — Znowu

milczenie, jak między ludźmi, co nie potrafią utrzymać rozmowy, bo między nimi nie ma nic
wspólnego, żadnej myśli, żadnego upodobania.

— Et Rose? — spytał hrabia po chwili.

— Zdrowa.

— Figurez vous ma chère — mówił dalej — wszakem się ograł u pułkownika.

— To jak zawsze.

— Byłem nawet wygrany i grubo wygrany, ale un démon m'a inspiré, ryskowałem, i ja, co

gram z takim taktem...

Przerwał nagle.

— A jedliście kolacją?

— Nie wiem, ja nic nie jem.

— To źle.

— Nie chce mi się jeść nigdy.

— To bardzo źle. Ale ja muszę sobie coś kazać zrobić. Bonsoir.

Nazajutrz rano przyjechał Wyrwicz. Nim jeszcze doszedł do pokoju Julii, hrabia złapał go

na drodze.

— Hę, cóż, doktorze — spytał żywo — ona źle? — Niedobrze — odpowiedział doktor.

— Ale mów mi, waćpan, otwarcie, jest czy nie ma niebezpieczeństwa?

Doktor zażył tabaki.

— Mam powiedzieć otwarcie?

— Otwarcie, bo widzisz, waćpan, to mi potrzeba wiedzieć, wszyscyśmy śmiertelni,

wreszcie, wreszcie uważasz pan, interesa... Ja muszę wiedzieć.

— Hrabina ma się bardzo źle — rzekł doktor.

— I może nagle skończyć? — spytał tak zimno, tak zimno, tak obojętnie hrabia, że Wyrwicz

aż się cofnął i spojrzał mu w oczy, nie mogąc pojąć tego.

— Nie można przewidzieć, ale wedle wszelkiego podobieństwa...

— Kiedyż? — spytał hrabia.

— Kilka miesięcy. Życzyłbym jechać do wód, właśnie wiosna nadchodzi...

— Kilka miesięcy! — powtórzył hrabia. — Hm! no to jest czas na wszystko! Ale pewnie

kilka miesięcy?

— Zdaje się, zdaje, nie można przewidzieć. Chybaby nagłe jakie wstrząśnienie, jaka

odmiana, coś niespodziewanego.

— No, ale jest nadzieja wyzdrowienia?

— Bardzo mała.

— Jednakże być by to mogło?

— Prawie cudem.

Hrabia skłonił się i odszedł do swojego pokoju. Nieznajomy jakiś, czarno ubrany mężczyzna

pisał coś na stoliku.

— A co, panie Chyłkiewicz, gotowo? formalnie?

— Zaraz jaśnie wielmożny grafie, w ten moment.

— Po rusku?

— Po rusku i po polsku, bo jaśnie wielmożna grafini nie umie po rusku.

— Oczewiście, że nie umie. Ale to bieda, mój panie Chyłkiewicz, że ja nie wiem, jak to

mojej żonie podać. Jakoś nie wypada... a tu mówi doktor, że jeszcze kilka miesięcy, może by to
odłożyć?

— Jak wola jaśnie wielmożnego grafa, ja tylko ośmielam się przedstawić, że broń Boże

czego, to i administracja niechybna wedle nowych praw.

— A to by było szkaradne! A jak tam waćpan urządziłeś to? Dożywocie na całym majątku,

zapis pięciukroć stotysięcy i co więcej ?

— Nic więcej.

— Już kiedy robić, to robić, mój panie Chyłkiewicz, a nie można by tam co dodać jeszcze?

— Chyba zapis całego majątku.

— To by dobre było, ale ona tego nie zrobi, daj pokój, enfin c'est assez.

Chyłkiewicz podał akt hrabiemu.

— Gdzież to podpisać? — spytał.

— O tu.

— A! rozumiem. — I schował do kieszeni. Pożegnawszy pana Chyłkiewicza, poszedł do

Julii, ale pomimo swojej odwagi nie ośmielił się dać jej aktu przygotowanego do podpisu, tylko coś
napomknął o potrzebie uregulowania interesów.

Hrabina domyśliła się wszystkiego i bystro rzuciła na niego okiem.

— Jestemże już tak bliską śmierci? — spytała zimno.

— Fi donc?! któż to mówi! — zawołał hrabia — ale vous savez, un peu d'ordre to nigdy nie

wadzi.

— Nie lękaj się, Edwardzie, znajdziesz po mnie wszystko w porządku, o niczym i o nikim

nie zapomniałam.

— Zrobiłaś testament, już? — zawołał hrabia. Julia zaledwie mogła odpowiedzieć, tak ją w

piersiach ścisnęło.

— Dowiesz się o tym, Edwardzie, gdy czas będzie, laissez moi tranquille.

— Bo ja, bo ja ci miałem podać mały projekcik — rzekł cicho.

— Dziękuję ci, mam swoję myśl i tę przeprowadzę do skutku.

Hrabia nie potrafił już nic więcej powiedzieć, zwrócił rozmowę na co innego, przymilał się

żonie, opowiadał jej o wszystkich zjedzonych obiadach i o wszystkich ładnych paniach, które
widział w Dubnie.

— Ale kto ładny, to ta panna, jakże się to nazywa! Ça, siostrzenica prezesowej...

— Natalia?

— C'est ça. A! wiesz zapewne, że się Staś w niej kocha.

— To w niej! — zawołała żywiej hrabina.

— W niej. Ale ładna jak anioł, a śmiała jak huzar. O! już co ta, elle menera joliment son

mari.

Julia westchnęła znowu i patrzała w okno.

— Odebrałeś odpowiedź od... Augusta?

— Jeszcze wczoraj. Nie ma ich w domu.

— Gdzież są?

— Dieu sait, ils courent le monde.

— I kiedy wyjechali?

— Nie wiem. Ale pewnie na wyborach będą. A i mnie wypadnie pojechać.

— Cóż ty tam będziesz robił?

— Zabawna rzecz! A obiady!

— C'est vrai, zapomniałam.

Hrabina pomyślała w duchu: „I z nim to przeżyć musiałam tyle lat życia, zmarnować tyle

chwil najpiękniejszych! O! Bóg mi przebaczy choć część moich win, bo mogłażem go kochać,
mogłażem go odmienić? Myślałże kiedy o mnie, o domu, o dziecku? kochałże co kiedy? Silniejszej,
cnotliwszej trzeba było kobiety, żeby wytrzymała w takim pożyciu i nie wyciągała rąk ku obcym,
nie poprosiła ich o to uczucie tak upragnione, którego za nic nie mógł jej dać ten, co je obowiązany
był podzielać. Ja musiałam upaść, a Bóg mi może przebaczy! Jemu innej potrzeba było kobiety,
mnie innego męża. Stało się i życie nie wróci, nie wróci! I nic nie wróci — dodała — wszystko
minęło, mignęło i znikło. Smutne życie, smutna śmierć... Sama jedna, zawsze sama! nawet teraz!"

Łzy popłynęły jej z oczów, schyliła się na chustkę i płakała.

ROZDZIAŁ CZWARTY DOM PANI PREZESOWEJ — WYBORY

W pierwszych chwilach po rozstaniu się z Julią Staś był niezmiernie wzruszony, wrócił do

domu w rozpaczy prawie, zrywał się jechać do niej, płakał, przeklinał swój wyjazd do Kijowa,
postanawiał sobie odwiedzać Julią jak najczęściej, oddać jej przyjaźnią za to przywiązanie tak silne,
a tak nieszczęśliwe. Ale August, co chciał go od niej oderwać, nie uląkł się tego pierwszego
wybuchu, tych przysiąg i postanowień. Takim jest człowiek; im silniej co uczuje, im mocniej się
poruszy w pierwszej chwili, tym łatwiej wyczerpie z siebie wszelkie uczucie, tym prędzej potem
ostygnie. August to wiedział i powiedział, że Staś, przechorowawszy młodą gorączkę uczucia,
wytłumaczy się sam przed sobą, zapomni o Julii.

Gdy Stanisław mówił mu, że chce, jak dawniej, bywać u hrabiostwa, odpowiedział mu, nie

drażniąc go:

— Zapewne, bardzo dobrze, bywaj, jeśli zechcesz, ale teraz zostaw jej czas do przebycia

pierwszego smutku, oswojenia się z nowym położeniem, nie przypominaj jej sobą lepszych i
szczęśliwszych chwil. Potem będziesz bywał.

Wiedział August, że potem Staś sam być nie zechce. Tak się stało.

Nazajutrz po scenie z Julią wyjechali razem da prezesostwa, Stanisław zobaczył Natalią i o

wszystkim zapomniał. Tylko pierwsze wejrzenie na kobietę, dla której zniósł tyle i tak ciężką
uczynił ofiarę, było dla niego wpółprzykre, miał jej prawie za złe, że go do tego zmusiła; ale
wprędce żywa Natalii rozmowa, spojrzenie pełne wdzięczności i obietnic na przyszłość wygnało
smutne myśli z głowy. Natalia nie wiedziała, ani jakiej natury były związki Stasia z Julią, ani że tak
wiele kosztowała biedną utrata ostatniego kochanka. Ona wyobrażała sobie płochą miłość płochej
kobiety, którą dziś można pokochać, uzyskać wzajemność zalotnej, a jutro porzucić; nie wiedziała o
słabości Julii, o (niebezpiecznym jej stanie, nie miała wyobrażenia gwałtowności przywiązania tego
i ofiary, jaką uczynił dla niej Stanisław, a dumna była, rada, szczęśliwa, że zwyciężyła, jak każda
kobieta, gdy u nóg swoich ujrzy złożoną ofiarę. Staś bolał jeszcze nad Julią, ale nie mogąc oswoić
się z myślą o jej cierpieniach, powoli wytłumaczył sobie, że musiała przebyć pierwszą chwilę
bolesną, że odzyskała swobodę, że wyzdrowiała nawet. August potwierdzał to ciągłym
wspominaniem o dawnych hrabiny związkach, które jak łatwo zawiązywała, tak wesoło
rozerwywała, nie ucierpiawszy na tym, nie bolejąc nad stratą.

— Wierz mi — mówił — taka kobieta nie może uczuć zbyt silnie rozstania, tyle razy

przebywała już podobne wypadki, oswoiła się z nimi. Jutro dowiemy się zapewne o nowym
kochanku! Powróci Alfred albo się znajdzie kto inny! Możesz być spokojnym!

Staś pragnął uspokoić się i przyjął pociechę łatwo, bo jej pożądał, uwierzył wszystkiemu, bo

chciał wierzyć.

Z drugiej strony miłość idealnej, pięknej, żywej, egzaltowanej dziewicy, miłość cale inna,

pełna świeżości, harmonii, nie splamiona przeszłości wspomnieniem, żadną zgryzotą, żadną
boleścią, uśmiechała mu się tak mile! Miłość ta miała przed sobą przyszłość jasną, szerokie błonia
nadziei, niosła obietnice trwałości, których tak potrzeba w pierwszych chwilach, i Staś dla niej
zapominał o wszystkim. Tamta, pierwsza, miała w sobie coś smutnego, coś występnego, była
straszna i miła, trzeba się jej było wstydzić, z nią się ukrywać, przed światem trzeba ją było
osłaniać, ba świat ją wyśmiewał; tamta była prawie śmieszna, i co dzień każdy miał prawo uderzyć
w nią bolesnym razem szyderstwa — ta stawiła śmiało czoło całemu światu, była czysta,
niepokalana i wzbudzała tylko zazdrość u ludzi.

Jeśli miłość dwóch młodych, żywych serc, nawet gdy wyobraźnia skrzydeł jej nie przypina,

gdy egzaltacja jej nie ubiera we wszystkie tęczy kolory, jest najpiękniejszym zjawiskiem na ziemi,

najwyższą rozkoszą — cóż gdy umysł wykształcony, żywe uczucia uplotą jeszcze wieniec na jej
skronie, gdy ta miłość stanie się poetyczną, uleci w krainy myśli, zawiśnie w sferach wyobraźni!
Miłość Natalii była cudną fantazją; najprozaiczniejszy człowiek byłby się jej dał uwieść i
wyegzaltować, cóż dopiero Staś, co lubił młodą myślą bujać po niebiosach. Miłość to była czysta,
bo ją zrodziło więcej przeglądanie się w duszach niż zapatrywanie w twarzy. Kiedy o niej mówili,
to wyśpiewywali, nie wiedząc o tym, całe poemata marzeń, marzeń nie mogących się
urzeczywistnić, budowali gmachy z chmur i obłoków i krasili je tęczami. Oni znali świat tylko z tej
strony, z której im się piękniej wydawał — zapominali o drugiej.

Nie wiedziała Natalia, że najpiękniejsza miłość stygnie i powszednieje, że najgorętsze

uczucie się przepala, że najognistsza wyobraźnia jest niebezpieczną towarzyszką miłości, której
rzeczywistość zawsze znajduje niższą od swych marzeń; nie wiedziała, że wieki szczęścia trwają
zwykle dla kochanków kilka tylko miesięcy, a nieśmiertelna miłość upada u proga rzeczywistego
życia. Ona znała tylko życie z książki, z poezji, ze swego serca. Jak są ludzie, co wszystko brudem,
złem, zepsuciem tłumaczą, we wszystkim widzą złe i brud, tak oma wszystko jeszcze sobie
tłumaczyła poetycznym, pięknym, szlachetnym; nawet złe, nawet występek tylko szałem źle
zwróconym, obłąkaniem, nie zimną rachubą tłumaczyła. Sto razy pokazali się przed jej oczyma
ludzie szatańską swą stroną, sto razy słyszała o nich sądy zimne, nieubłaganie srogie - — ale nie
uwierzyła niczemu, nikomu, myślała, to jakieś obłąkanie, to przypadkowe zjawisko, świat musi być
inny, lepszy, a to są tylko wyjątki.

Miarkujcie, jaką miłość wyrodzić mogło takie pojecie świata, takie zaufanie w jego

szlachetności i piękności, tak uparta wiara we wszystkie dobro, sceptycyzm dla złego — jaką
miłość wyrodzić mogło przekonanie, że to uczucie jest jedyną podstawą życia.

A Staś, co widział świat inaczej, znał go trochę lepiej, co się już otarł o tę jego stronę czarną

i smolącą i z boleścią przyjmował konieczne przekonanie o egzystencji tej złej strony, teraz przy
Natalii, słuchając jej, wcielając się w jej myśli, tracił wiarę w zło, urojeniem je poczytywał, pamięć
o nim tracił. Tak jeszcze był młody!

Kilka dni zabawili w domu prezesowej. Dom to był nie pański i nie szlachecki razem, coś

pośredniego, zmięszanego. Życie w nim miało trochę swobody szlacheckiej, wiele przyjemności
pańskiej. Nie było w nim wytworu, ale smaku wiele, nie było etykiety angielskiej, prawidłowości
nieznośnej, wysznurowania, ale swoboda przystojna, dobrego tonu. Sama prezesowa, wzorowa
gospodyni domu, staroświecko gościnna, uprzedzająca myśli i żądania tych, których przyjmowała,
starała się ich rozerwać, zabawić i uprzyjemnić im pobyt u siebie. Literatura składała jedno z
najpospolitszych w tym domu zatrudnień i rozrywek, po niej sztuki; a wiemy, że nic tak silnie nie
zajmuje, nie odrywa od świata, nie uszczęśliwia, jak życie w świecie myśli i sztuki. Czytanie,
muzyka, malarstwo, kształcą człowieka, podnoszą go, czynią obojętnym na małe nędze życia, gdy
się wielkim jego staną celem, a zajmując go silnie, ileż mu oszczędzają spojrzeń smętnych na świat,
uczuć przykrych — ile pasji nieszlachetnych zabijają w zarodzie.

Dom prezesowej słynął na okolicę pod staroświeckim imieniem „świątyni muz i literatury,

przybytku nauk i sztuk". Tym imieniem nazywali go nieprzyjaźni szydercy, co do niego zajeżdżali,
aby się śmiać potem z nałogowych rozpraw tamtejszych mieszkańców, z których nic zrozumieć nie
mogli. Szlachta okoliczna, przywykła rozprawiać o porze najlepszej do posiania grochu, o omłocie
zboża, o nowych plotkach pozbieranych w sąsiedztwie, unikała domu prezesowej, zowiąc go
nudnym. Dla nich w istocie był on nudny i choć gospodynia, jej syn, goście, domownicy przez
grzeczność usiłowali zabawić przybywających wedle stopnia ich oświaty i smaków, nie bardzo się
to im udawało; ziewali sami i często ziewających widzieli, gdy sądzili, że rozmowa najlepiej już
idzie. Rzadki też był gość w Mazowie i co by nie sympatyzował z usposobieniem jego
mieszkańców; gdy kogo konieczna potrzeba z wizytą wyparła, skracał ją, jak mógł, i za to
wdzięczni mu byli... Kiedy nudnego natręta pozbyć się było można pożyczeniem jakiej książki (po
którą często zajeżdżano do Mazowa), użyczano jej chętnie, z radością, choćby jej potem nie
odzyskać.

Prezesowa czytała wiele, ale bez porządku, systematu i co pod rękę wpadło, jak wiele

bardzo kobiet u nas. Miała namiętność czytania i to zaspokajała, jak się zaspokaja każdą wielką

namiętność, jak można, byle ją zaspokoić. Czytała i najlepsze, i najgorsze rzeczy, dziś Pigaulta i
Kocka, jutro Micheleta i Tierry, to znowu Balzaka, Dumasa, a potem Zalewskiego, Grabowskiego.
Gdy jej brakło książek, co się rzadko trafiało, naówczaś brała Biographie universelle, którą
porzuciwszy przed miesiącem na Ba — od Ba zaczynała z rezygnacją cudowną.

Skutkiem tego prezesowa była, co nazywają, oczytana; wiedziała wiele, pojmowała

wszystko, mało co było jej obcym; miała też pamięć wielką nazwisk, dat, faktów, która, dając jej
pewną wyższość nad wielą innymi, bodaj wykształceńszymi i wyższych zdolności ludźmi, zrobiła
jej sławę uczonej kobiety. Prezesowa jednak nic głęboko nie brała, niczego specjalnie nie umiała i
nad niczym czasu nie miała zastanowić się. Opinie swoje brała gotowe, a pierwsza, na jaką wpadła,
przyjęta, stawała się wyznaniem wiary nieporuszonym. Stąd często jej opinie w jednym
przedmiocie nie godziły się z zdaniami o innym, kłóciły się z sobą widocznie, bo nie były
wypadkiem własnego przekonania, ale rzeczą wyuczoną i przejętą.

Syn prezesowej, Adolf, świeżo z uniwersytetu ber- lińskiego przybyły i naturalnie heglistą,

liberalistą, panteista, socjalista itd., najlepsze w świecie dziecko, złote serce, głowa otwarta, ale nie
orzeł jednakże, lubił literaturę, zajmował się nią i malarstwem. Pieszczone dziecko, dobry był,
serdeczny jak wszystkie pieszczone dzieci i jak one roztrzepany, samowolny.

Do domowników należał także niejaki pan Żarnowski, średnich lat człowiek, jeden z

pierwszych uczniów, najlepszych głów krzemienieckich, niegdyś poeta sławny na Krzemieniec
cały, co wziął dwa złote medale i dawał o sobie olbrzymie nadzieje. Człowiek ten, wzdęty za
wczesną dumą, napuszony pochwałami nieśmiertelnego Czackiego, zardzewiali i zmarniał.
Wysokie o sobie wyobrażenie, uparte przekonanie o swej wyższości nad wszystkich utrzymywały
go jeszcze na świecie, na którym nic nie robił, obwinąwszy się w swoje licealne laury i
spoczywając na dwóch złotych medalach. Wyszedłszy z liceum, rzucił się pan Żarnowski do
literatury, będąc pewny, że wielki człowiek krzemieniecki będzie nim dla całego kraju; pisał,
wydrukował - rozśmiano się wielkim głosem.

Osłupiał, zaryczał na prześladowanie, na głupstwo ludzkie i pisał jeszcze. Surowe przyjęcie

pierwszych płodów wzbudziło w nim nie przekonanie o ich mierności, nie chęć wyrobienia w sobie
większego talentu, nie zapał nowy, ale dumę olbrzymią, zarozumiałość atletyczną. On w swojej
duszy miał słuszność przeciw całemu światu, świat niegodzien był jego geniuszu, literatura
nachylała się ku, spadkowi widocznemu, skruszył pióro i umilkł. Ukarał świat za jego niepoznanie
się na sobie.

Myślę, że pan Żarnowskii w początkach musiał się spodziewać lada moment deputacji od

narodu zapraszającej go na literacki tron, modlącej sie do niego, ażeby dłużej nie pozbawiał świata
swych płodów. Niestety! zamiast tej deputacji, nadeszły tylko sarkazmy, szyderstwa bez końca. Stał
się więc geniuszem niepojętym, wziął na się suknię czarną nie zrozumianego proroka, wielkiego
człowieka, na którym się świat nie poznał, i usiadł z miłym w sercu uczuciu, swojej wyższości,
swojej nieśmiertelności pogrobowej. Nigdy bowiem nie przypuścił, ażeby świat miał zostać na
wieki wieków tak ciemnym, aby się na nim nie poznał. Tymczasem admirowal się sam, nasycał się
sobą, kochał się w sobie i roił o wielkości przyszłej. Literatów zaś, poetów i pisarzy, co zajmowali
świat oszalały, którzy mieli miłość u niego, na których słowa drgała dusza ludu, ku którym
obrócone były oczy wszystkich, co zdobyli wstępnym bojem jakąś cząsteczkę sławy dodniowej —
nienawidził i wyśmiewał bez litości.

Pan Żarnowski był klasyk niby, ale z tych to klasyków, co się urodzili na świat ducha w

chwili, kiedy klasycyzm zaczynał się przebierać, sądząc, że odzyska dawne względy, jak
opuszczona kochanka, co się różuje 1 bieli, aby młodej dziewicy pokochanej wyrównać i odwieść
serce ku sobie. Był to klasyk z manierą romantyczną, co przyjmował romantyczność z warunkiem
form klasycznych, który tolerował legendy, przyjmował balladę, ale nie zaparł się Kupidyna, Muz i
Parnasu. Pan Żarnowski przyznawał wielkie piękności Shakespearowi, Dante, niemieckim
nowszym poetom etc, ale zawsze nastawał, że byliby jeszcze piękniejsi, żeby byli się okuli w formy
surowsze i nie swawolili. Z tymi przekonaniami, zardzewiawszy, pozostał i nic go z nich wyłamać
nie potrafiło. Czytał nowych utworów niewiele, a te, które czytał, zwycięsko nicował i rozbierał
skalpelem Laharpowskim i zabijał szyderstwy.

Pani prezesowa i wszyscy domowi uważali go za rodzaj spokojnego wariata, godnego

litości. W istocie, co może być godniejszego politowania nad obłąkanie? Przez litość słuchano
czasem jego bajek, satyr, od, a nawet poematów z komentarzami. Nigdy bowiem nie czytał po
prostu, jak ludzie czytają, ale zaraz starał się wyświecać, dowodzić wyższość swoją nad
poprzedników i współzawodników.

„Zważcie, państwo — mówił — użycie tego przymiotnika, jak nowe, jak trafne! Ten zwrot

nie jestli uderzający?" Albo: „Kto inny byłby się wyraził pospolicie tak, ja ta użyłem figury. O ile
wiem, nikt z dawnych pisarzy nie był tak szczęśliwy, żeby trafił na tę formę nową, a prawidłową".
Albo jeszcze: „Proszę uważać mój plan. Wirgiliusz, Homer, Delille, Legové i... zawsze starali się,
jak tego mamy dowody..." itd.

Tak objaśniając swe dzieła, pan Żarnowski szczególny miał dar zabawiania nimi,

interesowały niezmiernie. Natalia często się dopraszała, aby co czytał, tak ją bawił ten nie
zrozumiany geniusz, naiwnie dumny i uparcie wielbiciel siebie.

Prędko postarzał nasz poeta, wytrawiły go własne myśli, własna wielkość jego, wyłysiał,

zgarbił się, zęby potracił, ale to wszystko nie ostudziło zapału serca i ognia imaginacji. Kochał się
nieustannie w najmłodszych panienkach i pisał do nich anakreontyki, w których, jak należało,
strzelał Kupido w różne strony, różnymi sposoby; występowała Wenus, a czasem nawet i Wulkan
kulawy, gdy przedmiot miłości był już w posiadaniu męża.

Gdy kto go chwalił, przyjmował pochwałę jak wypłatę długu, z tym uśmiechem

lekceważenia, co się mówić zdaje: „Nie takich pochwał godzien jestem! Świat mi winien był
ołtarze! nie dbam o to!" Jednakże przywiązywał się do wielbicieli swoich, brał ich w swoją opiekę,
zwierzał się im z nowych myśli i zmuszał do słuchania wierszy. Zresztą pan Żarnowski był
najpoczciwszym w świecie człowiekiem, prawego charakteru, szlachetnych uczuć, przyjacielski,
serdeczny — póki nie stąpił na literaturę; bo naówczas żółcią zapływało mu serce i stawał się tylko
geniuszem niepoznanym, a zatem wcale niewesołą w towarzystwie postacią.

Towarzystwo literackie prezesowej składało się jeszcze z panny Olbrzymskiej, czułego

poety w niebieskich okularach, tłumaczącej nieustannie Byrona, Moora, Schillera i Bóg wie kogo, a
tłumaczącej niespracowanie, gorliwie i nie zajmującej się, tylko przekładami. Był to jej wydział
specjalny.

Z pana Raucha, eks-nauczyciela prywatnego, który zebrawszy znaczny fundusz na

nauczycielstwie po pańskich domach, kupił wioskę niedaleko i przybywał często na obiady i
wieczory. Ten pan, z nauką gruntowniejszą, wiadomościami w historii mianowicie niepospolitymi,
łączył zarozumiałość i pedanterią pedagoga. Literaturę uważał za zabaweczkę bez konsekwencji i
karmił się tylko filozofią i historią. Nosił się zawsze czarno, minę miał poważną, brwi
namarszczone, usta ściśnięte, traktował wszystkich jak dzieci i nie czuł się nawet obowiązanym do
grzeczności. Zawsze prawił o krucjatach, czy była mowa o deszczu, czy pogodzie, czy o zasiewach,
czy o poezji, czy o kartoflach, czy o procesie, czy o nie wiem czym, zawsze znalazł sposób
mówienia o krucjatach i przyczepienia ich do rozmowy, pisał bowiem coś o krucjatach i znał je, jak
gdyby sam skomponował. Najzabawniejsze było, gdy się zszedł z panną Olbrzymską, która miała
pasję mówić o Byronie, jak on o krucjatach. Naówczas pogodzić się nie mogli, przerywali sobie,
kłócili się i rozchodzili, wzajemnie na siebie narzekając.

Kilka jeszcze osób uczęszczało do Mazowa na literackie wieczory, ale tych charaktery

darujemy już czytelnikom naszym. Sądzimy, że próbek innych dosyć sami widzieli po świecie.

Po kilkodniowym pobycie w Mazowie August odjechał ze Stasiem, ale zaledwie dawszy mu

przenocować u siebie, oznajmił, że musi jechać na wybory urzędników, mające nastąpić wkrótce, i
że go z sobą zabiera.

— Prezesowa będzie także z nami — dodał — musisz jechać.

Właśnie tego wieczora, kiedy Julia widziała oświecony dom Augusta ze swego samotnego

okna, oni wrócili do domu. Posłaniec hrabiego trafił na Augusta, który go odprawił z odpowiedzią,
że Stasia nie ma w domu i on sam jutro rano odjeżdża.

Lękając się drugiego posłańca, August, pod pretekstem pilnego interesu, wybrał się w drogę

bardzo rano i rad był, że uwiózl Stasia.

Wybory urzędników są u nas jednym z najsilniej zajmujących wydarzeń; mówią o nich

kilką miesiąca- mi wprzódy, zajmują się domysłami, kto wybranym zostanie, nieprzyjaźni starają
się przeszkodzić wyborowi tych, do których mają urazę, zbierają partie przeciwne, jeżdżą, hałasują,
mówią i krzątają się. Dziwna rzecz, że w powszechnym zajęciu nadchodzącymi wyborami nikt
prawie nie pomyśli, o czym by wszyscy myśleć powinni, o dobru powszechnym, o wyborze ludzi
zdatnych, oświeconych, poczciwych. Zdaje się, że to rzecz ostatnia; ten chce być wybranym dla
pensji urzędu, tamtego prowadzą krewni, inny potrzebuje tytułu, inny daje dobre obiady, ten ma
związki i popularność. Jednego wybierają dlatego, że nie arystokrata, drugiego dlatego, że dobry
człowiek, trzeciego, że ma dobrego kucharza, a nikogo dlatego, że może być dobrym urzędnikiem i
posiada przymioty potrzebne, charakter prawy. Do tego taka jest obojętność na interes powszechny,
na dobro publiczne, że nikt nie chce poświęcić ani chwili swego życia dla dobra ogółu, ani
momentu pracy, ani odrobiny majątku. Ten tylko przyjmuje urząd, komu zająć tak wypadnie, że go
nie poczuje wcale, komu potrzebny na coś dla siebie. Najmniejszego poświęcenia nikt z siebie nie
zrobi.

„A mnie to na co! — wołają — czy ja wariat kłopotać się, siedzieć w mieście, stracić się,

połykać nieprzyjemności, narażać się ludziom. A mnie to na co?"

A gdy kto powie:

„Zrobisz to waćpan dla powiatu."

„Daj mnie waćpan pokój! Czy to nie ma ludzi, czy to ja jeden? Ja mam familią, dzieci,

żonę."

„Ale, panie! pierwsza kraj i obowiązki obywatela, zdaje mi się."

„Pierwsza u mnie dzieci, panie, i obowiązki ojca."

Jedni jadą na wybory dla zabawienia się, drudzy dla zobaczenia z ludźmi, inni dla

intrygowania przeciw nieprzyjaznym, inni dla upieczenia swoich interesów przy jednym ogniu, a
najwięcej z konieczności.

Bardzo wielu, jak tylko się czym złożyć mogą i nie jechać, pozostają w domu, a gdy

wyjeżdżający pytają:

„Czemuż nie jedziecie?"

„Daj mnie pokój. Ja mam gospodarstwo, interesa! Co mnie tam wasze wybory! wybierzcie

sobie, kogo chcecie, mnie to wszystko jedno! Co mnie o tym myśleć."

„Jednakże to dobro powszechne, interes ogólny."

„Czy to ja co odmienię, mniejsza o to! Niech się sobie dzieje, co chce."

I z taką obojętnością zostaje próżnować w domu, lękając się stracić kilkaset złotych, a

tysiące wystawiając na stratę przez niezdatnych urzędników, jakich wybrać dozwolą, wystawiając
na nią nie tylko majętność swoją, ale cześć, sławę, spokojność. Ale między nami ma nieszczęście
wyobrażenie o obowiązkach obywatelskich, publicznych człowieka jest w pieluchach. Nie ma
uczucia poświęcenia dla dobra ogółu, każdy woli odrobinę swojej spokojności nad pokój i
pomyślność powszechną. Nikt nie poświęci mienia, czasu swojego, trochę pracy, aby nimi kupić
dla braci spokojność, nikt nie dba o wdzięczność publiczną. Ażeby się zaś wymówić z tej
obojętności, powiadają powszechnie: „My nic nie możemy."

Jest to fałsz wierutny; dobry, gorliwy z każdą władzą może i musi być użytecznym, skoro

tylko zechce; ale o to należy się starać, rozważać swoje położenie, znać potrzeby miejscowe, wziąć
się do szczerego spełnienia obowiązków; nic nie traktować lekko, nie opuszczać pod różnymi
pretekstami sposobności stania się użytecznym. Użyteczność urzędnika jest zapewne stosunkową;
są okoliczności, w których może więcej, są inne, w których mniej może; ale zawsze, jak potrafi
niedbalstwem zostać szkodliwym społeczności, nie będąc nawet złym człowiekiem, tak usilnie
pragnąc — będzie użytecznym. O to chodzi, aby pojąć swoje położenie, znać swój obowiązek, nie
żałować pracy i nie myśleć, że się żyje dla zabawki tylko. Wstręt do pracy jest u nas wielką zawadą
do wszystkiego, nie lubimy się niczym zająć szczerze, sumiennie i wielkie rzeczy robim z lada
chwili poświęconej zatrudnieniu roztargnionemu, do którego siłą nas zmuszono.

Jeśli winni są ci, co się usuwają od obowiązków publicznych, nie chcąc najmniejszej z

siebie dla dobra powszechnego uczynić ofiary, winien podobno i ogół, który niczym dobrych,

gorliwych współobywateli nie wynagradza, ani czcią, ani szacunkiem, ani też miłością, co jedna
zapłacić godna za poświęcenie. Dziś najpopularniejszy, najwięcej uważany, na rękach noszony
człowiek, jutro za najmniejszym podejrzeniem, za słowem intryganta, dla plotki nieforemnie ukutej,
traci wziętość, okrzyczany za przecherę, za źle myślącego, za przedajnego i zrzucony z miejsca,
zdeptany pod nogami tak gwałtownie, tak często bezprzyczynnie, jak podobnież był niedawno
uwielbiany. Najmniejszemu złemu wierzą, choćby przeszłość była rękojmią szczerości, choćby
długie lata niepokalanej cnoty stawały obwinionemu w obronie. W takim stanie rzeczy trudno się
odważyć wejść w urzędowanie, bo na nim można łatwo utracić dobrą sławę, najdroższy skarb, i to
jedna wymówka tych, co się wypierają urzędów. Ale prawdziwie duchem obywatelskim natchniony
człowiek czynić powinien i z sławy swej ofiarę.

Smutny to widok przygotowania na wybory; zajrzmy do domów, obaczmy, co się w nich

dzieje.

U tego popakowane tłumoczki, konie przed gankiem, on sam w barankowym surducie,

jejmość go żegna" czule i obejmując powiada:

— Tylko proszę cię, duszeczko, nie przyjmujże żadnego urzędowania, choćby cię jak

prosili. Co tobie z tego? Byłeś już urzędnikiem, masz kopertę, na co tobie więcej. Teraz tak pilnują,
że musiałbyś w mieście siedzieć jak przyaresztowany, a ty wiesz, co to kosztuje.

— Ale, moje serce, jak nam dadzą nie wiedzieć kogo ze strony?

— Niech sobie dadzą, kogo chcą, a ty nie przyjmuj.

— Nie przyjmę, moja duszko.

— Ale pamiętaj.

— Nie zapomnę!

W drugim miejscu narada, kogo zrobić tym lub owym?

Kto będzie np. S...

Nie ma, tylko trzech kandydatów: pan D., pan E. i pan F. Pan D. — przyjaciel Bachusa, pan

E. nie zna prawa, pan F. głupiusieńki. Jednak z tych trzech jeden wybrany być musi sędzią.

Czemu?

Bo innych kandydatów nie ma, inni nie mają kwalifikacji.

A czemu się o nią nie starają?

Spytaj ich! każdy powiada: „A na co mnie to! Ja nie chcę urzędowania!" Tak że wkrótce nie

będzie całkiem kandydatów do urzędów. Wprawdzie pan G., uczciwy człowiek, zna prawo —
powiemy — ale ten za nic nie chce służyć. Wprawdzie pan H. zacny bardzo obywatel i mógłby być
sędzią, ale mu nikt nie da gałki, bo ma nieprzyjaciół więcej niż przyjaznych w powiecie. Tak więc
zostają tylko trzej kandydaci, z których prócz tego jeden jest taki, co nic nie robi, aż póki mu żona
nie pozwoli. Jednego z tych wybiorą niezawodnie i w ręce jego dadzą sądy! Szczególniejsza
obojętność, opuszczenie się, zdanie na los! wydziwić się temu dosyć nie można. Tak samo dzieje
się i z dalszymi. Innych znowu wybierają dlatego, że potrzebują służyć, dla rangi, drugich, że
proszą o to i kłaniają się, innych nie wiedzieć dlaczego, dlatego że są z brzegu albo żeby nie wybrać
nieprzyjaciół.

Cóż to intryg przed wyborami! Ten stara się o urząd dla siebie, ten dla krewnego, ta dla

przyjaciela, kuzynka, męża; inni starają się, aby kogo tam nie wybrano. Wielki hałas na przeszłych
urzędników, odgróżki na nich; panowie wybierający krzątają się i grają rolę ważnych figur. Nie
spotkaj ich teraz inaczej jak z czapką w ręku! Oni wybierać będą marszałka, sędziego, dozorców
magazynowych — wielcy i szanowni to ludzie! Dawny sejmikowicz, a dzisiejszy wyborowicz,
znakomita to w powiecie figura. Całe trzy lata myśli o wyborach, a gdy nadchodzi ta uroczysta
chwila, o! co za radość, co za tryumf dla niego, pan! jak mu się wszyscy kłaniają, jak go zapraszają,
jak go tytułują, ten chorążym, ten podkomorzym, ten regentem, kto co napadnie. Wyborowicz
nadyma się; on pewien siebie i co on zechce, stanie się! Lata od kwatery do kwatery głosujących i
szepce 2 każdym na ustroniu. Potrzeba mu kogo pozyskać na kandydata. Siada i zaczyna:

„Kłania ci się nasz... O, jak on cię kocha! nie masz wyobrażenia. Niedawno w jednym

towarzystwie, którego nie wymienię, godzinę się ujadał za ciebie! Co przyjaciel to przyjaciel. Ale,
ale, wiesz, że się podał za kandydata do marszałkostwa! no, co przyjaciel to przyjaciel, kazał cię

prosić na obiad".

Drugiego chce zrazić od kogoś, pędzi do niego:

„Jak się masz? Ot, to dawnośmy się nie widzieli! Przyszedłem do ciebie umyślnie.

Słyszałem, że ty dobrze żyjesz z Z. Powiedz mu ode mnie, niech się nie podaje na marszałka, bo
spadnie. Silna partia przeciw niemu i odgrażają się, że mu jednej nie dadzą w całym powiecie
afirmatywy. Poradź mu po przyjacielsku, aby dał pokój, na co się narażać. A prawdę mówiąc, mają
bo i rację. I ty to także bardzo jesteś poczciwy, że mu dochowujesz przyjaźni, bo między nami
mówiąc, nie zasłużył na nią wcale. Już żebyś wiedział, co on mówił o tobie! ale nie chcę roznosić
plotek! Bądź zdrów!"

Stąd leci w trzecie miejsce:

„Trzeba nam kandydata na podsędka, naradzimy się!"

Zasiada więc i proponuje:

„A, nie zdałby się ten na przykład?"

Ktoś się protestuje.

„A drugi? Już co nad tego to nie znajdziecie zdatniejszego."

„Ciekawy jestem, do czego?"

„E! bo panowie chcecie aniołów, a to nie ma aniołów. A na drugiego podsędka mój

siostrzan, rekomenduję. Zdatny chłopiec, ma kwalifikacją, i ręczę, że odsłuży za to, że go
wybierzecie. Dozorcą magazynowym mój syn, zamawiam sobie" itd.

Tak podawszy połowę swej familii za kandydatów do urzędów, podforsowawszy dla

przyjaciół, popsuwszy interesa partii przeciwnej, nasławszy plotek, idzie wy- borowicz na wieczór
do którego z mających wpływy i związki obywateli. Tu zasiada na łapanie wieści i rozsiewanie ich.

Wyborowicz zna powiat, stosunki obywateli, ilość dusz w każdym majątku, lata służby

każdego, rangę, kwalifikacją i wie z góry, kogo potwierdzą, a kogo nie. On najlepiej zmiarkować
może, kto zostanie wybranym, a komu dadzą negatywy. Żadna wyborowa tajemnica przed jego
okiem się nie ukryje. W domu wie, kto ma wpływ na umysł jegomości, czy jejmość, czy rezydent
jaki, i w razie takim udaje się wprost do pani lub faworyta z negocjacją.

Niekiedy w przytrudnych i komplikowanych razach działa z przebiegłą zręcznością.

Pochlebia, rozjątrza, a gdy potrzeba, targuje się. On, plenipotent wszystkich mających interes, aby
być lub nie być wybranymi, on posłuje do zaciętych nieprzyjaciół, aby ich skruszyć.

„Przyszedłem do waćpana dobrodzieja w interesie pana M., mego przyjaciela."

„My nic z sobą nie mamy wspólnego."

„Za pozwoleniem, o chwilkę uwagi proszę. Waćpan dobrodziej podałeś się na kandydata na

marszałka powiatu."

„Tak jest, to jest, chcą przyjaciele moi, ale ja..."

„My wiemy, że waćpan dobrodziej życzysz sobie tego. Tak jest. Pan M. chciałby być

wybranym sędzią powiatu."

„Więc cóż?"

„Waćpan dobrodziej nie sprzyjasz panu M".

„Z tym się nie kryję."

„I zechcesz mu przeszkadzać?"

,,To pewna, że ani ja, ani nikt z moich nie damy mu afirmatywy,"

„Więc waćpan dobrodziej nie będziesz marszałkiem."

„A to dlaczego?"

„Pan M. ma także partią, liczną familią i przyjaciół, nie dopuści."

„Pan M. nic mi nie zrobił"

„Niezawodnie zrobi! Ostrzegam jako dobry przyjaciel. Czy nie lepiej by tak po obywatelsku

to skończyć?"

„Ja się nie mogę pogodzić z M."

„A! my o to nie mówimy."

„Więc cóż?"

„Waćpan dobrodziej nie przeszkadzaj jemu, a ora, słowo honoru daję, że nie przeszkodzi

jego wyborowi. Zgoda?"

I najczęściej bywa zgoda.

W innym miejscu upartego nieprzyjaciela pokonywa wyborowicz traktamentem i wyciąga

na słowo, że się pogodzi. Czasem zręcznie w sam dzień odsunąć można nieprzyjaciela, czasem
zniszczyć jego wpływy, dyskredytując go rozsianymi o nim wieściami.

Wyborowicz bawi się wyborami, zajmuje się nimi jak wódz wyprawą; te kilka tygodni

spędza w rozkosznej pracy, w zajęciu bezustannym, którego nie mogąc na cały rok przedłużyć, cały
rok o nim mówi potem. Wyborowicz ma lat najmniej czterdzieści, często w pięćdziesięciu dopiero
skończonym jest i mistrzem w swej sztuce, rzadki artysta w trzydziestym, na to potrzeba
niepospolitej zdolności.

Otóż wybory i miasto szumi i zaludnia się, otwarty teatr, dwóch muzyków przyjechało dać

koncerta, ładowne kuchnią bryki dygnitarzy snują się przez ulice. Główne domy zajęte dla bogatych
obywateli, w innych lokują się, składając na mieszkanie, panowie szlachta, po dwóch, trzech, aż do
dziesięciu. Nigdy byś nie powiedział, spojrzawszy na ludzi, że przyjechali Ba tak ważne narady, na
wybór urzędników; każdy mówi tylko o zabawach, o znajomych, których widział lub nie widział, o
jedzeniu w traktierze, przegranej w karty i wieczorach, na które go proszono. Formują się grupy
wiściarzy, diabełkowiczów, amatorów muzyki, gastrolatrów, przyjaciół kieliszka i nikt nie myśli,
dlaczego przybył.

Tymczasem idą wybory, zaczęły się uroczyście, ciągną dalej. Ale w sali wszyscy, jak za

pańszczyznę, umysłem gdzie indziej, duszą przy czym innym, ciała- mi tylko tutaj. Rzucają gaiki,
nie myśląc, co robią, śmieją się, witają, gadają, szydzą z siebie wzajemnie.

Wybierają marszałków. Jest to zwykle jedna z najuroczystszych chwil. Deputacja całego

powiatu zaprasza tego pana, co się tak nadął w galowej sukni. On się cofa, kłania i nie przyjmuje!
Dlaczego? nie ma czasu służyć powiatowi, bo musi służyć żonie, która nie pozwoliła mu zostać
urzędnikiem, gdyż chce wyjechać do Warszawy. Znowu tedy zwraca się powiat do drugiego. Ten
drugi wymawia się, całuje, ściska wszystkich, dziękuje, zakłada ręce, nachyla głowę, płacze z
rozczulenia, ale nie przyjmuje chlubnego wezwania współobywateli, bo interesa familijne odwołują
go gdzieś w inną stronę.

Trzeci wezwany i trzeci na próżno — zdrowie mu nie pozwala; jakoż rumieniec na twarzy

świadczy, że musi mieć silną gorączkę — po obiedzie, jaki zjadł niedawno i od którego jeszcze
miłym wspomnieniem pozostała niepohamowana czkawka, przerywająca mu mowę.

Już nie ma kogo wybrać, gdy biedny, Bogu ducha winien, wyprostowany jak kij, szanowny

Żegota, który w tej chwili myśleć musi o żonie i dzieciach pozostałych w domu, o ciepłym kominku
swoim, szlafroku i pantoflach — nawija się na oczy.

Proszą go na marszałka. Osłupiał!

Tego się nie spodziewał. Mógł być dozorcą magazynowym, i to by sobie poczytał za wielki

zaszczyt, pojmuje podsędkostwo jako wysokie dostojeństwo, którego czuje się niegodzien, ale
marszałkostwo! Tego się nie spodziewał. A tu go zapraszają, jego...

„Jeśli moja żona nie będzie temu przeciwną — odzywa się — ja z całej duszy na rozkazy..."

Wszyscy w śmiech i naturalnie wybierają go marszałkiem.

Doskonały marszałek! a raczej doskonała pani marszałkowa!

Spytacie, dlaczego wybrano go, kiedy oto pozostało jeszcze kilku kandydatów, którym by

przystało być na tym urzędzie.

Tajemnica! Ci panowie należą do tak zwanej arystokracji, szlachta nigdy ich nie wybierze.

„Mnie się nie ukłonił!" — powiada jeden.

„Mnie udaje, że nie zna."

„A mnie teraz dopiero, kiedy potrzebuje, to wita, ale nie stoję o twoje powitanie!"

„E! to pan — wołają z boku — to jak zostanie urzędnikiem, szlachcic się do niego nie

dociśnie, każą stać u drzwi, będą jeszcze meldować! Licho wie co! Do swojego brata to człek,
przyjechawszy do miasteczka, bez ceremonii na obiadek, a do tych panów to w białych
rękawiczkach potrzeba! Na co nam taki marszałek!"

I często ktoś bardzo godzien urzędowania, dlatego że się lepiej ubiera, ma dobre konie,

powóz, liberią i kamerdynera, odepchnięty zostaje. Powiadają — choruje na pana.

A szlachta nikogo tak nienawidzi, jak tych chorych. Prędzej „panu z panów" daruje,

przyjmie go do serca, przebaczy mu jego państwo, niżli przepuści choremu, co się świeżo ze
szlachty podniósł i pnie się do jaśnie wielmożnych. Boli zapewne odstępstwo szlachtę i ma prawo
wzgardą oddawać za to, co tłumaczy sobie wzgardą.

Na wyborach widzi się czasem ukazujące rzadkie u nas postacie ludzi popularnych, wielkiej

wziętości, miłości powszechnej. Dwojacy bywają; albo istotnie wyższego usposobienia, prawego
charakteru, miłego obcowania, co potrafili sobie zaskarbić miłość powszechną uczynkami
pięknymi, sposobem myślenia szlachetnym, przystępnością i sercem dla wszystkich otwartym; albo
po prostu zręczni szarletani, wiele mówiący o sobie, mający klikę, co roznosi ich pochwały,
obiecujący góry złote, prawiący nieustannie o swojej bezinteresowności, energii itp., a dający sute
obiady, oblane winem i porterem.

I częściej prawy człowiek upadnie niż zręczny intrygant, który sięga po wziętość dla

zrealizowania jej na swoją korzyść. Prawy człowiek musi mieć nieprzyjaciół w złych, którzy z nim
sympatyzować nie mogą, zręczny oszust — wszystkich zarówno przyciąga, wszystkim pochlebia,
złym i dobrym, a pragnąc popularności, skarbi ją pobłażaniem bez granic; często nawet więcej
złych niż dobrych potrzebując, więcej pierwszym nadskakuje.

Ludzie popularni rzadko wytrwają do końca zawodu, nie straciwszy wziętości. U nas wierzą

łatwo lada plotce, lada baśni, złośliwie ukutej i często dość nierozsądnej wieści rozsianej umyślnie,
aby obalić opinią na oko najlepiej ugruntowaną.

Widziano najzacniejszych ludzi nagle okrzyczanych za oszustów, za zdrajców, za źle

myślących i prześladowanych bez litości publicznymi obelgi, paszkwilami, najniesprawiedliwiej.
Widziano także więcej niż podejrzanych, przedajnych, pożytek swój tylko mających na oku, co
łasząc się, pochlebiając, nadskakując, karmiąc i pojąc, długo bardzo utrzymywali się między
obywatelami przy wziętości niezasłużonej. Takim nawet jeden, dwa, dziesięć nieprzyjaznych
głosów podołać nie mogły. Tłum był za nimi, tłum, któremu dobrze wygrywaną popularnością,
szaraczkowym surdutem, ukłonami i liberią bez herbowych guzików pochlebiali.

Ale dosyć o tym, a może nadto.

Skreślmy jeszcze kilka postaci towarzyszących wyborom, choć wprost nie należących do

nich.

Oto naprzód idzie ten pan, co zbiera zawsze składki, roznosi prenumeraty, którego boją się

wszyscy jak, Ognia. Pełne ma kieszenie rozmaitych biletów, pełną gębę pięknych wyrazów, pełny
pulares notatek. Gdzie się pokazuje w towarzystwie, rozsuwają się przed nim wszyscy i unikają go
widocznie; im wdzięczniejszym wita kogo uśmiechem, tym straszniejszy. Ci najbardziej go się
lękają, co czują, że ma prawo zastukać do ich kieszeni jako pełniejszej od innych. Zbierający
składki trafia najczęściej w koniec obiadu, na podweselonych, wybiera trafnie chwilę kiedy
towarzystwo wyegzaltuje się rozmową lub winem. Długa wprawa nadała mu Wielką znajomość
usposobień, ludzkich i worków; prawie nigdy nie odzywa się na próżno.

„Spodziewam się uczynić waćpanu dobrodziejowi prawdziwą przysługę — odzywa się. —

Publikuje się teraz nowe, bardzo interesujące dzieło, jestem kolektorem prenumeraty. Mało co
pozostało biletów, zechcesz zapewne ze zręczności korzystać. Niewiele kosztuje. Dwa tomy z
rycinami, wyjdzie w lipcu niezawodnie, ja ręczę, że wyjdzie, i sam odeślę dzieło."

„Ale mnie ono niepotrzebne!

„Jak to niepotrzebne! takie dzieło każdemu potrzebne..." itd., aż póki nie zmusi do wzięcia

biletu. Czasem nie raz, ale dwa i trzy napastuje, aż na swoim postawi.

Na wyborach także ujrzysz tych politycznych żebraków, których gdzie indziej u nas rzadko

się spotyka.

Rano pijesz spokojnie kawę, gdy słyszysz, jak ktoś wypytuje twojego kamerdynera, czy jest

pan w domu. Niespokojny, wyglądasz. Zupełnie nieznajoma figura. To zapewne omyłka.

Wchodzi i zaczyna od przemowy, w której daje ci twój tytuł i dowodzi, że wcale nie omyłką

zaszedł do ciebie. Jest to niemłody już mężczyzna, czasem z wstążeczką orderową u fraka, z
wąsami, czasem łysy, w czarnym wytartym surducie.

„Panie dobrodzieju — odzywa się — przepraszam, że mu jestem natrętnym. Nieszczęśliwe

położenie moje zmusza mnie do tego kroku, za który się rumienię. Znane wspaniałe serce pańskie
ośmieliło mnie. Jestem M., obywatel dawniej powiatu, dziś bez funduszu do życia. Familia, panie,
zgubiła mnie. Brat! brat rodzony nie przywykłem żebrać i naprzykrzać się, konieczność tylko
zmusza mnie u wspaniałomyślnych prosić pomocy na proces. Racz pożyczyć tysiąc złotych."

Zwyczajnie zbywa się pięciozłotówką tych panów, pięciozłotówką, której tego dnia zamiast

na proces, używają na piwo. Dowiadujesz się wieczorem, że niegdyś obywatel ten służył za
rachmistrza u kogoś, okradł go i został wypędzony; że był u kilku twoich znajomych, coraz inaczej
się prezentując. Takich żebraków bywa różnego rodzaju dobór wielki. Są, co ubierają się
wykwintnie, grają w karty, tytułują się czymś tam i dobrawszy chwilę, proponują ci, abyś im poży-
czył jakie sto czerwonych złotych. Czasem się to udaje i dlatego zapewne tak często probują.

Na wyborach ukazują się często ludzie egzystencji zagadkowej, niepojętej, co nie żebrząc

jak pierwsi, nie wiedzieć z czego i jak się utrzymują. Ludzie ci często bywają przyjmowani w
najlepszych towarzystwach, grają dość drogo w karty, ubierają się przyzwoicie, mają sztychowane
kartki wizytowe, szczebioczą po francusku i zdają się na oko dostatnimi. A jednak nic nie mają, co
się nazywa nic, ani majątku, ani kapitałów, ani żadnego miejsca, pensji, zajęcia. Z czego się
utrzymują? zagadka, tak dobra zagadka, że najbliżsi, co na nich cały rok patrzą, odgadnąć jej nie
mogą.

Ludzie egzystencji zagadkowej są zwykle niezmiernie grzeczni, uprzejmi i odznaczają się

usilnym poszukiwaniem coraz nowych znajomości. Mianowicie młodych od razu czują się
usposobieni pokochania serdecznie, przywiązują się do nich, kierują nimi, z troskliwością
macierzyńską przestrzegają ich o groźnych niebezpieczeństwach, wprowadzają do znajomych
domów, ułatwiają im kupna itd.

Na koniec jednego poranku, gdy się czują na siłach, gdy zbadali młodzika i wiedzą, jak do

niego przystąpić, grają zły humor.

„Co ci to jest, Edwardzie!"

„Tak! nic, chwilowa nieprzyjemność."

„No, ale cóż takiego?"

„Prawdziwie, nie chciałbym ci powiedzieć!"

„Ale przecie..."

„W tej chwili zawiodły mnie moje nadzieje i rachuby. Potrzebuję tysiąc rubli

asygnacyjnych. Ale nie mówmy o tym."

„Nie możesz ich dostać?"

„Szkoda, że marszałek wyjechał, bo mi winien. Dostałbym także u Alojzego, ale i jego nie

ma w mieście. Gdybyś mógł mi pożyczyć na miesiąc..."

Młody przyjaciel najczęściej musi pożyczyć, bo przemyślny spekulator wprzód podkradł się

w zaufanie jego, wie, co ma, i niepodobna się przed nim wykłamać.

Czasem odbywa się to przez list, który zaręcza, że pożyczona sumka oddana zostanie za

dziesięć dni. Ale po pożyczeniu jej na próżno byś szukał tego pana, zniknął, jak w wodę wpadł, na
kwaterze go nie ma, wyjechał. Czasami zdaje ci się, że go poznajesz z daleka, ale zaraz niknie ci z
oczów. Zmuszony jesteś wyjechać — i wszystko się skończyło, bo na twoje listy nie odpisze ci
nigdy, a przyjaciół, co się w twoim imieniu dopominać będą, zbędzie zapewnieniem, że ten interes
sam z tobą ukończy.

Na wyborach także plac popisów utracjuszów, co często bardzo w kilku miesiącach,

dorwawszy się majątku, potrafią go zmarnować, nie jadąc za granicę, nie fatygując się nawet do
stolicy. Nigdzie, myślę, nie ma tylu utracjuszów, co u nas, a winą temu jest wychowanie młodzieży
nie ukazujące jej żadnego celu, nie uspasabiające do niczego wyłącznie, nie dające im zajęcia
wyłącznego, co by umysł młody i wyobraźnią odwróciło od szału namiętnego. Wychodząc ze szkół,
z uniwersytetu, syn obywatelski nie ma przed sobą wyznaczonej drogi, nie jest specjalnie niczym,
umie po trochu wszystkiego, w istocie nic prawie i nie mogąc się wziąć do niczego, zaczyna, co
nazywają, hulać. Gdzie indziej to hulanie jest rzadko trafiającą się chorobą młodości, u nas coraz
częściej i regularniej napada ona dwudziestoletnich, świeżo marcypanowych młodzików, co nie

mając się czym zająć, nic nie pojmując życia, pragną go użyć, pijąc duszkiem z kielicha aż do
mętów. Gdybyśmy się starali, wychowując dzieci, odgadnąć ich zdatność, wybadać skłonność, dać
im do nich stosowny cel i usposobić wprost do czego, nie zaspokajając się tym wychowaniem, co
ich tylko ogładza powierzchownie i sposobi na obywateli, to jest próżniaków, nie byłoby zapewne
tylu młodzieży nie wiedzącej, co począć z sobą, i z braku zatrudnienia rzucającej się w rozpustę,
hulankę. Gdzie indziej nie tylko nieszlachta, ale panowie i szlachta nawet, wychowując dzieci,
sposobią je do czegoś wyłącznie. Przypuszczam, że zamożny posiadacz ziemi nie będzie
potrzebował pracować na chleb i niekonieczna mu umieć coś specjalnie, aby utrzymać życie. Ależ
nie dla chleba tylko potrzebne wychowanie mające cel jakiś wyłączny, więcej podobno dla zajęcia
umysłu, dla zwrócenia go ku pracy, dla nadania interesu życiu. A potem, któż przewidzi przyszłość.
Często to, co było zabawką za młodu, staje się sposobem utrzymania życia na starość.

Powiadają rodzice, niech tylko syn nasz umie języki, zna trochę historią, geografią, ma

wyobrażenie wszystkiego, reszty czytanie dopełni, obetrze się na świecie i dość będzie z niego na
obywatela. Takie to wychowanie „najczulsze". Wychodzi młody człowiek z nim ma świat, nie
wiedząc, co począć z sobą, naturalnie i bardzo konsekwentnie wyobraża sobie, że kiedy go
wychowywano na próżniaka i nie dano mu zatrudnienia, celu, powinien się więc bawić tylko i
próżnować. Zaczyna się bawić i hulać, i traci majątek. Ludzie specjalni, zajęci jakimś przedmiotem,
nauką, sztuką itp. zaś mimowolnie się przywiązują do pracy, znajdują w niej upodobanie, starają się
wydoskonalić, ubiega im życie bez uczucia potrzeby tej swawoli, która dla innych, dla próżniaków,
staje się warunkiem egzystencji.

Ilekroć widzę młodego utracjusza, co pędzi po ulicy wpółpijany, powożąc czterema

ukraińskimi końmi, z cygarem w ustach, często z towarzyszką przy boku, jak on pijaną i wesołą —
serce mi się ściska i myślę, rodzice za niego Bogu odpowiedzą.

Dlaczegóż dziecię, będące szlachcicem, ma koniecznie nic nie umieć i nic nie robić? Jeśli go

sposobi się na gospodarza po sobie, czemuż nie uczysz go gospodarstwa przynajmniej? alboż i to
nie nauka? Czemu nie wzbudzisz w nim zajęcia czymkolwiek, byleby nie próżnował? Bardzo
często też rodzice winni są podwójnie; raz, że stosownego wychowania nie dali, potem, że już
emancypowanego młodzieńca nazwyczaili do próżniactwa, niczym nie zajmując go za powrotem
do domu. Siedział w oficynie całe dnie z fajką w gębie, jeździł, polował, spał, odwiedzał sąsiadów,
umizgał się do panien, i nagle umierając rodzice, cóż chcecie, żeby robił? Na większą skalę
prowadzić będzie ten sam tryb życia.

ROZDZIAŁ PIĄTY NATALIA — JULIA

Prezesowa z Natalią, hrabia Edward, Alfred, pułkownikowa, pan Antoni i całe nam znajome

sąsiedztwo Augusta znalazło się na wyborach w Żytomierzu. Staś naturalnie naprzód pospieszył do
prezesowej, jak się tylko dowiedział o jej przybyciu do miasta. Niespokojny o Julią, ilekroć sam
sobie był oddany, szukał zajęcia, roztargnienia, aby zapomnieć o niej; spieszył do Natalii, bo przy
niej najlepiej zapominał hrabinej.

Prezesowa powitała go jak dawna znajoma, przyjaciółka, z troskliwym wypytywaniem się o

zdrowie, o zajęcie, o przyjemności i nieprzyjemności, jakich doznał, o nowe znajomości. Natalia
zimniej niż zwykle go przyjęła. Na twarzy malował się jakiś niepokój, nieukontentowanie, smutek.
Postrzegł to Staś i jak tylko mógł wybrać chwilę, w której samą została, pospieszył ku niej.

— Zmiłuj się nade mną i powiedz, co znaczy ta chmurka na twarzy?

— To nic, to przejdzie — odpowiedziała Natalia prawie zimno. — Głowa mnie boli.

— Pani jesteś zmieniona, ja to widzę, i nie sam ból głowy...

— Nie pytaj się pan o to.

— Ależ mogęż być obojętnym? mogęż nie czuć, a czując, nie pragnąć się dowiedzieć o

przyczynie smutku?

— Lepiej, żebyś pan o niej nie wiedział.

— Coraz bardziej czynisz mnie, pani, niespokojnym. Chyba nie mam zaufania?

Natalia odwróciła głowę.

— Widzę, że się tu coś stało, czego pojąć nie mogę. Pani dla mnie tak jesteś zmieniona.

— Dla pana? — spytała Natalia. — Dlaczegóż tak wyłącznie?

— Inaczej rozstaliśmy się w Mazowie. Natalia westchnęła.

— Zaklinam panią, niech mi pani powie!

— Cóż pan chcesz, żebym mu powiedziała. Jestem smutna i udręczona, ciąży mi na

sumieniu.

— Na sumieniu?

— O tak, na sumieniu!

— Możeszże pani mieć co na sumieniu?

— Największy ciężar, cudze nieszczęście, którego jestem przyczyną! O! to okropne.

I rzuciła się na krzesełko.

Stasiowi serce uderzyło, spojrzał po twarzach otaczających go i wszystkie oczy zdały mu się

na niego zwrócone. Kilka kobiet patrzyło wyraźnie na nich z widoczną ciekawością, szepcząc
między sobą. Niespokojny, zwrócił się do Natalii:

— Zlituj się, pani, nade mną, uspokój mnie i powiedz mi, co to jest?

Natalia, jakby nie słyszała zapytania, po chwilce rzekła do Stasia:

— Pan słyszałeś zapewne, że hrabina Julia jest już opuszczoną od lekarzy?

Na te słowa Staś pobladł, zmięszał się i porwawszy się z miejsca, spytał żywo:

— Byćże to może?

— To pewna — odpowiedziała mu Natalia zimno i prawie zapałem, jaki ukazał, urażona. —

Hrabia Edward sam nam to mówił, obiecują jej jeszcze kilka miesięcy konania.

— I hrabia ją odjechał? — zawołał Staś.

— O! dobrze zrobił — powiedziała Natalia — pierwszy raz dał dowód taktu. Na co miał jej

stać przed oczyma jak żywy wyrzut, przypomnienie nieszczęśliwego życia. Nie wiem czemu —
dodała — tak mi żal tej biednej Julii! Jestem przekonana, że umiera raniona na duszy. Biedna,
bardzo biedna kobieta.

I spojrzała na Stasia, który tak był blady, drżący, tak cierpiał widocznie, że i jego żal się

zrobiło Natalii.

— Wszyscy obwiniają pana, ja go nie obwiniam — powiedziała — nikt nie może rozkazać

sercu kochać! A miłość udać niepodobna.

— Wszyscy mnie obwiniają — rzekł Staś — mnie! — Powiadają, że zrywając z nią,

przywiodłeś ją do rozpaczy, a rozpacz była powodem słabości.

— Trzebaż — dodała po chwilce — abym i ja także grała w tym rolę. To okropnie! to

okropnie! Wszak i mnie obwiniają...

— Panią! Ale to szkaradne!

— O, szkaradne! Ja tego nie zniosę — mówiła Natalia — nie chcę, aby mnie pokazywano

palcami, mówiąc: „To ta, co zabiła biedną Julią." Daruj mi pan, przebacz, wierz, że mnie to wiele
kosztuje, bardzo wiele. Ale my także musim zerwać z sobą.

Na te słowa Staś, którego już przygotowała rozmową do ostatniego wypadku, słowa wyrzec

nie potrafił, cios ten odebrał mu przytomność i ogłuszył go. Patrzał, słuchał i nie umiał zdać sobie
sprawy z tego, co się wokoło niego działo.

— Pan byłeś nielitościwy dla tej biednej Julii — dodała po cichu Natalia.

Prawie obłąkany, Stanisław się podniósł w milczeniu, brwi jego zmarszczyły się, usta

trzęsły, oczy pałały.

— Com uczynił, zrobiłem przez przywiązanie do ciebie, do pani. I teraz, gdym wycierpiał

tyle, gdym ją zabił, jak powiadasz, pani mnie chcesz porzucić, odbiec, zostawić rozpaczy, zabić!
Tak! zabić, bo wiedz, że i ja umrę.

Te słowa wymówił z zapałem, tak silnie, że się Natalia wzdrygnęła. Było w nich

przekonanie, było proroctwo.

— Nie odmienisz więc swego słowa — spytał — nie cofniesz?

Natalia była pomięszana.

— Nie mogę — odezwała się po chwili. — Nie mogę.

— I więcej cenisz słowa ludzi niż życie moje?

— Życie! Ale pan nie umrzesz! — przestraszona zawołała Natalia.

— Możesz pani odepchnąć mnie od siebie — dodał Stanisław — ale nie odepchniesz myśli,

żeś była przyczyną jej śmierci i zapewne mojej także. Chcesz dwie zgryzoty za jedną.

W tej chwili dostrzegli, że wskutek żywej rozmowy zwrócili na siebie oczy wszystkich

gości. Prezesowa nadbiegła i szepnęła do ucha Natalii:

— O nom de Dieu! vous vous compromettez. — A głośno dodała:

— Proszę cię, powiedz, żeby dawano herbatę. Natalia wyszła, a wychodząc, rzuciła okiem

na

Stanisława, on stał na miejscu, a w sercu mu się burzyło piekło. Tamta umiera, ta, dla której

największą uczynił ofiarę, odpycha go! Miłość ku Natalii walczyła z dumą, Stanisław nie pojmował
tych, co się korzą przed kobietą i padają, prosząc o serce, popchnięty, czuł, że nie potrafi zbliżyć się
do niej więcej, że nie schyli się przed nią, choćby miał prośbą najwyższe okupić szczęście. I duma
zwalczyła miłość. Z zmarszczonym czołem, wzdętą piersią, pełen rozpaczy, niespokojny, wymknął
się z salonu.

Gdy Natalia wróciła i rzuciła okiem po nim, już go nie było.

— A pan Stanisław? — spytała prezesowej.

— Zdaje się, że wyszedł.

Ona pobladła i nie dowierzając jeszcze, przeszła salon i drugi pokój, szukając go oczyma.

Nigdzie go nie było. Wróciła do prezesowej i padła ma kanapę; spuściła głowę i resztę wieczora,
nieruchoma, nie odzywając się do nikogo, spędziła cala w myślach i swoim cierpieniu.

Natalia chciała zerwać w pierwszej chwili oburzenia, gdy jej ktoś powiedział, co o

Stanisławie, co o niej mówią, że ich palcem jak zabójców wskazują; teraz pojmowała, że rozłączyć
się było już niepodobna, tak boleśnie serce się jej ścisnęło, taki ją przestrach ogarnął. Zaledwie
goście się rozjechali, ona padła cała we łzach na kolana przed ciotką.

— Co się stało! na rany Jezusowe! Co ci się stało? — zawołała prezesowa.

— A! ciociu, ja zerwałam z nim, ja tego nie zniosę.

— Z kim? dlaczego?

— Z Stanisławom. Ty wiesz, co mówiono, widziałaś, jak nas dziś prawie wskazywano

palcami. Ciociu! on wyrzedł oburzony, w rozpaczy i powiedział mi, że umrze!

Prezesowa załamała ręce.

— Cóżeś ty zrobiła! Czemuś się mnie nie poradziła! Ale to szaleństwo! — Prezesowa

porwała się za głowę. — Tu potrzeba radzić! I na cóżeś się tak spieszyła! Alboż to co pomoże!
Mówić o tym nie przestaną, a jego utracisz.

Natalia płakała.

— Ciociu, zmiłuj się, ratuj mnie, ratuj nas. Na co ja mu to powiedziałam! On gotów, ja go

znam! A! ja całe życie będę nieszczęśliwą. — I znowu płakała gorzko.

Nie tracąc przytomności, prezesowa usiadła pisać do Augusta i tegoż jeszcze wieczora

wysłała z listem do niego.

W niepokoju czekała Natalia odpowiedzi, lękała się strasznej jakiej wieści i drżała na każde

drzwi otwarcie, na każdy głos silniejszy.

Późno w nocy służący powrócił.

Staś wyjechał był już do domu.

— On mnie porzucił! — zawołała Natalia — pojechał do niej! Do niej! Jam go straciła!

Na próżno prezesowa starała się ją pocieszyć, wytłumaczyć ten odjazd inaczej (co było

niepodobna), ukazywać jej na przyszłość jaśniejszą, Natalia nie dała się złudzić niczym. Ściskało
się jej serce, cierpiała na duszy i powtarzała w myśli: „On odjechał".

Nazajutrz łez już na oczach jej nie było, rozpacz je wstrzymała, cicha, niszcząca, ale

wyjadająca serce w milczeniu, ale gryząca wewnątrz jak utajona choroba, której pojąć nie można,
poznać niepodobna, a skutki widoczne.

Na próżno prezesowa, wyprowadzając ją na świat, powiadała jej:

— Zmiłuj się, ludzie patrzą, co ludzie powiedzą!

— Niech, co chcą. gadają — mówiła Natalia. Ciotka uznała potrzebę wyjazdu, ale tak

prędkq oddalić się nie mogła, aby goniąc za Stanisławem niejako, nie obudzić znowu złośliwości
ludzi, co tylko, czyhają na wypadek najmniejszy, aby go jak najczarniej, jak najobelżywiej
wystawić. W parę tygodni dopiero, kiedy się wszyscy rozjeżdżać zaczęli i Adolf, syn przezesowej,
wracać także musiał dla zajęcia urzędowania, na które go wybrano, prezesowa wyjechała z
Żytomierza.

Stanisław nagle wyjechał i pędził z smutnymi myślami, ściśnionym sercem do Julii.

Odepchnięty od Natalii, uczuł litość w sercu nad kobietą jak on sam nieszczęśliwą. Te słowa: „Ona
umiera! umiera z twojej przyczyny!" krążyły mu nieustannie po głowie. August nawet wstrzymać
go nie mógł od wyjazdu, wyrwał się, nie słuchając go, nie zważając na niego. Kiedy się zbliżył ku
domowi, gdy ujrzał z daleka pałacyk biały na wzgórku, wspomnienie pierwszych chwil tej
nieszczęśliwej, tak smutnie kończącej się miłości ucisnęło go i padło mu kamieniem na serce. Nie
pojechał już do domu, ale wprost do Julii.

Był wieczór smutny tej wiosny, co jeszcze z lodów się i śniegów nie otrzęsła, w zieloność

nie ubrała, wiosny podobnej jesieni, posępnej, wietrznej i chłodnej. Chmury czarne pędziły z
zachodnim wiatrem wielkimi kłębami nad jego głową, księżyc czerwony wschodził spoza
czarniejących lasów. W pałacyku ciemno było i jedno tylko okno świeciło mdłym światłem. To
jedno okno... było pokoju Julii, Staś poznał i serce uderzyło mu gwałtowniej. Im bardziej się zbliżał
tym większy niepokój go dręczył. Powtarzał: „Ona umiera! może umarła!" I kazał pędzić konie,
które po wiosennym błocie wyciągały się, jak mogły. Nareszcie stanął u ganku.

Cichość panowała niczym nie przerwana w domu, choć dopiero ósma godzina wieczorna,

wszystko spać się zdawało.

Wszedł do sieni. Dwóch służących siedziało przy świeczce. Grali w karty, ale nie odzywali

się głośno, szeptali po cichu. Służąca Julii biegła na palcach po schodach prowadzących na górę,
zatrzymała się, ujrzawszy Stanisława,

— To pan! chwała Bogu! Jakże pani będzie rada!

— Jak się ma hrabina?

— O! bardzo niedobrze! — odpowiedziała służąca. — Bardzo osłabiona i tak wychudła,

zmizerniała, że ledwie ją poznać można.

— Może już śpi — rzekł Staś, lękając się ją zobaczyć i cofając się ze strachem — może

jutro, hrabina musiała się położyć.

— Pani się nigdy nie kładzie — odpowiedziała służąca — całą noc siedzi w fotelu i tak

chyba czasem zaśnie, a najczęściej dopiero nad rankiem, na godzinę...

To mówiąc, pobiegła prędko, Staś powolnie wszedł za nią na schody i stanął u drzwi.

Czekał i bez myśli stał z załamanymi rękoma. Nareszcie wyszła służąca.

— Pani prosi. — I otworzyła drzwi.

Z bijącym sercem, na palcach wszedł do pokojów chorej. Jakże w nich znać chorobę, jak

czuć przybliżającą się śmierć. Powietrze przesiąkło lekarstwy, duszne, ciepłe, ciężkie, okna
zasłonione szczelnie, światło pokryte i oddalone, ścieżki wysłane dywanami.

Julia czarno ubrana siedzi w fotelu u stolika, twarz jej biała jak marmur, tylko dwoje

czarnych oczów jaśnieje na niej i dwie białe ręce złożone leżą na kolanach. Przed nią książka do
modlitwy rozwarta, kilka flaszek z lekarstwy i szklanka z wodą.

— A! przypomniałeś sobie o ranie — słabym głosem odezwała się do Stasia. — Jakże ci za

to dziękuję! Wielka to łaska nawiedzieć umierającą. Widzisz, jakem się zmieniła, poznać zapewne
mnie trudno? Prawda, żem bardzo zmieniona... i śmierć już musi być blisko.

Staś, pomięszany, usiadł w krześle, ale nie znalazł na ustach do odpowiedzi.

— O! tyś bardzo poczciwy, żeś przyjechał choć na chwilę. Bóg ci to nagrodzi! Ja tak jestem

biedna, nie mam nikogo, nikogo. Całe dnie słowa przemówić nie mogę, bo ściany tylko mnie
słyszą, a nikt nie odpowie. Widziałeś hrabiego?

— Zostawiłem go w Żytomierzu.

— Niech się nie spieszy z powrotem — powiedziała. — Mogę mu darować wszystko, moje

nawet nieszczęście, ale nie chcę patrzeć na niego. Nieprawdaż, że mnie bardzo zmienioną
znajdujesz?

— Trochę — rzekł Staś.

— Bardzo, bardzo — odpowiedziała Julia. — I na twarzy i na duszy — dodała. — Jestem

spokojna, zupełnie spokojna; rany mi się zamknęły, rozpacz ustała, widzę śmierć przed sobą i rada
jej jestem. Nigdy lepiej przyjść nie mogła, nigdy pożądańsza. Zimno spoglądam na przeszłość,
wszystko skończone, wszystko? na wieki! Biedne życie moje zamyka się jak kwiat od burzy...

— Julio — rzekł Staś — te myśli smutne zwiększają twoją chorobę.

— A! chciałżeś, żebym była wesoła? — spytała. — Myślisz, że nie wiem, iż muszę umrzeć,

że umrę? Chorobę? Ja jestem zabita i konam powolnie.

— Ach! nie mów tego przez litość.

— Nie ty mnie zabiłeś, ale miłość moja, miłość ostatnia, Znieść szczęścia nie mogłam,

byłabym i tak umarła. Wyczerpały się siły, tyle doznałam w życiu, tyle przecierpiałam. I dość już
wszystkiego, teraz czas odpocząć, zasnąć na wieki!

A spojrzawszy na Stanisława dodała:

— Jeszczem dziś taka szczęśliwa! tyś nie ze wszystkim zapomniał o mnie, ty mną nie

wzgardziłeś. W twoim sercu została resztka przywiązania, może tylko litości, dziś i tego mi dosyć, i
za to takem ci wdzięczna. Oderwać się od ukochanej, od szczęścia, aby przybyć patrzeć na
umierającą. O! tyś bardzo litościwy, Stasiu, tyś mi tym wiele wynagrodził. Po- wiedz mi — rzekła
po chwili — ona cię kocha, ona cię kochać musi? Mów mi o niej, ona i ty obchodzicie mnie, myślę
o was często, co dzień, ona tak być musi piękna, tak żywa, tak szczęśliwa! Staś milczał.

— Ona mnie nie kocha — rzekł cicho po chwili. Julia dosłyszała tych słów.

— I dlatego wróciłeś do mnie! — zawołała rumieniąc się. — Byćże to może? ona cię

odepchnęła? Tyś nieszczęśliwy jak ja! przyszedłeś smucić się ze mną? Chciałeś pociechy! Ale ja
cię pocieszyć nie potrafię. Sama dla siebie innej nie znalazłam pociechy prócz myśli o śmierci i o
Bogu. Tobie innej potrzeba. Tyś młody, ciebie pocieszy łatwo świat, życie, własne serce twoje.

— O! ja nie chcę pociechy — rzekł Staś — patrząc na ciebie, na twój smutek, na twoją

boleść, tak srogo wymawiam sobie, żem poświęcił ciebie dla niej i rozdarł twoje serce.

— Stało się — rzekła Julia — to było nieuchronnym, tak być musiało. Nie mogłeś kochać

dłużej, żałować mnie za późno. Więcej mnie żal ciebie. Chciałabym, żebyś był szczęśliwy,
cieszyłam się, że się na coś przydała ofiara — a teraz tyś znowu przy mnie, przy biednej Julii, i u
niej szukasz pociechy! Słuchaj, Stanisławie, mnie się teraz cale inaczej wasz świat wydaje, powoli
odrywa się od niego serce, dusza odlatuje i patrzy z góry. Tu nie można być szczęśliwym długo,
nasze rozkosze to chwile, a życie to męka przerywana nimi. I co za szczęście być może, gdzie nie
ma jutra? Kiedy spojrzę na swoje własne życie, to widzę je teraz, jakbym się budziła nazajutrz po
szumnym balu, z bolem głowy, z ściśnionym sercem i przypominała jego skrzydlate uciechy! O!
czemuż nie mogę się modlić tak, jak bym chciała, oderwać się od ziemi, do której mnie wiąże
biedne dziecko moje, sierota za życia, i grzechy moje. Na próżno szukam pociechy w modlitwie, za
późno, nie znałam Boga w życiu, Bóg mnie nie chce znać przy zgonie.

Staś słuchał i coraz większe te wyrazy płynące z sinych jej ust powolnie, po jednemu,

wymawiane głosem słabym, a jeszcze tak miłym i wdzięcznym, czyniły na nim wrażenie. Jej
smutek był zaraźliwy, plątał każdego, kto wszedł, w koło nim zakreślone, zaczerniał myśli, nie
można mu się było odjąć, tak wprost padał aa serce.

— Nie było — mówiła dalej Julia — nieszczęśliwszej kobiety nade mnie, życie mi się

uśmiechało weselem, obiecywało raj, w raju moim znalazłam pustynię i musiałam usłuchać głosu
węża, bo wąż i ja w nim tylko byliśmy. Zawody i zawody! wszystko zawodziło, zdradzało, uciekało
jak woda, jak pokarm od ust Tantala. Wszystko się obracało w popiół, w zgniliznę. A na końcu
życia błysło szczęście krótkie, zmięszane ze strachem, i uciekło.

— Na Boga, Julio, oszczędź mi cierpienia — rzekł Staś.

Ona spojrzała na niego.

— Przebacz mi, to zapewne ostatnie. Ale serce tak pragnie się wylać, a tak dawno nie miało

przed kim! Ty nie wiesz, co to całe życie przeżyć nie zrozumianą, z człowiekiem bez najmniejszego
uczucia, bez serca, bez głowy! To straszliwa męka. I dla niej może Bóg mi przebaczy moje błędy.
Mój Boże, czemuż mnie rodzice inaczej nie wydali! Ale stało się, życie uciekło i poprawić się nie
można, nie czas już. Drżę tylko o moje dziecko, nie miało matki, sierota za życia, bom się nim nie
zajęła, bom go nie przywiązała do siebie, bo nie znało mnie prawie, ja go nie znam. Co za
przyszłość! Może takie jak moje życie zawodów, a na końcu żal gorzki, życie szału i świata, co go
wielkim zowią, świata kłamstwa i pozorów. Tak długo i mnie to uwodziło, zajmowało, żem nie
miała czasu dziecku wpoić wstrętu ku temu światu fałszu, teraz już nie czas, na nic czasu nie mam,
śmierć przed oczyma.

— Ja nie wiem — mówiła jeszcze — czemu się ludzie boją śmierci? Pojmuję, że szczęśliwy

ma wstręt ku niej, bo mu rozerwie to, co on nazywa szczęściem, a co jutro zerwałby sam
dobrowolnie jak kajdany, ale nieszczęśliwi, biedni? Mnie to cieszy, że ja umrę, gdybym żyła, co za
smutne życie! Ciągła walka.

Spojrzała na zegar, który powolnym swym chodem sam tylko przerywał jej mowę.

— Już późno — odezwała się — dobranoc. Ale zobaczym się jutro?

— Jadę do domu — rzekł Staś — i wracam jutro tutaj. Nie odstąpię cię, póki nie będziesz

zdrowa.

— Powiedz, póki nie umrę, o zdrowiu ja nie myślę nawet, o śmierci tylko. Dobranoc. —

Wyciągnęła do niego rękę i pocałowała go w czoło, potem zakryła twarz, bo płakała, i ze łzami
powtórzyła raz jeszcze:

— Dobranoc!

Gwałtem się prawie oderwał od tego bolesnego obrazu Stanisław.

Nazajutrz usnął nad świtem ledwie, po bezsennej nocy. W marzeniach widział Natalią i

Julią, Augusta, hrabiego. Śniło mu się, że bronił Julii od wszystkich, że wszyscy rzucali się na nią
obelgami i kamieniami, a on ją piersią osłaniał.

Zbudził się zmęczony, służący stał przed łóżkiem jego z zafrasowaną twarzą.

— Panie!

— Co to jest?

— Przysłano po pana.

— Skąd?

— Qd hrabiny.

— Kiedy?

— Tylko co, chora, prosi pana!

— Konia, konia! — zawołał Stanisław, zrywając się prędko — konia osiodłać.

W kwadrans czwałował już na drodze ku białemu pałacykowi i nielitościwie pędził konia, a

serce mu biło czwałem, jak biegł koń, a oczy miał wlepione w jej okno, co z dale migało białą
firanką i powtarzał: „Chora! bardzo chora!"

Stanął u drzwi. Spotkał księdza na progu.

— Jak się ma hrabina?

— Bardzo źle, w nocy zapadła ciężko, czuła się co- raz słabszą, wezwała mnie, tylko co

odbyła spowiedź i przyjęła oleje święte.

— Przytomna?

— Przytomna, ale osłabiona coraz gorzej. Co chwila zdaje się, że Bogu odda ducha.

— Jest tam kto?

— Nikogo, służąca. Przed chwilą chciała widzieć córkę, płakała, gdy weszła, ucałowała i

dała znak, aby się oddaliła. Teraz nic nie mówi, ale jeszcze łzy się w oczach pokazują. Posłano po
jaśnie wielmożnego hrabiego sztafetę.

Staś wszedł do zaciemnionego pokoju. Julia była w łóżku, biała jak pościel, na której leżała,

oczy nawet, przyćmione, wczorajszego nie miały blasku. Przywitała go ręką i dała mu znak, aby
usiadł. Po chwilce odezwała się, ale bardzo słabym głosem:

— Już czas, bądź zdrów!

Staś wziął jej rękę białą, zimną i wychudzoną i ca-łqwał, zakrywszy oczy. Ona patrzała,

jakby chciała spamiętać jego rysy, wzrok nieruchomy, osłupiały, zwrócony był w niego ciągły,
nieustanny i oczy nabierały, patrząc, blasku, życia.

Po chwili odebrała mu rękę i po cichu mówiła:

— Dziś mi gorzej niż kiedy, życie ucieka wyraźnie, czuję, jak mi go braknie. Piersiami nie

mogę złapać powietrza, krew stygnie w żyłach, wszystko oznajmuje, że trzeba się pożegnać.
Przebacz mi, Stasiu, coś wycierpiał dla mnie, możem ci na długo zatruła życie, popsuła. Przebacz,
jak ja wszystkim wszystko przebaczyłam, i jemu nawet — dodała. — On nie przyjedzie albo
przyjedzie za późno...

— Ty mnie przebacz! — zawołał Staś klękając — o! ja nigdy nie daruję sobie tej winy!

— Za cóż ci mam przebaczyć! tyś nie winien, jam tylko winna. Tyś srogo odpokutował za

młodości gorączkę. Jam winna, ja najwięcej. Daruj mi!

I w tej chwili, wymówiwszy prędzej i głośniej te kilka wyrazów, osłabła, zamknęła oczy;

ręce opadły bezsilnie, usta zadrgały bez głosu.

Staś krzyknął i rzucił się ku drzwiom. Ale ona Otworzyła oczy i poruszyła się.

— Nie bój się — rzekła — to nie śmierć jeszcze, choć i ona już blisko, nie uciekaj ode mnie,

chcę patrzeć na ciebie, chcę twój obraz ponieść ostatni na lepszy świat. O! gdybyś ty mnie
wysłuchał, miałabym wielką prośbę do ciebie, ale mi na nią braknie odwagi, a może byłaby
grzechem.

Zamilkła.

— Rozkaż — zawołał Staś w zapale — a przysięgam ci na pamięć najdroższej mi matki,

spełnię, co mi rozkażesz.

— O! nie przysięgaj! — przerwała — przysięga to najstraszniejsze słowo, nikt nie powinien

nią się wiązać, bo któż wie, czy jej potrafi dotrzymać?

— Powiedz mi wolę twoją.

— Tyś przysięgał, nie mogę — powiedziała ciszej, podniosła głowę — niech przyjdzie

Róża, moje dziecko. Czuję, że mi bardzo słabo.

Staś wybiegł. Róża była w pierwszym pokoju, postąpiła do łóżka matki, ona ją uściskała i

płakała; potem osłabła i jeszcze raz otwarła oczy, aby spojrzeć na Stasia i na dziecię swoje.

Przeczucie jakieś powiedziało Stanisławowi, że przyszła chwila ostatnia, chwila uroczysta,

że śmierć kołatała do drzwi. Odwrócił oczy, wybiegł. Ludzie się cisnęli do pokojów, ksiądz wszedł
z modlitwami u łoża konających.

Poklękli i wśród milczenia głębokiego, strasznego głos tylko księdza powolny, spokojny,

cichy rozlegał się:

— Boże, wypuść już z pokoju sługę twego, a przyjmij duszę jego na łono swoje.

— Jezu, na krzyżu konający, zmiłuj się nade mną. Ona konała.

Staś, z głową opartą o drzwi, stał nieruchomy jak posąg, nic nie słyszał, nie widział, szum

jakiś, burza jakaś wirem kręciła mu się po głowie. Nagle doszły go głośniej wymówione wyrazy:

— Polecam ci, o Panie, duszę sługi twojej, prosi- my, Zbawicielu nasz, raczże jej dać

odpocznienie wieczne, a światłość wiekuista niech jej świeci na wieki wieków. Amen.

Wszyscy je powtórzyli, on płakał i powtórzył je ze łzami.

Julia już nie żyła.

Tegoż samego dnia i godziny Stanisław odjechał do Berlina.

ROZDZIAŁ SZÓSTY OSTATEK POWIEŚCI

August powrócił do domu; wiedział on na drodze jeszcze, że Julia żyć przestała, i

niespokojny spieszył pocieszać Stanisława; ale go już nie zastał.

List krótki, kilka Słów tylko zawierający, zostawił z pożegnaniem, donosząc, że wyjeżdża

zagranicę. W nim ani słowa o Natalii.

August pozostał znowu sam jeden w domu, jak dawniej pędząc życie samotne prawie, ale

spokojne. Nigdy w nim jasnych dni rozkosznej pogody, nigdy strasznych dni burzy — jednostajna
mgła jesieni posępnej.

W pół roku otrzymał list od Stanisława z Berlina, list pełen rozpaczy, ale już wylanej w

słowa i potrzebującej się wynurzyć, jak gdyby chciała pociechy. Zawiózł go August do Mazowa i
pokazał Natalii. Ona czytała z bijącym sercem i oddając, powiedziała z westchnieniem:

— Zapomniał o nas!

Pół roku minęło znowu i drugi list nadszedł znad brzegów Renu. W nim Staś więcej się już

unosił nad pięknością natury, nad nowym krajem, który raz pierwszy widział, opisywał okolice;
wprawdzie opisy jego, obrazy, myśli smutne były i czarną nawiedzione barwą, ale znać razem, że
człowiek, co je kreślił, odżył i oswoił się z życiem. Na końcu listu te słowa: „Donieś mi o Natalii".

August znowu zawiózł list do Mazowa i pokazał jej te słów kilka nakreślonych drżącą ręką

u spodu.

Spłonęła rumieńcem zawsze blada i smutna dziewica i tak wdzięcznym wzrokiem

podziękowała Augustowi.

— Co mam mu donieść? — spytał.

Natalia zawsze śmiała i otwarta, teraz spuściła oczy i nic nie odpowiedziała.

— Mogę napisać, że go wszyscy czekamy? Zamilkła.

— Napiszę — rzekł August — żeś pani milczała, gdy to mówiłem.

— Jak pan chcesz — odpowiedziała.

Następny list był z Rzymu, w nim Stanisław wyraził całe swe uniesienie na widok gruzów

stolicy świata.

„Gdybym był bardzo nieszczęśliwy i bez nadziei uśmiechu losu, bez nadziei jutrzenki w

przyszłość, tu bym przyszedł — pisał — osiąść na zawsze. Widok tych gruzów największej potęgi,
ogromnego ogrodu, co trząsł światem, sprawia, że człowiek nie czuje swojego nieszczęścia i małym
je widzi na tych rumach; bo i on sam jak mały tutaj, jak nikczemny! Tyle wieków przeszło tędy i
ślady po nich tylko zostały jak koleje, gdy wóz przeleciał po piasku! Cóż my w obliczu tych
wieków i ludów! Tu serce otwiera się na tyle nieszczęść przeszłych, na tyle zniszczenia, smutku, że
o sobie zapomnieć musi! Wszystko mija, miga się i przechodzi, upada, niknie. Tak i uczucia nasze,
rzecz, którą mniemamy najtrwalszą, a w istocie najzmienniejsza ze wszystkich, tak i smutki, co
miały być wiecznymi, i żale, i wszystko!

Piękny tutejszy świat, wielki, wspaniały, ale dla serca za mało tego; wszystko to piękne, ale

obce, nic nas z tym nie wiąże. O! chciałbym już powrócić na rodzinną ziemię, na niej tylko jest
życie dla nas! Nie uwierzysz, jak tęskno mi, pomimo tylu przedmiotów zajmujących, coraz
nowych, co by powinny rozerwać i wygnać wspomnienia z myśli. Patrząc na zachodzące słońce,
przypominam nasze chmurne, malownicze niebo wieczorne! Zwracam oczy ku wam, dumam o
was!

Prawdaż to, że mnie jeszcze nie zapomniano w Mazowie, że Natalia wolna dotąd? że

mógłbym powrócić do was? Donieś mi i pisz do Neapolu".

August pisał znowu, Staś coraz częstszymi listy mu odpowiadał, ale nagle ustał i długo

bardzo nie doniósł o sobie ni słowa. Na próżno niespokojny wuj posyłał na pocztę, nic z niej nie
przynoszono. Po roku niepewności i strachu przyszło nareszcie pismo od Stanisława datowane z
Niemiec. W nim opisywał on swoje przygody podróżne, długą słabość, jaką przebywał we
Włoszech, i kończył tymi słowy:

„Co się dzieje w Mazowie? Natalia musiała już zapomnieć tego, któremu tak nielitościwie

zakrwawiła serce, on nie zapomniał o niej, ale widzi teraz, chłodno rozważając, że miała słuszość,
odpychając go. My byśmy z sobą nie byli szczęśliwi nigdy, mnie innej potrzeba kochanki, jej
innego męża."

Długo August ten list chował, ale nareszcie, prawie przypadkiem, pokazał go Natalii.

Przeczytała i odpowiedziała dumnie, zarumieniwszy się:

— Pan Stanisław ma słuszność, nie bylibyśmy z sobą szczęśliwi!

W rok potem przed gankiem domu Augusta stał powóz, którego tłumoki pokazywały, że z

dalekiej przywiózł podróży niespodziewanych zapewne gości.

W salonie żywo rozmawiał Stanisław, August i piękna, młoda, żywa, cudzoziemskich rysów

twarzy kobieta. Młoda, wysmukła, biała, z niebieskimi oczyma, blond włosami, które w puklach
spadały z obu stron jej twarzy; miała wyraz dobroci i łagodności w spojrzeniu, w uśmiechu, w
mowie, swobodna jak dobrze wychowana kobieta, rozmawiała po francusku z trochą akcentu, ale
wielką wprawą. Staś siedział przy niej i patrzał to na nią, to na Augusta, jakby badał, co o niej
myśli, jakby się chwalił przed nim.

A August, jak zawsze zimny, ale wesół i grzeczny, przyjmował żonę Stasia z niejakim

zaambarasowaniem, które czujemy, spotykając się z osobami nieznajomymi, nie wiedząc jeszcze,
czy je kochać mamy, czy nie. Przysłuchiwał się bacznie każdemu jej słowu, badał wyraz jej twarzy,
niespokojnie czekał końca, gdy zaczynała co mówić, jakby się lękał czegoś.

W kilka godzin jednak i dobry August rozweselił się, swobodniejszym stał i

serdeczniejszym dla gości; myśl tylko jedna truła mu przyjemność widzenia Stanisława. Wiedział,
że w Mazowie zawsze jeszcze rachowano na niego i spodziewano, że swobodny powróci; wiedział,
że Natalia kocha go jeszcze.

— Wiesz — rzekł do Stasia po cichu — Natalia jeszcze myśli o tobie.

— Nie wiedzą o moim ożenieniu?

— Nie śmiałem im pokazywać twoich listów. Ile razy tam jestem, dopytują się o ciebie,

dowiadują, kiedy powrócisz.

Staś się zamyślał.

— Stało się — rzekł — nie chciała mnie, odepchnęła, a nadto mam dumy, abym prosił

nawet o miłość kobiety.

Nazajutrz i dni następnych August ocenił lepiej młodą cudzoziemkę. Była to jedna z tych

istot prawdziwie kobiecej natury, łagodnych, anielskich, bez żółci w sercu, bez gniewu, urodzonych
na osłodę życia drugim, na poświęcenia bez końca. Prosta, naiwna, otwarta, łączyła z najlepszym
wychowaniem wieśniaczą szczerość. Nic w niej nie było udanego, zmyślonego, pokazywanego
tylko dla oka, wszystko szło z duszy.

Stanisław kochał ją nie tą pierwszą miłością, jaką uczuł dla Julii, miłością burzliwą, ognistą,

namiętną, niepohamowaną, a krótkotrwałą, nie tą miłością egzaltowaną, idealną, poetyczną, jaką go
natchnęła Natalia, ale przywiązaniem czułym, spokojnym i trwalszym, bo spokojnym, opartym na
poznaniu jej charakteru, na ocenieniu jej pięknej duszy. Miał dla niej uszanowanie, jakie mamy dla
niewinności dziecięcia, miłość ojca i kochanka razem, otaczał ją przywiązaniem, uprzedzał jej
myśli.

August, patrząc na nich, nieraz pomyślał: „O, jakże szczęśliwi! Czemuż i ja nie szukałem

takiego szczęścia!" Ale ze zwykłym sobie przestrachem dodawał: „Alboż on nie drży w sercu, że ją
utracić może? alboż ta miłość nie ostygnie, alboż nie staną się obojętni so- bie, może naprzykrzeni?
O, lepiej mi bez szczęścia i bez strachu!"

Jednego wieczora czerwcowego siedzieli wszyscy na ganku i spoglądali na piękną okolicę.

Matylda powiadała, że ona jej przypomina Szląsk, Stanisław opisywał jeszcze nie widziane piękne
strony Wołynia naszego, August zamyślony palił cygaro i słuchał tej rozmowy. W lipowej ulicy

pokazał się powóz sześciokonny, i wszyscy ciekawie spojrzeli, odgadując, kto by to mógł jechać.

— Gdyby nie powóz nowy i nieznajomy, sądziłbym, że to z Mazowa — rzekł August — bo

konie bardzo podobne.

Za chwilę zatrzymała się kareta przed gankiem, wysiadł z niej młody mężczyzna.

— Przejeżdżając tędy, nie mogliśmy nie wstąpić z żoną.

Był to Adolf, syn prezesowej, a za nim wysiadła — Natalia, jego żona. Wszedłszy na ganek

obejrzała się dopiero i spostrzegła Stanisława.

Drugim szybkim rzutem oka trafiła, jakby przeczuła jej bytność, na Matyldę i wolniej

odetchnęła.

— A! Staś! — zawołał Adolf. — Patrz, Natalio, wszak to Stanisław!

On się ukłonił i prezentował nowo przybyłych żonie. Pierwsze chwile rozmowy były

przykre dla wszystkich, ale powoli nabrali odwagi, której im dodała Matylda, nie wiedząca o
niczym i witająca w nowo przybyłych znajomych tylko i sąsiadów wuja i męża.

Niepodobna było okazać Natalii, co się w jej wzburzonym działo sercu, ona dotąd karmiła

swoją poetyczną miłość dla Stanisława i gniew razem ku niemu; nieprzywykła udawać, grać
musiała wesołość i obojętność, rozpytywała go się o podróże, o żonę, o Włochy, Niemcy, o Ren.
Trzpiotała się umyślnie, a krew jej biła do głowy, a serce uderzało żywo, rumieniec coraz
czerwieńszy się stawał.

Staś odpowiadał jej z zimną wesołością i zupełnie przytomny, bo serce jego już dla niej nie

biło.

— Bardzo szczęśliwe spotkanie — mówił Adolf —

i miły spędzimy wieczór, Staś musi mieć dużo do opowiadania, nieprawdaż? I ściskał

Stanisława.

— Nieprawdaż — mówił mu — że ci żal być musi Natalii. Ale nie masz żalu do mnie, ja ją

od dzieciństwa kochałem. Tyś ją opuścił.

Stanisław ścisnął mu rękę.

— Życzę ci szczęścia takiego jak moje, kochany Adolfie, a to dość mówi, że ci nie

wyrzucam pozyskanego serca Natalii. Tyś wart być szczęśliwy!

Natalia chciała odjechać, ale mąż i August tak ją prosili, że nareszcie została. Cały wieczór

upłynął na żywej rozmowie, której przedmiotem były podróże Stanisława. Natalia udawała
wesołość i żywe nimi zajęcie; ale przez nie widać było niepokój i gniew. Bacznie spoglądała na
Matyldę, jakby wybadać chciała, co do niej przywiązało Stanisława. Pytała się w duszy siebie: „Co
w niej jest, czego bym ja nie miała? co on w niej pokochał? czy ona go rozumie?" I dodawała
gniewnie: „O! pożałuje potem, pożałuje, że mnie opuścił!"

Nie mogła darować Stanisławowi, że tak łatwo, tak prędko, tak dumnie ją porzucił.

Nazajutrz rano, przed świtem, odjechał Adolf z żoną smutną i użalającą się na ciężki ból

głowy. Matylda, jak wczoraj swobodna, wesoła, żegnała ją na ganku, troskliwie podając jej
kolońską i lewandową wódkę i ciesząc, że w podróży to przejdzie! A Natalia nie rzuciła okiem
nawet ani na nią, ani na Stanisława — i konie poniosły ich szybko i daleko.

Ale otóż i koniec mojej powieści. Chcielibyście może wiedzieć coś więcej? Żałuję bardzo,

że nie mogę powiedzieć nic nadto, że August nigdy się nie ożenił i ożenić nie myśli. Natalia wydała
jeden tom poezji, dwa powieści i gotuje, jak powiadają, dramat uczuciowy. Adolf uwielbią żonę na
równi z Heglem i Schellingiem. Stanisław ma dwoje dzieci i żyje tak szczęśliwie z żoną, jak na tym
bożym świecie szczęśliwym być można. Czasem wspomnienie zachmurzy mu czoło, westchnie z
cicha i zamyśli się, ale widok

Matyldy, szczebiotanie dziatek rozpędza chmury z czoła. Prezesowa czyta nieustannie i bez

braku; a inni? Jedzą, piją, sejmikują, grają, ogadują się, żenią, rozwodzą, rujnują, bogacą i tam
dalej, i tam dalej. Spójrzcie dokoła siebie, a będziecie wiedzieli, co robi reszta osób mojej powieści.