Józef Ignacy Kraszewski

 

 

KOPCIUSZEK

 

 

Część pierwsza

 

 

Spis treści

 

TOM PIERWSZY

 

TOM DRUGI

 

TOM TRZECI

 

 TOM PIERWSZY

 

Wiadomo całemu światu, a przynajmniej tym, którzy kiedykolwiek przejeżdżali z Lublina 

do Warszawy lub z Warszawy do Lublina, że przy poczcie w Garwolinie istnieje jak najściślej z nią 
połączony Hotel Warszawski, zawierający w sobie traktiernią, cukiernią, bilard, kawiarnią i w ogóle 
wszystko, czego wymaga od podobnej instytucji Garwolin i stacja pocztowa.
 

Instytucja ta (bo nie wahamy się dać jej tego imienia) ważną jest i związaną tradycyjnie z 

pocztą; w czasach bowiem, gdy stacja jeszcze znajdowała się za groblą, na wygnaniu, i tam przy 
niej, a raczej z nią razem był hotel z tymi samymi atrybucjami. Jednej tam tylko rzeczy brakło, o 
której zaraz powiemy, to archeologicznego zegara, który dziś czyni tak wielką sławę Garwolinowi, 
okolicy, powiatowi, że już przez wrodzoną wstrzemięźliwość więcej nie powiem.
 

Hotel więc tu wiąże się z pocztową stacją, od której go tylko dla pewnego wstydu i 

przyzwoitości dzieli kurytarzyk maleńki, a zająwszy w prawo cały róg kamienicy, tu się rozpościera 
obszernie i wygodnie; osobno oznajmując jako hotel i restauracja, osobnym napisem zwiastując 
jako cukiernia: są to dwa oblicza tego Janusa garwolińskiego. Rozumie się, że pierwsze powołuje 
podróżnych z dala przybyłych, drugie odnosi się do ludności miejscowej i kraju. I tym się właśnie 
różni stara owa zagroblowa instytucja od nowej w rynku położonej, że ta, pomnąc na swe 
względem kraju obowiązki, jedną że swych twarzy łaskawie zwrócić raczyła ku miejscowej 
wygodzie i potrzebie.
 

Szyld cukierni jest nawet świeższy i piękniejszy od hotelowego, co dowodzi poszanowania 

dla autochtonów, umiejących to zapewnie ocenić.
 

Trzeba przyznać, że hotel-traktiernia-cukiernia garwolińska, utrzymywany przez osobę 

bardzo poważną z pomocą zgrabnego dziewczęcia, które całą służbę reprezentuje, i kilku tłustych 
piesków, spokojnie śpiących na krzesłach, a stanowiących ornament, jest domem wygody, 
zaopatrzonym jak drugie, jeżeli nie lepiej. Wszystkiego w ogólności dostać tu można oprócz rzeczy, 
które się nie znajdują. Z zup panuje kapuśniaczek narodowy, krupniczek łatwo z dnia na dzień 
przechowywać się dający bez uszczerbku w smaku i zapachu, sztuka mięsa z tłustym sosem i 
kartofelkami itd., itd. Ale bufet! bufet! w nim chwała i wielkość Garwolina! Tu stoją pod kloszami 
(pod prawdziwymi kloszami szklannymi) ciastka, przysmaki, słodycze; tu wódki, z których jedna 
przedniejsza zowie się Garibaldówką (nie znana nawet w Warszawie, ale podobna nieco do 
przechrzczonej krambambuli) — tu!... o za długo musiałbym bogactwa jego wyliczać! Zwróćmy 
raczej oczy na dostojną gospodynię, a zapatrując się na jej oblicze uznamy, że osoba ta ze wszech 
miar dystyngwowana ani mniej, ani inaczej, urządzając tę instytucją, uczynić nie mogła. Widać 
zaraz jak pojmuje jej ważność, jak ocenia swe stanowisko w kraju, jak rozumie odpowiedzialność 
ciążącą na jej barkach wobec dyliżansów i omnibusów przeprowadzających tędy cały, można 
powiedzieć, świat, wobec poczt, na koniec wobec garwolińskiej stolicy!
 

Wszystkim zresztą wiadomo, że raz, w dniu wiekuiście pamiętnym, książę pewien 

bezimienny zatrzymał się tu i pił herbatę, którą był rozczulony do najwyższego stopnia, gdyż mu 
więcej przypomniała pokrewne Prusy, niż ojczyznę Konfucjusza.
 

Pani N., gospodyni i głowa domu, czuje, że gra tu rolę dyplomaty mocarstwa, często w 

delikatnych zostającego okolicznościach i przymuszonego nadrabiać miną, a nigdy się nie 
skompromitować, obwija się więc pełnym powagi milczeniem.
 

Nie chcąc narazić zakładu, możnaż przyznać kiedy, że w nim czegokolwiek braknie? Nigdy. 

Jest lub powinno być wszystko, czego ktokolwiek zażąda. Jeśli nie dostaje czego, wina to kaprysu 
konsumenta, który żąda rzeczy, jakie w porządnych, pierwszorzędnych instytucjach europejskich 
tego rodzaju nigdzie się nie znajdują, a hotel garwoliński umie się szanować, ma tylko to, co ludzie 

dystyngwowani połykają i trawią.
 

Więc jest tu wszystko, mianowicie piwo, wódka wszelkiego numeru, chleb nie zawsze 

świeży (gdyż taki bywa szkodliwy) i masło, sól bezpłatnie.
 

Zresztą rachuba naturalna na pośpiech dyliżansu i omnibusów mimowolnie nasuwa myśl, że 

się zje, co jest, gdy głód dokucza, a czas nagli.
 

I spod kloszów znikają po kieliszku Garibaldówki choćby dwumiesięczne ciastka, a po nich 

zostają tylko tłuste na palcach plamy. Czasem trafia się, że wymyślny podróżny niedyskretnie żąda 
jakicheś niebywałych rzeczy, na przykład jaj miękko lub śledzia, wtedy gospodyni, nie chcąc mu 
dać poznać jego nieszlachetności, musi się uciekać do ostatecznych środków. Mówi, że rzecz 
żądana znajdzie się natychmiast, chociaż po nią nie pośle nawet, bo to by było zachętą do wymagań 
fantazyjnych niemoralną; podróżny siada, usiada gospodyni, psy się kładną i chrapią, Paulinka nie 
powraca — godzina użycia ostatecznych środków zbliża się.
 

Dla odwrócenia naprzód uwagi od materialnych interesów żołądka w sfery ducha i myśli, 

dumań i poezji pani N. zbliża się do zegaru stojącego w szafie z figurkami na przodzie, które 
niegdyś w młodości tańcować musiały (wszyscy tańcują za młodu), nakręca go zręcznie i kurant się 
rozpoczyna. Byłby z kamienia, kto by uparł się czuć głód, gdy zegar grać pocznie! Radzę 
Moniuszce, aby korzystając z pierwszej swej bytności w Garwolinie, zanotował sobie ten temat 
archaiczny, który stare nam przypomina dzieje. Co to za kurant! a jak go gra ten zegar, którego tony 
gdzieniegdzie czas nielitościwy powyszczerbiał! jaki urok w tych hiatusach, w przemilczeniach, w 
przymuszonych pauzach, które klęski tylu lat wymowną tłumaczą ciszą!
 

Pani N. zna też wartość swojego zegara, a Garwolin bardzo się nim słusznie chlubi. Gdyby 

skromność dziedziczki tej pamiątki nie cierpiała na tym, warto by opis zabytku posłać do gazet 
zagranicznych, a chwilowo jak ogon psa Alcybiadesowego, zająłby uwagę publiczną. Ale i 
skromność poszanować należy.
 

Żaden z was zapewne, czytelnicy moi, nie był nigdy gospodynią takiej znacznej instytucji 

dobroczynnej na wielkim trakcie i nie wiecie, ile tu jest do ucierpienia! Śmiejcie się zdrowi, ale to 
stanowisko ważne i zaprawdę niepoślednie! Pojmujecież, co to jest wszystkim dogodzić, a siebie 
nie skompromitować i nigdy nie dać się upokorzyć i zwyciężyć?
 

Ile to umiarkowania, wstrzemięźliwości, taktu potrzeba, ażeby nigdy fatalnego: „Nie ma!" 

— które by było wyrokiem potępienia, nie wyrzec; zawsze trwać na stanowisku, często udając 
głuchotę podstawiać ciastka zamiast sera lub sztukę mięsa dawać na pieczyste, a w ostatku uciekać 
się do zegara, ażeby zagłuszyć nie- dyskretne, natrętne upominanie się dziwaków, którzy się 
upierają koniecznie to jeść, co się im podoba! Demagogi!
 

Świat jest tak zepsuty.

 

Ażeby odpowiedzieć godnie obowiązkom stanu i ważności stanowiska, przyznajcie, 

potrzeba wytrawności niepośledniej i charakteru niepospolitego. Cóż dopiero, gdybyście wiedzieli, 
ile jest przewrotności w pocztylionach, ile zdrady w chłopiętach przebiegających ulice, ile 
prześladowań losu ze strony furmanów, którzy pomijają hotel, by prostemu lichemu zajazdowi dać 
pierwszeństwo?
 

Każdy stan ma swoje gorycze, ale być gospodynią takiego hotelu, to powolne męczeństwo i 

gdyby nie pojęcie to, że się spełnia misją społeczną, gdyby nie wewnętrzne pociechy ducha z 
dokonania ważnego obowiązku, lepiej by już z koszykiem nosić obwarzanki i pierniki.
 

W życiu każdego człowieka są dni wielkie i uroczyste, są godziny światlejsze i o losie 

stanowiące; taką dla hotelu nad pocztowym gościńcem chwila przechodzenia dyliżansu, 
omnibusów i karet pocztowych. W tych godzinach dopiero hotel i gospodyni w całym jaśnieją 
blasku, zbierają laury, dziesiątki, przekleństwa i trzygroszówki lub żniwo płonne zawodów. Boć i te 
dyliżanse, Panie odpuść, nigdy na nie z pewnością rachować nie można. Raz natłoczone 
niegłodnymi, drugi raz puste zupełnie, a nikt nie przewidzi, czego ci goście zażądać mogą. Jest ich 
niekiedy do zbytku, to znowu żywej duszy oprócz konduktora.
 

Z konduktorami, rozumie się, w jak najlepszych stosunkach zdrowa polityka utrzymywać 

się zmusza, a choćby który z nich, więcej mający skłonności do kieliszka, nadużył czasem 
przymierza, wglądać w to ściśle nie można. Konduktor bowiem ma tysiące sposobów dokuczenia 

lub usłużenia hotelowi. Najczęściej podróżni są pod jego wpływem, on robi sławę cukierniom i 
wskazuje godne zaufania szynczki, może przyśpieszyć godzinę odejścia dyliżansu lub nieco ją dla 
miejscowej konsumpcji opóźnić. Jest to człowiek chwilowo wszechmogący i pospolicie też 
postawy takiej, że wraża uszanowanie we wszystkich. Toteż zjawienie się jego u bufetu najsłodszy 
zwykł witać uśmiech, najgrzeczniejszy ukłon i natychmiastowe ujęcie flaszki, która uczuć szacunku 
i przywiązania jest bardzo wymownym tłumaczem.
 

Jednego pochmurnego dnia jesieni bardzo niedawnych czasów właśnie nadchodziła godzina 

dyliżansu z Warszawy jadącego do Lublina i gospodyni rozpatrywała się w swoich zasobach, 
przygotowywała, czego mogli wymagać podróżni, rzucała okiem po pokojach, aby się przekonać, 
czy psy jakiej nie popełniły nieprzyzwoitości. Był to zwykły jej, chwilę krytyczną poprzedzający 
przegląd. W bufecie stało wszystko w jak największym porządku, flaszki zażyte   podopełniano, 
ciasteczka miały minkę zachęcającą i pokuśliwą, zdawało się, że niczego nie braknie. Służąca z 
założonymi pod fartuszek rączkami, uczesana gładko i świeżo, oczekiwała rozkazów. Gospodyni 
przechadzała się zadowolniona prawie, myśląc tylko, czy warto było puścić zegarowe kuranty lub 
nie, Pogląd w okno ostatecznie przekonał ją, że niewiele się można było spodziewać i nie warto 
zbyt szafować.
 

W istocie dzień nie obiecywał podróżnych, w powietrzu nie było nadziei. Długie 

doświadczenie nauczyło gospodynią, że nie było stałego prawidła, którym by się w 
przepowiedniach o mniejszej lub większej ilości podróżnych, spaść mogących na Garwolin, 
kierować można, jednakże myliło czasem przeczucie i zawodziły wieszczby. Wszystko się trafia 
pod słońcem. Pogoda i słota przede wszystkim najmniej pewnymi były znakami, bo w pluchę 
czasem bywało pełno, a w najjaśniejsze dnie jak wymiótł. Umywanie się kota, skrzeczenie srok itp. 
znaki ze wszystkiego podobno najlepiej oznajmywały przyszłość. Ale dziś i sroki się gdzieś 
poprzytulały, i kot zapomniał o toalecie, a dzień był tak ołowiany, chmurny i smutny, że się zdawał 
grozić pustkowiem.
 

Gospodyni też nie myślała bardzo się ryzykować na przygotowania i osądziła, że to, co w 

kuchni i w bufecie było od wczoraj, powinno na tak brzydki czas wystarczyć.
 

Spojrzała w okno... okolica wyglądała posępnie, niebo jakby je brudnymi zawiesił 

ścierkami, deszcz wprawdzie jeszcze się był nie namyślił padać, ale widocznie na długą zbierało się 
słotę... Chmury jednostajne, ołowiane, rozbite, powlekały niebo; tęsknota, cisza milcząca gniotła 
świat cały; zdawało się, że nikt z domu nie ruszy w taką porę... Zbliżający się wieczór dodawał 
jeszcze obrazowi ponurości i wczesny mrok pomaluteńku, zdradliwie zakradał się już poza ciężkie 
obłoki.
 

Zegar wskazywał godzinę dyliżansową, a od strony Warszawy cicho było i głucho. Wtem 

trąbka dała się słyszeć z daleka.
 

— Dyliżans! — machinalnie zawołała gospodyni, idąc powoli do bufetu, jak żołnierz na 

stanowisku posłyszawszy sygnał.
 

— Nie, proszę pani — odezwała się służąca stojąca we drzwiach.

 

— Jak to nie?

 

— To ekstrapoczta trąbi...

 

— Ekstrapoczta? — przysłuchując się razem i artystyczniej układając ciastka na zakąski 

przerwała gospodyni — ekstrapoczta? a prawda...
 

Nawykli do pocztarskich trąbek doskonale ich piosenki rozumieją; dała tego dowód panna 

Paulina, która może też i usta, co mazurka wygrywały, przeczuła, bo się mocno zaczerwieniła...
 

— A to może podróżni na noc! I gotowi ich zawieźć do zajazdu!

 

— Nie, to Wacek trąbi... a on, proszę pani...

 

— A już to ja wiem, że wy się z nim znacie!

 

— I pogroziła jejmość pannie Paulinie, która straszniejszego jeszcze raka upiekła.

 

Wtem po bruku zaczęło tętnić, trąbka odezwała się znowu i wielki powóz zatrzymał się 

przed pocztą..
 

Byli to jacyś podróżni, przybywający od strony Lublina.

 

— O! o! — szepnęła gospodyni poglądając przez okno — oho! kareta (sic) poczwórna, na 

leżących resorach, z pakami co się zowie, i koczyk, elegancko! Wybiegnij no, Paulina, mnie nie 
wypada, może się o co spytają. Niechby przenocowali, jest pokój wolny, choćby i dwa.
 

Paulina była posłuszną, tym żywiej biegnąc, że i ten Wacek, zdaje się, nie był jej obojętnym.

 

Przed samym ganeczkiem stała w istocie piękna kareta, służący już był otworzył drzwiczki 

jej i z wnętrza wyglądały jasne kobiece sukienki. Jedna z niewieścich głów wychyliła się właśnie i 
szukała kogoś, zapewne mężczyzny, który w tej chwili z koczyka się dobywał.
 

— Panie Feliksie! panie Feliksie! czy pojedziemy dalej? — spytano.

 

— Nie życzę... późno, szose nie najlepsze, drogi kawał, lepiej by przenocować.

 

Odpowiadający w ten sposób wysiadł już był z koczyka i, ziewając a przeciągając się, 

rozglądał się po okolicy i niebie. Był to średnich lat mężczyzna, pięknej budowy, barczysty, silny, a 
na twarzy, choć nieco już rozlanej i nazbyt zaokrąglonej, noszący ślady piękności niepospolitej, 
szlachetnej, choć na pozór trochę chłodnej.
 

— Więc jedziemy czy nie, panie Feliksie? — z odcieniem niecierpliwości spytała znowu 

kobieta.
 

— Jak chcecie.

 

— A! jakiż jesteś nudny! Przecieżby wiedzieć potrzeba, czy choć jest gdzie przenocować?

 

Gospodyni, która słuchała tej rozmowy, z oburzeniem w imieniu Garwolina ruszyła 

ramionami.
 

— Jest tu gdzie przenocować? — zapytał już stojącej w ganku Pauliny pan Feliks.

 

— A gdzieżby nie było? — z uśmiechem odparła dziewczyna — toż hotel, proszę pana.

 

Służący pobiegł zobaczyć i powrócił do drzwiczek karety z zapewnieniem, że są pokoje.

 

— Więc nocujemy...?

 

— A! nocujemy, choć wcześnie — rzekł mężczyzna — z wami jadąc, to być inaczej nie 

może! Boicie się jechać nocą, choć wcześnie, potrzeba już nocować.
 

Z wnętrza większego powozu poczęły się zatem dobywać skryte w nim niewieście postacie. 

Wyszła naprzód średnich lat, ale jeszcze bardzo przystojna o wspaniałej postaci kobieta, osłoniona 
zamaszystym burnusem, taż sama, która pierwsza wywołała pana Feliksa z obojętności, z jaką sobie 
stał na boku, wyglądając na męża, potem dwie panny i skromniej ubrana służąca.
 

Wszystko to szeregiem posunęło się z wolna do ukazanych im pokojów, a w ślad za nimi 

pociągnął równie powoli i pan Feliks, którego Garwolin nie zdawał się dotąd zachwycać, gdyż minę 
miał znudzoną i kwaśną.
 

Zaledwie przybyli znikli w głębi hotelu, trąbka dała się słyszeć znowu.

 

— Dyliżans! — machinalnie odezwała się jejmość.

 

— I to nie dyliżans! — cicho zauważyła Paulina.

 

— Ale co bo pleciesz? — a potem dodała zaraz — a ono prawda, że nie dyliżans, zobaczże 

no prędko, ot, to się rozjeździli. Ekstra! istotnie ekstra!
 

Z wielkim hałasem zajechała druga obładowana kareta od strony Warszawy i stanęła przed 

gankiem.
 

Kamerdyner wbiegł szybko, potrącając nawet Paulinkę i dopominając się numeru.

 

Wskazano mu pokoik.

 

— Jak to? Jeden pokój dla pani jenerałowej, to nie może być!

 

— Reszta zajęta!

 

— To tu gdzieś przecie znajdziemy drugą oberżę.

 

— Drugiej, proszę pana, nie ma w Garwolinie, tylko liche zajazdy — odezwała się Paulinka 

razem i pocztylion unisono.
 

Kamerdyner pobiegł do powozu.

 

— Jeden pokoik i to nieosobliwy, wszystko zajęte.

 

— Ja się pomieszczę i w tym jednym — odezwał się głos z karety — chcę spocząć... proszę 

otworzyć.
 

Drzwiczki odemknięto i powoli znowu wysunęła się postać niewieścia, kobieta słusznego 

wzrostu, pięknej postawy, nie bardzo już młoda, ale twarzy, która jeszcze zastanawiała 
nadzwyczajną regularnością rysów zmęczonych. Ubrana czarno i skromnie, jakimś osłabłym 

krokiem postąpiła ku gankowi, nie spoglądając nawet przed siebie, kamerdyner ją poprzedzał.
 

Nie wiem, ciekawość czy potrzeba wywiodły właśnie na jej spotkanie owego pana Feliksa, 

tak że, mimo iż się jej z drogi ustąpił, gdy schodki przeszła, znalazła się o krok od niego — 
podniosła oczy i oboje razem jakby widmo ujrzawszy stanęli osłupieni.
 

Z oczów pana Feliksa i jenerałowej widać było, że to spotkanie tak niespodziane nastąpić 

musiało po bardzo długich rozstania latach, gdyż wpatrywali się w siebie wzajemnie, jakby chcąc 
upewnić, że ich nie myliły oczy.
 

Kobieta zarumieniła się, pobladła, zadrżała, mężczyzna stał pomieszany i niepewny, co miał 

począć. Żadne jednak słowo z ust ich nie wyszło, oczyma zmierzyli się długo, a w tym wzroku ile 
było zapytań, wspomnień, ciekawości, niepokoju i tajemnic, odmalować trudno, choć to trwało 
jedno przelotne oka mgnienie.
 

Jenerałowa jakby natychmiast opamiętywając się, szybko postąpiła naprzód, a pan Feliks 

pozostał jak wrosły w podłogę na kurytarzu, tylko oczy w ziemię utopił, jakby przybity 
niespodzianie nań spadającym brzemieniem.
 

— Kto to jest? — zapytał powracającego kamerdynera.

 

— Jenerałowa Palmer...

 

— Jenerałowa? Palmer? — powtórzył ze zdziwieniem mężczyzna.

 

— Panie Feliksie! — odezwał się głos żony z pokoju — panie Feliksie?

 

Ruszył ramionami powołany z widoczną niecierpliwością i wszedł do izby gościnnej, do 

której właśnie znoszono owe mnóstwo paczek, węzełków i pudełeczek, które pięknym paniom w 
każdej ich podróży towarzyszyć muszą.
 

— Któż to przyjechał? — spytała starsza kobieta.

 

— Jakaś jenerałowa, Pulwer! Palmer! Nie wiem, co to jest?

 

— Nocuje?

 

— Zdaje się, bo dla niej numer obok naszego zajęto. Mówił to pan Feliks i stał jak przybity, 

tak że żona, uderzona niezwykłym twarzy jego wyrazem, spytała:
 

— Czy tak jesteś zmęczony?

 

— Niezmiernie, ogromnie.

 

— Patrzże, to my słabe kobiety! Elwirka taka delikatna, Mania i ja, jeszcze byśmy z biedy 

poszły tańcować, a ty, w takim wygodnym powozie?...
 

— To rzecz wiadoma, że wy jesteście mocniejsze od nas we wszystkim, nie ulega 

najmniejszej wątpliwości.
 

— Dlatego tylko chyba, że mamy wolą — odparła kobieta.

 

— A my? — dodał mężczyzna obojętnie...

 

— A wy ją bardzo prędko tracicie, mój Feliksie. Jak tylko macie kątek, żonę i spokojny 

kawałek chleba, wpadacie w jakąś apatię, zastygnienie, obojętność tak, że gdyby się świat 
przewracał, już byście nie chcieli wyjrzeć przez okno.
 

— Już by to było za późno! — rzekł pan Feliks.

 

— Jak wy się zużywacie! a raczej jak... ale cóż to ja mówię!

 

— Samuelko, masz słuszność, kazanie nie w porę! Lepiej by pomyśleć... choćby o herbacie.

 

— Prawda, to skuteczniej wywoła energię i siłę, niż moja homilia?

 

Pan Feliks ruszył ramionami.

 

Rozmowę przerwało - nadejście hałaśliwe dyliżansu, panienki pobiegły do okna, wrzawa 

przed pocztą zrobiła się wielka, podróżni sypnęli się jak z pudełka Pandory wprost ku salce i 
bufetowi, gdzie na nich już gospodyni oczekiwała.
 

Dyliżans tym razem wbrew wszelkim przeczuciom był ogromnie napakowany, wewnątrz 

jak śledzie w beczce mieścili się różnego kalibru podróżni; jeden miał zaszczyt i przyjemność 
siedzieć z konduktorem na przodzie, dwóch podobno na wierzchu pod gołym niebem używali 
świeżego aż nadto powietrza.
 

Przyjaźń konduktora zarówno z przepisami pocztowymi sprawiła to, że podróżni mogli się 

rozkurczyć i posilić w Garwolinie, a do konsumcji w bufecie zachęcano ich i tym, że do Żabianki 
nigdzie już nie znajdą takiego komfortu jak tutaj. Na nieszczęście jejmość wcale była nie 

przygotowana, chleb i wódka, piwo i owczy serek stanowiły treść podwieczorku, ale głodnym 
wszystko dobre.
 

— Jak mamę kocham! — zawołała Elwira patrząc przez okno — wszak to Teoś Muszyński 

wysiadł z dyliżansu.
 

— Ale co się śni, moje dziecko! — odpowiedziała matka.

 

— Ale już ja się, proszę mamy, nigdy nie mylę, to on — dodała panna Elwira, córka pani 

Feliksowej, ładna, świeża i rumiana szatynka, ale tak ładna, świeża i rumiana, jakich jest tysiące, z 
twarzyczką wesołą, pospolitą, bez wyrazu.
 

To mówiąc od okna odwróciła się ku drugiemu przybyłemu razem z nimi dziewczątku, ku 

Mani, która w kąciku coś w swoim przebierała woreczku.
 

I strój, i pokora, i miejsce, jakie w pokoju zajęła, dowodziły, że położenie Mani w tym 

domu było podrzędne, że to być musiała sierota na łasce, jakaś daleka krewna lub wychowanka. A 
było to śliczniuchne stworzeńko, drobne, malutkie, białe, z blond włoskami i dużymi niebieskimi 
oczkami i z takim jakimś smutkiem w twarzy, że patrząc na nią przeczuwałeś sieroctwo, miała je 
napisane na czole.
 

— Słyszysz, Maniu? Teoś? Chodź! Zobacz!

 

Mania na pierwsze o nim wspomnienie już się była niezmiernie zaczerwieniła, teraz musiała 

udać, że nie słyszy.
 

— Ale cóż mnie Teoś obchodzi?

 

— Ciebie? On? Nie obchodzi! O! o! moja najdroższa! Mów to sobie komu chcesz, ale nie 

mnie i mamie! — zawołała Elwira.
 

Pani Feliksowa uśmiechnęła się prawie pogardliwie spoglądając na Manię, która wciąż tam 

coś szperała w swojej torbeczce.
 

W tej chwili pan Feliks, który był wyszedł, powrócił do pokoju i odezwał się do żony:

 

— Spotkałem się z Muszyńskim.

 

— A widzicie, żem się nie omyliła! — rozśmiała się Elwira.

 

— Dokądże jechać raczy? — z przekąsem spytała pani Feliksowa.

 

— Doprawdy nie wiem, ale podobno dostał gdzieś miejsce na wsi, naturalnie guwernera.

 

— Ale jakże to może być, żeby wiedząc o nas, nie przyszedł się nam pokłonić, no, jeśli nie 

nam zresztą, to choć Mani.
 

— Moja Elwirko! — cicho szepnęło rumieniąc się dziewczę.

 

— Nie dokuczajcież jej, proszę! — rzekł pan Feliks z nieukontentowaniem widocznym.

 

Pani Feliksowa ruszyła ramionami.

 

— Ale któż by śmiał twojej protegowanej dokuczać! I dlaczegoż mówisz w liczbie mnogiej, 

przecież nie odezwałam się ani słowa.
 

— Przepraszam — mimowolnie... — Mania coraz bardziej się rumieniła i głębiej szukała 

czegoś w torbeczce.
 

Wtem drzwi się otworzyły i młody chłopak, o którym była mowa, wszedł nieśmiało do 

pokoju. Znać było na nim, że walczył z sobą, nim się na ten krok odważył, że jakieś uczucie 
przemogło i popchnęło go — ale otworzywszy drzwi, tak się zmieszał, tak zapłonił, jakby był 
nieśmiałą dzieweczką.
 

— Najmocniej przepraszam — odezwał się, kłaniając pani Feliksowej — ale 

dowiedziawszy się, że państwo są tu przejazdem, nie mogłem się wstrzymać, aby im nie złożyć 
mojego uszanowania.
 

Na to powitanie pani Feliksowa ani się ruszyła z krzesła i ledwie kiwnęła główką, ale Elwira 

i ona mierzyły ze złośliwą ciekawością przybyłego i Manię na przemiany. Ta odwróciła się 
zmieszana, spojrzała i stanęła, widocznie dotknięta całą sceną, która ją czyniła celem przykrych 
szyderskich wejrzeń.
 

Teoś Muszyński był dosyć ładny mężczyzna średniego wzrostu, ciemny blondyn, poważny 

jak zwykle ubodzy młodzi ludzie, którzy wcześnie dojrzewać muszą, twarzy otwartej, poczciwej i 
pięknej. Rysy jej nie były zbyt regularne, ale wyraz wybitny, a nade wszystko czoło wyniosłe i 
piękne. Od razu jakoś tchnęła od niego poczciwość.

 

Pani Feliksowa niedbale, szydersko zwróciła się ku niemu.

 

— Dokądże to pan wędruje? — spytała.

 

— W świat, pani, za pracą.

 

— A! to bardzo pięknie, ale nie można by wiedzieć, w którą świata stronę?

 

— Na teraz ku Podlasiowi, pani, gdzie mi parę chłopiąt dają do wychowania.

 

— Jakże się to pogodzi tak suche zajęcie z poezją? — zawsze żartobliwie dodała pani 

Feliksowa.
 

  — Tak jak się zwykło godzić serce z obowiązkiem.

 

— Prześlicznie!

 

Spojrzała na Manię, której niebieskie oczy pomimo nadzoru, pod jaki każde ich wejrzenie 

było poddane, z uczuciem jakimś rzewnym zwróciły się ku Teosiowi i chciały mu powiedzieć 
wszystko, czego usta nie mogły.
 

Elwira prawie tak szydersko uśmiechała się od okna, jak matka ze swojego krzesła.

 

— Życzymy szczęścia i poezji, i pedagogii! — dodała pani Feliksowa, jakby go żegnając, 

panna Elwira skłoniła głową.
 

Mania z daleka tylko wzrokiem i rumieńcem powiedziała mu to, czego usty wyrzec nie 

mogła. W lazurowych jej źrenicach kręciła się łza skrywana.
 

Pan Feliks w powadze i milczeniu patrzał na całą tę scenę, westchnął głęboko i w chwili, 

gdy Teoś miał odchodzić pomieszany, zbliżył się, podał mu rękę, mocno nią wstrząsając.
 

— Bądź zdrów, kochany Teosiu — rzekł — niech ci się tak wiedzie, jak ja ci życzę i jakeś 

doprawdy wart. Nie zapominaj o nas.
 

Milczenie pani nie dozwoliło się dłużej wstrzymać gościowi i natychmiast wynijść musiał.

 

Po jego oddaleniu się cisza chwilę panowała w pokoju, tylko Feliks był chmurny, Mania 

twarz skryła, a pani Feliksowa zrobiła minę marsową, zapewne aby męża odstręczyć od robienia 
wymówek, których się spodziewała.
 

Pan Feliks westchnął, dobył cygaro, popatrzał, ruszył ramionami, jakby dodając jej serca 

spojrzał na Manię i powoli wysunął się za drzwi.
 

Gdy się to tu działo , inna scena miała miejsce w kurytarzyku dzielącym pocztę od bufetu. 

Tu snuli się słudzy przybyłych gości i podróżni wysiedli z dyliżansu. Wpośród nich jeden, który 
zlazł tylko co z wierzchołka karety, zwracał szczególniej uwagę; była to postać tak napiętnowana 
stygmatem upadku moralnego i nędzy, że bez jakiegoś wstrętu spojrzeć na nią nie była podobna. 
Nie tyle wiek, co życie zniszczyło tego mężczyznę, niegdyś — jak było widać — bardzo pięknego i 
zbudowanego atletycznie. Dziś. była to szkaradna, brudna ruina, twarz straszliwie wychudła, oczy 
czarne zapadłe, policzki czerwonością i wyrzutami krwawymi pokryte, włos rozczochrany, broda 
nieczesana, wąsy rozpierzchłe, wzrok jego był obłąkany, pijany razem i groźny. Niedawno jeszcze 
bujny zarost twarzy i głowy ufarbowany był niezręcznie, ale zapomniano farby odnowić, a słota i 
czas ją zrudziły, włos odrastał pasmami siwawymi.
 

Oczy zaszłe blachmanem, jak dawniej mawiano, zdradzały zarówno z barwą twarzy 

nieprzełamany na- łóg pijaństwa. Na szyi miał szczątek chustki czarnej, podarty surdut opięty, 
zbrukany, niewiadomego koloru, buty dziurawe, przy tym kapelusz zatłuszczony i zmięty, a w ręku 
rękawiczki poszarpane i coś na kształt chustki do nosa, niegdyś jedwabnej.
 

Wysiadłszy, zaraz pospieszył do bufetu, w milczeniu wskazał gospodyni największy 

kieliszek, chlebem z solą przekąsił, napił się wódki i wyszedł w kurytarz kręcąc sobie papieros z 
miną już tylko zwierzęcych w życiu uciech szukającego człowieka, któremu reszta była całkowicie 
obojętną.
 

Stał tak w ganku z zapalającym się po wódce okiem, gdy drzwi pokoju jenerałowej 

otworzyły się i sama pani, chcąc zawołać sługi zapewne, wyjrzała. Trafem wzrok jej spotkał tego 
obszarpańca i drzwi żywo i gwałtownie zatrzasnęły się zaraz.
 

Człowiek ów, który stał obojętny przed chwilą, jakby iskrą elektryczną dotknięty nagle, 

drgnął, rzucił się i skamieniał. Posunął się parę kroków naprzód, cofnął, stanął, zmięty w rękach 
tytuń rzucił i zdawał namyślać, co ma począć. Oczy jego paliły się, czoło pofałdowało, palce 
drgały, spojrzał potem na siebie, gorzki uśmiech przebiegł jego usta i powoli powrócił ku 

gmachowi.
 

Kamerdyner wchodził do pokoju jenerałowej właśnie.

 

— Słyszysz waćpan — rzekł zachrypłym głosem dyliżansowy — kto to jest ta twoja pani?

 

— Ta moja pani! — od stóp do głów mierząc zuchwałego ciekawca powtórzył kamerdyner 

daleko porządniej odziany i wyglądający od tego jegomości. — Naprzód to nie jest moja pani! choć 
ja jej służę, po wtóre nie mamy zwyczaju spowiadać się lada komu!
 

Pytający zaczerwienił się, oczy mu zapałały, ale się zaraz pomiarkował.

 

— Bardzo przepraszam, jeśli się źle wyraziłem —

 

ale proszę tylko oznajmić, że pan Fryderyk żąda kilka słów powiedzieć — a przekonacie się, 

że tak mnie odprawiać nie mieliście powodu, bo — podniósł głos — my się z panią dawno i dobrze 
znamy.
 

Służący na te słowa struchlał, tak mało prawdopodobnym wydało mu się, by jenerałowa 

tego rodzaju znajomości mieć mogła?
 

Scena ta odbyła się tak głośno i tylu miała świadków mimowolnych, że kamerdyner rad był 

ją co najprędzej ukończyć. Wszedł więc do pokoju i natychmiast powrócił z odpowiedzią, że pani 
chora, widzieć się nie może, ale jeśliby pan Fryderyk czego żądał...
 

To przypuszczenie przez usta sługi przysłane było tak upokarzające, że nawet biedny ów 

odartus na nie się oburzył.
 

Zamilkł, pohamował się prędko, a że i trąbka pocztarska już się słyszeć dała, a dyliżans stał 

gotów do drogi, mruknął tylko spokojnie:
 

— No! to się gdzie indziej zobaczymy.

 

Chwilę pomyślał jeszcze, jakby się wahał, czy zająć miejsce w powozie, do którego 

wzywano co prędzej podróżnych, a potem usiadł spokojnie na ławce przed hotelem.
 

— No! a pan siadać nie myślisz? — zapytał konduktor.

 

— Nie myślę.

 

— Pan nie jedziesz do Lublina?

 

— Jechałem, ale mi się odechciało.

 

— I miejsce stracone?

 

— Wróbel go sobie może zająć i jechać szczęśliwie — odparł spoglądając na wierzch karety 

podróżnej. — Upadam do nóg.
 

I zwinąwszy znowu papierosa podejrzany ów jegomość zajął miejsce u wnijścia, jakby mu 

już podróż nie była wcale pilną, a wieczorny chłód obojętnym.
 

Kamerdyner, który patrzał na całą tę scenę, powrócił do pokoju jenerałowej, zabierającej się 

właśnie do wieczornej modlitwy, do której liczne książki różnej formy, medale i różańce 
przysposobione już leżały.
 

— Ten pan Fryderyk, proszę jaśnie wielmożnej pani, zamiast jechać do Lublina — tu został.

 

Jenerałowa chciała udać obojętną, ale ręce się jej zatrzęsły, pobladła i choć wobec sługi 

pragnęła się nie wydać z niepokojem, nie była panią siebie..
 

— Nie pojechał? — spytała.

 

— Nie, dyliżans odchodzi, a on siadł i został tu, mówi, że się z jaśnie panią gdzie indziej 

widzieć będzie.
 

— A! znam go! to natrętny żebrak, najgorszego prowadzenia człowiek, kiedyś mu 

świadczyłam... mój Ignacy — ale cóż tu poradzić...?
 

— Ja nic nie poradzę, bo na mnie się tak ofuknął... hardy jakiś.

 

Jenerałowa chwyciła podróżny pugilaresik, napisała żywo kilka słów ołówkiem i 

zawinąwszy parę papierków, które wyglądały na pieniądze, oddała je kamerdynerowi.
 

Był to człowiek wytrawny ów kamerdyner... a jakoś wszystkiego tego zrozumieć nie mógł; 

krzywo mu się ten niepokój pani wydawał.
 

— O! do licha — rzekł w duchu — czy jaki kuzynek z drugiego świata? czy co?

 

— Proszę cię, oddaj mu to! oddaj, proszę! — żywo i przerywanym głosem dodała 

jenerałowa — pospiesz.
 

— W jednej chwili...

 

Podróżny siedział w ganku i palił papieros z uśmiechem jakimś piekielnym na ustach i miną 

zwycięską; kapelusz rzucił na ucho, nogę na nogę założył i podśpiewywał, ale nieźle, jakąś włoską 
arietkę, gdy kamerdyner podbiegł i oddał mu posyłkę.
 

Zmierzył go okiem podróżny, pokiwał głową i papier Odtrącił.

 

— Powiedz pani, że ja się z nią widzieć życzę — i zwróć jej list nazad! rozumiesz waćpan!

 

— Ale jasna pani chora.

 

— To jak wyzdrowieje, ja poczekam — dodał podróżny i głowę odwrócił.

 

Tymczasem dyliżans już sprzed ganku ruszał, konduktor usiadł na swe miejsce, pocztylion z 

bata uderzył rozgłośnie i konie pobiegły po bruku, a głowa młodego Teosia wychylona przez okno 
próżno szukała czyjegoś wejrzenia i pożegnania.
 

Gdy się to dzieje, a kamerdyner odprawiony, powoli, ruszając ramionami, powraca do 

jenerałowej, pan Feliks wyszedł chmurny i zamyślony z pokoju żony, chcąc sobie nieco spocząć na 
świeżym powietrzu.
 

Na wstępie uderzyła go zaraz ta postać dziwna, wygodnie sobie rozsiadła na ławeczce, 

której rysy zdały się mu niezupełnie obce. Strój tylko i nędza były panu Feliksowi nie do pojęcia; 
stał, patrzał i oczom nie wierzył. Poszedł parę kroków zdumiony, a wtem podróżny głowę odwrócił.
 

Popatrzył także na zbliżającego się i, dobywając resztki papierosa z ust, począł jedno oko 

przymrużać, a usta jakby do uśmiechu wykrzywiać.
 

Dobrych minut kilka poglądali tak na siebie; podróżny odarty poprawił kapelusza i pokręcił 

wąsa, czyniąc sobie postawę coraz zuchwalszą.
 

— A tak! — odezwał się po długiej chwili, nie ruszając z miejsca — jak starzy przyjaciele 

wdzieją łachmany, zabruczą się i odrą, któż by ich poznać chciał, mówić z nimi lub rękę ku nim 
wyciągnąć! Choć się to ją dawniej serdecznie ściskało! Cha! cha! Patrz, nie patrz, panie Feliksie, 
dziwuj, nie dziwuj, taki to ja! Ze skórą i kośćmi, bo mięsa już nie ma.
 

Feliks cofnął się o krok i przybrał postawę poważną.

 

— Jeżeli starzy przyjaciele wdzieją łachmany — rzekł — pod nimi poznać ich można i rękę 

im wyciągnąć, ale jeśli dobrowolnie się zbruczą i ostatecznie skalają...
 

— No! cicho — zawołał tupiąc nogą odarty — a kto wam dał prawo sądzić? Ani dawnej 

przyjaźni, ani nowego politowania nie potrzebuję. Gdyby człek w istocie upadł, a padając nawet się 
powalał... czy i wówczas z chrześcijańskiej miłości odepchnąć go trzeba, aby już i dźwignąć się nie 
mógł?
 

Pan Feliks zmilczał.

 

— O! mój Boże! — zawołał po chwili — co się to z tobą stało.

 

— A coż! to, co się ze wszystkimi stać może, co pieniędzy nie szanują, a życie lubią. 

Jeszcze jutro może mi dopisać trent, lewa i jak się wystroję i szampana wam postawię, to mnie 
ściskać będziecie w zawody, kto lepiej i serdeczniej! Ale i to waćpana interesować będzie — dodał 
z uśmiechem, palcem w tył pokazując ku pokojowi zajętemu przez jenerałowę — wszak ci to 
piękna Julka przyjechała tu karetą z kamerdynerem, daj go katu, i nie chce mi się nawet pokazać. 
Otóż się z nią widzieć muszę — przecież to dla obu nas bardzo stara i bardzo serdeczna znajomość, 
a niegrzecznie by było minąć ją nie salutując.
 

Rozśmiał się, a w uśmiechu reszta czarnych zębów ukazała się wśród paszczy, która 

buchnęła dymem.
 

Nie wiem, dlaczego pan Feliks ostatnimi słowy niezmiernie się zmieszał, chciał widocznie 

przerwać mu mowę, jakby się obawiał, by żona jej nie posłyszała, zaciął usta i spojrzał na 
Fryderyka.
 

— Ano, tak! — rzekł obojętnie, wcale nie zniżając głosu odartus — ja to rozumiem. 

Waćpan jesteś z żoną —
 

boisz się, by jej uszów to nie doszło — a mnie to co szkodzi? Cha! cha! Co za czuły 

małżonek! Co za cnotliwy człowiek! Julka przyjeżdża karetą herbowną, a pan Feliks, sztywny jak 
lalka, wstydzi się starych najlepszych znajomości? O zmiany czasów, o zmiany! Cha! cha! Kto by 
to przed laty powiedział!
 

Pan Feliks odwrócił głowę ku pokojowi żony — Fryderyk zaczął się śmiać gorzko.

 

— Mój Boże! — powtórzył pierwszy, znać nie wiedząc, co powiedzieć — co się z tobą 

stało?
 

— Ale cóż bo tak ubolewasz nade mną — ofuknął drugi podnosząc głowę — myślisz, że mi 

już tak bardzo źle na świecie? Ot wiesz, że wcale tak nie jest. Naprzód ty co chwila możesz 
wszystko, co masz, stracić, a ja już nic. To za wiele starczy. Po wtóre, ja się przekonywam z 
doświadczenia, że kieliszek wódki równy jest kieliszkowi koniaku wobec żołądka i gęby, że chleb i 
cebula są wcale niezłym pokarmem i że móc drwić z całego świata na całe gardło, to także coś 
warto. Diogenesowe rzemiosło wcale nie do odrzucenia — ludzie się boją, a człowiek się śmieje.
 

— Są jednakże milsze i piękniejsze — odparł z cicha pan Feliks miarkując swój głos, jakby 

chciał towarzysza podnoszącego wykrzyki umiarkować. Ale to nic nie pomogło.
 

— Lepszeż twoje? — spytał niedbale ów Fryderyk. — Ot, nie wiem, jeździsz powozem, 

ubierasz się przyzwoicie, wyglądasz na porządnego człowieka, ale żona cię za nos wodzi.
 

— Panie Fryderyku! — oburzył się Feliks.

 

— Wszakże się znamy? — odparł pierwszy — ceremonii z sobą robić i bawełną obwijać nie 

mamy potrzeby. Nie jesteś panem w domu, a w towarzystwie z nas dwóch dziś jeszcze, ja w 
łachmanach, ty w sajecie, pewnie bym większe zrobił wrażenie — boś już zupełne zero, kochany 
panie Feliksie, ja mogę zrobić skandal, ty nawet głupstwa nie potrafisz.
 

W czasie tej rozmowy, która widocznie do najwyższego stopnia niecierpliwiła pana Feliksa, 

nie śmiejącego jednak uciec od niej niegrzecznie — kamerdyner jenerałowej wyjrzał kilka razy, 
jakby chciał się przekonać, czy jeszcze siedzi ten natręt. Pan Feliks kręcił się, w ostatku zawinął i, 
usiłując przenieść walkę na plac mniej niebezpieczny, powoli usunął się do bufetowego pokoju.
 

Fryderyk spojrzał na niego, pomruczał coś pod nosem, ale pozostał na stanowisku i drugi 

papieros skręcać zaczął, z nadzwyczajną do tego biorąc się wprawą.
 

W salce, do której wszedł pan Feliks, chcąc uniknąć niemiłego spotkania, widać było 

jeszcze nie posprzątane szczątki podwieczorku, który pospiesznie podano podróżnym. Sama pani 
zajęta była dodawaniem i trzymała pełną garść drobnych, usiłując sobie przypomnieć, za co je 
wzięła. Paulinka zbierała okruszyny tego wcale nie Baltazarowego festynu.
 

Tu i ówdzie stały nie dopite piwa kufelki, porozłamywany chleb leżał, na talerzach 

poniewierały się szczątki sztukamięsy i kartofli — na jednym z głównych stolików ku wielkiej 
zgryzocie jak wyrzut sumienia widny był kotlet, którego jakiś gość nie chciał, a co gorzej nie 
zapłacił. Kotlet ten ostawiony kartoflami, zastygły w tłustości, smutny, brzydki, czarny, 
przeznaczony zapewne dla piesków, gdy niewdzięczni ludzie go nie chcieli — do wyraźnego 
rozkazu pani, ad interim używał honorowego miejsca, na które wcale nie zasłużył.
 

Kotlet ten brzemienny był historią w kuchni i złym humorem na dwa dni, służąca też 

poglądała nań ze strachem i wstrętem, jak na poczwarę w piekle kuchennym wylęgłą.
 

Może być, że niespodziane zjawienie się podróżnego, który tak wszedł z miną interesowaną, 

że wyglądał na konsumenta, przerwało arytmetykę jejmości i wybuch jej złego humoru (który się 
nigdy nie zwykł był objawiać przed profanami), i sprzątanie panny Pauliny.
 

Jejmość zwróciła się ku niemu z twarzą rozjaśnioną, jak gdyby historia kotleta poszła na 

dno niepamięci morza; Paulinka obróciła nań swe modre nic nie mówiące oczy, a psy śpiące na 
krzesełkach podnosiły głowy ciekawie, niepewne czy szczekać, czy jeszcze drzemać?
 

Pan Feliks, prawdę powiedziawszy, wszedł sam nie wiedząc po co, nie chcąc powrócić do 

żony, która po podróży zawsze się stawała gderliwą, ani narażać na szyderstwa odartego Fryderyka. 
Trudno mu też było żądaniem jakim swe przyjście usprawiedliwić, zakręcił się, obejrzał i zaczął 
patrzeć na starożytny zegar garwoliński, udając, że nęci nadzwyczaj jego ciekawość.
 

Jejmość, która miała wielką słabość do tego zabytku, postrzegłszy to i przypomniawszy 

sobie, że pan ten przyjechał koczem i karetą, uczuła się w obowiązku nakręcenia kurantów. 
Podeszła więc zręcznie, włożyła klucz i zegar chrapliwie, powoli, zakaszlując się począł 
nieśmiertelny swój motyw, jak rozespany człowiek, który powtarza, co mówił na jawie.
 

Pan Feliks miał już powód zatrzymania się, czemu był rad, ale z ganku wysunął się na 

dźwięk piosenki odarty podróżny i w kapeluszu wszedł do salki także przysłuchać się kurantom.
 

Pan Feliks obrócony był do niego tyłem i nie postrzegłby przybylca, gdyby razem wszystkie 

pieski nie zaczęły szczekać na odartego jegomości. Psy są zupełnie jak ludzie, byle ubóstwo 
poczuły, ujadają. Niewiele im to czyni zaszczytu.
 

W chwili, gdy pan Feliks miał się odwrócić, Fryderyk poufale położył mu rękę na ramieniu.

 

— Każ mi dać kieliszek wódki — rzekł spluwając — piłem tylko co jeden, ale finanse moje 

są w rodzaju austriackich — a wódki kieliszek w taką porę konieczny — mgła i słota.
 

Pan Fryderyk skinął tylko na jejmość.

 

— Jakiej pan każe?

 

— Czekaj no waćpani! — odparł Fryderyk — wybór zawsze jest trudny, szanuję 

eklektyków, nalej waćpani trzęsianki.
 

Trzęsianką zowie się zmieszana z różnych rodzajów potpourri.

 

W tej chwili spojrzał na kieliszek pogardliwie i, biorąc jeden z największych, pokazał go 

Feliksowi.
 

— Patrz no pan — rzekł — i mówią, że policja czuwa, że są prawa w kraju! a takimi 

kieliszkami wódkę dają! W perspektywie, rzekłbyś, porcja choć dla... pijaka, ale weź no waćpan to 
w rękę i do gardła, przypatrz się konstrukcji! Jawny dowód spisku między wyrobnikami szkła a 
trafikantami eliksiru; w kieliszku ściany jakby je Napier miał bombardować, a otwór — naparstek. 
Jak się waćpani nie wstydzisz?
 

Gospodyni ruszyła ramionami podając drugi kieliszek.

 

— Ten sam defekt w innych rozmiarach — rzekł pan Fryderyk — daj waćpani to, czym 

bezpłatnie wodę dajecie, tam nie będzie oszukaństwa; w szklance tylko jest szczerość i uczciwość.
 

To mówiąc podstawił dużą szklankę, milcząc pokierował nalaniem trzęsianki i wypiwszy ją 

duszkiem z podziwieniem Pauliny, Feliksa i gospodyni, padł na krzesło bez ceremonii.
 

— Mościa pani — rzekł do gospodyni, która tego tonu nie pojmowała w człowieku jawnie 

gołym i gor- szyła się ogromnie zuchwalstwem— powiedz mi, gdzie mnie raczysz przenocować?
 

Na to zapytanie jejmość spojrzała tylko na pana Feliksa i ruszyła ramionami, a trzeba 

wiedzieć, że mówiła rzadko, aby się nie skompromitować, ale była bardzo wymowną milczeniem.
 

— Czy mam spać w karczmie na kanapce, czy na ziemi? Rozumie się gratis, bo nic nie 

zapłacę.
 

— Ale proszę pana dobrodzieja — odezwała się rumieniąc z gniewu gospodyni — to jest 

miejsce publiczne; tu w różnych godzinach przybywają podróżni, zresztą nie mamy w zwyczaju 
przenocowywać nikogo.
 

— A jeśli nie ma zwyczaju, he? a potrzeba coś zrobić przeciwko zwyczajowi, to co?

 

Jejmość, w duchu uznawszy go wariatem, ruszyła znowu ramionami i umilkła.

 

— Ponieważ milczący zezwala, mam tedy wolność przespania się w tym pokoju.

 

— Ale proszę pana!...

 

— Nie ma u mnie ale! Ciekawym bardzo, czy wezwiecie siły zbrojnej do wyruszenia mnie z 

krzesełka? hę? No? Jak?
 

Jejmość ruszyła ramionami, rozprawa zdała się jej tym trudniejszą, że następowała po 

szklance trzęsianki. W istocie zdawała się ona działać, bo lice podróżnego zarumieniło się, 
pokraśniało, oko zabłysło i patrząc na pana Feliksa, plasnął ustami dodając z cicha:
 

— Ej, ślicznaż to była ta Julka! Nieprawdaż? Stara, a jeszcze niczego! Od razum ją poznał, 

choć tyle lat nie widziałem! Musiałeś i waćpan ją postrzec, hę?
 

Pan Feliks chciał się już wymknąć, ale to nie było łatwo.

 

— Czekajże — rzekł odarty — ano, czekaj, prawda? Niczego była nasza Julka? A jaki teraz 

świętoszek? Patrzajcie! oczki spuszcza... odezwać się boi; kompromita- cja! Otóż widzisz, ja się nie 
boję cale kompromitacji, to są korzyści stanu diogenesowego! Gratia status! I rozśmiał się 
przyśpiewując.
 

— Mój panie — przerwał prawie gniewnie obrażony. Feliks — pij na mój rachunek, ile 

chcesz... ale dosyć tych wspomnień.
 

— Słyszysz waćpani dobrodziejka, co tu się mówi, że mam pić na rachunek pana Feliksa 

Narębskiego, ile chcę... tak, czy nie?
 

— Tak — powtórzył Feliks.

 

— Zatem, że to jest po wódce, dajcie mi parę butelek dobrego piwa, jestem skromny, 

mógłbym żądać parę butelek osterlofskiego szampana, bo tu Moët i Cha- rodon do Garwolina nie 
doszli; a Osterlof tak się płaci i womituje jak Moët. A zatem dwie butelek piwa.
 

Domawiał tych słów podnosząc głos, gdy w progu ukazała się suknia i twarz niewieścia... 

Znać ostatnia iskra poszanowania dla płci i zwyczaju grzeczności nie dogasła jeszcze w gadatliwym 
włóczędze, bo zrzucił kapelusz i usiłował powstać, ale już był pijany w nogach i nie mógł.
 

Zjawiskiem tym była Mania, którą może gderanie pani Narębskiej czy szyderstwa Elwiry 

wygnały z pokoju i szukała znać pana Feliksa, bo ujrzawszy go tu stanęła w progu. Nim miał jej 
czas dać znak, aby odeszła, włóczęga ją zobaczył, wlepił w nią oczy wielkie, ciekawe, zmierzył 
nimi i zwróciwszy się do pana Feliksa, tylko głową kiwnął.
 

Pan Feliks niezmiernie się sczerwienił, a Mania natychmiast znikła.

 

— No, wiem, co to jest   — cicho rzekł śmiejąc się Fryderyk — i trzeba przyznać, żeśmy się 

tu zjechali jak na rozstajnych drogach!
 

Pan Feliks ruszył ramionami zniecierpliwiony, a Fryderyk podniosłszy głowę do sufitu 

począł nucić:
 

O biednaż ja sierota

 

Bez matki, bez ojca...

 

 

 

— Dobranoc! — rzekł pan Feliks.

 

— Daj mi rękę — odparł siedzący Fryderyk — i słuchaj — jak mnie widzisz gołym, 

pijanym i odartym, i bezwstydnym, cudze sekreta szanować umiem... bądź spokojnym...
 

Po wyjściu pana Feliksa, nie pytając już nikogo o pozwolenie, Fryderyk spędził psy 

ulubione gosposi z kanapki. Zawiniątko, które z sobą przyniósł z ganku (bo mu je wyrzucono z 
dyliżansu), podłożył pod głowę i ułożywszy się wygodnie, pił piwo i palił papierosy; myśląc tak 
zapewne i noc przepędzić.
 

Poznawszy już, że to był impertynent straszny i człowiek mimo dziurawych butów 

stosunkowy, kiedy tak sobie z ludźmi jak pan Feliks postępował, gospodyni nie chciała go wcale 
rugować siłą, ale postanowiła dać mu uczuć nieprzyzwoitość jego postępowania.
 

Paulina odebrała nieme zlecenie uprzątania, gaszenia światła, zamykania i urządzania sali na 

nocne jej zamknięcie. Ale gdy do ostatniej już świeczki przychodziło, która znikać zaczęła, choć 
jeszcze powracała, Fryderyk podniósł się na łokciu i rzekł groźnie:
 

— Za świecę płacę, za miejsce płacę; ale proszę mi światło zostawić i pod nosem się nie 

szastać, bo tego nie lubię... A piwa jeszcze butelkę na zapas postawić możecie...
 

— Loch zamknięty.

 

— Możecie go otworzyć...

 

— Ale to gość, Panie odpuść! — z cicha rzekła w drugim pokoju jejmość — idź, Paulino, i 

przynieś mu   butelkę — a dać mu pokój; to jakiś impertynent... bez delikatności.
 

Noc już była dosyć późna, w miasteczku, na poczcie, w gościnnych pokojach wszystko się 

do spoczynku zabierało. Fryderyk popijał piwo, mruczał i leżał wyciągnięty na kanapie... zegar 
wtorował sam jego dumaniom gdakaniem równie jak jego głos zachrypłym.
 

Nie możemy jeszcze opuścić garwolińskiego hotelu i musiemy zaprosić z sobą czytelnika do 

ciasnego pokoiku, w którym stała pani jenerałowa. Zajechawszy trochę późno, zastała tylko jedną 
niewielką ciupkę, o wąskim łóżeczku, stoliku i parce krzeseł, z których jedno mocno było od 
samowara popalone, ale starania kamerdynera i służących osób do komfortu i przyzwoitości 
przywykłych, a umiejących siebie i panią szanować, zrobiły z tej celki nocleg prawie wygodny.
 

Z przyborów dobytych z karety wnosić zaraz było można o zamożności pani i 

przywyknieniu do pieszczot życia zbytkowego; kosztowna makata pokryła ścianę przy łóżku, aby 
przykryć marmuryzacją naturalną, jaką ją wilgoć ubrała; dywanem wysłano podłogę poplamioną, a 
podróżny sprzęt z niezmierną dobrany troskliwością zdradzał pochodzenie zagraniczne, u nas 
bowiem tak bardzo jeszcze o zaspokojeniu dziwactw podróżnych, nie myślano nigdy.
 

Z tajemniczych kuferków i szuflad karety, na pozór niewiele zawierających, gdy zaczęto 

dobywać i wynosić, pokazało się, że dom by prawie usposobić można tym, co się tam znajdowało. 

Wpośród tego rupiecia uderzała szczególniej mnogość różnych godeł pobożnych, książek z 
klamrami widocznie do modlitwy służących, różańców, ołtarzyków, świętości, relikwiarzy i oznak 
jawnych, że pani jenerałowa, będąc osobą wyższego towarzystwa i jak najlepszego tonu, należała 
do najgorliwszych katoliczek jeśli nie z, serca, to z głębokiego przekonania, iż przyzwoici ludzie 
znakomitej pozycji socjalnej tę barwę nosić muszą — czarno ubrana, skrom- nie, ale nadzwyczaj 
starannie i nie bez pewnej surowej zalotności zastosowanej do dojrzałego już wieku, pani 
jenerałowa, jeszcze nie zrzuciwszy sukien, klęczała już na podłodze i modliła się na księdze przy 
dwóch woskowych świecach przed podróżnym relikwiarzem. Rysy jej twarzy, jakeśmy mówili, 
zdradzały jednę z tych niezwyczajnych niegdyś piękności, które świat cały ciągną za sobą i głośną 
robią szczęśliwie nią obdarzoną istotę. Profil jej dziś jeszcze, mimo lat pewnie czterdziestu, był 
cudnych linii klasycznych, nos miała orli maleńki, usta wąziutkie blade, czoło niewielkie, ale 
utoczone przedziwnie, podbródek tylko zaokrąglony i uwydatniony zbytnie, dodając teraz powagi, 
zepsuł całości harmonią i przedwcześnie ją postarzył.
 

Całe oblicze było jakby marmurowe, tak żadnego na nim nie czytałeś wyrazu, tak w srogie 

wolą ujęło się karby — oko tylko ciemnoszafirowe, osadzone w cudnych kształtów migdałowych 
powiece, przyciemniałej od łez może — dziś głęboko zapadłe, żyło jeszcze, świeciło, jaśniało, a 
niekiedy zdawało się gorzeć jakby wróconym wybuchem uczucia, blaskiem młodości 
niewyczerpanej.
 

Na pierwszy rzut nic się nie okazywało w wypogodzonej a martwej twarzy, z trochą jednak 

uwagi wyczytać było można ślady jakiejś burzliwej przeszłości, pokrytej całunem cierpienia. Znać 
było, że nie zawsze te rysy tak dziś stężałe, tak martwe, żyły błogim pokojem, że je niegdyś 
szarpały namiętności i orały burze boleści, że je biedziły strachy, żale, oczekiwania i próby, że je 
zmieniało udawanie, bo marszczki i fałdy dzisiejsze lekko, ale dobitnie zarysowane na czole i 
policzkach niczym innym w charakterze tej twarzy usprawiedliwić się nie dawały, chyba 
niepokojami przeszłości. I dziwno było wśród tego bladego marmuru spostrzec dwa małe rumieńce 
plamiste, krwawe znamiona, które już nigdy nie schodziły. Były to zastygłe na wieki i zmienione w 
stygmata niestarte płomienie, które na tę twarz wracały tak często, że na niej wreszcie zostały na 
zawsze.
 

A wyraz modlącej się nie był przejęty i zatopiony, ale roztargniony i chłodny; znać 

modlitwa była dla niej formą, lekarstwem, środkiem, w którym szukała pociechy i upojenia, ale ich 
jeszcze znaleźć nie mogła. Mówiły usta, serce i myśl odbiegały daleko i chwilami wargi ustawały, 
oczy wlepiała w mur, milkła, klęczała zadumana, aż szelest jaki znowu ją z podwojonym 
pośpiechem i gorączką do książki i przerwanych pacierzy powrócił.
 

I dłonią białą przeciągała po czole, spędzając z niego wspomnienia przeszłości i sadze stare 

może, i to, co zetrzeć się nie daje z czoła, póki nie zmaże się z serca. Cóż, kiedy żadna łza nie 
przyszła na powieki, a ona jedna zmywa te plamy stare bez powrotu.
 

Długi dosyć czas spędziwszy na rozerwanej myślami modlitwie, jenerałowa wstała powoli, 

poskładała książki drżącymi jakoś rękami i obie dłonie przyłożyła do czoła, by je nimi ochłodzić, a 
może zakryć oczy, które przymknęła jakby od utrudzenia. Zatrzęsła się przejęta dreszczem, stanęła, 
myślała długo, rzekłbyś, że się radziła z sobą. Nikogo nie było w pokoju — nie potrzebowała więc 
mierzyć i ważyć każdego ruchu i widocznym było, że cierpiała, choć twarz przywykła do 
zastygnienia nie wyrażała nic prócz silnego znużenia.
 

Podeszła potem ku drzwiom, powróciła na miejsce, usiadła, wstała znowu, jakby nie mogąc 

się stanowczo zgodzić, co czynić było potrzeba; schwyciła za klamkę i jakby sparzona nią, 
odstąpiła ode drzwi.
 

Nie wiem, czy dziwne spotkanie wieczorne tych dwóch twarzy, na których widok zadrżała, 

jakby to były widma jakiejś przeszłości, o której zapomnieć,której się zaprzeć pragnęła, czy inne 
jakie wrażenia i wspomnienia wywołały ten zamęt w duszy, ale modlitwa ukołysać go nie mogła 
ani rozum opanować.
 

Usiadła nareszcie znowu, spuściła głowę na piersi, zadumała się głęboko i pozostała tak ze 

zwieszonymi na kolana rękami, aż do cichego wnijścia służącej, która stanęła w milczeniu z daleka, 
udając, że coś poprawia, i oczekując rozkazów .

 

Jenerałowa obudzona szelestem, podniosła głowę, popatrzyła na nią i z westchnieniem 

odwróciła się do książki.
 

— Pani się jeszcze spać nie położy?

 

— Nie, moje dziecko — zawołaj mi, proszę cię, Bzurskiego.

 

Bzurskim zwał się ów przyzwoity kamerdyner.

 

— Mam tu jeszcze — dodała — jednego ubogiego, z którym widzieć się muszę; 

nieszczęśliwy to człowiek... bo upadł ostatecznie — poczekasz waćpanna w powozie, póki on nie 
wyjdzie, wstydziłby się może nieznajomej... Trzeba go kazać zawołać, bo tam słyszę, czeka.
 

Służąca niedobrze zrozumiawszy o co chodziło, pobiegła do Bzurskiego, który już w karecie 

do noclegu się przysposabiał, układając sobie poduszki z głęboką znajomością miejscowości — i 
powołała go do pani.
 

Sprawiedliwość przyznać każe, iż choć bardzo niewyraźnie i półgłosem przyzwoity 

kamerdyner wyrzekł wszakże:
 

— Niech ją diabli wezmą... — Co na chwilę wątpić kazało o jego przyzwoitości, ale w 

gruncie nie można znowu być pewnym do kogo się to stosowało, do pani, do służącej czy do karety.
 

Mrucząc trochę, wszedł Bzurski do jenerałowej.

 

— Mój Bzurski — zaczęła pani delikatnie i dowodząc głębokiej znajomości serca 

ludzkiego, bo zły humor starała się posmarować pochlebstwem —jesteś rozsądnym człowiekiem, 
znasz życie, wiesz, jakie na świecie zdarzają się wypadki — co to po ludziach chodzą. Otóż właśnie 
chciałam ci powiedzieć o tym nieszczęśliwym.
 

Tu jenerałowa jakoś się zmieszała, szczęściem Bzurski przerwał udobruchany.

 

— A! to pani mówi o tym, co tu śpi w bufecie na kanapie.

 

— Jest to bardzo nieszczęśliwy człowiek, trzeba by go tu do mnie grzecznie poprosić. Litość 

mnie bierze nad jego stanem... choć może zasłużył na to, co cierpi — ale nie nam, biednym 
ludziom, sądzić — lepiej pomyśleć, jak by go dźwignąć z upadku.
 

Jenerałowa najniepotrzebniej tłumaczyła się przed służącym, przypuszczając go do 

jaśniewielmożnych serca swojego tajników, ale tak była pomieszana, że niedobrze sobie sprawę 
zdawała z tego, co robiła, a im bardziej chciała się wyplątać, tym mocniej zaplątywała.
 

Bzurski nic nie rozumiał, ale ziewał po cichu, co było znakiem szczęśliwym, że niewielką 

do tego przywiązywał wagę.
 

— Pani go każe zawołać? — spytał.

 

— Ale grzecznie, mój Bzurski... poproś go do mnie, to człowiek, co się miał niegdyś dobrze 

— obraźliwy.
 

— Ano dobrze — odparł kamerdyner, ruszając ramionami i trochę się pani dziwując — ale 

proszę jaśnie wielmożnej pani, on się podobno spił i bodaj czy nie zasnął... bo...
 

— No to spróbuj, zobacz, mój Bzurski, jeżeli będziesz uważał, że nie można, dasz pokój... 

Zrób to tak, jak ci rozum podyktuje — i niech tam tego ludzie nie widzą. Przyznam ci się, że gdyby 
nie obowiązki chrześcijańskie, nie przypuściłabym do siebie takiego włóczęgi.
 

— Już to prawda, proszę pani — dodał udobruchany poufałością kamerdyner — ja bym go 

wcale nie prosił, bo co z takiego opoja zrobić można! Ale — jak tam pani chce...
 

— Bóg łaskaw, mój Bzurski, Bóg łaskaw — czasem i z ostatniego wyprowadza upadku, 

każdy podźwignąć się może — nigdy za późno!
 

Te słowa wymówiła jenerałowa z takim namaszczeniem, że Bzurski, który do tonu tego nie 

był nastrojony, umilkł, skłonił się, gębę otworzywszy, i wyszedł.
 

Nie bez głębokich jednak namysłów, na palcach, po cichu, wsunął się do bufetu ostrożnie, 

roztrząsając, jak mu do spełnienia tej ciężkiej misji przystąpić wypada.
 

Pan Fryderyk leżał istotnie na kanapce, a przed nim stały dwie próżne już butelki piwa, 

trzecia, przygotowana na noc, czekała dobyta łaskawego oka pańskiego. Pomimo lekkiego upojenia 
i drzemki szelest natychmiast zwrócił jego uwagę, podniósł głowę, popatrzał w stronę ku drzwiom i 
powoli rozkurczywszy się usiadł.
 

— No, tak! — rzekł nie czekając zapytania ze strony Bzurskiego, który mu się ciekawie 

przypatrywał — przyszedłeś waćpan po mnie i namyślasz się, jak gdybyś miał jeża wziąć w palce, z 

której strony go ująć.
 

Bzurski, zdziwiony przenikliwością jego, stał w milczeniu.

 

— No tak, pani twoja chce się widzieć ze mną, byłem pewny, że się na tym skończyć musi 

— prawdaż? Idźże waćpan przodem i pokaż mi drogę!
 

Kamerdyner, nie nie mając do mówienia i do czynienia, popatrzał tylko w kurytarz, aby to 

nocne zaproszenie takiego włóczęgi do jego pani nie miało niepotrzebnych świadków, i poszedł 
sam przodem.
 

Fryderyk wstał z miną rześką i zwycięską, ale nogi nie bardzo mu służyły — zataczał się 

widocznie, mimo że głowa nie podzielała tej słabości zużytych pracą i niewygodami 
wycieńczonych nóg jego.
 

— Co to jest człowiek? — rzekł w duchu szydersko poglądając na dół — co to jest 

człowiek? Słaba istota. Głowa jeszcze jest, a nóg ani śladu! Od lichych pary butelek piwa i tego tam 
kieliszka wódki, o którym wspominać nie warto. A temu wszystkiemu winna nędza — żebym czuł 
wigor w kieszeni, byłby on i w nogach! Cha! cha!
 

Doświadczenie znać nauczyło go sobie radzić i, przytrzymując się z lekka ścian, co 

ciemnością można było wytłumaczyć, dosyć porządnie dowlókł się do drzwi.... Tu dopiero na progu 
trochę utknął, ale zaraz stanął znowu krzepko i powoli zdejmując kapelusz z uśmiechem pozdrowił 
jenerałowę, która stała przed nim jak marmur blada, a chroniczne rumieńce przeszły w dziwne 
plamy sine.
 

Nie dostrzegł zapewne, że choć się hamowała i zdawała trzymać całymi siłami, drżała 

jednak, nadrabiając tylko wielką powagą i majestatem.
 

Bzurski zamknął drzwi natychmiast i dyskretnie oddalił się od nich ziewając, w progu 

bowiem stała panna służąca, przez ramię oglądając się ku niemu, a chwilka rozmowy wieczornej z 
nią nie była od rzeczy.
 

W milczeniu pani jenerałowa i przybyły odartus stali jakiś czas naprzeciw siebie.

 

— Naprzód pozwolisz mi usiąść u siebie, kochana Julciu — odezwał się dosyć głośno nieco 

zachrypłym tonem Fryderyk, ocierając spocone czoło — nie wiem, co mi się stało, ale bardzo źle 
teraz na nogach stoję. I nie może mi to wyjść z głowy, że para butelek piwa i nędzna szklanka 
trzęsianki, bo tamtego maleńkiego wstępnego kieliszka, który był przedmową do rzeczy, nie ma co 
rachować — mogły taki na mnie uczynić skutek, jakby...
 

I nie pytając podsunął sobie krzesło, padł na nie, rozsiadł się, kapelusz pogięty na ziemię 

rzucił, a potem spojrzał śmiejąc się szydersko w oczy poważnej pani.
 

Trudno było odgadnąć stosunek, jaki mógł łączyć kiedykolwiek te dziś od siebie tak daleko 

stojące postacie — poważną i surową kobietę, która tylko co wstała od modlitwy, i wpół pijanego 
włóczęgę, który ledwie się rozstał ze szklanką. Stosunek ten jednak dawniej poufały być musiał, 
kiedy tak niegrzecznie i bez żadnej ceremonii Fryderykowi obchodzić się z nią dawał prawo, a ją 
tak widocznie przerażał i nękał.
 

Ona stała jeszcze ciągle przed nim drżąca, blada i zmieszana.

 

— Bardzo pragnąłem zobaczyć się z tobą, kochana Julko — rzekł z czkawką odartus — 

choćby dlatego, żeby się raz na pewno dowiedzieć, co się z tobą stało — prawiono niestworzone 
rzeczy! Nie wiedziałem, co myśleć. Od czasu jakeś mi znikła z tym oficerem i moimi pieniędzmi, o 
których tylko nawiasowo wspominam, bo nie warte są tego — anim się mógł dowiedzieć, gdzieście 
kwaterowali. Przyznaj, że spotkać nagle w jedwabiach, aksamitach i karecie moją dawną skromną 
Julusię osobą tak poważną i przyzwoitą, toż przecie obudza ciekawość. Wszak do niej mam zupełne 
prawo? Tego mi nie zaprzeczysz — kochałem cię szalenie, zdradziłaś mnie prześlicznie — kwita 
— ale teraz musisz powiedzieć mi, jak to tam było?
 

— Panie Pluta — odparła poważnie jenerałowa głosem zimnym, w którym jednak przebijała 

się obawa i niepewność — prosiłabym naprzód o trochę więcej poszanowania, jeśli nie dla mnie, to 
dla kobiety mojego wieku i położenia. Mojego stanu... — poprawiła się ciszej.
 

— Ale, jak Boga kocham, masz słuszność! Przepraszam stokrotnie — zawołał śmiejąc się 

Pluta — daruj, bo nie mogłem tak od razu obyć się z twym nowym położeniem, stanem i powagą 
— my przecież z sobą dawno znajomi i takich głupich ceremonii robić nie potrzebujemy.

 

— Panie Pluta, jeśli tak myślisz mówić ze mną, rozmowa nasza nie potrwa długo.

 

— To przecie i ode mnie zależy! — zawołał Pluta zarumieniony przelotnym gniewem. — Ja 

się nie dam tak wypchnąć, jakem się dał zawołać! Czymże pani dziś jesteś, jużciż nie brazylijską 
cesarzową?
 

— Dosyć żartów — jestem — a raczej byłam żoną jenerała.

 

— Winszuję temu jenerałowi, ale to niezupełnie wszystko jedno. Wybornie, a ja jestem 

włóczęgą bez dachu i kąta, ale pani nie zapomniałaś, że niegdyś pod jednym mieszkaliśmy, i że mi 
pozostały prawa, choćby do siakiej takiej przyjaźni i poufałości.
 

— Prawa, ale jakież prawa? — wybąknęła, usuwając się jenerałowa.

 

— Ale! na miły Bóg, nie ma się co obawiać, nie mam ich na piśmie, procesować się nie 

będziemy... wszakże pozwolisz mi acani dobrodziejka uczynić uwagę, że kiedy człowiek biednej 
istocie opuszczonej daje opiekę, wiarę i serce w dodatku, a ona je przyjmuje — choćby 
niekoniecznie przy ołtarzu — toć ma prawo, żeby mu odchodząc powiedziała choćby: „— 
Dobranoc waszeci". A jeśli mu furknie jednego białego poranka sprzed nosa, nie spytawszy o nic i 
jeszcze zajrzawszy do szkatułki na nieprzewidziany wypadek — co zresztą zupełnie pojmuję — na 
honor — no! to ma prawo, spotkawszy ją w karecie, przywitać się choć i zapytać grzecznie, bez 
gniewu: „— Jakże się miewa pani dobrodziejka!" Ale bierz kaduk to głupstwo — dodał Pluta 
marszcząc się — o serce chodzi! o serce! Do ostatniego dnia, godziny, minuty, kochałaś mnie niby, 
Julko droga, i szalenie, i drapieżnie, a po gorących całusach, nie opowiedziawszy się, dmuchnęłaś z 
tym oficerem — pozwól, że serce zaboleć musiało — bo któż ci kazał kłamać miłość, gdy wybornie 
mogłem się obejść bez tego cukru, byle była herbata?
 

— Panie Pluto — odparła przychodząc powoli do siebie jenerałowa, ale głosem trzęsącym 

się ze wzruszenia — jeszcze raz proszę pana, mówmy inaczej lub dajmy pokój rozmowie, jeśli są 
jakie rachunki, to możemy ułatwić.
 

— Ale ja nie jestem znowu tak niedyskretny! Czekałem długo i choć dziś dosyć cienko 

śpiewam, nigdy od płci pięknej długów nie egzekwuję tak natarczywie, ani nawet rachuję na to, 
żebym je mógł odebrać — o to mniejsza.
 

— Czegóż pan chcesz? — zapytała pani Palmer.

 

— Czego chcę! — odparł Pluta — ależ mówię, mówię jasno, wyraźnie i po polsku, choć 

przysięgnę, żeś pani musiała się już po francusku nauczyć — chcę zobaczyć, co się z moją — dodał 
z przyciskiem — z moją Julusią zrobiło! I chcę jej jasno i otwarcie powiedzieć to, czego bym może 
nie mówił, gdybym ją spotkał w łachmanach, ale powiem dlatego, że znajduję w aksamitach — oto 
że Julkę mam za...
 

Jenerałowa zasłoniła oczy, ale Pluta dodał po przestanku:

 

— Nie domyślajże się pani... mam ją za filuta dziewczynę! Nigdy bym tej minki skromnej o 

taki sprycik nie posądził. Dmuchnęłaś mi, asińdźka, jak z bicza trzasł, a zginęłaś jak w wodę.
 

Pani Palmer upadła na krzesło rozpłakana, ale słowa wyrzec nie mogła — włóczęga 

rozśmiał się bez litości i zaczął ryczeć dziwnie bezwstydnym śmiechem człowieka, który już w łzy 
nie wierzy.
 

— No, patrzcie — rzekł, zakładając nogę na nogę i rozpierając się w krześle — otóż to losy! 

Ona pani jenerałowa i dewotka, osławiona relikwiami, a ja w błocie i bez butów — czy jestże 
sprawiedliwość choćby dla tej ostatniej zdrady, nie licząc innych pomniejszych, gdy ja — zawsze 
najotwarciej darłem skórę, z czego się tylko dało, alem nigdy nie podstawiał nogi. A! powiedz mi 
pani, gdzieżeś to złapała tego zacnego, nieoszacowanego, mężnego wojaka, który finalnie się z nią 
aż ożenił — i czy to było istotne ożenienie, czy tylko po śmierci lub in articulo mortis przyszedł 
tytuł in partibus. Ależ proszęż mi choć słowo powiedzieć?
 

Pani Palmer długo jednak mimo szyderskich nalegań na słowo zebrać się nie mogła, aż 

Fryderyk wreszcie, widząc ją we łzach i położeniu rozpaczliwym, trochę się od żartów bolesnych 
powstrzymał nądąsawszy.
 

— No! więc mówmy serio i nie mam dalej co, chyba na scenę wyprowadzić rachunek, choć 

istotnie nie dlategom się tu wstrzymał, żeby mi o to chodziło. Butów nie mam, na gorzałkę braknie, 
to prawda, ale kpię sobie z grosza i rzucam nim, gdy go dostanę... Ale kiedy pani dług cięży, no to 

porachujmy się. Naprzód więc powiem, że zbyt byłem z nią szczęśliwy, abym sądził, żem moje 
szczęście przepłacił. Co się tam wzięło na drogę, zechcesz pani uważać za ostatni dar 
przywiązanego serca, a raczysz mi tylko oddać to, co się podoba... co jej cięży, co sama sądzisz 
należnym. Co do mnie, jam do kobiecego grosza nie przywykł, dawałem, gdym mógł, nie brałem 
nigdy.
 

Jenerałowa żywo, jak do ostatniej ucieczki, rzuciła się do szkatułki i gorączkowo zaczęła ją 

przetrząsać, rozrzucać.
 

— O, pozwól sobie powiedzieć, kochana pani — dodał Pluta — że się tak nie robi ze 

starymi przyjaciółmi, jak dziś postąpiłaś ze mną. Wysłałaś mi jakiś grosz przez lokaja jak jałmużnę! 
Ja znowu, choć upadłem, bo tacy ludzie jak ja, zawsze upadają, nie do tego stopnia, żebym ją od 
każdego przyjmował i przez ręce w ten sposób rzuconą. Człowiek ma ambicją, choć łokcie dziu- 
rawe, i od kogóż? Od Julki? Waćpani wiesz, kim byłaś? Jest między nami ta wielka różnica, że ja z 
czystego miejsca wpadłem w błoto, a ty z błota wyszłaś na czyste. To zasługa, ale ci rękę podał 
oficer i trochę się za to powalał. Dlatego starych dobrodziejów i serdecznych przyjaciół się 
zapierać, że chodzą w łachmanach? Niepięknie. Wchodzę bardzo w jej położenie, że czasami 
nieprzyjemnym być może atłasami ocierać się o takie brudy jak moje, ale są czasem trudne 
pozycje...
 

Pluta zdawał się już wytrzeźwiony zupełnie, energia tylko, z jaką mówił, dowodziła, że 

trunek grał w nim jeszcze; i nie wstawał z krzesła, bo nóg nie był pewny.
 

Nagle sposępniał, zamilkł, głowę spuścił, spojrzał na jenerałowę długo i rzekł z innym 

zupełnie wyrazem:
 

— Słuchaj, kobieto, powiem ci, powiem, czego ci może nie powiedziało serce ni sumienie... 

Jam ciebie kochał! Jam się do ciebie przywiązał, jam z tobą chciał się razem dźwignąć do 
uczciwszego życia, do uspokojenia, do pracy, tyś wszystkie te uczucia i chęci zabiła zdradą, 
zapłaciła niewiarą i zwichnęła mi życie!... Głupim był — dodał — żem w śmiecisku szukał perły, 
gdy jej daleko prościej było u jubilera dostać, aleś ty udawała perłę, będąc szklanną paciorką... Po 
cożeś udawała? Na co kłamałaś? Na coś zwodziła? Kto ci to kazał? Czy instynkt niewieści? Czy po 
matce Ewie odziedziczona żyłka zdrady? Czy... ja nie wiem. Nie mam ci za złe ucieczki, 
opuszczenia, chłodu serca, ale ci nie mogę darować kłamstwa! ale ci nie przebaczę udawania! Cha! 
— zakrył sobie oczy rękami — głupim i głupi! Jak by się dziś na co zdało wydarte serce przed tą 
lalką obnażać.
 

— Słuchaj — dodał — ty się teraz modlisz, ty wierzysz może, jeśli z Panem Bogiem nie 

grasz komedii, że są kary i nagrody, wiedz, że jest piekło, że to w nim i za mnie siedzieć będziesz! 
Byłbym uczciwym człowiekiem, jestem ostatnim łajdakiem — przez ciebie. Zda- wało mi się, 
roiłem, żem w twoich oczach widział odblask cnoty, żem w nich pokochał uczciwość, a tam 
siedział szatan pokusy, który siał fałsz i zbójstwo. Bądźże przeklęta!...
 

Spuścił głowę, podniósł ją i ruszył się z krzesła jakby innym człowiekiem, usta mu się 

trzęsły i śmiały złowrogo...
 

— Panie Pluta — odparła jenerałowa zmienionym głosem po chwili, nie mogąc się zdobyć 

na wyszukanie pieniędzy, które jak najprędzej oddać mu chciała — panie Pluta, nie chcę nazwać po 
imieniu właściwym sposobu, w jaki obszedłeś się ze mną; nie godzien jest człowieka delikatnego 
— powinieneś był pamiętać, że winna czy niewinna, zawsze jestem kobietą. Przeszłość moja do 
sądów Bożych należy. Jaką ona była, jaką los nieszczęśliwy i moje niedoświadczenie ją uczyniły, 
dziś nie pora rozprawiać, alem się ja dźwignęła z upadku, ludzie i Bóg mi przebaczyli, skruchą i 
żalem, pokutą i łzami okupiłam dawne błędy, obmyłam grzechy moje, nad którymi płakać nie 
przestaję. Widzisz we mnie pokutnicę.
 

— Cha! cha! — zawołał Pluta zmieniając głos — to już tak! Domyśliłem się, że musiałaś 

zostać dewotką, tercjarką jakiego zakonu i benefaktorką? Już bo też wielki czas był do skruchy, gdy 
grzechy waćpanią opuściły... Ba! ba! trochę przesadzam, bez pochlebstwa, w moich oczach 
waćpani jeszcze jesteś bardzo ładną, zawsze to ta Julka dawna! A! mój Boże!
 

Jenerałowa zamilkła.

 

— No, cóż dalej? — spytał zimniej Pluta.

 

— To ja zapytam pana — przerwała kobieta — czego chcesz ode mnie, byś mnie od tego 

prześladowania uwolnił?
 

— Prześladowanie! No! mniejsza o wyrazy! Nazwij to, jak ci się podoba! Nie jestem 

wymagający... Jedne- go całusa starego, który by mi dawne czasy przypomniał.
 

Jenerałowa krzyknęła prawie, cofając się do ściany, ale Pluta ani się ruszył.

 

— A! prawda — rzekł — nie jestem dziś uperfumowany, a ta wódka nie pachnie. No! to 

cóż? Daj mi waćpani rączkę i uściśnij tak, tak jakeś to ją uścisnęła serdecznie, gorąco, gdyś miała 
za godzinę uciec z oficerem. I to nie? — Ha! — dodał Pluta — nie jestem przecie wymagający, 
zaśpiewaj mi pani choć tę piosenkę, pamiętasz:
 

Kiedy nas uścisk połączy pierścieniem...

 

 

 

Pani Palmer poczęła płakać, ale z gniewu raczej niż żalu i innego uczucia.

 

— Prosiłem jałmużny, ubogi żebrak — rzekł Pluta pół żartem, pół serio — bo któż mi teraz 

da pocałowanie, uścisk, uśmiech, piosenkę? Ale to darmo, na to by się tylko wielka dusza i serce 
wielkie zdobyć mogły, a waćpani jedno i drugie masz tak małe, jak te czarowne usteczka...
 

Uśmiechnął się, widząc płynące łzy, i mówił dalej.

 

— Co tam, o troskach serdecznych nie ma co mówić, tego pani nie zrozumiesz, ale pani, a 

raczej Julko, ty, coś mnie widziała w takich splendorach, w jakich ja dziś ciebie oglądam, pojmij, że 
ja, przywykły do nich, chodzę bez butów i bez pończoch (pokazał nogę jedną), a wódkę, której 
stałem się amatorem, ludzie mi kupują. Są to rzeczy   pierwszej potrzeby, nie mówiąc już o chlebie, 
dalej nie mam ani łomu, ani domu, ani chustki do nosa batystowej, ani dobrego tytuniu, ani żadnej 
rzeczy , która by moją lub nawet jego była... żadnego środka podźwignienia się nawet, bo mi i 
loteria, i martyngały tak nie służą jak mleko. A wystaw sobie waćpani, że ot, taki goły jak jestem, 
taki biedny, taki schłośtany przez losy, gdybym w sercu twym znalazł iskrę i mógł ją stąd wynieść z 
sobą, byłbym jeszcze szczęśliwy!!
 

Jenerałowa słuchała zimno, z niecierpliwością tylko widoczną.

 

— Mnie pozostała pokuta i żal...

 

— To się wie — odparł Pluta — serce poszło na ofiarę, niema go, ale oszukał się, kto wziął 

ten chłapeć, bo tam nie było nic! Jeśliś je Panu Bogu ofiarowała — może być nieprzyjemny 
rachunek. Otóż i dosyć może! Nie ma co tu robić, trzeba odejść! Ale do zobaczenia! — zawołał 
Pluta. — Wiesz pani, że brzydka we mnie została natura, ot tak, jak mnie widzisz, znękany, zbity, 
przywiedziony do ostatka, nie mogę ludziom darować ich szczęścia. Defekt nabyty jak reumatyzm 
z wilgoci i od trunków. Bylem kogo widział, nie przymierzając, tak szczęśliwego jak pani, nie 
mogę od niego odstać — czepiam się i gryzę. Psy się wściekają — mogą i ludzie... cela c'est vu.
 

Tych kilka wyrazów i dokończenie francuskie dreszczem przejęły jenerałowę, w wyrazach 

tych może na pozór prostych była jakaś tajemnica, od której wspomnienia pobladła.
 

— Miejże pan litość, miej pan litość nade mną! — przerwała gorączkowo.

 

— Ale ja już na ten raz idę, nie ręczę tylko, czy nie powrócę, gdy raz szczęśliwie na trop 

wpadłem — dawniej lubiłem grać, dziś kąsać lubię — różne bywają gusta na starość!
 

Rozśmiał się szyderczo...

 

— I pora też spóźniona, i wizyta przydługa, kamerdyner pani gotów mnie wziąć za 

rodzonego jej brata lub za to, kim kiedyś byłem w istocie... Idę.
 

Wstał i umocował się na nogach. Jenerałowa żywo pochyliła się do szkatułki, dobyła z niej, 

nie licząc, garść papierów i drżącą konwulsyjnie ręką rzuciła je w kapelusz stojący jeszcze na 
podłodze. Pluta spojrzał.
 

— Cha! cha! — rzekł — jaka pani szczodra, ale ja znowu bez liku nie biorę — les bons 

comptes font les bons amis, procentu liczyć nie umiem.
 

Usiadł na krześle i dobywszy z kapelusza papiery, rozłożywszy je porządnie na kolanie, 

kiwając głową, począł liczyć po jednemu.
 

— Czekajże, kochana Julusiu, a raczej szanowna jenerałowo — rzekł powoli — ileż to tam 

było tego, coś raczyła pożyczyć u mnie w chwili nagłego wyjazdu z oficerem? Zaraz, zaraz. Ale 
nigdy wyżej stu dukatów, bo większe pieniądze trzymałem w biurze, a te były na ekspens u ciebie, 

tak, sto lub sto dziesięć dukatów, a tu — rzekł patrząc na pieniądze — tu tego więcej, ja prezentów 
nie lubię. Dowiedziona rzecz, że się za nic we dwójnasób wypłacać potrzeba i miał racją mówić ten 
ktoś, co to powiedział, że są rzeczy darmo, a za drogie. Gdybym ja od pani przyjął choćby dziesięć 
groszy wyżej mojego długu, już bym musiał nosić je na sercu i przy upustach wdzięczności już bym 
pani dokuczać nie mógł, a tego prawa za nic się nie wyrzeknę! Więc ściśle się Obrachujemy... i 
pani sobie zabierzesz resztę. Z pieniędzy kwita, o resztę porachujemy się wolnym czasem.
 

To mówiąc, pozostałe papiery odsunął nogą pogardliwie, kapelusz nałożył na uszy, a swoją 

należność powoli schował do kieszeni.
 

— Teraz — rzekł — do zobaczenia, kochana Julko, i pozwól sobie powiedzieć,. że ze 

wszystkimi, nawet ze starym wyszarzanym kochankiem potrzeba być grzeczną, to nigdy nie 
szkodzi. Nie żegnam pani ostatecznie, bo wiem, że choć na pozór obojętna i chłodna w 
przepaściach twego niewieściego serca zachowujesz mi uczu- cie czulsze. Będę się starał je ożywić 
i móc ci miłą uczynić niespodziankę, prezentując się gdzieś między ludźmi, w salonie, w twoim 
domu lub... Nie będę zbytecznie kompromitującym... westchnę i rękę na sercu położę z daleka... 
och!
 

Zrobił ruch przesadnie tragiczny i sam się z niego rozśmiał.

 

— A! zagadałem się! — rzekł — zagadałem jak za tych dobrych naszych czasów, gdyśmy 

we dwoje z Julusią siedzieli, pamiętasz, do późna na tej niebieskiej kanapce.
 

Jenerałowej oschły łzy zupełnie, ale twarz gorzała rozpaczliwym gniewem, ścinała wargi i 

milczała.
 

— Dobranoc! dobranoc!

 

Popatrzał jeszcze, ruszył ramionami i wyszedł nareszcie powoli, mierzonymi kroki, kierując 

się ku bufetowi, gdzie był butelkę zostawił. Teraz ją pochwycił ręką drżącą, poniósł do ust i jakby 
go paliła gorączka pragnienia, całą duszkiem wychylił.
 

Potem padł na kanapkę bezprzytomny, bezsilny i rękami twarz zakrywszy...

 

Powiemże, co się ludziom zdawało, którzy w drugiej izbie słuchali ciekawie? Ale nie! to 

musiały być plotki, w uszach im dzwoniło, Pluta chrapał zapewne, choć Paulinka i gospodyni 
przysięgały się, że płakał.
 

Gdzieżby znów człowiek tak wytrawny dla takiej kobiety miał się we łzach roztapiać! Nie! 

nie! trunek go przejął, sen pochwycił, a we śnie różne głosy wydaje człowiek, które są nie wiem do 
czego podobne — to musiały być bajki i ja w te łzy nie wierzę.
 

Mógł zgrzytać zębami, a wiadomo, że ludzie to robią, gdy na robaki chorują i miewają tę 

słabość do późnej starości.
 

Bzurski, który przez cały ten czas w kurytarzu czatował, pokiwał tylko głową, widząc Plutę 

przechodzą- cego, i poszedł do karety, przy której czekała panna służąca, mająca powrócić do 
jenerałowej i już niezmiernie zniecierpliwiona, nie wiem, czy obrotem rozmowy z panem 
Bzurskim, czy stratą czasu, który by przyjemnym snem mógł być zużytkowany.
 

Stała oparta o powóz w postawie tych posągów, które widujemy z urnami obwitymi 

całunem na grobowcach i oczy wlepiwszy w niebo gwiazdami zasiane wyglądała chwili, w której ją 
pan Bzurski powoła, kilka nawet razy, nie zmieniając pozycji, która jej formom bardzo była 
przyjazna, dopytywała kamerdynera, czyby już nie wołano.
 

On tylko ruszał ramionami siedząc na ławce, panna romansowna go nudziła, przewidywał 

poza tymi krygami intencje matrymonialne, a małżeństwa był wielkim nieprzyjacielem, jak 
Szalonym wielbicielem kobiet.
 

— No! idźże waćpanna teraz — rzekł w ostatku — idź, kiedy jej tak pilno, a ja do karety, bo 

i mnie się już od wzdychania spać zachciało — i jeść — dodał ciszej.
 

— Westchnienia psują żołądek — rzekł sam do siebie. Służąca pani Palmer, chociaż nie 

mieliśmy czasu poświęcić jej słów kilku należnych zawsze płci pięknej, choć w sukni 
garderobianej, nie była to, jak się już domyślać możecie, trzpiotowata dziewczynka, ale osoba w 
kwiecie wieku, to jest blisko trzydziestki, dojrzała i wytrawna niewiasta, która wiele i różnych 
widziała po świecie rzeczy, a z doświadczenia uniosła przekonanie, że mężczyznom nigdy wierzyć 
nie należy i że panom w niczym, co robią, dziwić się nie potrzeba. Te dwie maksymy dziwnie 

dobrze służyły jej na świecie, tylko za mąż pójść nie mogła, ale się zawsze spodziewała, choć 
rodzona jej siostra, która była od lat sześciu zamężną, dowodziła jej, że lepiej jest coś zaryzykować. 
Doświadczenie uczy różnie, ona to także musiała mieć z doświadczeń żywota.
 

Twarz panny, jeśli się nie mylę, Adelajdy, miała co do wyrazu niejakie dalekie 

podobieństwo do twarzy pani, która ją sobie dobrała do swojego charakteru, uspokojona była, 
poważna, majestatyczna — i dziwno tylko skąd na jej licu czytałeś jakby ślady jakichś namiętności, 
o których kroniki milczały. Aleć to i twarze zwodzą.
 

Po cichu, na palcach wsunęła się w kurytarzyk, pomalutku otworzyła drzwi i znalazłszy 

panią swą widocznie pomieszaną jeszcze, chodzącą wielkimi krokami po pokoju, krzesło w 
pośrodku dziwnie jakoś postawione, jak gdyby tylko co na nim ktoś siedział, nie okazała 
najmniejszego podziwienia ani zbytniej ciekawości — krzesło po cichuteńku postawiła w miejscu, 
sama zajęła się uprzątywaniem, udając, że nic nie postrzega — chociaż niemało myśli przyszło jej 
do głowy.
 

— Może się pani już spać położy?

 

— Zaraz, proszę cię wody.

 

Panna Adelajda podała wodę na srebrnej tacce w kryształowej szklance, pani Palmer 

dotknęła ją ustami i drżącą ręką postawiła przy sobie na stoliku.
 

— Za pozwoleniem pani — ja bym miała słówko do powiedzenia — odezwała się służąca 

po małym przestanku. — Tu... tu... jakiś pan...
 

Jenerałowa pobladła i cofając się usiadła drżąca.

 

— Tu jakiś pan oddał mi list — dokończyła żywo — i bardzo prosi, czy choć na pięć minut 

widzieć się nie może — czeka przy swoim powozie.
 

Adelajda usłużnie poddała świecę, aby pani łatwiej mogła list ołówkiem nakreślony 

przeczytać i, spoglądając na nią z ukosa, ale tak, by wzroku jej pochwycić nie można, czekała 
odpowiedzi na pozór bardzo obojętna.
 

— Ale jakże go wprowadzać — tak w nocy — słabym głosem odezwała się pani Palmer 

zbladła i pomie- szana — dlaczegoż nie powiedziałaś mi wprzódy — jestem tak zmęczoną.
 

— Jak pani każe — ale w kurytarzu nikogo nie ma — dodała jakby do siebie. — Bzurski 

poszedł spać — a on prosi tylko o pięć minut.
 

— Rób już jak chcesz — rzucając się na krzesło i naprędce starając się trochę poprawić na 

sobie ubranie, odpowiedziała jenerałowa.
 

Panna Adelajda wyszła na palcach i prawie w tejże chwili wsunął się po cichu pan Feliks 

pomieszany, blady, oglądając się, jakby szedł popełnić zbrodnię.
 

— O mój Boże — zawołał stłumionym głosem na progu, załamując ręce — co za spotkanie 

po latach tylu — jaki traf.
 

Kobieta chwilę miała oczy zakryte, potem odsłoniła je, były łez pełne, podała mu rękę 

powoli, chłodno i końcem palców dłoń jego ścisnęła.
 

— Daruj mi natrętność — rzekł ciągle po cichu pan Feliks — ale mógłżem, poznawszy 

ciebie, nie zapragnąć choć kilku słów ci powiedzieć, zapytać, dowiedzieć się? A! tyle lat! tyle lat! 
Zginęłaś mi prawie bez wieści, długo nie mogłem odszukać twych śladów, sądziłem cię umarłą.
 

— Jestem nią dla przeszłości — odpowiedziała ostygłym głosem pani Palmer — nową 

istotą, której nie poznasz, panie Feliksie, wypróbowaną przez ogień, przez śmierć, nędzę i bogactwo 
— dziś skruszoną, upokorzoną, oddaną Bogu tylko i modlitwie.
 

— I szczęśliwą? — dodał mężczyzna, pytając..

 

— I spokojną — odpowiedziała kobieta — gdyby sumienie dało się uśpić, a błędy naprawić.

 

Feliks patrzał, słuchał, ale to, co widział i słyszał, tak dlań było nowym, że w dawniej 

znajomej postaci na próżno szukał rysów, które ją stanowiły w pamięci jego — miał przed sobą 
widmo przeszłości, inną myślą, innym mówiące językiem.
 

— I z dawnego życia żadna ci boleść, żadna nie zaspokojona nie pozostała troska? — 

zapytał po chwili, wpatrując się w jej twarz, która już była ostatkiem woli silnej zastygła na marmur 
blady.
 

— Nic oprócz zgryzoty, żalu i potrzeby pokuty za grzechy.

 

Feliks zamilkł; kilka razy otwierał usta i nie śmiał się odezwać, oczyma zdziwionymi 

ukradkiem mierzył jenerałowę i jej wzrok, choć nieśmiały, śledził dawniej znanego, dziś także 
prawie już obcego człowieka.
 

— Nie pytasz mnie — rzekł nareszcie pan Feliks... — o nasze... o nasze dziecię?

 

Była chwila długiego milczenia. Jenerałowa zarumieniła się mocno, obejrzała dokoła, z 

ciężkim westchnieniem odwróciła twarz od niego.
 

— Dziecię! więc żyje?

 

— Żyje — rzekł Feliks, nabierając siły — żyje i płaci życiem upokorzeń i łez za grzechy 

rodziców... ojca... A! Julio — dodał — widzę cię w nowym, niezależnym położeniu, w dostatkach, 
swobodną — panią twej woli — nie mogłabyś co uczynić dla naszego dziecięcia?
 

— Ja? — zawahała się jenerałowa — a ty? — szepnęła po chwili zimniej.

 

— Ja zrobiłem mało, alem uczynił, co mogłem; pomimo obawy posądzeń i tłumaczeń 

wszakżem jej nie opuścił, wychowałem jak sierotkę — ona u mnie, ze mną jest tu — o ścianę od 
ciebie!
 

— Tu? tu? ona? moje dziecko? — żywiej poruszając się z krzesła zakrzyknęła półgłosem 

jenerałowa, ale wnet spuściła głowę i począwszy się namyślać, dodała zastygła:
 

— Nie! nie! Zerwałam zupełnie z przeszłością, z jej błędami i grzechami, zerwać muszę z 

pociechą, jaką by mi dać mogła — muszę, powinnam za karę zaprzeć się nawet mojego dziecięcia. 
Panie Feliksie — ja bym z nią odzyskała szczęście, na które nie zasłużyłam — któregom nie warta 
— sama winnam dziś wymierzyć nad sobą słuszną karę... A! nic wiedzieć o niej nie chcę, widzieć 
nie mogę — przyznać się do niej niepodobna mi... nic dla niej uczynić nie jestem w stanie. Nie 
miałam męża, nie powinnam mieć dziecięcia. Zmyję łzami winę — surową powinnam być dla 
siebie.
 

Na te słowa z dziwnymi przestankami i wahaniem wyrzeczone Feliks stygł i osłupiał 

prawie, pojąć ich nie mógł.
 

— Julio — rzekł powoli — zaprawdę nową dla mnie jesteś istotą... Jak to?... nie masz więc 

dla dziecięcia wnętrzności matki — serca matki? Karzesz je za grzech nasz? Być może, iż religijnie 
nie jestem tak wykształcony, bym pojął wielkość twojej ofiary, przyznaję się, że więcej zawsze 
słuchałem w tym serca, niż wyszukanych jakichś prawideł sofistycznych — być może, żem zbyt 
człowiekiem, a za mało świętym, ale nie rozumiem, by co matkę mogło do zaparcia się dziecięcia 
nakłonić, by największa pobożność je usprawiedliwiła.
 

— To dziecię grzechu — spuszczając oczy odezwała się kobieta...

 

— Nie byłożby najsłuszniej grzech zmazać, przyciskając je do piersi? Cóż ono winno, że 

przyszło na świat z hańbą i wstydem na czole — pocałunek matki zdjąłby z niego to piętno... dotąd 
to dziecko zna tylko sieroctwo, jam je od bólu, sromoty osłonił.
 

— Tyś był powinien...

 

— A! Julio! — pani — gwałtownie wybuchnął Feliks — a tyżeś mu nic nie winna? nawet 

miłości...
 

— Nic — prócz modlitwy! — pobożnie oczy wznosząc w niebo dodała jenerałowa.

 

I znowu nastąpiła chwila milczenia, kobieta speł- niwszy, co uważała za surowy obowiązek 

czy karę, uczuła przecież, że za daleko zaszła może — zmieszała się nieco, spojrzała na pana 
Feliksa, którego twarz głębokie wyrażała politowanie i boleść.
 

— Dla wielu a wielu względów — dodała przerywając co chwila — nie jestem nawet w 

stanie nic zrobić dla tego dziecięcia — rodzina, do której weszłam, arystokratyczna, dumna, jest mi 
nieprzyjazną, szuka plam w mojej przeszłości, aby mnie z zajętego wyrugować stanowiska i 
zepchnąć jak intruza. Mogę dla sieroty naszej... — wyrzekła z przyciskiem — uczynić coś 
później.... w testamencie... po kryjomu i nie omieszkam... choć znając twe serce, panie Feliksie, 
wiem, że ty jej nie opuścisz — ale dziś... A! palcami by mnie wytykali! Odgadliby! Domyślili się 
— nie! nie! Samo podejrzenie wydrzeć mi może to, na co pracowałam tak mozolnie — szacunek.
 

Feliks słuchał, ale zimno i obojętnie.

 

— A! pani — rzekł wreszcie — wiele przeczuwałem, wielem się lękał, ale tego, co mnie 

dziś spotyka, przewidzieć nigdy nie mogłem! Nie chodzi mi o dziecię, ale o ciebie, pani! Tyżeś to? 

Nie poznaję cię! Dla marnych świata względów chceszże święty obowiązek odrzucić? Stałaś się 
pobożną — czyliż przepisy tej wiary, której godła cię otaczają, nie powinny cię nauczyć, jak masz 
w tym razie postąpić? Posłuchaj mnie, pani — dodał z siłą i przejęciem... — wiesz, pamiętasz może 
jeszcze, choć i o tym już wątpię, jak nieszczęśliwie i strasznie skończyła się biedna, chwilowa, 
szalona miłość nasza. Jam później musiał ukryć w sobie, iłem przecierpiał przez nią i dla niej — tyś 
znikła — ja nowe zaciągnąłem obowiązki. Rodzina, matka, wymagali tego po mnie, ożeniłem się. 
Żona moja, najzacniejsza kobieta, jest chora i zgryźliwa czasami, nie zawsze zbyt łagodna, mam 
córkę, dziecię swawolne i dość płoche — przy nich jako sierota wychowuje się Marynia, a choć ją 
osłaniam i opiekuję się nią, jak mogę — ona cierpi, biedna — u mnie jej nie jest tak, jakbym chciał. 
Ty, pani, maszże dzieci?
 

— Bóg mi ich nie dał!

 

— Daruj mi jeszcze jedno pytanie: wdową jesteś czy zamężną?

 

— Owdowiałam od półtora roku.

 

— Na Boga! — zawołał Feliks, łamiąc ręce — cóż się sprzeciwia, co może stać na drodze 

przyjęciu w dom matki tego dziecka, które tylko jako sierotę z litości przytulić możesz? Któż cię 
będzie śmiał podejrzywać?
 

— Wszyscy! — odparła żywo jenerałowa, rumieniąc się. — Znasz pan, niestety, przeszłość 

moją; chociaż ją starałam się zatrzeć życiem surowym i pokutą jawną, choć sądziłam, że ją każą 
zapomnieć długie łata żalu i skruchy — poza mną jeszcze odzywają się głosy szydercze i potwarze; 
jestem wystawioną na pociski, na podejrzenia... Najlżejszy pozór dałby im prawdopodobieństwo; 
moje imię, moja sława, stosunki, które wywalczyć musiałam — wszystko by było stracone — 
przepadłoby wszystko.
 

— Ależ — to dziecię po kilkunastu latach z imieniem obcym zjawiające się w twym domu 

— zawołał Feliks oburzony — jakież by mogło zrodzić podejrzenie?
 

— Nie! nie! Pan nie pojmujesz mojego położenia! Czuję to — przerwała kobieta — widzę, 

że mnie o brak serca posądzasz, że tracisz szacunek dla mnie — składam i to upokorzenie jako 
ofiarę przed Bogiem... Dziecko — moje dziecko — a! to by było nadto szczęścia dla biednej 
grzesznicy! Jam powinna się ukarać.
 

Po tych słowach twarz pana Feliksa dotąd mieniąca się różnie zaczerwieniła się nagle i 

stanęła w płomieniach jakiegoś niewyrażonego uczucia oburzenia.
 

— Masz pani słuszność — rzekł szydersko — jam był nierozważny, żem dziecię chciał 

poświęcić! Nie powinnaś go brać, bo mu matką być nie potrafisz. Wszystko w tobie zastygło, Julio! 
Dawniej występną może i płochą, aleś była kobietą, miałaś serce; dziś jesteś... nie! na to nie ma 
wyrazu!
 

Jenerałowa podniosła nań oczy i wlepiła je w twarz mówiącego z wyrazem zimnego 

wyrzutu.
 

— A któż mnie popchnął na tę drogę, na której straciłam ostatek serca i uczucia? Kto 

pierwszy uwiódł mnie i zdradził? Dla kogo pierwsze łzy wylałam, na kogom pierwsze rzuciła 
przekleństwo? Spytaj sumienia, spytaj, czy ja, słabe naówczas dziecię, czyś ty winien, coś był 
mężczyzną i widział przyszłość dla mnie zakrytą?
 

— Winienem, ani myślę się usprawiedliwiać — alem srogo też za swój grzech przypłacił i 

dziś może ze wszystkich kar dosięga mnie najboleśniejsza... gdy widzę, co z ciebie, Julio, los. 
uczynił.
 

— Nie los, ty...

 

— Tylko ja? — spytał z uśmiechem boleści mężczyzna.

 

— Ty jeden, ty pierwszy!!... Ty! ty! Myślisz — dodała — żem szczęśliwa, żem spokojna, że 

dotąd jeszcze piętna sromoty i pamięci przeszłości nie noszę?
 

— Tak! Dźwiga je nie serce, ale duma na jego ruinach wyrosła — rzekł Feliks — ale dość... 

nie mamy co mówić z sobą, wymówki z ust moich byłyby niegodne mnie i dziecka tego, które jest 
aniołem. Julio! Julio! Widzimy się zapewne raz ostatni, nie daj ci Boże nigdy w życiu doznać tego, 
co ja dzisiaj doświadczyłem. Biedne dziecko! — rzekł po cichu — mieć matkę, mieć ojca i płakać 
na sieroctwo, i pozostać na łasce.

 

— Panie Feliksie!

 

— Pani, ani słowa więcej! Winienem ja! Tylko ja! Ty nie masz serca! — wybuchnął w 

ostatku.
 

— Nie mam go... — odparła kobieta — wyszło z ostatnim jękiem na progu twojego domu; 

tak jest, nie mam go, alem nie ja temu winna! Ty! ty! ty!
 

Feliks pochylił głowę.

 

— Jeszcze raz tak jest — rzekł — ja... milczę... ale pomnij, pani, gdy nasycona, przesyta 

czcią i poszanowaniem, wielbiona jako wzór cnoty i pobożności — u schyłku czczego życia 
zapragniesz uścisku dziecięcia otoczona obcymi, gdy zażądasz jego przywiązania, serca, głosu, 
naówczas dziecię może odepchnąć cię i powie: — Ja nie mam matki!...
 

To mówiąc, odwrócił się i podszedł ku drzwiom żywo. Jenerałowa schwyciła książkę do 

nabożeństwa i, spuściwszy oczy, zdawała się żywo bardzo rozpoczynać modlitwę. Ale zaledwie 
pan Feliks wymknął się bez pożegnania, groźbę rzucając za sobą, a Adelajda wśliznęła się do 
pokoju — pani Palmer położyła książkę i z okiem suchym wskazała jej, że się chce położyć.
 

Modlitwa w tej chwili była dla niej tylko środkiem użytym, aby się od rozmowy dalszej i 

pożegnania uwolnić... Natrętny gość drugi wyszedł ze łzami w oczach.
 

Z niezmierną troskliwością wyuczonej pochlebstwa nie tylko usty, ale dłonią i ruchami 

subretki, panna Adelajda poczęła rozbierać panią, niekiedy półsłówkami ubolewając nad jej 
zmęczeniem, nad podróżą, nad słabym zdrowiem, nad zbytecznymi posty i umartwieniami świętej 
niewiasty. Pani Palmer przyjmowała to zamyślona, milcząca, roztargniona, tak że w końcu widząc, 
iż pokarm ten nie na dobie, ostrożna służąca cofnąć się z nim musiała i zamilknąć.
 

Jenerałowa położyła się obwinięta chusteczkami, kołderkami, osławiona poduszeczkami 

różnych rozmiarów, zapalono lampkę nocną w kąciku, wykadzono pokoik octem balsamicznym i 
cisza głęboka rozpięła skrzydła nad garwolińską gospodą.
 

Cisza, tak, ale spokoju nie było.

 

Najtwardszy człowiek, któremu się już zdaje, że nie ma serca, jeszcze na nie cierpi, choć go 

pozbył.
 

I zdawało się tej niewieście, która dla pozoru cnoty poświęciła teraz wszystko, że jej dziecię 

śpiące obok nie uczyni wrażenia żadnego, że obojętnym snem potrafi zamknąć oczy, jak zamknęła 
piersi... ale na próżno usiłowała sen na powieki przywołać. Wyobraźnia w różnych postaciach 
przedstawiała jej sierotę biedną, bez dachu i opieki, bez imienia, nade wszystko bez matki, i 
wzruszona zrywała się niespokojnie. Ta myśl, że przez ścianę było to dziecko, którego nie znała 
nigdy, nie widziała dorosłym, a które należało jednak do niej... to znowu wyrazy i surowa twarz 
Feliksa nie dozwalały spocząć... Sumienie nic jej nie mówiło, bo z nim wedle woli swej i zasad 
zrobiła rachunek, ale jakiś instynkt poruszał krew i wstrząsał całą istotą.
 

— Chciałabym choć ją zobaczyć z daleka — mówiła do siebie — czy podobna do mnie? 

czy do niego? Jak ją wychowali? Mogłabym nie poznana zbliżyć się do niej! Ale po tym, co między 
mną a Feliksem zaszło, czy podobna? On mnie   teraz od niej odepchnie, tak, ale znalazłabym 
środki.
 

— Ale czegóż się nią niepokoję? — pytała potem siebie — nigdy jej przyznać i przyjąć nie 

mogę — i po tym, co się stało — on mi jej nie da, ja jej nie powinnam żądać! A! czyżby to miał być 
skutek jego przekleństwa? Serce mi bije! Miałażbym ją kochać? Dlaczego ona mnie tak żywo 
obchodzi?
 

Te i tym podobne myśli całą noc dręczyły jenerałowę, a sen miała, a raczej czuwanie tak 

niespokojne, że panna Adelajda, śledząca wszystkie jej ruchy, nieustannie wodą pomarańczową, 
kolońską, kroplami laurowymi się przysługując — do białego prawie dnia oka zmrużyć nie mogła.
 

— Nigdym jej jeszcze tak poruszoną nie widziała, jak dziś po wizycie tego jegomości — 

powiedziała sobie panna Adelajda — w tym coś jest! Mój Boże! taka święta pani, taka pobożna 
wdowa! przykład dla pań innych — miałażby i ona mieć jaki ciężar na sumieniu?... Nie! to chyba 
niepodobna — potem by już nikomu w świecie wierzyć nie można... Ale dlaczegoż całą noc spać 
nie mogła i raniej wstać kazała — i ślady łez ma na oczach? Biedaczka! musi za cudze pokutować 
winy.

 

Monolog o białym dniu na tym się skończył — i zdaje się, że panna Adelajda mocno 

zachwianą została w swoim systemie na stronę siostrzynego — z powodu uwag, jakie nocą 
uczyniła.
 

Nazajutrz rano głębsze jeszcze mgły jesienne padły na równiny i lasy, zwiastując, że spoza 

nich dobędzie się jasne, blade słoneczko nasze około południa i, spojrzawszy tylko na upragnioną 
jego promieni ziemię, w czerwonych wyziewach zachodu się utopi.
 

Chłód był przejmujący, wilgotny... chwilami wiatr wionął po polach i suche łodygi traw i 

chwastów jakoś cmentarno szeleściały.
 

Jeszcze o mroku przeddziennym, przedłużonym tym mglistym powietrzem ciężkim około 

poczty i hotelu zawczasu krzątać się poczęto; pocztylioni chodzili z latarniami około powozów i 
Bzurski rad nierad po śnie ciężkim, szklanką ponczu wzmocnionym, przebudzić się musiał.
 

W sali bufetowej spał teraz twardo i spokojnie Pluta, jakby na najmiększym łożu, chociaż 

pod głową miał tylko twarde zawiniątko — za pokrycie surdut oszarpany i wytarty... Obok niego 
próżne butelki i nie dopalone papierosy świadczyły, że do późna czuwać musiał... nie wiedziano 
tylko, jak te ślady rozpusty pogodzić ze łzami i jękiem, które w sąsiednim pokoju słyszano...
 

toteż teoria gospodyni i jej towarzyszki mocno zachwianą została.

 

Paulinka, która się krzątać musiała około pokoju, i sama pani w negliżu zaglądająca do 

niego, spozierały prawie ze strachem na tego napastnika, który profanował kanapę przeznaczoną w 
nocy dla faworytów piesków jejmości.
 

Konstrukcja już jej nawet była się do tego nieco zastosowała i były dwa krągłe doły w 

prawo i lewo, na kształt kotlin zajęczych... w których Azor i Myszka spokojnie noc całą legiwały. 
Przywykłe do używania praw swoich psiaki, którym dano sienniczek niewygodny pod piecem w 
drugiej izbie, nie mogąc pojąć uzurpatora, przychodziły nocą kilka razy próbować, ażali im się nie 
uda przywłaszczyciela wyrugować. Jeden nawet śmielszy, czarny, mały, młody syn Azora, który 
między ojcem i matką sypiał w pośrodku, dwa razy wskakiwał na brzeżek kanapki, ale za każdym z 
tych najść silne uderzenie Pluty obalało go nazad na ziemię ze skomleniem i warczeniem, które 
serce czułej gospodyni rozdzierało.
 

— Nie — rzekła w końcu do siebie — człowiek, który tak sobie postępuje z psami, płakać 

nie mógł; musiał chorować na zęby!
 

Że co chwila spodziewano się omnibusu, który zwykł był przychodzić o świcie, a ranek 

chłodny obiecywał dobrą konsumpcją po źle przespanej nocy, zawczasu nastawiono samowary,, 
poczęto prażyć śmietankę, gotować cykorię z kawą, przysposabiać bułki i krajanki różne do wódek, 
a ruch był w domu ogromny. Niepodobna już było dłużej szanować snu intruza; i psy, i ludzie, 
ośmielając jedni drugich, poczynali dość głośno objawiać na nowo rozpoczęte życie.
 

Jakkolwiek sen miał twardy, musiał się przecie Pluta przebudzić, choć zrazu tylko klął pod 

nosem nie wstając. Ale Bzurski, stukając butami i ziewając jak stary pantofel, przyszedł na kawę, 
pocztylion jakiś wcisnął się ze sprawą do pani o pięciogroszówkę, Żydek świszcząc przyniósł 
bułki... skrzypiano drzwiami, pan Fryderyk obrócił się, przetarł oczy i podniósł na nogi.
 

— A niechże was wszyscy diabli porwą z waszą stołeczną, garwolińską gospodą — zawołał 

otwierając powieki i dzień zaczynając od wspomnienia niebezpiecznego patrona włóczęgów — 
wszakże to nocą psy... pchły i cała menażeria... a o świcie nowa zgraja... zasnąć nie dadzą 
podróżnemu. Słuchaj, dziewczyno! herbaty z rumem! a żywo!
 

— H a r b a t a jeszcze nie gotowa!

 

— To ją przygotowuj, a zaraz! Po cóż tu hałasujecie, kiedyście dotąd i kiepskiej waszej 

herbaty z wierzbowych liści zrobić nie mogli do tej pory. Mościa pani! — obrócił się do samej 
jejmości — dlaczego nie ma dotąd herbaty?
 

— Ale harbata zaraz będzie, to jest już gotowa! — wedle systemu swojego nigdy nie chcąc 

przyznać, aby czegoś nie dostawać mogło, odparła kwaśno, ruszając ramionami gospodyni.
 

Gdy się to dzieje, około powozów krzątają się też pocztylioni i jenerałowa, pierwsza 

przebudzona, wydała rozkazy do jak najrychlejszego wyjazdu. Bzurski, wypiwszy kawę i kieliszek 
wódki dla popchnienia jej, począł naglić pocztarzy, panna Adelajda własnoręcznie niektóre pudełka 
pakować raczyła. Sama pani zatopiona w modlitwie klęczała u relikwiarza.

 

Pijąc podaną herbatę z rumem, jakby coś sobie przypomniał Pluta, nagle wyszedł na ganek, 

koło jednego z powozów postrzegł Bzurskiego i gdy się ten oddalił, poszedł do pocztyliona, który 
pierwsze konie zaprzęgał.
 

— Do Warszawy? — spytał.

 

— Nie — z Warszawy do Lublina, dalej...

 

Dowiedziawszy się czego życzył, Pluta odszedł do swojej herbaty; ale zaraz po tym Bzurski 

się zbliżył i szepnął coś pocztylionowi. Powóz Smarując, zawrócono powoli ku Warszawie nazad, 
konie zaprzężono w momencie i jenerałowa, prześliznąwszy się przez kurytarzyk niepostrzeżona, 
odjechała, nim się Pluta opatrzył, na powrót ku stolicy, zmieniwszy nagle projekta.
 

Czy na to wpłynęło widzenie się z Plutą, czy rozmowa z panem Feliksem, czy nadzieja 

spotkania córki? — doprawdy powiedzieć nie umiem.
 

Włóczęga zajęty śniadaniem, tytuniem i jakimiś namysłami głębokimi wcale nie postrzegł 

się, gdy powóz ruszył, i zapewniony już o jego kierunku ani spojrzał, choć nawet turkot posłyszał, 
mniej go to obchodziło."
 

Dobrze sobie odpocząwszy i napasłszy się z obojętnością cynika, czekał już tylko na 

zręczność, która by go dalej ku Lublinowi, w ślad zapewne za jenerałowa, przenieść mogła, bo był 
pewien, że w tę pojechała stronę.
 

Spodziewał się łatwo znaleźć miejsce w omnibusie lub dyliżansie, a że próżnować nie lubił, 

nimby się co trafiło, począł rozpytywać tego i owego o mieszkańców,. o przejezdnych, pragnąc się 
rozerwać i zapomnieć może o trosce, która mu na sfałdowanym od wczoraj usiadła czole.
 

Ale w Garwolinie na dzień powszedni, kto się nie zadowalnia kurantami, rozmową 

historyczną z gospodynią o przeszłości i perspektywą rynku i miasteczka niekoniecznie 
malowniczą, niełatwo sobie wynajdzie towarzystwo.
 

Pluta widocznie się nudził i dawał o tym znać światu szerokim ziewaniem.

 

Ale pragnący kompanii prędzej później znaleźć ją musi — jest to już dowiedziony aksjomat; 

w ostatnim razie można prowadzić rozmowę ze słupem pocztowym, który wybornie słuchać umie i 
niczemu się nie sprzeciwia.
 

Była już godzina blisko dziewiąta, gdy ku gankowi oberży-hotelu, restauracji-cukierni 

zbliżyła się bryczka pocztowa wracająca od strony Warszawy, na której kontrabandą, za kieliszek 
wódki, biedny jakiś zabrał się podróżny.
 

Była to figura równie ciekawa i zagadkowa, jak Pluta; człeczek mocno przygarbiony od 

scjatyki, ale pomimo złamania, nie bez jakiejś pretensji niewczesnej i niewdzięcznej do elegancji, 
która dziwnie odbijała od nędzy i zabrukania. Miał na sobie brązowy surducik. z potrzebami 
kamelorowymi, jasnopopielatą resztę ubrania, chustkę na szyi karmazynową, wąsiki do góry i 
czapeczkę niegdyś pewnie kupioną u Purytza w Warszawie za oryginalną paryską.
 

Lat mógł mieć dobrze czterdzieści kilka, fizys czerwoną i pełną najfantastyczniej 

porozsiewanych brodawek i minę przy tym wielkiego serc zdobywcy.
 

Z pozoru całego nie można się było spodziewać, żeby ten nowo przybyły przydał się na co 

panu Plucie, ale w niedostatku i chleb suchy stanie za legominę.
 

Gdy zsiadłszy z bryczki biedak ów poszedł do bufetu razem z pocztylionem się uraczyć, 

Pluta za nim z wolna, rozglądając się, pociągnął, opatrując go na wszystkie strony i gdy garbaty 
elegant pozbył się towarzystwa, pan Fryderyk zbliżył się do niego bez ceremonii.
 

— Dzień dobry!

 

— Dobry dzień.

 

— Otóż się nam wypogadza?

 

— Istotnie, jak na jesień dzień prześliczny.

 

— Pan dobrodziej dokąd tak?

 

— Ja tak, ku Lublinowi.

 

— Pan czeka okazji?

 

— Istotnie.

 

— A i ja oczekuję zręczności.

 

Usiedli razem przy sobie na ławce w ganku.

 

— Przyznam się panu — rzekł Pluta do towarzysza, który nie zdawał się bardzo do 

rozmowy pochopny — w Garwolinie czekać na dyliżans diable nudno.
 

— A! diable!

 

— Pan dobrodziej nie rozerwałby się w bilard?

 

— Nie, w bilard nie grywam od niejakiego czasu.

 

— To może by w co innego?

 

— Co innego? A w cóż my to innego grać możemy? — zapytał jegomość w chustce 

czerwonej.
 

— No! a w karty? — spytał Fryderyk.

 

— Tak! no! nie byłbym od tego — ale znowu, przepraszam pana, jestem w podróży i nie tak 

bardzo z zapasem.
 

— To nic nie szkodzi — odparł śmiejąc się Pluta — zawsze coś tam jest.

 

— Goś, ale z powodu zapomnienia — dodał nieznajomy — gdyż jestem bardzo 

roztargniony, ledwie para złotych.
 

— Proszę się nie ceremoniować, będziemy grali dla przepędzenia czasu po groszu — rzekł 

Fryderyk.
 

Spojrzeli na siebie, obu zaiskrzyły się oczy, poznali w sobie graczy namiętnych, Pluta miał 

sporo grosza, ale nie wahał się rozpocząć gry, choć nie mógł wygrać więcej nad wytartą 
dwuzłotówkę — taka jest siła namiętności. I dobył zaraz z kieszeni bocznej zawinięte w papier parę 
talii kart trochę używanych, które z wolna, poglądając na towarzysza, rozkopertowywać zaczął i 
przerabiać.
 

Jegomość w czerwonej chustce przypatrywał się bacznie, nie okazując jednak tego wcale, 

spod oka.
 

— W co będziemy grali?

 

— W co pan chcesz...

 

— Ano! gdyby w prostego... patriarchalnego sztosika?

 

— Sztosika? No? no? ale pokaż no mi asińdziej wprzód karty — rzekł wyciągając ręką 

podróżny — bo to się różnie zdarza, zwłaszcza w drodze — karty używane, a choć po groszu 
gramy, ale czasem grosz stoi za dukata.
 

Fryderyk niechętnie, z uśmiechem znaczącym, podał mu talią, którą ten zaczął żywo, 

bacznie i znać umiejętnie rozglądać, bo w połowie tego zajęcia Pluta wyrwał mu talią i schował, 
śmiejąc się, do kieszeni.
 

— E! nie mamy co grać! Nie ma satysfakcji — rzekł. — Waćpan znasz rzecz.

 

Nieznajomy powoli podniósł głowę i głupowate wejrzenie wlepił poważnie w towarzysza 

trzęsąc głową.
 

— Widzisz waćpan! Ano! znam! Nie ma słowa! Ale gdybym był udał, że nic nie rozumiem, 

to bym na pewniaka zgrał jak należy.
 

Pluta ruszył ramionami.

 

— Dajmy pokój.

 

Popatrzyli w oczy jeden drugiemu.

 

— Oczewista rzecz, że karty znaczone — rzekł sentencjonalnie nieznajomy, bez żadnego 

gniewu — a jeszcze powiem panu, że po staroświecku znaczone, lada kto złapie — to już i uliczniki 
znają... i ślepy zobaczy, i bezręki namaca... szydłem kłute — czy co?
 

Pluta spoglądał nań i śmiał się po cichu wcale nie zmieszany.

 

— Już dziś tak porządni ludzie nie robią — dodał drugi serio... — Stara szkoła — głupia 

rzecz, można biedy napytać... Są inne sposoby.
 

Fryderyk szydersko uchylił kapelusza.

 

— Widzisz waćpan — rzekł powoli — mnie nie o wygranę chodzi...

 

— A o cóż?

 

— Ja lubię z głupców żartować, pasją mam do mo- ralności! Jak tylko widzę dudka, nie 

mogę wytrzymać, żebym mu nie dał nauki. Ale wolno spytać z kim mam honor?...
 

— Mateusz Kirkuć! do usług — odparł jegomość w chustce czerwonej.

 

— Kirkuć? Czekajże pan? Kirkuć? Coś mi się plącze po głowie! Nazwisko znane. Kirkuć! 

Co to jest? Kirkuciowa? A! a! gdzież u licha znałem jakąś Kirkuciównę?
 

— E, e — rozśmiał się Mateusz — spytaj mnie o nią, ja wiem!

 

— A, jestem w domu! — klaszcząc w dłonie dodał Pluta. — Wszakże to Julka, która się 

przezwała później Malińską, była Kirkuciówna.
 

— Julia! zapewne, bo to moja rodzona siostra, a dziś pani jenerałowa.

 

— Jak to? Jenerałowa? Siostra waćpana? Rodzona siostra?

 

— Z jednego ojca i matki.

 

— A bardzo mi przyjemnie go poznać — krzyknął powstając Pluta i podając obie ręce panu 

Kirkuciowi — mam honor przedstawić się, Fryderyk Pluta, zwany przez niektórych niewłaściwie 
kapitanem Plutą, chociaż nigdy w życiu nie służyłem dalej chorążego, ale mnie tak przez 
grzeczność powoli awansowano póki miałem pieniądze i starczyło grosza tylko do rangi kapitana; 
gdybym je miał dłużej, byłbym pewnie się już kolacjami i śniadaniami jenerała dorobił, ale żem się 
zgrał i zgolał, stanęło na kapitanie. Swojego czasu miałem szczęście z bliska być znajomy siostrze 
waćpana dobrodzieja.
 

— Jak to? Miałbym szczęście widzieć w jego osobie sławnego kapitana Plutę? — 

podchwycił Kirkuć, wstając z uszanowaniem i zdejmując czapkę.
 

— Bardzo się cieszę, że imię moje, niegdyś dosyć znane uczciwym ludziom — odparł 

Fryderyk — obiło się o jego uszy, chociaż mi żal, że mnie poznajesz pan dopiero, gdy już ze mnie 
zostały tylko skóra, kości i stara reputacja przechodzona do dziur jak buty.
 

— Reputacja cała! mościdzieju! — przerwał grzecznie Kirkuć — to starczy za wszystko.

 

Podali sobie ręce gorąco i serdecznie. — A! to więc pan jesteś rodzonym bratem 

jenerałowej? — począł Pluta na nowo.
 

— Co się zowie — rzekł drugi — tylko, powiem panu, liczyłem się u niej za brata, dopóki 

ona stała w tym rzędzie co i ja; teraz w delikatnych zostajemy stosunkach, nie bardzo się do mnie 
przyznaje, ona pani, ja chudy pachołek. Cóż robić?
 

— A wieszże waćpan, że ta kochana Julka ledwie parę godzin temu jak stąd odjechała?

 

— Wiem, spotkałem ją na drodze — do Warszawy.

 

— Chyba do Lublina?

 

— Nie! do Warszawy — poznałem po Bzurskim kamerdynerze, bo to mój przyjaciel — 

stary znajomy, dobry człowiek, tylko trochę arystokrata.
 

— Ale do Lublina!

 

— Waćpan się mylisz, do Warszawy — ja stamtąd jadę.

 

— Przeciwnie — z Warszawy, ja stamtąd jadę.

 

— Przeciwnie — z Warszawy przecież przybyła.

 

— Jechała z Warszawy?

 

— Tak jest.

 

— Ano to powróciła do Warszawy.

 

— Co u kaduka? Przybyła tylko, żeby mieć przyjemność przenocować w Garwolinie?

 

— I mnie to dziwi!

 

— No! no!

 

— Hm! hm!

 

— A mnie to już nie dziwi — zawołał Pluta — myślała pewnie, że mnie oszuka i dała susa 

jak zając przed chartem. Ale co to jest palec opatrzności! Widocznie palec. Spotykam waćpana 
dobrodzieja i zdrada się odkrywa — teraz, z większym jeszcze zapałem, rzucam się w ślady 
zdrajczyni!
 

— Ale cóż to tam jest czy było między państwem? — uśmiechając się zapytał Kirkuć — to 

już dziś stara baba...
 

— Dziś, ale co było, to było! — odparł Pluta... — Waćpan wiesz, serdeczne stosunki nie 

zrywają się nigdy, choćby je nawet rozerwały losy i przeciwności.
 

— A! panie, któż lepiej nade mnie wie, co są serdeczne stosunki! Ja całe życie się kochałem 

i kocham — zawołał brat jenerałowej, uderzając się w piersi — przyznam się panu po 

przyjacielsku, że serce mam — niech je diabli wezmą. Ale mówmy szczerze.
 

— Najchętniej, mówmy jak najszczerzej, a nawet obszernie, bo jenerałowa, mocno mnie 

obchodzi, jak to mu zaraz wytłumaczę: kochaliśmy się dawniej.
 

— Domyśliłem się tego zaraz — rzekł Kirkuć — tylko czy oboje?

 

— Ha no! trudno zaręczyć, jedno to pewna — to jest ja...

 

— I musiała zdradzić waćpana?

 

— Naturalnie...

 

— I chcesz się mścić?

 

— Ja! A pfe! Za kogóż mnie masz waćpan. Na kobiecie! Nigdy w życiu! Ale pragnę ją 

zwrócić na drogę moralności i dać jej małą naukę bezpłatną, nawet moim. kosztem, jeśli się będzie 
potrzeba — bo teraz, że w pierze obrosła, zapomina pokory chrześcijańskiej i wypiera się 
pochodzenia i stosunków, to nieładnie — przecież wszyscy pulvis sumus.
 

Nagle zatrzymał się Pluta.

 

— Waćpan, że jesteś brat jej rodzony — i masz pewne nawet silniejsze od moich prawa 

krwi — mógłbyś także skutecznie się do tego dzieła przyczynić.
 

— Ja — spytał Kirkuć — o! nie! zaczepić jej się boję! To baba kuta i stosunkowa, kto wie, 

co by mogła zrobić ze mną... Gotowa do turmy mnie posadzić — za nic nie ręczę.
 

— No! ale gdybyśmy się do niej wzięli we dwóch! Waćpan pod moją protekcją? — spytał 

Pluta.
 

— Tak! zapewne, co dwóch to nie jeden, a wszakże i tak z nią niełatwo.

 

— Powiem waćpanu, że chociaż była chwila, żeśmy z nią w ścisłych zostawali stosunkach 

— dodał Pluta — ale nawet jej historii dobrze tak nie wiem — a ona mi potrzebna. Waćpan musisz 
być lepiej uwiadomiony?
 

— Ja? — odparł Kirkuć — no tak, gdzieniegdzie coś tam się wie, ale waćpan, co musiałeś 

kobiety praktykować — dodał ze śmieszną powagą brat jenerałowej — powiedz mi, czy kto z nas 
pochwalić się może i powiedzieć, że zna życie którejkolwiek z nich? Ha? Waćpan odwróciłeś się na 
pięć minut, a ta już coś zmalowała! I cicho!, i Bogu duszę winna, i nic waćpan nie wiesz, aż kiedyś 
tam w dziesięć lat, patrz! oho! odezwało się — a waćpan jak tabaka w rogu — ani wiesz.
 

— To bywa! — zawołał Pulta — jednakże waćpan o jej życiu trochę jesteś uwiadomiony?

 

— Trochę...

 

— To dla mnie ciekawa historia ze względu na tę pasją, jaką mam do moralności — odparł 

Fryderyk... — Hę! czy nie napilibyśmy się czego?
 

— Napić się? i owszem, nie jestem od tego, ale wybór rzecz trudna — co wypić?

 

— No! najpierw wódki, rozumie się — zawołał Fryderyk — to jest moje principium, 

zasada, od której nigdy nie odstępuję, za którą walczyć jestem gotowy; dalej idzie zakąska, 
następnie już zależy to od gustu, humoru, usposobienia żołądka, głowy, towarzystwa i okoliczności 
kieszonkowych.
 

— Masz waćpan racją — ale te okoliczności — właśnie — bo ja — z powodu jedynie 

roztargnienia zapomniawszy pugilaresu z kapitałami mymi jestem dosyć nie przygotowany — 
zaczął rumieniąc się Kirkuć.
 

— To nic, za to mnie nieprzewidziane okoliczności dopisały w tej chwili i mogę mu służyć 

— a więc proszę na śniadanko, a potem spodziewam się coś dowiedzieć z tej ciekawej historii 
siostry waćpana dobrodzieja.
 

— Tyle, ile ja tam wiem — rzekł wzdychając Kirkuć.

 

— Ktoż wie — dorzucił po namyśle Fryderyk — waćpan jako brat, ja jako przyjaciel serca 

jenerałowej, choć obu nas podobno odpycha niewdzięczna istota, moglibyśmy, połączywszy 
usiłowania nasze i uczyniwszy zaczepno-odporne przymierze, wpływem tym wprowadzić ją na 
drogę moralności — i uczciwości, żeby się nie zapierała familii i przyjaciół i tak do góry nie 
zadzierała nosa, kiedy go Pan Bóg na dół stworzył.
 

— E! czekaj no pan— przerwał Kirkuć — od czasu do czasu coś mi tam kapnie od niej, ja 

znowu nie mogę się narażać bardzo, bobym stracił sukurs, który w razie ostatecznym jest dla mnie 
bardzo ważny.

 

— Pojmuję doskonale obiekcją — rzekł Pluta poważnie — uwaga słuszna, naturalna i z 

praw krwi tłumacząca się dostatecznie. Ale cóż przeszkadza, żebyśmy prowadząc ją na drogę 
moralności ścieżką umartwień i pokuty zaprowadzili też do biurka, z którego by coś dla waćpana 
zaliczyć mogła? Hę?
 

Alegoria zbyt była wysmażona, aby ją Kirkuć pojął od razu, jakoś mu się to wydało nie ze 

wszystkim jasne, pokiwał głową wątpliwie.
 

— Albo waćpan chcesz dawne stosunki odnowić z jenerałową — rzekł — co się tłumaczy 

afektem, ale go nie pojmuję względem starej baby, albo — dodał — waćpan chcesz jej dogryźć 
tylko, ale za cóż ja mam służyć tu?
 

— Za kozła ofiarnego? — przerwał Pluta — uchowaj

 

Boże; ani jedno, ani drugie stosunków odnawiać nie myślę, bo mi już kobiety obrzydły od 

czasu, jakem ja zbrzydł, a mścić się nie myślę, bo to głupia rzecz, ale tak trochę sobie pokpić ze 
szczęścia ludzkiego i splendorów — to dla mnie wysoka satysfakcja. A nic łatwiejszego dla nas 
obu, jak te dwie pieczenie upiec przy jednym ogniu.
 

— No, ależ jak? — zapytał Kirkuć niedowierzająco...— Jak... słuchaj... — szepnął kapitan 

— zostaw mi sposoby, a bądź pewien, że dla ciebie babę pociągnę należycie i zmuszę, by ci 
naznaczyła przyzwoite stałe utrzymanie. Słowo — mówię ci, słowo honoru...
 

Twarz Kirkucia rozjaśniła się, nagle rzucił się w objęcia Pluty i uścisnął go z zapałem.

 

— Kapitanie — zawołał — albo jeśli chcesz — majorze...

 

— Tytułuj mnie pułkownikiem, zwłaszcza przy bufecie, to nic nie szkodzi.

 

— Pułkowniku! Jenerale.

 

— To zanadto!

 

— Pułkowniku! — powtórzył Kirkuć — jesteś człowiek jenialny, mówię ci to z głębi serca, 

mógłbyś był proch wynaleźć, gdyby go wprzódy nie zinwentowano... Takich mi ludzi dawajcie! 
Oto człowiek! oto antyk! Co za pomysły! Ręka twoja! ręka...
 

Pluta majestatycznie przyjął z góry te objawy rozczulenia i uwielbień, jak hołd należny 

zasłudze, uścisnęli się raz jeszcze idąc do bufetu, gdzie zaraz Pluta się rozporządził dysponując 
zamaszysto śniadanie. Ale że koszta jego przechodziły prawdopodobnie resursa tej kieszeni, którą 
wczoraj podtrzymał Narębski tak szlachetną ofiarą wódki i piwa — gospodyni, pełna pamięci i 
przenikliwości osoba, okazała dziś niejakie wahanie się i milczącą niepewność.
 

Miała dystrakcję, gdy kapitan przemawiał, udawała niezmiernie zajętą — patrzała czegoś 

pod stolik i poczęła groźną z Azorem rozprawę o kość przyniesioną z podwórza.
 

Doświadczony w traktierniach i znający się na minach pań bufetowych Pluta dorozumiał 

się, skąd pochodziło roztargnienie, i choć nie okazał po sobie, że oburzające go podejrzenie 
niewypłatności i potrzeby przymusowego kredytu nań padło, wyjął trzyrublowy papierek i milcząc 
położył go na bufecie jako silny dokument przeciwko potwarczym domysłom.
 

W osobnym tedy obok pokoiku podano owe śniadanie złożone z wódki, chleba, piwa, sera, 

śledzia i ostatecznie bifsztykiem nazwanego mięsa, które do tego angielskiego honoru żadnego 
prawa nie miało.
 

Paulinka żywo się zajęła podaniem. Wódka rozjaśniła umysły i pan Mateusz Kirkuć, dawszy 

dowody niepospolitej jeszcze siły rąk i zębów w walce z mięsiwem rozpaczliwie mu się broniącym, 
po piwie, gdy dwugroszowe dobre cygaro zapalił, w ten sposób opowiadać rozpoczął wspomnienia 
swej młodości i dzieje rodziny.
 

— Trzeba ci wiedzieć, kochany kapitanie, albo lepiej pułkowniku...

 

— Lepiej pułkowniku, niech ta baba z bufetu słyszy — szepnął Pluta.

 

— A więc, kochany pułkowniku — głośniej odkrząknąwszy zaczął na nowo Kirkuć — i 

kochany przyjacielu, jeśli się tak mianować mi pozwolisz... — miał trochę wyszukaną mowę pan 
Kirkuć, co, jak wiadomo, nie mogło skądinąd pochodzić, tylko z tego, że więcej trzech klas nie znał 
— trzeba ci wiedzieć, że my tam znowu z żadnej tak dalece wielkiej familii nie pochodziemy. 
Ojciec mój był rzeźnikiem, dziad podobno także — już później nieco tytułował się kupcem mięsa, a 
jatkę nazywano, przypominam sobie, „instytucją mię- sną" — ale niedługo, bo ludzie tego jakoś nie 
zrozumieli — i ja także.

 

— Otóż ja ci powiem — przerwał Pluta — że owszem, to się bardzo łatwo pojmuje — dziś 

wszystko się pragnie uszlachetnić — szewc zowie się artystą obuwia... krawiec mówi ci o 
moralnym znaczeniu swych płodów, traktiernia zowie się „akademią gastronomiczną", czemuż by 
jatka nie miała się nazywać „instytutem mięsnym"? Rzecz słuszna, logiczna i pięknie brzmiąca, 
byle by śmierdzącego mięsa nie sprzedawać drogo. Uznam nawet, że rzeźnicy użytecznie służą 
krajowi, karmiąc jego synów zdrową wołowiną... nie mówi się o garwolińskiej. Kończ waćpan! — 
dodał Pluta.
 

— No to mniejsza o to... — odparł Kirkuć — ale pewna rzecz, że ta ambicja... zgubiła 

mojego ojca... nic, tylko ambicja! Już przekonałem się, że ona do niczego dobrego nie doprowadzi.
 

— Pozwól, żebym ci jeszcze raz przerwał — wcisnął Pluta wzdychając... — jest francuskie 

przysłowie... o, waćpan rozumiesz po francusku?
 

— Nie... tylko monsieur i pardon.

 

— To dosyć, ale ci lepiej powiem po polsku... że w domu powieszonego nie wspomina się o 

stryczku...
 

— Co to ma znaczyć? — naiwnie spytał Kirkuć.

 

— To znaczy — rzekł Pluta — że i ja, niestety, chorowałem na ambicją tak, że mi ta 

choroba aż w kieszeni i na piętach porobiła dziury — dajmy pokój! Piękna to rzecz ambicja... tylko 
tak jak pieprzu, nie trzeba jej zanadto używać, bo pali.
 

— O mój Boże! co to za jenialny człowiek z ciebie, pułkowniku.

 

— Jeniusz zapoznany, ale mów dalej, mów dalej — dokończył Fryderyk.

 

— Otóż na polędwicach i flakach uciułało się takiego grosza — mówił pan Mateusz — że 

nieboszczyk i ka- mienicę kupił, i jeszcze mu się wcale piękne kapitały pozostały... ale zrazu mu 
przyszło do głowy jatkę nazwać instytucją... potem i to już nie wydawało się pięknie i doszedł do 
przekonania, że to, co grosz dało, było jakimś nieprzyzwoitym rzemiosłem. Więc powoli porzucił 
topór i jatkę, obmył ręce i dalej grać obywatela.
 

Zrzucił w kąt kapotę szaraczkową i pas, i czapkę siwą z barana, a wdział kapelusz i surdut i 

z nimi, mości panie... pretensje już choćby do burmistrzostwa. A nie każdy, co grosz zbierze, umie 
nim rozporządzić. I tak plasł raptem stary Kirkuć, że gdyby to nie był mój ojciec, to bym mu dziś 
jeszcze coś nieprzyjemnego powiedział. Zostaliśmy się ja i Julusia, i trzeci brat Kacper, o którym 
już nie wspominam...
 

— Ho! a dlaczegoż...

 

Kirkuć był mocno zafrasowany.

 

— No, cóż się z nim stało?

 

— Nieprzyzwoicie sobie postąpił...

 

— Co? uchowaj Boże... dostał się do prochowni?

 

— Ale nie! bardzo uczciwy człowiek...

 

— Więc cóż mu się stało?

 

— E! nie warto o tym wspominać.

 

— Ale przecież...?

 

— Dla całej familii zakała...

 

— Nie powiem nikomu...

 

— Pod pozorem żeby ręki nie wyciągać i tam dla jakichś dziwnych przywidzeń, zamiast iść 

drogą szlachetniejszą i starać się utrzymać honor familii... po prostu dla chleba... ale to nigdy 
żadnego uczucia wznioślejszego nie było w tym człowieku...
 

— No! i cóż popełnił?

 

— Został szewcem! — cichuteńko odezwał się zarumieniony Kirkuć.

 

Kapitan rozśmiał się w całe gardło, popatrzał na in- terlokutora długo, wypił szklankę piwa i 

milcząc podparł się na łokciu.
 

— Jużciż pozwolisz — mówił dalej pan Mateusz... — że kiedy ja mogłem taki obejść się 

bez żadnego rzemiosła nieszlachetnego, to i on też potrafiłby był sobie dać radę między ludźmi. Ale 
nie mówmy już o tym, bo to dla mnie rzecz bolesna...
 

Pluta nie zrobił żadnej uwagi nad nielogicznością wniosków towarzysza, gdyż 

doświadczenie nauczyło go i przekonało, że ten pozorny brak logiki spotyka się codziennie... a w 
sercu ludzkim jest rzeczą najnaturalniej-szą. Po trosze wszyscyśmy tacy.
 

— Zostaliśmy się tedy na bruku, na łasce ludzi, z prawem patrzania tylko na kamienicę, 

którą nasz ojciec posiadał, i wzdychania do tych pieniędzy, które stracił... — dodał Kirkuć, łącząc   
westchnienie ze słowy. — Ale miłosiernych ludzi w tej poczciwej Warszawie nie zabraknie nigdy 
— rozebrali nas pomiędzy siebie. Co do Julusi, zaraz powiem, co się z nią stało... co do mnie, 
poczciwy mieszczanin jeden zaprowadził mnie do siebie; odziewał, karmił i nawet do szkół 
oddawał, w trzech klasach mnie utrzymując, dopóki nie zaszły okoliczności.
 

— Miałem — dodał Kirkuć, ponawiając głębokie westchnienie — miałem jeniusz wielki, 

chociażem się nic nie nauczył; nawet, nie bez racji wielu dowodzili mi, że jeniusz się tym 
okazywał, iż pasjami lubiłem latać i próżnować... Byłem młody, trochę urwisowaty... zwyczajnie 
krew grała... Spotwarzyli mnie wrogowie przed moim dobrodziejem w rzeczy nadłamanego zamku 
u szkatułki i jakicheś tam kilkunastu złotych, które nie wiem, gdzie się podziały... wypędził mnie 
tedy z domu najniesłuszniej... gdyż tytułem pożyczki wziąłem, przyznaję, złotych ośm, a 
prosekwowano mnie o dwanaście.
 

Dalej życie moje nieciekawe, różnego się jadło chleba, jak to zwyczajnie na świecie, gdy 

kto szlachetniejszej natury do grubej pracy nie jest stworzony. Może lepiej powiemy o Juhasi?
 

— Mówmy i o Julusi — przerwał kapitan — chociaż i własna pańska biografia mogłaby być 

wielce nauczającą...
 

— O! że nauczającą — to bez wątpienia — wzdychając raz jeszcze zawołał Kirkuć — ale to 

tam mniejsza, jakoś niektóre rzeczy boli powtarzać... Świat i ludzie!
 

—To wiadomo — dokończył Pluta — niegodziwcy! My zawsze niewinni, ale świat i 

ludzie... powywieszać!
 

— Potruć i pozabijać! — rzekł Kirkuć, zapalając się. — Nigdy człowiek szlachetniejszych 

uczuć...
 

— Mój Kirkuć — przerwał Pluta — jak ci przyjdzie ochota narzekać, to się dla mnie nie 

fatyguj... takie rzeczy ja umiem ekstra dobrze na pamięć! Tylko zacznij i dołóż et cetera... a ja sobie 
dokończę wolnym czasem.
 

— Jak chcesz... teraz wracam do Julusi.

 

— Wróćmy do tej ślicznej Julusi.

 

— Jeżeli ją waćpan znałeś, kiedy była młodą, to wiesz, jak monstrualnie była piękna! A to 

od dziecka — tylko coraz inaczej i coraz bardziej robiła się zachwycającą, tak że ludzie patrząc 
słupieli. Ja od razu wiedziałem i mówiłem, że byle chciała, zrobi karierę, bo i sprytu jej wrodzonego 
nie brakowało. Jakaś pani... jeśli się nie mylę... stara... ale tak... Narębska... upodobawszy ją sobie, 
wzięła na wieś dla wychowania. Myślałem sobie: bardzo dobrze — dostanie się na wieś do dworu, 
to już będzie szlachcianką... pójdzie za szlachcica... z fortuną i rzecz skończona. Ja będę miał chleb 
i sól. Ale inaczej się to skończyło.
 

Narębska ta, okazuje się, była herod baba — niegodziwa kobieta — wdowa po obywatelu 

bardzo ma- jętnym, kobieta z głową, rezolutna, władała majątkiem i synem jedynakiem żelazną 
ręką. U niej tedy wychowywała się Julusia jak w klasztorze, a nie ma nic niebezpieczniejszego nad 
taki rygor... człowiekowi zaraz nie wiedzieć jakie myśli przychodzą do głowy, gdy mu i myśleć nie 
wolno... Wyrosła Julka na cudo! A że to tam widać krew była nie woda, powąchali się jakoś z 
synem pani Narębskiej i zebrało się im na potajemne amory. Ten taki, słyszę, serio, tak się w niej 
rozkochał szalenie, że się aż choćby żenić zamyślał... ale gdy się to jakoś odkryło, że za daleko z 
sobą zaszli... Kirkuć chrząknął.
 

— Bo tak, słyszę, daleko — dodał — że bodaj czy tam Pan Bóg co nie dał...

 

— Ja wiem — rzekł Pluta — i najdokładniej wiem — bo niezadługo i moja następuje 

historia.
 

— Jak to? Tak prędko? — zapytał zdziwiony pan Mateusz. — Waćpan już wiesz to — no to 

może ja nie wiem.
 

— Bardzo być może, posłuchajże mnie z kolei — dorzucił Pluta — i odwilż sobie gardło 

tymczasem. Narębska, herod-baba, dowiedziawszy się, wpadła w furią, Julusię wyforowano z domu 

— dziecko gdzieś zesłano, a synowi bodaj czy macierzyńskiej na dywanie nie dano admonicji. 
Narębska miała ten system, że biła — nie pochwalam tego, ale kiedy do dziś dnia praktykuje się to 
w wojsku angielskim, czemuż by w szlacheckim polskim dworze w ekstraordynaryjnych 
okolicznościach ten środek nie miał być użyty? He?... — spytał kapitan...
 

— Ja nie wiem — rzekł Kirkuć — bić, jak sobie chce, nie jestem tak dalece od tego, ale być 

bitym, głupia rzecz.
 

— A o tym się nie mówi — zawołał Pluta — to do niczego nie prowadzi prócz do sińców.

 

— I do złości — dodał Kirkuć. — Ale cóż dalej?

 

— Julusia prawie boso i niezmiernie skromnie odziana dostała się wówczas do Warszawy 

bez żadnego sposobu do życia — zapłakana, zdesperowana poszła zrazu z biedy do jakiegoś 
magazynu. Właśnie ją w tym opłakanym stanie poznałem, gdy z pracy rąk żyła.
 

Kirkuć czuł się upokorzony tą wiadomością, ale milczał — zapił ją piwem.

 

— Jeszcze się to wówczas żyło i co się zowie dom trzymało w Warszawie — mówił 

kapitan. — A! lepsze to były czasy — ludzie w karty grali, poczciwych birbantów na bruku było 
jak maku — dziś, licho wie co! I do tego pasja przeszła! Świat popsuty! Żadnej w nim pasji, żadnej, 
co się nazywa — chodzą biedzi jak ćmy po świecie, a patrząc na nich aż spać się chce i poziewać. 
— Przypadkiem tedy raz idąc około tego magazynu — patrzę w okno, a miałem taki zwyczaj, że 
gdzie były kobiety, zawszem w okna zaglądał. Nigdy nie można wiedzieć, co człowiek zobaczy! — 
Patrzę, a! szalenie śliczna dzieweczka, krew z mlekiem — czarnobrewa, oczy szafirowe — kształty 
medycejskie.
 

— Medycejskie? — pochwycił Kirkuć — cóż to jest?

 

— To — tak— figura — długo by tłumaczyć — odparł kapitan.

 

— Mniejsza o to.

 

— Świeża była jak jabłuszko — mówił dalej Fryderyk — bo miała to zawsze do siebie ta 

osobliwsza istota, że choć się najmocniej wypłakała, zgryzła, nigdy nie traciła świeżości. Spływało 
to po niej jak po kamieniu, taki miała temperament nieoszacowany.
 

Zobaczywszy ją, wstąpiłem do magazynu umyślnie kupić coś niepotrzebnego, aby się jej 

lepiej przypatrzeć. Podobała mi się szalenie, ale zrazu ani było do niej przystąpić! Widząc ją, że to 
się tam zwala w ciężkiej pracy albo gdzie wyjdzie za jakiego rzemieślnika, począłem używać 
wszelkich środków, aby ją do siebie ściągnąć. Prawdę powiedziawszy, trzewików wówczas 
porządnych nie miała, ani też wielkiej ochoty zarabiania na nie pracą — bo była bardzo delikatna. Z 
pomocą usłużnej jednej poczciwej bardzo kobiety udało mi się przekonać ją nareszcie, że niewiele 
zyska upierając się przy swoim magazynie i powoli, powoli... dostała się do mnie. Wyporządziłem 
jej apartamencik co się zowie, obok mojego mieszkania i mogę powiedzieć, żem kilka miesięcy 
spędził z nią dosyć szczęśliwie. Ale zaledwie ustały wiekuiste żale po Narębskim i wspomnienie tej 
głupiej z nim miłości, ledwie się to odżywiło i w pierze porosło, postrzegłem, że długo z nią nie 
wytrwam, opanowała ją jakaś ambicja.
 

— A już to ambicją to my mamy wszyscy wrodzoną — dodał Kirkuć — tylko że się nam 

nie udaje dopiąć celu z wyjątkiem tego brata, o którym mówić nie lubię; ten bez ambicji żadnej, ona 
wprawdzie wyszła na porządną niby kobietę i w dodatku na jenerałową, ale co ją to kosztowało?
 

— Nie wiem, czy pomiędzy mną a jenerałem było tam jakie intermedium — kończył Pluta 

— czy nie, rzecz niedocieczona. Pomieszkawszy u mnie, coraz kwaśniejsza, coraz bardziej 
nieukontentowana znikła mi jak kamfora... mylę się, kamfora nie zostawia śladu, a ona po sobie 
rzuciła pod łóżkiem najstarszą parę trzewików.
 

Przyznaję się, że bardzo mi to było nieprzyjemnie, bo jakkolwiek bądź i mało piękniejszych 

kobiet znaleźć można nawet w Warszawie, gdzie rojami chodzą, i dużo mnie do licha kosztowała, i 
byłem się tak przywiązał, że o mało dla niej nie pomyślałem zostać porządnym człowiekiem; 
powiadam ci Kirkuć, napadły na mnie takie paroksyzmy cnoty, żem myślał o wiejskim zaciszu, 
pracy, ustatkowaniu. Sądziłem, że się przywiąże do mnie, ale co dalej, to gorzej szło, charaktery się 
nasze nie zgadzały. Wtem drapnęła mi, żem się ani dopatrzył, to tylko wiem, że z oficerem. Czy ten 
oficer został jenerałem, co być może, bo i to się trafia, czy ów kochanek ustąpił przez uszanowanie 
przed wyższej rangi osobą, nie wiem.

 

— Mnie się zdaje, że ja to będę wiedział — rzekł Kirkuć. — Wiem, że tam było tylko 

dwóch wojskowych, co się jej losem zajmowali; oficer, który ją wykradł, i stary jenerał, co się z nią 
ożenił. Pierwszy postrzegł ją przejeżdżającą w Alejach i szalenie się w niej rozkochał. Człowiek był 
prosty, pełen wiary i nie umiejący się dla jakichś światowych względów powstrzymać. Miał być 
przystojny mężczyzna, młody jeszcze i, jak mówią, bardzo do Narębskiego podobny, w którym się 
ona kochała. Gdzie się oni porozumieli, nie wiem, dość że pojechała z nim, a w rok potem poszła za 
starego jenerała, który dla niej ze wszystkim oszalał. Oficer miał ten rozum, że pretensji o to nie 
rościł i usunął się szlachetnie, a ona także niegłupio zrobiła, że się gołego młokosa nie trzymała. 
Pan Bóg ją za to wynagrodził, bo śliczny po nim odziedziczyła majątek, chociaż mówią, że familia 
dotąd się procesuje o to, upatrując jakieś nieformalności w ślubnej metryce. Ale jenerałowa ma 
plecy!
 

— Ratuje się, jak może! — dodał Pluta — nic jej nie zrobią. Co do mnie, złego jej nie życzę 

i owszem, bylebym ją mógł na drogę moralności wprowadzić. Wszak dzieci nie ma? Sama jedna 
dziś na świecie, a od całego świata się odwraca, ażeby żyć z tymi, do których wcale nie była 
stworzona. Powiedzże mi szczerze, jednak nie zapomina ona o waćpanu?
 

— Rada by zapomnieć, tylko ja się nie daję — odezwał się Kirkuć wzdychając — i jak 

zacznę przez Bzurskiego, przez pannę służącą, różnymi instancjami szturmować, czasem się uda 
coś wycisnąć. I dać, da zresztą, choć niewiele w miarę moich potrzeb, ale żeby kiedy chciała 
poczciwie się rozmówić ze mną, gdzie tani! U drzwi stoję i zaraz mnie żegna, jakby moja 
przytomność, choć, chwała Bogu, wszędzie się znaleźć umiem, wstyd jej robiła. Już to sobie wbiła 
koniecznie w głowę, jak widać, żeby się wcisnąć w wyższe towarzystwo i zostać koniecznie 
uczciwą kobietą; a niech Bóg broni, żeby jej teraz przeszłość przypomnieć, choć to rzecz, której 
pozbyć się nie można. Zrobiła się ekstra pobożną, przeciwko czemu ja nic nie mam, kiedy jej z tym 
dobrze, ale po cóż kłamie i swoich się zapiera? Hm? Najczęściej teraz przesiaduje w Warszawie, a 
mnie znowu wypycha i wysyła, i rada by widzieć o sto mil. Kirkuć mówił to z widoczną 
przykrością przerywanymi wyrazy, zżymając się niekiedy i okazując uczucie wielkie, które 
zarówno sercu jak wódce i piwu przypisać było można. Pluta poglądał nań pytająco.
 

— Waćpan masz słuszność zupełną — rzekł — całe jej postępowanie potrzebuje 

sprostowania, a ja się tego podejmuję... Mam pasją do uczenia moralności takich ludzi, co nosa drą 
niepotrzebnie... Teraz nie nie pozostaje, tylko żebyś' waćpan przeszedł pod moją opiekę i słuchał 
rady, a zobaczysz, że tak pokieruję rzeczy, iż siostra ci musi więcej uczynić... niż dotąd. Będę 
twoim adwokatem... tylko nic bez mojego zezwolenia, ani kroku.
 

— A jak waćpan — przerwał Kirkuć — narazisz mi ją tak, że potem całkiem mi drzwi 

zamknie?
 

— Gdyby nawet zamknęła... na to jest wytrych dowcipu i obcęgi postrachu... — rzekł 

kapitan. — Z waćpana widzę bardzo prosty i niedoświadczony człowiek; nie widzisz tego, że 
kobieta, która się obawia skandalu, gotowa uczynić największą ofiarę, byle usta zamknąć, byle 
usunąć, co ją napawa nieustanną obawą... A! a! — zacierając ręce dodał Pluta... — co za komedia?! 
Nie dosyć mnie... com już dosyć strasznym widmem dla niej... jeszcze jej przywiozą szanownego 
Kirkucia! To wybornie! to doskonale! A tak się składa, jakby w tym szatan ogon umoczył!
 

Pan Mateusz westchnął popijając i spojrzał z ukosa na ożywioną fizjognomią swojego 

towarzysza, który wąsa rudego pokręcał.
 

— A! bodajże to dobrze było — rzekł — ale ja nie śmiem się już spodziewać, bo mi się 

dziwnie nie szczęści...
 

— Czymże się waćpan zwykle zajmujesz? — spytał kapitan.

 

— Ja... teraz nie mogę powiedzieć nawet, żebym miał jaki regularny kawałek chleba — 

westchnął Kirkuć... — ot tak... szukam zajęcia... chwytałem się różnych, ale nic mi nie idzie... Tu i 
owdzie człowiek ma przyjaciół po świecie, przylgnie do którego, pożyje... W karty też gram 
nieźle... i wygrywam nieraz po jarmarkach, ale choć jaki grosz kapnie, nie potrzyma się... i często 
jeszcze przez niesprawiedliwość ludzką i oszczerstwo się cierpi, choć zawsze gram uczciwie...
 

— Nie masz więc żadnego stałego zajęcia... nie pozostaje ci, tylko przywiązać się do mnie... 

a możesz być spokojnym.

 

Pan Mateusz się skłonił, westchnął, ale po chwili dodał nieśmiało:

 

— Ale proszęż pana pułkownika, chociaż bardzo mi jest droga jego protekcja... człowiek 

czasem przy najlepszych chęciach...
 

Tu się zająknął, Pluta nań spojrzał.

 

— Kochany Kirkuć — rzekł — ze mną po żołniersku, potrzeba zawsze otwarcie i jasno; ja 

rozumiem, co chciałeś, a czego przez wrodzoną delikatność nie śmiesz mi powiedzieć... Chodzi o 
to, że ci się zda, iż człowiek, który sam sobie nie bardzo umiał dać rady, nie potrafi pomóc 
skutecznie drugiemu? Prawda? Widzisz mnie w ubraniu pełnym prostoty i zaniedbania, ale nie sądź 
mnie z tego! To po prostu fantazja! Trafia się ze mną różnie, wszakże nigdy z głodu nie mrę...
 

I dobył z zanadrza garść asygnat, które na stoliku rozsypał.

 

— Widzisz — dodał — chodzę w butach niezupełnie świeżych, ale mógłbym ich sobie 

sprawie par dziesięć... Wprost tylko fantazja... Czasem mi przyjdzie ochota do zbytków... to znowu 
zabrukać się pragnę i czynię maleńkim umyślnie, niech więc pozory te nie ustraszają ciebie. Wiary i 
ufności we mnie! Wiary! wiary! — dorzucił z patetycznością — a wszystko będzie dobrze...
 

Kirkuć przekonany, zbałamucony, przejęty uszanowaniem na widok pieniędzy, skłonił 

głowę i zamilkł... łza czułości zakręciła mu się w oku.

 

— Pójdę — rzekł — za tobą, choćby na koniec świata... Oto ręka moja, czyń ze mną, co 

chcesz... prawdę rzekłszy, nigdy sam sobie nie poradziłem dobrze... zawsze ludziom się dałem 
wodzić i zawiedziony zostałem okrutnie.
 

Tu zaszlochał i otarł łzy rękawem. Pluta spoglądał nań z politowaniem szyderskim.

 

— Nieoszacowany talent — odezwał się — umiesz, widzę, płakać, a w twoim położeniu to 

rzecz droga i pożyteczna... Na ten raz możesz się nie ekspensować, bo mnie to wszystko jedno... 
Wypij jeszcze kieliszek wódki, to cię wzmocni... ale nie pozbywaj się tej łatwości do łez, bo nam 
się to przydać może...
 

Kirkuć płakał ciągle.

 

— A! kapitanie czyli pułkowniku — zawołał ż głębi duszy — gdybyś znał życie moje, nie 

dziwiłbyś się roz- ranionemu sercu! Niesprawiedliwość ludzka! prześladowanie losu...
 

— Przyznaj się — przerwał Pluta — ty musisz mieć jakiś defekt, jakąś słabość... co ciebie 

gubi?
 

— Przyznam ci się, powiem! Tak, powiem wszystko! Nie chcę dla ciebie mieć żadnych 

tajemnic... Ginę zawsze przez to nieszczęśliwe kochanie.
 

— Ale ba! otóż jest! — krzyknął Fryderyk... — a nie wiesz tego, że kogokolwiek kochać, 

szczególniej zaś kobietę, rzecz ze wszystkich aktów słabości najgłupsza... i prowadzi... prowadzi...
 

— Czyż ja nie wiem tego — odparł pan Mateusz — ale natura! serce! panie pułkowniku... 

Sto razy przysięgałem sobie, a nigdym dłużej dwóch godzin przysiędze wierności nie dochował! 
Natura, nieszczęśliwa natura taka, że abym twarzyczkę nieszpetną zobaczył, szaleję... Ot i teraz... 
— rzekł, rozlewając się we łzy i smutnie kiwając głową... — ot i teraz dałem się zwieść jak 
student... A! ale cóż bo to były za oczy!
 

— Ale ba! czarne czy niebieskie? — spytał, śmiejąc się Pluta.

 

— A! czarne! czarne! i czarna w nich zdrada mieszkała.

 

— Ona i w niebieskich czasem się lokuje, a w ogóle ile jest oczów, wszystkie dla niej 

dobre... Stary waćpan już jesteś, a tak się łapać dajesz.
 

— Niestary — przerwał Mateusz... — ale to mi się zdała bardzo przyzwoita kobieta; miała 

własny magazynik strojów przy ulicy Freta — gdyby licho nie przyniosło artylerzysty...
 

— Jakże to waćpanu chciało się mierzyć z siłą zbrojną i walczyć z mundurem?

 

— A! to już taka dola moja... zawsze ktoś mi w drogę wlezie, nie może być inaczej, 

przeznaczenie — smutnie zwieszając głowę nad szklanką dodał Kirkuć — człowiek wierzy i 
zawsze zawiedziony zostaje... a serce nigdy nie starzeje... Człowiek ma i talenta... a do niczego 
dojść nie może.
 

— Czybyś, uchowaj Boże — rzekł przestraszony kapitan — grać miał na fortepianie?

 

— Ale nie, ja to mówię... — skromnie dodał Kirkuć — wzglądem kart... W niejednym 

porządnym banku ciągnąłem... ale cóż to tam! nie się nie zarobiło nawet na porządne odzienie.
 

— A! prawda — zawołał kapitan — pociągnij no mi pan sztosa.

 

— A jakiego? — spytał Kirkuć, któremu oczy zabłysły, biorąc rzucone karty w ręce i 

zaczynając je przerzucać tak, iż dostrzec nie było można młynków, które pod jego palcami 
przewracały.
 

— Ułóż no lisa.

 

— E! lisa — zawołał zgorszony Kirkuć, rzucając talią z niechęcią... — Nie ma na co rąk 

walać! Waćpan myślisz, żem student... ja tego nie potrzebuję... lisa łapią i może wyniknąć 
nieporozumienie... na co mnie to, kiedy ja każdą kartę znam na wylot i sfiluję, którą zechcę.
 

Fryderyk wstał z uśmiechem i ukłonił mu się.

 

— Z waćpana, widzę, istotnie mistrz — zawołał, skłaniając jeszcze raz głowę — cieszy 

mnie mocno, że takiego poznaję artystę. Ja, powiem panu, środków tych używać nie chciałem, choć 
umiem je szacować, gdy chodzi o nauczenie rozumu i naprowadzenie na drogę moralności 
młokosów... którzy się rzucają do kart... Talent masz waćpan istotnie... użycie tylko jego ograniczyć 
należy, gdyż ludzie zaraz posądzają o interesowność i oszustwo... choćby pobudki były 
najszlachetniejsze.
 

Kirkuć, który nic podobnego nie słyszał, szeroko gębę otworzył.

 

— Tak jest — zawołał kapitan — w rękach rozumnego człowieka sztuka taka może być 

środkiem wielce zbawiennym przeciwko rozpuście. Młodzi na przykład ludzie rzucają się namiętnie 
i nierozważnie na szulerkę, cóż piękniejszego jak dać im przestrogę dobitną na kieszeniach i 
powstrzymać od brzydkiego nałogu, którego szpetotę my najlepiej znamy, bo sami go mamy. 
Prawda, panie Kirkuć?
 

— Prawda, panie pułkowniku.

 

— Jedziesz więc waćpan ze mną — dodał Pluta — i pracować będziesz pod moim 

kierunkiem, gdyż dowiedziona rzecz, że ci, co sobą rządzić nie umieją, najlepiej drugimi potrafią... 
Dam ci zajęcie i utrzymanie, może się trafić i okazja okazania talentu... Masz waćpan co lepszego 
do roboty?
 

— Jak na teraz nic — odparł Kirkuć — chciałem się tylko oddalić od Warszawy i ulicy 

Freta, aby mi się moje nieszczęście nie przypominało.
 

— A! to dzieciństwo — zawołał Pluta... — jużeś się pan przewietrzył; zresztą nie wątpię, że 

waćpan znajdziesz zaraz drugi jaki przedmiot zapałów w sąsiedniej ulicy... i o tamtym zapomnisz; 
jedziemy więc razem do Warszawy. Ale — ale, jeśli wolno spytać, cóż teraz dzieje się z Kacprem, 
bratem pańskim?
 

Kirkuć smutną zrobił minę.

 

— Przyznam się panu, że od dawna się z nim nie widujemy, nie chciałem się o rzemieślnika 

ocierać; nawet w gorącej potrzebie butów nigdym się do niego nie uciekł, wolałem gdzie indziej 
szukać kredytu. Człek bez żadnego uczucia honoru! Słyszałem jednak, że mu się powodzi, żonaty, 
dzieci kilkoro, pracuje... nie warto o tym wspominać.
 

— Nie zgłaszał się nigdy do siostry?

 

— Nigdy... podobno ona sama z obawy, aby do niej kiedy nie przyszedł, starała się o nim 

wywiedzieć, ale wzgardził jej troskliwością i nie był nawet u niej... Ja w imieniu całej familii 
zaparłem się go wiekuiście.
 

Kapitan pomyślał coś i zamilkł.

 

— Jedziemy więc razem — rzekł po chwili.

 

— Na koniec świata — odparł Mateusz... — No, to trzeba było takiego szczęścia — coraz 

czulej dodał, wzdychając. Kirkuć, który jadł, pił i w niedostatku innego zajęcia na Paulinkę 
posługującą im poglądał wzdychając i czując już, że gdyby okoliczności sprzyjały, we dwie 
godziny mógłby się w niej tymczasowo zacząć kochać — to trzeba było takiego szczęścia, żebym ja 
rychtyk tu pana spotkał.
 

—Tylko co nie widać omnibusu z Lublina — dodał kapitan — byleby w nim dwa miejsca 

znaleźć wolne, zaraz byśmy ruszyli do Warszawy... a daję waćpanu słowo, że przymierza ze mną 
żałować nie będziesz... zobaczysz, jakie wesołe i uczciwe życie prowadzić będziemy,
 

Domawiał tych słów, gdy spodziewany właśnie omnibus nadciągnął i po sprawdzeniu 

okazało się, że było jedno miejsce ściśle biorąc we środku, a pół miejsca przy woźnicy, trochę na 
przyczepku, ale z pięknym widokiem na okolicę.
 

Zamówiono więc natychmiast i opłacono miejsca oba. Pluta naturalnie posadził Kirkucia na 

wolnym powietrzu, a sam wszedł do wnętrza, aby się lepiej wyspać niż nocy poprzedniej... 
Brzemienny dwoma sprzymierzeńcami omnibus, jak koń trojański kryjąc w sobie wojowników, 
opuścił Garwolin, kierując się ku Warszawie.
 

Jakkolwiek żal nam bardzo opuszczać Hotel Warszawski miasta Garwolina, w którym wcale 

było nieźle, musimy jednak zmienić dekoracją i razem z dyliżansem, omnibusem i powozami, które 
nas poprzedziły, pośpieszyć do Warszawy.
 

Tu już rodzina państwa Narębskich: pan Feliks, Samuelka, Elwira i Mania, po krótkim 

bardzo przystanku w Hotelu Angielskim zaczęli rozgospodarowywać się w najętym mieszkaniu w 
jednym z piękniejszych domów Nowego Świata.
 

Trzeba albowiem wiedzieć, że pan Feliks wybrany (staraniem żony, jak się zdaje) do 

Towarzystwa Kredytowego, zmuszony przez to żyć jakiś czas w Warszawie, choć był i odwykł od 
miasta i wygodniej mu było na wsi — posłuszny woli swej połowicy, krzątał się, aby przyzwoite tu 
zająć stanowisko.

 

Pierwsze dni w podobnych razach dla przybywających ze wsi a pragnących, aby tego na 

nich widać nie było, są pełne trudu, mozołu, złych humorów i ten, na kim się w domu skrupiać 
zwykło, niepospolity dźwiga ciężar. Tu zaś skrupiało się na panu Feliksie, który latał jak oparzony, 
a w niczym dogodzić nie mógł; krupiło się na sierotce Mani, bo Samuelka i Elwira, siedząc cały 
dzień w krzesełkach, narzekały tylko i gderały siłami wspólnymi, ale się do niczego nie brały. Sama 
pani była niezmiernie słabego zdrowia, gdy szło o jaką robotę; wytrzymywała zabawę i 
towarzystwo do zadziwienia, wszystko, co jej czyniło przyjemność, znosiła cudownie, dźwigając 
się siłą woli, ale roboty, zajęcia i w ogóle tego, w czym się drugimi wyręczyć mogła, nie umiała 
przenieść i najmniejszy w tym przymus fatalnie oddziaływał na jej zdrowie. Słaba ta istota, 
nerwowa i wrażliwa, apetyt miała doskonały, sen wyborny, na oko nawet wyglądała, jakby nic nie 
cierpiała, ale nerwy jej były rozdrażnione i najmniejsze sprzeciwienie się wprawiało ją w stan tak 
okropny, że cały dom truchlał od niego. W wielkich wypadkach umiała z kolei przetrwać kilka 
nocy bezsennych, a nawet przetańcować je beż widomego sił upadku, ale najlżejsza praca zabijała 
wątłą istotę. Znając też siebie z tej strony, Samuelka przyzwoitą zachowywała troskliwość o 
zdrowie swoje.
 

Córka także zdawała się silna, czerstwa, rumiana i wytrwała, ale to był tylko pozór łudzący; 

wzięła po matce tęż samą nerwów drażliwość i zupełną niemożność zajęcia jakiegokolwiek.
 

Do roboty oczy miała słabe, siedzenie jej długie szkodziło, dostawała palpitacji serca, 

spazmy objawiały się w niej już często ziewaniem, które, jak wiadomo, jest z nimi w 
pokrewieństwie — a matka, troskliwa o jej zdrowie, nie dopuszczała, aby Elwirka czymkolwiek się 
zamęczała.
 

— Nic gorszego, jak nie mieć na siebie uwagi — mawiała córce —. tak to ja w młodszych 

latach straciłam zdrowie i nie dozwolę na to, aby moja Elwirka tak, jak ja, męczyć się miała.
 

Elwirka też wcale się nie zajmowała niczym jedynie przez posłuszeństwo dla matki i 

wyręczała wszystkimi, znając, jak praca fatalne dla niej może mieć skutki.
 

Dwie panie w ogóle, jeśli się nie bawiły, odpoczywały, a gdy je spoczynek znużył, 

wzajemnie nad stanem nieszczęśliwym zdrowia swojego ubolewały. Czuły one fatalne położenie 
swoje, ale nie było ratunku! nie było sposobu. Sama pani utrzymywała stale, że w jej rodzinie nikt 
nigdy zdrowia nie miał takiego, aby mógł pracować. Miejscowy lekarz wzywany do rady wzdychał 
i kiwał głową, ale znajdował, że medycyna jeszcze jest w stanie dzieciństwa... i na tego rodzaju 
słabość nie ma lekarstwa.
 

Wody zagraniczne, koniecznie zagraniczne, klimat łagodniejszy, a nade wszystko pilna 

baczność na siebie, aby się niczym nie obciążać, nigdy nie martwić i umysłu nie zaprzątać... stale 
tylko zalecał doktór.
 

Przybywszy do Warszawy i czyniąc tę ofiarę dla męża, od którego oddzielać się nie chciała, 

pani Samuela przeczuwała z góry, ile ją pobyt w tym mieście pełnym ruchu i wrzawy kosztować 
będzie; ale czując swe obowiązki, z westchnieniem głębokim poddawała się wyrokom opatrzności! 
Mówiła zawsze, że wolałaby w ci- chym gdzieś zakątku samotnie ten czas przepędzić, ale słusznie 
bardzo zauważyła razem, że pozycja męża i przyszłość córki, której w zamknięciu trzymać nie 
godziło się, na to nie pozwalały. Z przykładną więc rezygnacją jęła się zaraz tego, aby dom na 
przyzwoitej postawić stopie.
 

Dziwna w tym ludzka natura, która z pokrewieństwa naszego z małpami wynikać musi, jak 

się zdaje, że zawsze pragniemy zastosować się do tego, co nas otacza i przebrać się za kogo innego.
 

Niech kto w pradziadowskiej szaraczkowej kapocie przyjedzie do miasta, a zobaczy czarny 

surdut, natychmiast w kąt kapota, surduta już potrzeba mu koniecznie. Mody garwolińskie nie 
uchodzą w Warszawie, ani warszawskie w Paryżu. Nikt nie ma odwagi pozostać jak był dla tej 
ważnej przyczyny, że reszta wygląda inaczej.
 

Jedni w Europie Anglicy z przykładną obojętnością przesuwają się mimo piramid, na 

bulwarach włoskich Paryża i po ulicach Florencji zawsze w swoich domowych paletotach. U nas, 
gdy kto przybędzie do miasta, uchowaj Boże, żeby miał na sobie typ prowincji zachować; co 
prędzej pozbyć się go spieszy, zrzuca odzież, fryzuje włosy, wstydzi się, że nie ma dosyć długiego 
fraka, ani dość krótkich u surduta rękawów. Panie lecą co najprędzej do sklepów, kupują krynoliny, 

wdziewają kapelusze i nazajutrz nie poznasz, że przypłynęły z prowincji, chyba po tym, że zanadto 
udają warszawianki.
 

Pani Narębska, która niegdyś wychowywała się na jednej z pierwszych pensji w Warszawie 

i miłą zachowała pamięć lat spędzonych w stolicy, choć obawiając się o swe zdrowie, ale 
poczuwając do obowiązków, nie omieszkała zapotrzebować od męża, aby dom co najspieszniej na 
przyzwoitej stopie postawił. Bieganina więc wszczęła się wielka, niecierpliwości nerwowych zro- 
dziło się mnóstwo, bo w takim stanie zdrowia trudno mieć wyrozumienie. Narębski w pocie czoła 
spełniał rozkazy żony, aby w ten sposób pokój okupić.
 

Wiadomo, że podróż zawsze działa na żółć i wątrobę i wyrabia pewną dozę złego humoru, 

który tak rychło rozproszyć się nie daje; pomimo więc usiłowań jak najtroskliwszych pan Feliks 
cierpiał, wzdychał, a Mania sierota, która szczególniej na to była w domu, aby miano w potrzebie 
na kim zły humor spędzić, na kogo gderać — zarówno od Samueli i Elwiry znosić wiele musiała. 
Ale to był jej chleb powszedni.
 

Sparte na balkonie nowego mieszkania swojego dwie panie, osłabione, przez pół dnia 

starały się nieco rozerwać przypatrując ruchowi ulicznemu, a gdy je słota lub chłód spędził z tego 
stanowiska, żartowały lub moralizowały przyjemnie z biednego Kopciuszka.
 

Nie wiem, kto Manię nazwał tym imieniem i dlaczego ono przy niej zostało: Elwira bardzo 

często, uśmiechając się, je powtarzała, a postępowanie zresztą usprawiedliwiało je zupełnie.
 

Nikt cichszym i posłuszniejszym nie był nad biedną sierotkę, nikt lepiej dziwactw i 

niesprawiedliwości nawet znosić nie umiał. Nie obwiniam o nie tych pań, bo stan ich zdrowia 
nieszczęśliwy wszystkiego był przyczyną, któż zresztą nie popełnia niesprawiedliwości nawet 
najmocniej pragnąc być sprawiedliwym?
 

Mania zdawała się stworzoną do cierpienia i napiętnowaną do niedoli. Nawet rysy jej twarzy 

i postawa nieśmiała zwiastowały, że nigdy myślą i nadzieją innego w społeczeństwie stanowiska 
zająć nie pragnęła. Elwira zwała się jej przyjaciółką, przysięgała, że ją nad życie kocha, ale w 
wielkich jak w małych rzeczach nie omieszkała nigdy cieniem Mani podnieść swojego światła. Był 
w tym wreszcie wysoki cel moralny, aby nie psuć dziewczęcia; obie panie pojmowały go 
doskonale.
 

Wszyscyśmy ludzie, może i odrobineczka zazdrości przyczyniała się do tego. Elwira hoża, 

zdrowa na oko, świeża, była jednak tak pospolitą i nie uderzającą, tak mało miała charakteru czy 
życia, które by oczy i serce pociągnąć mogły, że w domu każdy nowo przybywający zaraz się jakoś 
zwracał do kątka, w którym na uboczu siedziała Mania milcząca.
 

Córce i matce nie mogło się to podobać — pozbywano się sieroty, usiłowano ją uczynić 

śmieszną zawsze z obawy, aby ją to w dumę nie wbiło i na jej przyszłość nie wpłynęło szkodliwie. 
W domu, na łasce, przejęta dobrodziejstwem, jakie na nią spłynęło, że wychowanie córki podzielała 
i miała przytułek, Mania używaną była jak zwykle takie niepłatne sługi do wszystkiego, wszędzie, 
na wszystkie strony, aby ją do pracy wdrożyć. Same panie dla słabej konstytucji swej nie mogąc 
pracować czuły, jak wielkim było nieszczęściem zarazić biedną istotę podobnym usposobieniem i 
starały się temu zapobiec.
 

Posyłała więc ją pani Feliksowa, pędzała Elwira w imię przyjaźni, czasem przykładem 

państwa zachęceni posługiwali się nią słudzy. Mania biegła, gdzie kazano, i prawie zawsze wracała 
po to, ażeby się z niej naśmiano lub ruszono ramionami.
 

Nie chciano, bardzo słusznie, nigdy pochwalić ją w oczy, wiedząc, jak to jest szkodliwym, 

zwłaszcza dla osób tego stanu i położenia, które potrzebują surowości w obejściu.
 

Nie zbywało jej na bystrości i dowcipie, ale zahukanej istocie popisywać się z nimi było 

trudno. Lubiła bardzo muzykę, ale że przeszła w niej nieostrożnie córkę domu, zabraniano jej 
prawie grać i śpiewać, utrzymując nie bez racji, że to biednemu dziewczęciu na nic przydać się nie 
może; lubiła czytanie, odbierano jej książki utrzymując, że sierocie dosyć się modlić i ręcznymi 
zajmować robotami. Musiała ukradkiem po nocach pracować nad sobą, a pilnować dobrze, aby 
nigdy się w domu z tym, co umiała, nie pokazywać. Uczyło ją to potrzebnej bardzo skromności. W 
domu jeden pan Feliks starał się bronić sieroty, ale często to zbyteczne interesowanie się nią jego 
rozżarzało jeszcze niechęć ku niej i pilnował się, aby zbyt otwarcie nie okazać serca dziewczęciu. 

Pani Samuela dostawała od tego bólu głowy, bicia serca i ataków żółciowych bardzo 
niebezpiecznych.
 

— Dlaczegóż bo cię ta głupia Mania tak zajmuje bardzo — mawiała wówczas czerwieniąc 

się — co tam w niej widzisz tak szczególnego? Bardzo piękne jest miłosierdzie nad sierotami, ale 
własnych dlatego dzieci osierocać nie ma potrzeby. Ty Elwirkę mniej kochasz od niej? Gdybym nie 
wiedziała z pewnością od mamy nieboszczki o pochodzeniu Mani, mogłabym posądzać pana.
 

Pan Feliks ruszał ramionami, a jejmość nie ustawała coraz głos podnosząc:

 

— Ty ją psujesz! Chcecież ją koniecznie pochlebstwami i tą litością ślamazarną wprowadzić 

na złą drogę, ty, Elwirka także...
 

Elwirkę obwiniano wcale niesłusznie, gdyż wdrożona przez matkę, ściśle pilnowała swoich 

obowiązków.
 

Po takim wybuchu zwykle następował kaszel. Pan Feliks dzwonił, zbiegali się wszyscy: 

panna służąca z wodą, Elwirka z kolońską. wódką, Mania z pomarańczowym ekstraktem, 
dziewczynka garderobowa z laurowymi kroplami, lokaje z nagrzanymi serwetami, pani Samuela 
traciła siły, odpychała jednych, łajała drugich, niecierpliwiła się na wszystkich i nierychło po tej 
burzy uspakajało się w domu.
 

Dokoła kanapy stał długo w milczeniu dwór oczekujący nowych rozkazów, śledzono 

wejrzenia i skinienia, popychano się, szeptano, aż w końcu westchnąwszy kil- kakroć w formie 
epilogu, pani wstała i wyszła na balkon trzymając się za głowę. Z podziwieniem zauważano, że po 
takich kryzach na wieczerzę miewała jeszcze lepszy apetyt, ale jadła w milczeniu, z pewną jakąś 
pasją chorobliwą, która niezwykły stan zdrowia i podrażnienie ukryte objawiała.
 

Biedna istota!

 

Pan Feliks jako sprawca tego nieszczęścia zawsze się pod koniec sceny wymykał, gdyż 

przytomność jego pogarszała jeszcze stan zdrowia pani Samueli.
 

Manię rzadko kto słyszał mówiącą: z sobą, z myślami, z uczuciem, ze wszystkim ukrywać 

się musiała; siadała w najciemniejszym kątku, a zapytana zbywała grzecznym półsłówkiem i to 
trzymanie się na wodzy wielce dla niej było zbawienne. Nie pozwalano wszakże pokornemu 
Kopciuszkowi uchylać się zbytecznie od towarzystwa i zamknąć w swoim pokoiku z myślą, pracą i 
tęsknotą. Sierota była pokazem serca, była dobroczynności domu zaletą, godziło się nią przecie 
pochlubić i choć obawiano się, aby nie przyćmiła Elwiry, sama pani rachowała na to, że bez 
imienia, bez posagu wielkiej szkody im wyrządzić nie może — trzymała ją przy sobie i wiedziała, 
w jakich okolicznościach można ją było przywołać do towarzystwa.
 

Tak na przykład gdy młodzi ludzie przybywali, którzy by, nadaremnie bałamucić ją mogli i 

siebie, odsyłano Manię przez troskliwość o nię samą, wiedząc, że Elwira daleko wytrawniejsza nie 
podlegnie niebezpieczeństwu; gdy przyjeżdżali starzy panowie i panie przywoływano ją, aby móc 
przecie pokazać, że dom miał rezydentów i wychowanice: Pani Samuela miała na to oko i 
troskliwość niezmierną, a jeśli kto przypadkiem przemówił do dziewczęcia, patrzał na nią 
zbytecznie i zajmował się mniej przyzwoicie, już pewnie przy nim Mani nie pozwolono nigdy 
pokazać się w salonie.
 

Tą macierzyńską pieczą broniła pani Narębska sierotę od nieprzewidzianych uczuć, które by 

ją w przyszłości goryczą napoić mogły. Pomimo to często bywały sceny w domu z przyczyny lub 
pod pozorem Kopciuszka; kilka razy już Mania po nich, oblawszy się łzami, chciała się oddalić, 
myślała w świat iść — pracować i przyjąć te ciężkie obowiązki nauczycielki, które na tak 
fałszywym dotąd stopniu stawią w społeczeństwie te, co je zajmować muszą; ale Elwira i Samuelka 
naówczas łączyły się razem, by tego nie dopuścić, co by cień na dom rzucić mogło. Czuły przy tym, 
że przy ich niemożności pracy i słabym zdrowiu ciężko by było kimś płatnym zastąpić Manię, która 
robiła wszystko, kontentowała się tym, co jej dano i nie skarżyła nigdy.
 

W mieście i na wsi ona była wszystkim, ona jedna potrafiła podołać temu mnóstwu 

zatrudnień, które zewsząd na nią spadały. Chodziła z kluczami, pilnowała kuchni, robiła stroje, 
smażyła konfitury, przepisywała nuty, w potrzebie zastępowała służącą i sznurowała Elwirę. Nigdy 
jej za to nie podziękowano, zapewne aby nie psuć, nie pochwalono nigdy roboty, choć rączki te 
zręczne wykonać umiały każdą rzecz prędziuchno i wdzięcznie, a czego nie umiały dziś jeszcze, 

nauczyły się pewnie jutro.
 

Pierwsza w domu wstawała Mania, bo jej szczególniej, jak utrzymywano, sen szkodził 

bardzo; ostatnia się kładła, jeżeli położyć mogła, ubierała naprędce, a wiedząc z góry, że zawsze z 
niej i z tego, co zrobi, nie będą radzi, że zapłakanych oczów nie lubią, przyjmowała nagany, jakby 
były zasłużonymi, z pokorą i wdzięcznością.
 

W nich i w ogóle, gdy szło o danie nauczki sierocie, pani Narębska okazywała takt 

niesłychany; nigdy na przykład wprost, ostro i grubiańsko nie rzuciła się na Manię, ale umiała 
słodziuchno, niby nieznacznie, z daleka, aluzjami, półsłówkiem powtarzanym, mówiąc niby o czym 
innym, tak dokuczyć, tak dojeść, tak uszczypnąć, że zawsze dopięła celu i głęboko wraziła w 
pamięć i serce swą macierzyńską przestrogę.
 

Czasem przy ludziach obcych, wobec sług nawet, gdy tego wymagała potrzeba, aż do łez 

dopiec umiała, ale to pochodziło, jak sama powiadała, z tego przywiązania i miłości, które miała ku 
biednej sierocie.
 

Nie okazywała go wprawdzie w ten sam sposób swojej własnej córce, ale z nią nie miała 

potrzeby obrachowywać środków, a Elwirka tak była słabowita!
 

Mania, obywszy się ze swym stanem od dzieciństwa, znosiła go, jak tylko mogła najweselej 

i najswobodniej, a osładzało go trochę skryte, ale serdeczne, rodzicielskie przywiązanie pana 
Feliksa, który, jakkolwiek w domu mało znaczył, zawsze mógł nieco ulżyć biednej sierocie.
 

Nie mamy tu potrzeby długo zastanawiać się nad charakterami Samuelki i pana Feliksa i 

przyczyną, dla której ten człowiek przez obawę walki, przez zamiłowanie spokoju domowego, 
przez jakieś zobojętnienie na - wszystko poddał się kierunkowi, gderaniu i kaprysom żony. Raz 
pochwycona przez nią władza prymacjalna, której część dla ulżenia matce wzięła córka, już w 
rękach ich pozostała bez oporu ze strony pana Feliksa. Ale pan Feliks, w miarę jak nim 
zawładywano, obojętniał dla żony, ostygał dla dziecka i stał się jakąś w domu machiną zajmującą 
swe miejsce, bez żadnego w nim serca udziału.
 

Człowiek ten niegdyś ożywiony, pełen ducha, czynny gospodarz, obywatel biorący chętny 

udział w każdej ogół obchodzącej sprawie, powoli zastygał, tył, obojętniał, bladł, opuścił ręce i 
siadywał całe dnie w fotelu z cygarem w ustach, czytając coś lekkiego, aby się tylko życia pozbyć. 
Sypiał czasem po dwanaście godzin i kładł się często po obiedzie; mało go co obchodziło w 
świecie, a siadłszy do preferansa, zapominał o wszystkim i grał, póki tylko znalazł ochotnych 
partnerów.
 

Panowanie żony tymczasem, zrazu w ciaśniejszych ramach objęte, co dzień nowymi 

powiększając się zdobyczami, rozciągnęło się z powodu tej apatii mężowskiej od salonu do 
gospodarstwa, interesów i wszelkich spraw życia. On spał i jadł, ona władała i narzekała na to, że 
cały ciężar rządów państwa dźwigać musiała, choćby go była za nic w świecie się nie wyrzekła. Za 
wymówkę doskonałą służył jej charakter męża.
 

Między nimi dwojgiem panowała zresztą zgoda pozorna, okupowana z jego strony 

wszelkiego rodzaju ustępstwami, z jej strony milczeniem, gdy go widziała uciśnionym do ostatka, 
ale miłości nie było i być nie mogło. Feliks ożenił się dla dogodzenia matce, która po wygnaniu z 
domu Julii co najrychlej syna przyzwoicie ożenić pragnęła, i był dla narzuconej mu żony 
grzecznym, przyzwoitym małżonkiem, ale serce dla niej miał zamknięte.
 

Narębscy w stolicy mieli gotowe już jak najświetniejsze i jak najrozleglejsze stosunki, 

spodziewali się więc czas jak najprzyjemniej przepędzić. Dom też stosownie do tych nadziei 
urządzić wypadało, aby czasem i u siebie móc przyjąć dostojnych gości.
 

Stosunki u nas, jak prawie wszędzie na świecie, choć łączą wypadkowo różne stany i klasy 

społeczne, najczęściej ograniczają się jedną sferą towarzyską, którą wyznacza pochodzenie, 
wychowanie, majątek...
 

Nigdzie jednak, w żadnym kraju klasy społeczeństwa tak ostro i dobitnie nie odcinają się, 

jak u nas. Choć chwilowo zbliży je stosunek, grzeczność pociągnie, choć interes zmusi do 
znajomości poufalszej, zawsze pomiędzy rozerwanymi ostatkiem przesądów starych panuje ta 
niedowierzająca polityka, która stalej i serdeczniej, nawet ludziom z sobą sympatyzującym, 
połączyć się nie daje. Widzieliśmy przykłady małżeństw takich heterogenialnych, które związały 

jeśli nie dwa serca, to dwie dole, a nie potrafiły związać rodzin i zasypać przepaści, jaka je dzieliła. 
Wsządzie na świecie ludzie jednych pojęć, wychowania, ukształcenia czują, że sobie są braćmi, u 
nas się to mówi, na chwilę nawet przez zapomnienie przyjmuje się braterstwo, ale lada słówko, ruch 
natychmiast żywioły niepojednane rozdziela.
 

Przypatrzywszy się społeczeństwu naszemu, widzimy, że na pozór jednolite, rozkłada się na 

tysiące warstw, barw, odcieni tak, że co chwila strach przejmuje, by się ta całość nie rozsypała na 
części składowe. Gdzie indziej albo się już zjednoczyły cywilizacją wyższą te masy lub na mniej 
dzielą się jeszcze szeregów; u nas kół i kółek towarzyskich bez końca, a antagonizmów bez liku. Na 
pozór wszystko to zgodne i złączone , ale w głębi kipi jeszcze walka i wre nieprzyjaźń wiekowa...
 

Samo wymaganie ducha czasu w pewnych warunkach na oko łączy przeciwników, każe im 

podać sobie dłonie, mówić, żyć, jeść i pić razem, ale wyszedłszy za drzwi ten, który ściskał się 
serdecznie, wie doskonale, iż po jego pocałunku usta obetrą. Nikt nikomu nie wierzy, nikt nie ufa 
nikomu, a nieustanna ostrożność i obawa wpływają na ogólny nawet charakter kraju. Przyczyn tego 
stanu badać nie będziemy, zaprowadziłoby nas to zbyt daleko, pozostał on z prastarych czasów, a 
ci; co sercem do nich przylgnęli słusznie, nie postrzegli, iż pokochali za piętno narodowe to, co 
było całej niegdyś Europy usterkiem wieku; co nie właściwością jest naszą, ale zabytkiem starego 
porządku świata, z którego reszta się już dźwignęła, w którym my pozostaliśmy, zrobiwszy zeń 
sobie cechę przeszłości.
 

Ale to nie na dobie w powieści; szło nam o to, by powiedzieć, jakim sposobem pan Feliks 

rozleglejsze, a nade wszystko różnorodniejsze nad innych miał stosunki.
 

Naprzód na wsi sąsiadowali z kilku wielkimi panami, przyjeżdżającymi czasem dla 

przepędzenia paru miesięcy w majątkach... i tu z nimi łatwiejszą zawsze zrobili znajomość. Pani 
Narębska na pensji znajdowała się z kilkoma panienkami bogatszych rodzin warszawskich różnego 
stanu i nie zerwała z nimi stosunku, z którym się łączył   urok młodości. Feliks miał towarzyszów 
szkół i uniwersytetu... różnie rozłożonych po świecie. W ten sposób znajomości ich wielkie 
zajmowały koło, a choć sympatie pani Narębskiej krążyły w sferze arystokratycznej, w 
szlacheckiej, raczyła dopuszczać łaskawie i inne istoty do oglądania swojego oblicza. Chciała być 
na wysokości swojego wieku, ale napadały ją czasem zgryzoty sumienia, przypomnienia antenatów, 
skruchy serdeczne i naówczas składała na męża winę spospolitowania się, wracając do sfery, którą 
miała za właściwą sobie.
 

Szczególniej gdy który z wielkich panów oddał wizytę lub zaprosił Narębskich, gdy z nimi 

być raczył poufale i grzecznie, pani Samuela po odjeździe miała regularnie recydywę 
arystokratyczną i przypominała dziada, wielkiego kuchmistrza koronnego, i babkę, kasztelanowę. 
Po czym następowały westchnienia, narzekania na czas, na ogólne zepsucie, na zamiłowanie złota, 
na zasady demokratyczne i krupiło się na panu Feliksie, który ruszywszy ramionami odchodził.
 

W innych razach napadały panią Feliksowę wybuchy cale innego koloru i narzekania na 

stare przesądy, na panów itp., ale to tylko, jeśli który z nich lub się nie odkłonił, albo zapomniał jej 
przysłać zaproszenie.
 

Wówczas pan Feliks znosił równie cierpliwie wyrzuty, że niepotrzebnie do nich się cisnął, 

że nie umiał się szanować, że hołdował starym przesądom... na co także ruszywszy ramionami, 
pokorny mąż milczeniem tylko odpowiadał.
 

Położenie pana Feliksa po przyjeździe do Warszawy nie było zbyt miłe; musiał latać, 

krzątać się, zamawiać meble, znosić sprzęty i fraszki, ściągać tapicerów, kupować kwiaty, stroić 
pokoje... i choć to dlań było jakąś rozrywką, męczyło go, bo nadto już przywykł do spokoju.
 

A choć równie z Manią pracował, i on, i ona pewni zawsze byli, że mama i Elwira nigdy z 

tego, co zrobią, nie będą rade.
 

Jakoż gderano nań doskonale.

 

— A mój Boże — mówiła po cichu Elwira — jakiż ten papa powolny! Czyżby już do tej 

pory w Warszawie nie można urządzić wszystkiego? Ja pewną jestem, że gdybyśmy się do tego 
wzięły... byłoby dawno skończone...
 

— O! już to ten poczciwy Feliks nie grzeszy zbytkiem pośpiechu — odpowiedziała matka 

— ale mu to potrzeba darować, moje dziecko... ma już w naturze tę powolność! A i jego 

protegowany Kopciuszek także probuje naszej cierpliwości! Wszakże to do tej pory nie 
rozpakowała jeszcze naszych sukien...
 

— O! zachciała mama... to zbyt wielka pani, żeby się tak małymi rzeczami zająć chciała! 

Ona już myśli o fortepianie, o książkach, których dostanie w Warszawie, nie wiem tam o czym, 
może o swoich sukcesach, bo się ciągle przegląda w lusterku, ale pewnie nie o tym, co dla nas 
zrobić potrzeba. A! jaka to nieszczęśliwie przewrócona główka...
 

— O! to prawda, że gdyby nie opieka nasza i ciągłe a pilne na nią oko, dawno już nie wiem, 

co by się z nią stało... Nic gorszego, powtarzam zawsze — dodała Samuelka — jak takim biedakom 
dawać świetniejsze wy- chowanie nad stan ich i przyszłość... to nigdy do niczego dobrego nie 
poprowadzi...
 

— Proszę mamy — przerwała córka — jak papa mógł pozwolić na te portiery?

 

— Ale ty wiesz przecie, że on nie ma najmniejszego gustu...

 

— A! mój Boże, to okropność.

 

— Powiada, że teraz taka moda!

 

Tak całymi dniami dwie owe nieszczęśliwe istoty to układały projekta zabaw i urządzenia 

domu, to gderały na Feliksa i Manię, to znużywszy się, wyglądały z balkonu na ulicę.
 

Pan Feliks tymczasem z długimi notatkami jeździł od fabrykantów do sklepów, pocił się, 

zmuszony wchodzić na piętra i w brudne wciskać dziedzińce, a Mania pracowała w garderobie lub 
swojej izdebce.
 

Właśnie oczekując na powrót któregoś z kupców, który był wyszedł do miasta, pan Feliks 

siadł wypić czekoladę u Lursa i machinalnie od kwadransa mieszał ją łyżeczką, spoglądając jak 
szumowała, a nie mając odwagi ani wielkiej ochoty począć pić, gdy drzwi się z trzaskiem otwarły i 
wszedł niespodzianie pan kapitan Fryderyk Pluta.
 

Zdziwił się mocno w Garwolinie pan Feliks ujrzawszy tego niegdyś świetnego lwa stolicy w 

takich łachmanach i spodleniu; ale tak niedawno jeszcze zapłaciwszy zań w bufecie konsumpcją, 
bardziej się dziś zdumiał, widząc go nagle przywróconym do tego stanu elegancji i dobrej miny, 
jaką z dawniejszych pamiętał czasów.
 

W istocie zmiana nie mogła być ani szybszą, ani zupełniejszą; Fryderyk wyglądał do 

niepoznania... Ubrany był ze smakiem i z kroju widać było, że się u pierwszego krawca ustroił, że 
jeśli nie Starkmann dał mu odzież, to ktoś niedaleko od niego stojący i smakiem, i drożyzną 
wyrobów; kapelusz paryski miał na głowie, laskę z gałką z kości słoniowej rzeźbioną, rękawiczki 
duńskie i ranne angielskie buciki. Maleńka lornetka na czarnej wstążce spadała mu z szyi.
 

Całe ubranie nosiło na sobie cechę ludzi lepszego towarzystwa i niepokaźną wytworność.

 

Ale i twarz dostroiła się do ubrania, bo włosy cudownie na nowo zostały poczernione, 

poznikały siwizny, wąs się nastrzępił do góry, cera obmyta i wykosmetykowana umiejętnie straciła 
nieco blizn ognistych i czerwoności, które ją szpeciły stygmatami rozpusty. Zawsze tam coś zostało 
z przeszłości, biegły badacz spod tych pięknych sukien" byłby dobył odartego włóczęgę, ale na 
pierwszy rzut oka był to bardzo przyzwoity człowiek. W sposobie obejścia, chodzie, mowie 
wyszedł także z diogenesowego zaniedbania.
 

Jakim sposobem dokonała się odzyskanymi cudownie trzystą rublami ta metamorfoza tak 

kosztowna, jak Fryderyk miał już przyzwoite mieszkanie, kredyt i potrafił puścić tam i owdzie, 
popartą ostrożnie użytym biletem bankowym, wieść o spadłej na niego w Besarabii sukcesji po 
stryju, którego nigdy nie miał, zrozumieją ci tylko, co wiedzą, jak poczciwa Warszawa jest często 
dobroduszną i łatwowierną, choć oba te przymioty drogo opłaca.
 

Z owymi trzechset rublami w kieszeni i Kirkuciem w odwodzie kapitan Fryderyk zajechał 

naprzód na ustroni do Hotelu Smoleńskiego przy Bednarskiej ulicy. Tu potrafił naprzód 
niepostrzeżony zrzucić z siebie liberią nędzy, a przywdziać co najpilniej odzież przyzwoitego 
człowieka. Wiedział on dobrze, iż od sukni wiele i najwięcej zawisło, nie myślał też żałować na jak 
najporządniejszą choć najdroższą. Potem dokonawszy tinktury włosów po kryjomu, poszedł przez 
miasto odświeżony, wstąpił do kilku magazynów, mówił od niechcenia z kilku osobami wziętymi, 
kogoś na przekąskę zaprosił, jeden odwieczny zapomniany dłużek głośno zapłacił i nim dwa dni 
minęły, manewrując w prawo i lewo, gdy się przeniósł wraz z Kirkuciem do Saskiego Hotelu za 

pocztą, już był znowu owym świetnym kapitanem Fryderykiem, którego dostatek, rozrzutność i 
hulanki znała cała Warszawa, zwłaszcza trakt od Lursa do Bouquerela, a w jednym z 
najpopularniejszych dzienników stolicy stało pod rubryką, w której o świeżych serach, stokfiszu i 
śledziach pocztowych drukują się wiadomości: „Znany naszemu miastu z gościnności i 
staropolskiej otwartości charakteru oraz innych przymiotów zdobiących zwykle ludzi, którzy 
młodość spędzili na polu walk i sławy, pan Fryderyk Pluta, który był wesołe nasze przyjacielskie 
zebrania osierocił, jak słychać, przybył znowu do Warszawy i zamierza jakiś czas przebyć tu, póki 
swych interesów spadkiem po stryju powiększonych nie ureguluje. Spieszymy o tym oznajmić 
wszystkim przyjaciołom pana Pluty, w których pamięci imię jego pozostało, oraz licznym 
znajomym, jako też towarzyszom miłych zabaw, których był duszą".
 

Wyczytawszy to w dzienniku, wszyscy byli najpewniejsi, że kapitan Pluta istotnie 

odziedziczył majątek i że znowu wieczory dawać będzie; kłaniali mu się więc i ściskali go jak 
najserdeczniej.
 

Z Kirkuciem, którego puścić ani się pozbyć nie chciał Pluta, bo mu w jego zamiarach mógł 

być użytecznym, trudniej mu daleko było niż z sobą.
 

Kirkuć był jednym z tych ludzi, których powierzchnie nawet przyzwoitymi uczynić 

niepodobna prawie; nie miał on najmniejszego instynktu elegancji, a gusta najopłakańsze; bez 
czerwonej lub niebieskiej chustki na szyi żyć mu było trudno, wierzył w siłę fascynacyjną 
jaskrawych kamizelek i gdyby mu dano się nieco wyemancypować, włożyłby pewnie popielatą 
węgierkę z czarnymi potrzebami.
 

Towarzystwo tak ubierającego się człowieka dla kapitana Pluty mogło być 

kompromitującym; musiał więc naprzód zakląć go pod posłuszeństwem, aby się wyrzekł autonomii 
w ubiorze i sam postarał się go odziać, a okrywszy na nowo i nieco wyuczywszy chodzić i siedzieć, 
pilnować jeszcze musiał nieustannie, żeby gdzie do jakiej bawarii lub kawiarni pokątnej za jakimi 
wyrazistymi oczyma nie zbłąkał i nie zaprzepaścił.
 

Kirkuć przy stoliku z talią kart w ręku był w swoim rodzaju nieporównanym artystą, ale w 

życiu pospolitym nie umiał sobie dać rady. Dosyć powiedzieć, że czternaście razy się zaręczał, pięć 
razy ogłaszał zapowiedzie, a niezliczoną liczbę razy służył do zrobienia wyprawy i obrączek na 
cudzy rachunek. Serce miał dla kobiet tak łatwe, iż nawet stare i nieładne, gdy się pod wieczór 
podchmielił, robiły z nim, co się im podobało; wyrozumowywał sobie naówczas, że wiek i piękność 
są rzeczami względnymi... Ulubionym jego schronieniem i rajem były kawiarnie i ogródki i od tych 
użycia powstrzymać go było niepodobna; Pluta tylko wymógł, że się ograniczył trzema czy 
czterema, aby na wypadek wiedzieć było można, gdzie go szukać.
 

Tymczasem sam, jakeśmy to widzieli, puścił się na zwiady.

 

Pan Feliks osłupiał na widok porzuconego przed kilką dniami bez grosza w Garwolinie 

włóczęgi, który teraz u Lursa żądał śniadania z miną zwykłego konsumenta, przyzwyczajonego, 
aby był natychmiast gorliwie usłużonym. Jakoż ruszyli się zaraz chłopcy, a kapitan, podawszy rękę 
panu Feliksowi, której ten wzięcia uniknął dosyć niezręcznie, zasiadł przy jego stoliku na przekorę.
 

— Dziwi cię to? — zapytał, śmiejąc się i pokazując na siebie.

 

— Nie przeczę...

 

— A cóż? chodzą po ludziach wypadki... powszechnie tu mówią, że otrzymałem sukcesją na 

Besarabii...
 

Potem nagle zmieniając ton i przechylając się z przesadzoną dla uczynienia przykrości 

Feliksowi poufałością szepnął mu na ucho...
 

— Ta panienka... maleńka, wiesz, co to z państwem jechała, nie byłby to czasem owoc 

miłości pańskiej dla jenerałowej? Hm?
 

Pluta chciał dojść tego, czego się zaledwie domyślał, trzeba wyznać, dosyć trafnie.

 

Feliks podniósł głowę z gniewem i przestrachem razem.

 

— Co takiego? — zapytał. — Nie rozumiem.

 

— Powiedz lepiej szczerze, że rozumieć nie chcesz, nie mam pretensji do zaufania i 

wyznań, ale są rzeczy, których się zaprzeć trudno?
 

Pan Feliks głową i ramionami poruszył.

 

— Tajemnica jest zapewne dobrze zachowaną, ale dla tych, co jak my dwaj (przycisnął na 

tych wyrazach) znali Julkę za młodu — jest coś w rysach dziewczęcia, co ją niezmiernie 
przypomina... odgadłem, domyśliłem się od razu...
 

Feliks się zniecierpliwił,

 

— Chęć zrobienia mi chyba przykrości mogła waćpana na taką myśl naprowadzić — 

odezwał się Feliks sucho, ale z gniewem, który dla Pluty miał znaczenie. — W tym nie ma żadnej 
tajemnicy... jest to sierota wzięta przez matkę moją na wychowanie, córka jednego ze sług 
naszych... ale nie potrzebuję się tłumaczyć...
 

— Nie tylko że nie potrzebujesz się tłumaczyć — odparł Pluta śmiejąc się — ale zważ, 

jakeś się poplątał. Na napaść takiego Pluty jak ja; którym w duszy brzydzisz się i gardzisz, nie 
odpowiedziałbyś, tylko ruszeniem ramion i śmiechem, gdyby to była napaść tylko... tu te fâches, 
donc tu a tort...
 

— Zresztą — dodał — mów sobie komu chcesz o sierocie i oficjaliście... jaż przecie wiem 

od niej samej onego czasu, że Bóg waszą gorącą miłość pobłogosławił dzieciątkiem... nie 
wiedziałem tylko czy synkiem, czy córeczką...
 

Narębski mimowolnie się jakoś zmieszał i spuścił oczy zakłopotany.

 

— Nie taję — rzekł po chwili namysłu — ani błędu mojego, ani nawet faktu, o którym 

waćpan jesteś tak dobrze uwiadomiony. Ale to dziecię, o którym wspominasz... umarło... 
Miarkujesz waćpan sam, że gdyby ono żyło, matka dziś, będąc wolną, pewnie by je do siebie 
zabrała.
 

Fryderyk zaciął usta i pomyślał.

 

— Na pozór — rzekł — jest niby racja i tak z daleka na rzeczy   patrząc, nic 

prawdopodobniejszego. Ale ja... — dodał — znam Julię lepiej od waćpana, panie Feliksie. Tyś ją 
znał pełną wiary i marzeń dzieweczką, ja znękaną i przeszłą ogień upokorzeń i cierpienia kobietą... 
Jest jeszcze ktoś trzeci, co ją zna lepiej od waćpana i ode mnie z dzieciństwa, a z siebie i od niego 
wiem doskonale, że dziś by się nawet dziecka wyrzekła, byle tylko ten świat, do którego tak 
przylgnęła, chciał zapomnieć, skąd wyszła, i przyjął ją między wybranych... No, a w dodatku, może 
byś i waćpan dla niej się dziecka nie wyrzekł.
 

Feliks ruszył ramionami gorączkowo.

 

— Niezły jest istotnie koncept zrobić ją sierotą, choć ma ojca i matkę... — dodał Pluta.

 

— Nie mam się potrzeby tłumaczyć i przekonywać, myśl waćpan, co zechcesz...

 

— Na to pozwolenia twojego bynajmniej nie potrzebuję — odparł Pluta... — Gadaj zdrów, 

ja wiem, co wiem... to jej dziecię i twoje! A winszuję ci, bo dzieweczka śliczna, nie ma co mówić. 
Chciałem ci tylko dowieść tym oznajmieniem, że tracąc dawną skórę, którą dziś na nowo 
przywdziewam, nie straciłem nosa i węchu...
 

Spostrzegł się Narębski, że istotnie dłuższym tłumaczeniem mógł się podać w podejrzenie i 

nie okazując, aby go to wielce obchodzić mogło, zaczął pić czekoladę, nagle uczuwszy ku niej 
wielki apetyt.
 

Fryderyk zamilkł, zamyślił się, a szyderczo wciąż na towarzysza spoglądał... Czuł, że mu 

samą swą przytomnością dokucza i z przyjemnością tą małą zemstą się napawał. Było to w jego 
charakterze, że figle płatać lubił i zwał je zawsze naprowadzaniem na drogę moralności...
 

— Musisz to wiedzieć — dodał po chwili upierając się siedzieć przy milczącym Narębskim 

— że jenerałowa z Garwolina nazad powróciła do Warszawy.
 

— To mi tam wszystko jedno — odparł Feliks niecierpliwie, pragnąc się go widocznie 

pozbyć i odwracając głowę.
 

— No! jakkolwiek bądź, zawsze to przyjemnie w towarzystwie spotkać tak starą dobrą 

znajomość... Słodkie są w ogóle przypomnienia tych nieszczęsnych błędów młodości , zwłaszcza 
gdy się ma tę pociechę wewnętrzną, że na dobre wyszły... Ot i z tej naszej Julki, patrz, proszę, jaka 
teraz poważna i przyzwoita kobieta... a gdyby nie my? Poszłaby była za jakiego obszarpańca i 
zestarzała się w perkaliku. Teraz tak z daleka wygląda, jak by ją Bóg do atłasu stworzył! Ręczę, że 
na wizytowych biletach pewnie nie musi pisać née Kirkuć, chybaby się dowiodło, że Kirkucie 
pochodzą z jakichś książąt litewskich, co znowu nietrudno, bo tych książąt było bardzo wielu i 

diable się dziwnie zwali... mógł tam być i Kirkuć.
 

Zamilkł, a po chwili, męcząc na wolnym ogniu Feliksa, mówił dalej półgłosem:

 

— To wiesz zapewne, że nasza Julka wszędzie teraz bywa, że najtrudniejsze do roztwarcia 

drzwi stoją dla niej na rozcież... Nie można nam odmówić, żeśmy sumiennie zajmowali się jej 
wychowaniem!
 

Pan Feliks, który milczał, choć oczy mu krwią nabiegały, poszedł prędzej za czekoladę 

zapłacić, wziął laskę i kapelusz i bez ceremonii pozbywał się natręta, sam uchodząc z placu, gdy 
powóz zaturkotał przed kolumnami.
 

Ciągnęła go para prześlicznych rosłych koni białych, a liberia i ekwipaż zwiastowały jakąś 

znakomitość miejską. Szory kapały od srebra, lokaje iskrzyli się od galonów, baronowskie korony 
szyte i malowane okrywały dokoła powóz i jego akcesoria.
 

Z kocza lekko, zaledwie się opierając na lasce, wyskoczył mężczyzna średnich lat, 

wygolony świeżuchno, strojny, choć nieco siwiejący, z uśmiechem pełnym słodyczy, z oczyma 
przymrużonymi, trochę na zwiędłego jesiennego dandysa zakrawający... Minę miał tak nieznośnie 
słodką, że straszno było, aby po niej cukiernia Lursa kwaśną się nie wydała. Nie zdejmując 
kapelusza rannego z głowy, wszedł, zajrzał, jak by tam kogoś szukał, co go miał czekać, i 
postrzegłszy Feliksa z daleka, pośpieszył ku niemu z otwartymi rękami.
 

— A! wszak to kochany pan Narębski. Comment ça va-t-il? Bien? n'est-ce pas ? Jakże się 

cieszę! Przecież przyjechaliście państwo? A pani? Madame Samuele? A śliczna Elwira? No? jakże? 
zdrowie? humor? J'espère que tout va bien?
 

To mówiąc poufale i protektorsko poklepał go po ramieniu, po bokach i, przypatrzywszy mu 

się przez lornetkę, gdy mimochodem zobaczył Fryderyka, mocno się skrzywił, jakby go przykry 
zapach zaleciał.
 

Pluta, który tylko tego czekał i rosł z ukontentowania, że będzie mógł kogoś na drogę 

moralności wpro -
 

wadzić, kiwnął mu głową, naśladując pańską minę jego, i z krzesła zawołał:

 

— Barona Dunder!... a! uniżony sługa!

 

— A! — zmrużając oczy rzekł kwaśno baron — serviteur! — I odwrócił się impertynencko.

 

Tego tylko było potrzeba Plucie, który grzecznością czułby się związany, a afrontem 

ucieszył się jak zdobyczą, rozplątującą mu język.
 

— Patrzcie no tego zucha — zawołał — niby mnie nie zna, a przecież doskonale i dawno 

jeszcze z ojcem jegomości byliśmy znajomi i w stosunkach; nie raz mi sukno sprzedawał i trzeba 
mu przyznać, że umiał zręcznie małego łokcia używać.
 

Wyrzekł to tak głośno, a rumieniec wytrysły na twarz Dundera tak wymownie poświadczał, 

że to wziął do siebie, iż nieuchronna zdawała się grozić burza, ale baron umiał być głuchym w 
potrzebie.
 

— I gdyby — dodał Fryderyk — sprzedawał sukno po bożemu niezleżałe i niedziurawe, 

dobrą miarą, nie widziałbym w tym nic tak złego. Ale ludzie utrzymywali, że mało kto od niego nie 
dostał dziury i mało kto się miary dopytał... toteż syn dziś paraduje i głowę zadziera, a taki był 
tatunio jegomości słodki, grzeczny i miluteńki, jak dziś widzicie syna; z tą różnicą, że tamten 
wszystkim służył, a temu się zdaje, że jemu służyć wszyscy powinni... Nie dziw! ma prawo być 
dumnym, kto łokciem baronostwa się domierzył...
 

Mówił to sobie na głos umyślnie, słuchali wszyscy, kto chciał, ale Dunder nie słyszał i nie 

rozumiał. Chwilami żywsza czerwoność występowała mu na twarz, ale się witał z Feliksem i tak 
żywo śmiejąc się rozmawiał, taki był wesoły, jakby dokoła niego tylko turkot powozów słychać 
było — owszem, im dotkliwiej kąsał go kapitan, tym głos podnosił swobodniej.
 

Powoli jednak cofali się oba z Narębskim ku progowi i wyszli nieznacznie pod teatralne 

kolumny.
 

— Mam dwa słowa do ciebie — rzekł Dunder oddychając tu swobodniej — dobrze, żeśmy 

się spotkali, jest to mój osobisty interes, liczę na jego dyskrecją, a proszę o szczerość.
 

Pan Feliks skłonił się w milczeniu.

 

— Mówiono mi — rzekł baron przymrużając oczy — sam już nie wiem kto, ale najpewniej, 

że pan Narębski zna od dawna panią jenerałową Palmer?
 

Feliks milczał.

 

— Mogę ci się przyznać między nami? Wiesz, że jestem wdowcem, widzisz, żem nie stary? 

Hę?
 

I nie czekając odpowiedzi, ciągnął dalej, trzymając za guzik Narębskiego.

 

— Nie potrzebuję ukrywać, że ta kobieta mimo niepierwszej młodości podoba mi się 

bardzo. Vous entendez? Serce mam trochę młode, głowę trochę zapaloną! Ba! Któż wie? Gdybym 
był pewien, co to jest za jedna... Ona potrafiłaby stanąć na czele takiego jak mój domu; robić 
honory, vous entendez?
 

— Jak to? Baron byś się chciał ożenić? — zapytał Feliks zdziwiony.

 

— Ale — rzekł trochę urażony wrażeniem, jakie uczynił Dunder — zdaje mi się, że to nie 

jest tak bardzo dziwnym? Co? Znajdujesz mnie tak bardzo starym dlatego, że trochę siwieję?
 

— Ale gdzież znowu.

 

— Są ludzie, co posiwieli we dwudziestu latach...

 

— Ale po cóż się żenić? — zawołał Narębski.

 

— A! masz słuszność! masz największą w świecie słuszność! — rozśmiał się Dunder — ja 

bo się nie żenię dlatego, żeby mieć żonę, ale żeby dostać gospodynię. Jenerałową ślicznie pozuje za 
stołem, elle a une pres-
 

tance... un maintien... powagę i ton tak dystyngowany. Ale powiedz mi szczerze, kto ona 

jest z domu?,
 

Feliks jakoś był pomięszany, laską po kamiennych płytach coś kreślił.

 

— Nie powiem baronowi, kto ona jest z domu — wybąknął powoli — nie wiem tego 

doprawdy. W istocie znałem ją trochę w młodości, zdaje mi się, że pochodzi z ubogiej i mało 
znanej rodziny, ale z pewnością nie wiem.
 

— A familią jaką ma? Nic?

 

— I tego nie jestem pewny... nie zdaje mi się — słyszałbym o niej.

 

— Bo przyznam ci się, entre nous, że ta kobieta bardzo, bardzo mi się podobała. Co za takt! 

Trochę bym jej tę przesadną pobożność zarzucił, mais c'est bien porté, jest to rzecz dobrego tonu; 
ona to dobrze pojęła. Umiała tego zręcznie użyć na swoją korzyść, cela lui donne un vernis de 
distinction, une air de grande dame patronesse, to ją wymawia zupełnie.' Przez tę pobożność 
weszła w stosunki z najpierwszymi domami; żaden zakład dobroczynny nie obejdzie się bez jej 
opieki, imię jej stoi wszędzie obok najświetniejszych, kobieta z głową, ko- bieta z taktem, mogłaby 
mi dom postawić na przyzwoitej stopie.
 

Feliks nic wcale odpowiedzieć nie umiał, stał niemy.

 

— Nie zdaje mi się — rzekł w końcu — aby ona za mąż jeszcze iść chciała.

 

— No! c'est selon — jak za kogo! — rzekł z pewną próżnostką skromną baron Dunder — 

jenerałowa, cela sonne bien, ale baronowa c'est plus solide! Vous m'entendez? Mnie by zapewne nie 
odmówiła... tak bym sądził i mam do tego pewne powody,
 

— Jedna tylko rzecz — dokończył, biorąc pod rękę Feliksa i prowadząc go powoli wzdłuż 

kolumnady — jedna tylko rzecz mnie wstrzymuje. Są ludzie złośliwi, co szepczą bez fundamentu, 
ale szepczą... chodzi jakaś pogłoska głupia o pochodzeniu bardzo gminnym, o burzliwej młodości. 
Jestem przekonany, że to potwarze tych, co się do jej domu docisnąć nie mogli lub zimno byli 
przyjęci, ale zawsze rzecz nieprzyjemna... Powiesz mi, żem dumny, mais, vous savez, je dis comme 
l'autre, la femme de Cesar.
 

Baron z lornetką w oku i ręką w kieszeni miał istotnie minę Cezara; Narębski nawet lekko 

się jakoś uśmiechnął, choć na duszy było mu bardzo smutno.
 

— Nic nie wiem — odparł powoli — z jenerałową nie widziałem się od lat kilkunastu... a 

pochodzenia jej nie znam wcale.
 

— Więc przyznaj mi się, skąd tam imię twoje w tej też starej tajemnicy zdaje się tak ważną 

grać rolę? Poszeptują coś, ha? Une ancienne amourette.
 

— Ale gdzież znowu! — przerwał Narębski — ja sobie tego nie umiem wytłumaczyć! 

Potwarze! potwarze!

 

— Być może! on dit tant des choses!

 

Baron ostygł, stanął i widząc, że się nic nie dowie, skinął na konie.

 

— Nie mogę cię gdzie podwieźć? — zapytał. Skłonili się sobie i rozeszli się, czule podając 

ręce.
 

— Przyjmuję we środy wieczorami, proszę cię, nie zapominaj o mnie. A może kiedy a la   

fortunę du pot. Jem zwykle o szóstej, c'est une heure distinguée, bardzo będę szczęśliwy. Francuza 
z sobą przywiozłem z Paryża, który gotuje jak Caréme...
 

Feliks ukłonił się w milczeniu i na tym się rozstali.

 

Z dala dłubiąc niedbale w zębach stał patrząc na nich Fryderyk, ręką się pod bok ujął, sparł 

na laseczce i pokręcał głową.
 

Był już po śniadaniu, które twarzy jego dało koloryt ciepły, i namyślał się, co z sobą robić.

 

Feliks spiesznie już spod kolumn uciekał, aby drugi raz się z nim nie spotkał, gdy toczący 

się powoli przeciwko niemu bardzo otyły mężczyzna rozstawił ręce, podniósł głowę i zastąpił mu 
drogę z uściskiem i krzykliwym pozdrowieniem.
 

— A! a! a! pana Feliksa! Co za zjawisko na bruku naszym, co za gość? Jakże mi się masz?

 

— A! pana Justyna!

 

— Drogiego Feliksa!

 

Justyn Gała, ów wielki i otyły mężczyzna, z miną żartobliwą i usty szerokimi, stworzonymi 

do śmiechu, dobrze już łysy, choć jeszcze młody, był jedną z tych postaci, które zawsze w 
okolicach teatru, traktierni, gdzieś koło Bouquerela, Lursa, Krzymińskiego i Lipkaua lub 
Stoczkiewicza, gdzie ludzie jedzą i piją, spotkać można.
 

Mieszkańców miasta pod tym względem można podzielić jak ptaki, z których jedne 

zamieszkują na błotach, inne na drzewach, inne w gęstwinach lub na polu i ścierniskach. Są tacy, 
którzy w pewnych tylko miejscowościach żyją, karmią się i rozmnażają; jedni, jak Justyn, żerują w 
okolicy gastronomicznych zakładów, inni przeciągają jak słomki ponad wybranymi ulicami, a 
każdy ciągnie się namiętnością, nałogiem, potrzebą w pewne sfery właściwe. Przyszły monografista 
miasta ma w tym łatwy temat do klasyfikacji dwunogich istot, których z charakteru paletotów i 
czapek trudniej daleko metodycznie ułożyć. Wnoszę, aby ten system mógł być przyjęty, i 
spodziewam się, że nie zawiedzie.
 

Pan Justyn, zamożny niegdyś obywatel, posiadacz kilku wiosek w Kaliskiem, naprzód był 

sobie przyjechał tak tylko trochę pohulać do Warszawy, potem do niej przywykł, dalej wszystko, co 
miał, prześwistał i został z nader enigmatycznym majątkiem a ogromnym apetytem przyrosłym do 
bruku skorupiakiem, wiekuistym pasożytem i koniecznym każdej uczty dodatkowym półmiskiem.
 

Zamawiano go, jak orkiestrę, gdzie się chciano bawić wesoło, i choć już do stracenia nic nie 

miał, mieszkał w jakiej niedopytanej dziurze, a pieniędzy nigdy nie pokazywał — tak sobie żył, 
jakby jeszcze miał kilkadziesiąt tysięcy dochodu.
 

Winien to był minie nadzwyczaj przyzwoitej, zawsze bardzo starannemu i czystemu 

ubraniu, obcisłym białym rękawiczkom i krawatowi, których użycie znał doskonale, usłużności 
niewyczerpanej, przedziwnemu zawsze na zawołanie humorowi, nieprzebranym konceptom, manii 
opowiadania niestworzonych rzeczy w sposób dosyć zajmujący i dobroduszności takiej, że się 
nigdy za nic nie gniewał.
 

Więc chociaż zawsze wychodził z domu w zupełnej nieświadomości śniadania i z obiadem 

spuszczając się na nieprzebraną Opatrzność Bożą, żył wygodnie rosą niebieską, tę tylko zachowując 
ostrożność, że Oszczędzał fatygi opatrzności i krążył tam, gdzie go ręka jej najłatwiej spotkać 
mogła; jednym zręcznym manewrem około ognisk gastronomicznych wyrabiając sobie czasem po 
dwa śniadania, obiad, herbatę i wieczerzę, nie licząc pomniejszych intermediów, które spożywał dla 
ochłodzenia, gdy było gorąco, dla ogrzania się, gdy było chłodno.
 

Justyn skutkiem rozszerzonych wielce stosunków swoich i znajomości z całym światem, 

skutkiem zupełnie wolnego czasu, który mu dozwalał słuchać, badać, czytać afisze i zbierać nowiny 
po bruku, był, rozumie się po „Kurierku", najlepszą miejską gazetką. Jednakże nigdy nowiny 
żadnej, ba! najprostszej nawet wiadomostki nie powtórzył jak była, każdą ukwiecił, przyozdobił, 
przerobił i przysmażył, nie troszcząc się wcale o prawdopo- dobieństwo i głównie na smak i 

potrzebę podniebień zwracając uwagę.
 

Kłamstwa jego, a raczej poemaciki wychodziły już z rzędu prostych blag, nie mając 

najmniejszej pretensji, aby im wierzono, ani się też ubierały na serio, trzeba było prostoduszności 
już się nie trafiającej, aby przypuścić na chwilę, że uczynione były, aby im wierzono.
 

Były to historyjki, koncepta, epopeje żartobliwe osnute na tle współczesnym, jak mawiał 

znany jeden literat, który nigdy na żadnym tle nie nie osnuł, ale języka urzędowego krytyki zręcznie 
umiał używać. W potrzebie do wiwatów i toastów Justyn dorabiał wiersze, śpiewał je nawet i 
mówił oracje ex promptu, stylem tak do przyjętego podobnym, że można je było wziąć na serio. |
 

On wszakże ani siebie, ani utworów swoich tak nie cenił, śmiejąc się z ludzi, śmiał się też i 

z tego, co sam zrobił.
 

Na tym chlebie próżniaczym, pracując tylko gębą i żołądkiem, a bardzo niewiele nogami, 

utył i rozrósł się niezmiernie; dziwną jednak igraszką natury z piersi jego i szerokich warg 
różowych dobywał się głosik malutki, cienki, dziecinny, który śmieszył już tym, że nie zdawał się 
stworzony dla niego, ale jakby zapożyczony i cudzy. Miał on czasem podobieństwo do chrypki, 
czasem stawał się krzykliwy, ale nigdy go jednak nie zabrakło, choć co chwila zdawało się, że to 
ostatni nieszczęśliwego wysiłek.
 

— A! kochanego Feliksa — zaśpiewał cieniuteńko Justyn Gała — a tu nam powiedzieli, żeś 

ty pojechał do Afryki z Barthem, żeś szukał nowych ziem i nowego rodzaju kartofli, poświęcając 
się dla ludzkości, żeś zamiast kartofla odkrył nowy gatunek ogórka, któremu nadano imię twoje i 
jużeśmy się spodziewali nowej potrawy, gdy... A więc nie pojechałeś do Afryki i nie odkryłeś 
ogórka?
 

— Nie jeździłem, niestety! nigdzie, ani nawet do Pacanowa i nie mam na sumieniu żadnego 

odkrycia.
 

— I oglądamy cię w Warszawie.

 

— Na stalsze kilkumiesięczne mieszkanie.

 

— Ot to ślicznie! Witam cię nawróconego na zbawienniejsze zasady! Zobaczysz, 

przekonasz się, co to jest żyć w Warszawie... powiadam ci, warto, warto dla samych śledzi 
pocztowych i bruku... który wzmacnia dziwnie żołądek. Śmiejesz się? To rzecz dowiedziona i 
doktorowie zaczynają osłabione żołądki wysyłać do nas w tym celu. Zaraz ci to dowiodę: kto raz 
przyzwyczaił się trząść po tym bruku, już mu potem nic w świecie zaszkodzić nie może. Że jednak 
mogłoby to przez zbyteczne hartowanie nadto znowu podziałać na trawienie i wyrobić apetyt, 
ogłodzeniem krajowi zagrażający, mówią, że w roku przyszłym pociągną niektóre ulice warstwą 
grubą gumy elastycznej... Co ty na to? A co mówisz o fontannach?... pyszne, kiedy się z nich leje, a 
że nie zawsze się leje, nie można mieć pretensji... Jużciż w niebie wody nie brak... jednak deszcz 
pada... nie zawsze wychodzimy ze zdrowej zasady. Co mówisz o oświetlaniu gazowym, które ma 
ten przymiot, że i świeci, i śmierdzi, przypominając znikomośćrzeczy ludzkich.
 

— Warszawa wznosi się i upięknia.

 

— Widziałeś przecie okna sklepów na Senatorskiej i Miodowej? Wyższość sztuki zależy, 

jak wiesz, na tym, żeby jej nie było uczuć, i doskonałość okien na tym, by się zdawać mogło, że ich 
nie ma. Doszliśmy do tego, że prosty człowiek co chwila gotów plunąć przez szybę, której istnienia 
się nie domyśla. Ale to nic jeszcze, robią, słyszę, teraz taflę, która cały Saski Ogród przykrywać 
będzie. Wiesz także zapewne o wynalazku nowego jadła dla ubogich z trocin sosnowych, które 
zastąpi zupę rumfordzką? Wiesz o utworzeniu nowej olbrzymiej gar- kuchni, w której machina 
parowa zwijać będzie zrazy? A piłeś już wodę sodową?
 

— Nic jeszcze nie wiem, nic nie jadłem i nie piłem — odparł Feliks.

 

— Ano! to przedziwnie, ja także głodny jestem, jak bym się dziś urodził, idziesz pewnie 

jeść lub pić, ja z tobą i pozwolisz mi, że ci wskażę miejsce i ludzi.
 

— Daruj! na drugi raz, powracam do domu, żona czeka.

 

— W Warszawie żony są przyzwyczajone do czekania i tak wyrozumiałe, że w końcu nie 

czekają już wcale, umiejąc się obejść bez mężów. Wynaleziono na to sposób doskonały. Ale o tym 
inną razą. Moglibyśmy tymczasem obejrzeć niektóre osobliwości natury i sztuki. U Stoczkiewicza 
jest szynka bajońska warta największego podziwienia z obu tych względów; natura wydała tego 

jegomości, z którego bioder została uczynioną, sztuka spreparowała ją.
 

— A! gastronomie niezmordowany! — zawołał Feliks uśmiechając się — czyż sądzisz, że 

my tu tylko jeść i pić przyjeżdżamy?
 

— Nie, ale przede wszystkim obowiązki! Obowiązkiem zaś najświętszym jest utrzymać się 

przy siłach, przy życiu, zatem jeść i pić. Kto czyni inaczej, popełnia powolne samobójstwo! winien 
morderstwa avec premeditation! Klejek na wsi jest wystarczający i mówią nawet, że tuczy, ale w 
mieście powietrze insze, człek zużywa się ogromnie i wymaga silnych, a nade wszystko często 
powtarzanych pokarmów. Nie uwierzysz, jak one nawet na umysł i umysłową działają produkcją. 
Pewien fizjolog francuski doszedł do tego, probując na zającach, że mu nie tajno, jakie pokarmy do 
jakich dają popęd idei. Kiedy robaki jedwabnicze, karmiąc się morwowymi liśćmi, różny wedle ich 
rodzaju jedwab wydają, czemuż by człowiek nie miał być posłuszny temu, co zjada? Po- wiadam ci, 
że to rzecz wyprobowana na zającach, które do wszystkich służą doświadczeń. Otóż ów fizjolog 
mówi, a nawet pisze, że ma na wszystko pewne recepty. I tak: chcesz stworzyć poemat opisowy, 
jedz zieleninę; piszesz dramat krwawy, spożywaj bifsztyk surowy popijając winem czerwonym; 
potrzebujesz filozofować, służy mocne piwo, które głowę robi ciężką i przysposabia do logicznego, 
ścisłego rozumowania; piszesz historią... zapuść naprzód wąsy... to już metafizyki trochę, ale 
bardzo potrzebne... potem jedz zrazy zawijane i popijaj starym węgrzynem; rachujesz i matematyką 
się zatrudniasz, sztukamięsa z chrzanem i fasolą, makaron, ciasteczko lane itd. Gdy raz odkryją cały 
szereg takich specyficznych jadeł, nie będzie potrzeba szukać jeniuszów i talentów, weźmiesz, kogo 
zechcesz, pierwszego osła z brzegu, dasz mu dobrze jeść to, co wskaże teoria, włożysz   mu pióro 
za ucho i papier pod łokieć i musi urodzić, co nauka postanowiła. Zważ tylko, co to za potężny 
wynalazek! Wiek jest w wyraźnym postępie, a jak wszystko się upraszcza! symplifikuje! Dziwi 
mnie, że dotąd balonów nie wynaleziono, ale to musi lada moment nastąpić, są znaki zwiastujące... 
ludzie ledwie chodzą, więc pewnie będą latali.
 

Tak mówiąc szli powoli ulicą Wierzbową, a Feliks słuchał szczebiotania Justyna nie bez 

przyjemności jakiejś. Cienki głosik brukowca jak nakręcona pozytywka odegrywał piosneczkę swą 
bez przerwy, bez wahania... niekiedy tylko właściciel jej obejrzał się na słuchacza, jak mu też z tym 
było.
 

Justyn, mając w tym znać jakąś rachubę żołądkową, szczerze pracował nad zabawieniem 

Feliksa, popisywał się dowcipem, z językiem i widocznie wysilał na koncepta, które się nie zawsze 
szczęśliwie udawały. Natura ma to do siebie, że gdy ją ku czemu zmuszają, opiera się i zacina jak 
koń narowisty... — i ona chce mieć swobodę;
 

ale człowiek znowu, ilekroć mu odmawia posługi, usiłuje przymusić i postawić na swoim, 

choć nie zawsze zwycięża.
 

— Więc tedy — dodał po chwili uważając, że Feliks się rozchmurza... — przybywacie 

państwo na kilka miesięcy do Warszawy — powietrze wielce zdrowe dla przybyłych z prowincji 
działa jak tran rybi na suchotników, choć śmierdzi, ale ożywia.
 

I począł wyliczać rozmaite domy przyjmujące, bawiące się, reputowane lub dobijające 

reputacji talerzami i butelkami, aż nawiasem natrafił na jenerałową...
 

— Jenerałowa Palmer — rzekł — jest dla mnie zagadką... kobieta... ale ty ją znasz, Feliksie?

 

— Ja? — odparł Narębski trochę zmięszany — ja? trochę, znałem ją, ale od tak dawna nie 

widziałem, nie słyszałem nawet o niej, że dziś ona dla mnie całkiem jest nową postacią.
 

— I enigmą do rozwiązania — dodał Justyn — najpilniej badając, trudno o niej dośledzić 

czegoś więcej nad to, że była żoną jenerała i dlatego zowie się jenerałową, a z oczów jej patrzy, że 
tam przed tym wojskiem musiała być awangarda. Już to samo, że dziś taką stała się pobożnisią, 
dozwala się domyślać, że musi mieć za co pokutować. Skutek nie może być bez przyczyny, chociaż 
przyczyna może pozostać bez skutku... Spodziewam się — dodał — że i państwo z jej domem, 
który otwiera się tylko pour la fine fleur towarzystwa naszego, zawiążecie stosunki. Herbaty 
jenerałowej są niezmiernie poszukiwane.
 

— Ja herbaty mało pijam — rzekł Feliks — a żona moja jej nie zna, bardzo wątpię, czy 

zrobimy z nią znajomość.
 

— O! gdybyście nawet nie chcieli, zrobi się sama. Jeżeli jeszcze znałeś ją kiedy dawniej, to 

nieuchronna rzecz odnowienie stosunków i studium ciekawe. Czy też i przedtem wyglądała tak 
zawsze upięta, zamurowana, zimna, milcząca i nieprzystępna?
 

— O! to bardzo dawne czasy i niewiele ją znałem, ledwie sobie przypomnieć mogę — 

wybąknął Feliks.
 

— Coś bo ty to tak mówisz, jakby ci nie zbywało na wiadomościach, ale raczej na chęci 

popisywania się z nimi! — odparł Justyn, mrugając oczyma znacząco, co dawało do myślenia, że i 
on więcej wiedział, niżeli chciał wyznać.
 

— Widzę, że tylko co rozstałeś się z tym kochanym baronem, który ma w istocie 

najlepszego w mieście kucharza. Coś już przebąkują, że go widziano z bukietem u jenerałowej, że 
mu się podobała. Kto wie? Może mu potrzebny ten mebel do palisandrowej kanapy i marmurowego 
stołu kupionego we Florencji. Ale wątpię, żeby mimo przymiotów barona i jego kucharza wyjść 
chciała na chińską lalkę w salonie, której całym obowiązkiem kiwać głową, gdy ją ruszą...
 

Feliks już nie na to uparte szczebiotanie nie odpowiadał, czym Justyn wcale się nie zrażając 

podwajał tylko usilności, aby go rozdobruchać i do rozmowy przymusić; a ciągnął za nim uparcie 
do ostatniej granicy zwykłych przechadzek za Hotel Europejski ku François. Poza tą linią nie było 
dla Justyna świata i ludzi... pustynia.
 

— No, i tego nie wiesz — zapytał po chwili — że kapitan Pluta odrodzony przybył do 

stolicy, zapewne aby w niej znowu się dobić? Znasz przecie tego człowieka?
 

— Jak my wszyscy, byłem z nim nawet bardzo dobrze niegdyś — rzekł Feliks — ale gdy się 

zwalał i upadł tak szkaradnie...
 

— Tak, wszyscyśmy go naówczas odstąpić musieli — przerwał Justyn Gała. — A wiesz, 

tak la main sur la conscience, grał w karty, pił, hulał; więcej jednak do- prawdy już nie wiem, co 
zbroił? Nikt mu nie zada nieuczciwości żadnej, nie złapano go na żadnym szachrajstwie, towarzysz 
miły i dowcipny, powiem ci, że jeżeli mnie kiedy poprosi, nie znajdę powodów odmówienia mu, 
choć go wszyscy potępili. To nie był zły człowiek, cała rzecz, że nielitościwie cyniczny i ma pasją 
prześladować ludzi, a jak się do kogo uczepi, jak pijawka. Świat się go obawiał i odskoczył od 
niego, to darmo; kto chce żyć w zgodzie ze wszystkimi, musi trochę pochlebiać... a tego on nigdy 
nie umiał.
 

— To by było najmniejsza — przerwał Feliks — ale ta gra w karty, to walanie się w 

najgorszych towarzystwach...
 

— Znudził się życiem, potrzebował wzruszeń gwałtownych — rzekł Justyn wzdychając — 

ja go nie uniewinniam wcale, ale i potępić nie mam powodów. Boję się go jak drudzy, obchodzę, 
gdy mogę, rzucić nań kamieniem nie mam serca, zwłaszcza — dodał śmiejąc się sam z siebie — 
jeśli odziedziczył co grubego w Besarabii.
 

Chciał jeszcze mówić coś więcej, ale w tej chwili gruby głos przybyłego ze wsi szlachcica 

Kaliszanina, niegdyś sąsiada Justyna, przerwał rozmowę. Wieśniak rzucił się na szyję Gale, objął 
go i począł, śmiejąc się, całować serdecznie.
 

— Justyś, kochany Justyś! ot to szczęście, że cię spotkałem, a wiesz, żem nie miał z kim 

zjeść śniadania.
 

— Nieoszacowana wiejska natura — piszczącym swym głosikiem drżącym ze wzruszenia 

zawołał Justyn — oni jeszcze jedni w Kaliskiem pradziadowskich trzymają się tradycji i sami ani 
jeść, ani trawić nie umieją! O sancta simplicitas! Patrz, panie Feliksie, i bierz przykład z niego.
 

Po czym zaraz musiała nastąpić prezentacja.

 

— Pan Feliks Narębski, mój przyjaciel z Lubej- skiego. — Pan Kazimierz Potrzebiński z 

Kaliskiego, towarzysz szkolny i najlepszy z ludzi — zawołał Justyn.
 

Nowo poznajomieni pocałowali się wąsami i ścisnęli dłonie z tym poczciwym uczuciem 

braterskim, które bodajby się umiało szczerzej poza szranki dotychczasowe rozciągnąć.
 

— A! Narębski, moja ciotka Potrzebińska była za Narębskim, czy nie krewnym?

 

— Nie — odparł Feliks, posłuszny zwyczajowi przypomnień koligacyjnych — ale prababka 

moja była Potrzebińska.
 

— Tak! córka Jana Kantego, to wiem, a więc jesteśmy nawet trochę krewni... Chodźmyż 

razem na śniadanie, ale gdzie?

 

Feliks z największą trudnością potrafił się ledwie wymówić, wiedział bowiem, że takie 

śniadanie gościnnego wieśniaka mogło się łatwo z pomocą Justyna pociągnąć do kolacji, a żona 
czekała! żona czekała!
 

Musiał to jednak uczynić z jak największą ostrożnością, aby Kaliszanina nie obrazić i na 

świadectwo wezwał Justyna, modlącym się błagając wzrokiem, aby potwierdził, że mu się już 
wprzódy wyrywał.
 

Tak się jakoś rozstali grzecznie i bez urazy po nowym pocałunku z obu stron twarzy, a 

Justyn powiódł pod rękę gościa, tłumacząc mu, jako śniadania gdzie indziej prócz Bouquerela jeść 
nie było podobna pod strachem najokropniejszej niestrawności, choroby, a kto wie? — może nawet 
nagłej śmierci.
 

Nie bez wewnętrznej obawy jakiejś zbliżył się biedny Narębski do domu — wiedział on, co 

go tam zawsze czekało — wymówki żony poparte milczeniem znaczącym córki, kwasy i widok 
uciemiężenia, jakie znosić musiała Mania; nie bez trwogi więc i coraz smutniejszy wszedł powoli 
na wschody.
 

W salonie, swoim zwyczajem, siedziały matka z córką; pani Samuela wpatrzona w sufit, 

znudzona i jak zawsze mocno chora, choć kolory zwodnicze zdrowia miała na twarzy — i Elwirka 
przez okno bacznie okiem uzbrojonym w lornetkę studiująca ulicę i przechodniów. Zaledwie się 
Feliks ukazał, obie zwróciły się ku niemu.
 

— A! przecież powracasz! — zawołała żona — to szczęście — jak pójdziesz do miasta, 

doczekać się ciebie nie można. Co wy tam robicie? Co wy tam robić możecie, mój kochany 
Feliksie? — ze zwykłą sobie słodyczą wzdychając powtórzyła czuła żona.
 

— Ale zmiłuj się, Samuelko, tyle miałem sprawunków, przytem złapał   mnie w ulicy Justyn 

i pół godziny zatrzymał...
 

— Ale zmiłuj się, panie Feliksie — przerwała, nie dosłuchawszy do końca, pani — tyle też 

zmarnowałeś czasu? Czyż się natręta pozbyć nie można? Dom do tej pory nie urządzony, jestem w 
śmiertelnym strachu; spuściłam się na ciebie, wszyscy wiedzą, kiedyśmy przyjechali, dotąd żadnej 
nie oddałam wizyty, bobym jej przyjąć nie miała gdzie, a ty to bierzesz tak lekko!
 

— Proszę cię, nie siadam od rana do wieczora — rzekł Feliks ocierając pot z czoła, który 

świadczył o pracy.
 

— Tak, a jednak skutku nie widać.

 

— Wie papa — dodała Elwirka odchodząc od okna — wszak tapicer nie przyszedł znowu, 

firanek nie przynieśli, stolika nam nie odmienili; w drugim pokoju posadzka nie wyfroterowana, nic 
ale to nic, a mamę to męczy i dziś już był taki atak nerwowy..
 

— Dajże pokój! — ruszając ramionami z rezygnacją dobrze odegraną odparła żona — co go 

tam moje biedne zdrowie obchodzi.
 

— Może by papa choć posłał?

 

— Sam byłem dwa razy, aleście panie wczoraj od- mieniły projekta i rozdysponowały trzeci 

raz co innego: muszą przerabiać, to potrzebuje czasu.
 

— Cóż nam do tego! Na to są czeladnicy! Na to są pieniądze — zawołała Samuela — na to 

jest miasto! Ale nie mówmy już o tym, proszę, nie mówmy o tym, mnie to dziwi, mnie to zabija, 
mnie to...
 

Nie dokończyła, bo wielki kaszel porwał ją z większej jeszcze niecierpliwości i córka, 

czyniąc umyślną demonstrancją, pobiegła do dzwonka. Na głos jego zbiegli się natychmiast ludzie, 
panny służące, woda, krople, serwety i cały przybór zwyczajny, ale pani Samuela wszystko i 
wszystkich odepchnęła jednym ręki skinieniem. Była widocznie w najokropniejszym humorze.
 

— Gdzież ta, ta Mania? — zawołała — może nie bez myśli pomszczenia się na mężu, który 

siedział przybity i milczący, gderając na jego ulubioną.
 

— Mania pewnie albo gdzie w kościele, albo zaczytana w jakiej książce! — szepnęła 

Elwira.
 

— Zawsze na drugim świecie w marzeniach swoich — ruszając ramionami odezwała się 

matka, wciąż mowę przerywając kaszlem, który był wymówką, spadającą na sumienie pana Feliksa 
— ale ona domarzy jakiegoś głupstwa pewnie! O! mimo troskliwości mojej to nieuchronne. A pan 

Feliks tak jest słaby dla niej, tak ją podtrzymuje i broni tego kochanego gagatka, że czując go za 
sobą stoi przy swoim i psuje się do reszty.
 

— Ja! ja! — ruszając ramionami przerwał mąż — wszakże nie odzywam się ani słowa!

 

— Tak, w tej chwili, chociaż i milczenie bywa znaczącym, ale zwykle, ale zawsze, my 

nigdy z Elwirką nie mamy słuszności w twoim przekonaniu tylko ona.
 

— Milczę! milczę! — powtórzył mąż ciszej coraz.

 

— Wiem, ale przyznaj się, co myślisz? — kończyła uparcie Samuela.

 

Feliks już był do ostatka zniecierpliwiony.

 

— Przyznaję się — rzekł wstając — że myślę, iż probujecie mojej cierpliwości, do jakiego 

też ona stopnia wytrzymać może! Dajcież mi pokój, ustępuję z placu!
 

To mówiąc, drzwi zatrzasnął i wyszedł. Był to jego środek ostateczny i gwałtowny, którego 

używał rzadko, tylko w razach krytycznych. Matka i córka spojrzały po sobie znacząco.
 

— Ależ papa w humorze! — zawołała śmiejąc się Elwirka.

 

— A, moje dziecko! dla mnie to przynajmniej nie nowina — rozczulając się nad sobą 

westchnęła matka — znasz moje opłakane życie! Twój ojciec — dobry, najzacniejszy człowiek, ale 
widzisz, co ja. z nim cierpię. Niech ci to będzie nauką, gdy za mąż przyjdzie iść: najlepsi ludzie nie 
zawsze są najlepszymi mężami.
 

Elwira na wspomnienie tego, że jej może przyjść pójść za mąż, okazała wstręt 

nadzwyczajny do stanu małżeńskiego, ruszyła ramionami, zrobiła minę pogardliwą, mającą być 
manifestacją przeciwko całemu rodzajowi męskiemu i westchnęła nad losem kobiety przeznaczonej 
na wiekuiste męczarnie! Obie panie byłyby się rozpłakały nad sobą, nad teraźniejszością i 
przyszłością, gdyby w tej chwili Elwira nie postrzegła oknem bardzo pięknego ekwipażu i nie 
krzyknęła nagle:
 

— Otóż to, tak bym jeździć chciała!

 

Matka, choć chora, przez współczucie dla córki, wstała z krzesła i pobiegła do okna, i 

rozprawą nad powozem i końmi skończyła się pod tak złą wróżbą rozpoczęta rozmowa.
 

Pan Feliks chwilkę postał za drzwiami, ogarnęła go niezwykła jakaś odwaga, której na wsi 

nigdy nie miał, zaczerpnięta z warszawskiego powietrza — poszedł wprost do pokoiku Mani.
 

Najmując mieszkanie wcale naturalnie nie myślano nad tym, gdzie sierota się pomieści, 

dano jej wychowa- nie panienki dobrego towarzystwa, bo to nic nie kosztowało, guwernantki 
podejmowały się go bezpłatnie — ale obchodzono się z nią jak ze sługą i często, prawie zawsze 
wyznaczano kątek ze sługami.
 

Nigdy też ona nie skrzywiła się na to, umiała wszędzie się pomieścić i ze wszystkimi 

pogodzić. Szczęściem jakimś teraz znalazł się pod wschodami osobny kącik dla Mani w najętym 
apartamencie. Była to malutka ciupeczka, przytykająca do ciemnego przedpokoju, ciasna tak, że nie 
każde łóżko stanąć w niej mogło, a więcej nad tapczanik, stolik i parę krzeseł pomieścić nie było 
podobna... Jedno jej okienko na niewesoły wychodziło dziedzińczyk, ale dostarczało tyle światła, 
ile go było potrzeba, żeby o południu czytać można. Mania, która z niczego zawsze zrobić umiała 
rzecz wdzięczną i największą pustkę przystroić, nie mając czym nawet przybrała sobie pokoik tak, 
że wyglądał schludnie i miło. Łóżeczko zasłane biało, na stoliczku kilka książek, firaneczka 
naprędce zgrabnie rzucona w okienku, sukienki zawieszone na ścianie przystrajały izdebkę ubogą, 
do której wszedł Feliks wprost idąc od żony. Mania siedziała przed stoliczkiem i szyła spiesznie 
falbany oberwane wczoraj od sukni Elwiry. Zobaczywszy pana Feliksa skoczyła ku niemu 
zarumieniona cała, z dziecięcym uczuciem zawieszając się na szyi.
 

— A! mój drogi opiekun!

 

— No! ja! — odparł Feliks, całując ją w czoło — ale cóżeś znowu zbroiła wczoraj, mój 

aniołku — dodał, siadając na łóżeczku z westchnieniem — skąd takie złe humory u pań naszych?
 

— Złe humory?

 

— A! kwaśne bardzo! zmyły mi głowę, choć doprawdy nie wiem za co?

 

— O bo pan tak bardzo na wszystko uważasz! — przerwała Mania wesoło, aby go 

rozchmurzyć — to przejdzie... Możem, doprawdy, ja temu trochę winna... Elwira kazała mi sobie 
co najprędzej poprawić suknią, a ja rano poszłam do kościoła i opóźniłam się trochę... A! miała 

słuszność.
 

— Dlaczegoż tego sama zrobić nie mogła, kiedy jej tak było pilno?

 

— Ale ja bo sama prosiłam o to... naparłam się... tak miło mi jej czymś się przysłużyć, ona 

tak dobrą jest dla mnie... a tak słabe ma oczy.
 

Mówiąc to z największym pośpiechem, minkę miała wielce zafrasowaną, skłopotaną, 

zdawało się, że więcej daleko powiedzieć pragnęła, że jej coś ciężyło, a zebrać się na wyznanie nie 
umiała.
 

Zamilkli oboje. Feliks poruszył ramionami.

 

— Mój opiekunie drogi! — dodała po chwili, ośmielając się, dzieweczka, całując go w rękę 

— mój ojcze kochany, kiedy mi się tak czasem pozwalasz nazywać, ja się obawiam, żeś ty do mnie 
od nich przyszedł... i mnie, i tobie — nade wszystko tobie mogą to wziąć za złe, a twoja spokojność 
tak mi jest drogą...
 

— Niech już sobie biorą, jak chcą — odparł Feliks — to mi zupełnie wszystko jedno... 

nigdy nie potrafię im dogodzić.
 

Mania smutnie pokręciła główką.

 

— Ale na cóż się narażać.., i im robić przykrość.

 

— Cierpię do czasu — rzekł Narębski — ale każdemu, nawet mnie, w końcu się 

cierpliwości przebierze.
 

Mania pocałowała go w rękę.

 

— Uspokój się, uspokój — rzekła łagodnie — to małe chmurki, które i najjaśniejsze niebo 

przebiegać muszą... Naturalnie, tyle jest do zrobienia, pani taka słaba, zmęczona, musi się czasem 
trochę zniecierpliwić... Cóż ona temu winna, to jej zdrowie, wierzcie mi... a w sercu tak jest dobrą!
 

Feliks tylko westchnął, bo znał tę dobroć od dawna.

 

— No! ale kiedyś tak dobry, żeś już tu przyszedł — wahając się trochę dodało dziewczę — 

pozwólże mi, drogi opiekunie, dla którego nie mam tajemnic, poprosić ciebie o radę.
 

— O radę? jakiejże to rady potrzebować możesz, moje dziecko?

 

— Jestem bardzo niespokojna. Ale mogęż powiedzieć wszystko? Nie weźmiesz mi za złe? 

Jestem zmuszona się spytać...
 

I znowu pocałowała go w rękę.

 

— Bo do kogóż się udam i kto mi, jak ty, potrafi z serca słówko powiedzieć?

 

— Mów, pytaj, radź się, proszę — w istocie prócz mnie nie masz nikogo! — westchnął, 

wspomniawszy matkę. — Proszę cię, na Boga, bądź ze mną szczerą.
 

— No, to posłuchajże cierpliwie, niech ci opowiem naprzód wszystko, jak to było...

 

— Więc ci się coś przytrafiło? — zawołał niespokojny pan Feliks.

 

— A! miałam awanturę — z przymuszonym uśmiechem odparło dziewczę żywo — 

pierwszą w życiu... Dziś rano, ale nawet bardzo rano wyszłam według mojego zwyczaju do 
kościoła. Przyznaję ci się, mój drogi ojcze — dodała, spuszczając oczy — że jakoś u Świętego 
Krzyża, do którego od nas najbliżej, nie mogę się dobrze modlić. Kościół taki ogromny, taki 
surowy i straszny, nigdzie nic, co by mi przemówiło do serca, a ja potrzebuję nawet do modlitwy 
zaczerpnąć wrażenia od tego, co mnie otacza, tak słabą jestem istotą. Z siebie dobyć nie mogąc siły, 
czerpać ją muszę z ołtarza. Poszłam więc, choć to trochę dalej, do kościoła Wizytek... Ale zaraz od 
samego progu domu postrzegłam kogoś idącego za sobą. Z początku mnie to nie uderzyło, 
myślałam, że przypadkiem w jedną idziemy drogę. Naprzeciw naszego mieszkania jest tu zaraz 
jakaś traktiernia i bilard, jegomość ten pochylony i trochę garbaty stał w progu, jakby na co czekał. 
Gdy mnie zobaczył wychodzącą z bramy, skoczył nazad do traktierni, wyciągnąwszy kogoś 
drugiego wyraźnie mu mnie pokazywał... Coś z sobą poszeptali i ten, który wprzód stał u progu, 
żywo się posunął krok w krok postępując za mną. Widząc go tak ścigającego mnie po tym 
pokazywaniu, zaczęłam być niespokojna, chciałam wrócić, alem pomyślała potem, że mi się to 
przywiduje i nie oglądając się, szłam dalej.
 

— Jak ten człowiek wygląda? — przerwał niespokojnie Feliks.

 

— Tak już niemłody, trochę przygarbiony... twarzy się jego nie przypatrywałam, a ubrany 

był dość dziwnie.

 

— Nie rozumiem! — zawołał Narębski — no, ale cóż dalej?

 

— Ponieważ dość szybko gonił za mną, zwolniłam kroku, sądząc, że spieszy i minię mnie, 

ale przybliżywszy się, ukłonił mi się dość zgrabnie i stanął... Jam się bardzo zmieszała...
 

— Za pozwoleniem pani — rzekł — czy nie mógłbym pomówić z nią chwileczkę?

 

— Ze mną? — zapytałam zdziwiona. — Tak, z panią.

 

— Ale ja pana nie znam.

 

— To nic, ja panią znam lepiej, niż sądzisz. Wszak pani jesteś od dzieciństwa w domu 

Narębskich?
 

— Tak jest.

 

— Wszak jesteś wychowanicą ich, sierotą?

 

— Tak jest — powtórzyłam.

 

— Wieszże pani o twoim urodzeniu? — zapytał znowu.

 

— Jak to! — przerwał pan Feliks — zapytał cię tymi słowy — cóż to jest? Co to ma 

znaczyć? Mówże dalej. Doprawdy jestem ciekawy! Nie pojmuję, cóż by to miało znaczyć, 
miałżeby... ale mów... słucham, powtórz mi co do słowa, jak to było.
 

— Wiem tylko, żem sierotą po biednych i ubogich rodzicach... — powiedziałam mu.

 

— Jakież ci dano nazwisko? — rzekł powoli.

 

— Maria Jordan.

 

— Maria! Jordan! — powtórzył, rozśmiał się i ruszył ramionami.

 

Narębski widoczną okazywał niespokojność, kroplisty pot okrywał mu czoło, spoglądał na 

Manię, nie śmiał jej już przerywać opowiadania, ale wzrok jego wlepiony w nią wyrażał 
pomieszanie i ciekawość bojaźliwą.
 

— Przyznaję ci się, kochany ojcze — dodała Mar nia — że mnie to tak żywo zajęło, iż 

mimo wstrętu, jaki we mnie ten człowiek obudzał, bo twarz miał jakoś dziwnie niemiłą, mimo 
obawy i niedowierzenia zatrzymałam się, chcąc z nim pomówić obszerniej. Ty wiesz, żem nie znała 
rodziców, że co dziwniej, nikt mi nigdy, nawet ty, na usilne o nich pytania odpowiedzieć nie chciał; 
nie dziw też, że tak chciwie pochwyciłam nadzieję dowiedzenia się czegoś o nich... ja jestem 
sierotą!
 

Zamilkła na chwilę, łzy popłynęły jej z oczów.

 

— Wiedziałżebyś pan co o moich rodzicach? — zapytałam go niespokojna.

 

— Może... może... może wiem coś o nich — odparł powoli... — ale dziś tego jeszcze 

waćpannie powiedzieć nie mogę... Kto wie, później może, bo spodziewam się, że jeszcze się 
zobaczymy.
 

I powtórzył kilkakroć ruszając ramionami:

 

— Maria Jordan! Maria Jordan!

 

Potem chciał zaraz odejść, ale zawrócił się raz jeszcze.

 

— Znałaś waćpanna kogo z krewnych, z familii? Masz tam kogo jeszcze?

 

— Nikogom nie znała i nie mam nikogo na świecie —

 

odpowiedziałam — prócz moich dobroczyńców, co mnie przytulili, co wychowali sierotę... 

prócz państwa Narębskich.
 

Na to jakoś dziwnie znowu uśmiechnął się, pokiwał głową i rzekł mi:

 

— Ale to jednak osobliwsza rzecz! Przecież czy po ojcu, czy po matce ktoś by się zgłosić 

powinien! A to tak wszyscy wymarli!
 

— I na tym — dodała Mania — rozmowa się nasza skończyła, gdyż zaraz uszedł żywo, 

ledwie mi się skłoniwszy... i obejrzawszy się, widziałam, jak do tej samej traktierni powrócił, z 
której w chwilę potem wyszedł z drugim jakimś mężczyzną. Nie mówiłam o tym dotąd nikomu, 
mój ojcze, ale przed tobą mogłażbym mieć tajemnicę? Ona by mi ciężyła jak grzech.
 

— Żeś mi o tym powiedziała, to bardzo dobrze — odparł zadumany pan Feliks — ale 

więcej o tym nikomu ani słowa, moja Maniu! Proszę cię, zakazuję! To być może jakaś miejska 
intryga, oszukaństwo... w mieście o to nietrudno wcale... ja spodziewam się dośledzić tego. Jeżeliby 
drugi raz zaczepił cię kto jeszcze, staraj się dobrze mu przypatrzeć, abyś mi go mogła opisać... 
wskazać, a nie taj nic przede, mną.

 

— Przed tobą? — przerwało dziewczę składając rączki — przed tobą! czyżbym ja mogła i 

potrafiła!
 

Obawiając się, aby zbyt długi pobyt w izdebce Mani nie powiększył złego humoru żony, 

Feliks pożegnawszy sierotkę, pospieszył wyjść, chmurny i niespokojny.
 

Jenerałowa Palmer zajmowała najęty na cały rok na Krakowskim Przedmieściu apartament 

w jednym z najpiękniejszych nowo wzniesionych domów, a choć zwykle hołdując powszechnemu 
zwyczajowi latem na wieś lub do wód wyjeżdżała, aby nie być w mieście, kiedy ludzie wyższego 
towarzystwa znajdować się w nim nie powinni, dom jej zawsze stał gotów na przyjęcie i nie 
odnajmowała go jak drudzy, aby coś na cenie lokalu zaoszczędzić. Była tu, jak u siebie na wsi, 
szeroko i wygodnie rozgospodarowana, a im mniej, jak wiemy,. mogła mieć pretensji do państwa, 
tym naturalnie staranniej okazywać pragnęła, że do niego stworzoną została.
 

Służba, pokoje, przyjęcie, powozy, konie i dwór jenerałowej nie ustępowały 

najwytworniejszym. Ścisła oszczędność i ład przewodniczyły wszędzie, ale nie zaniedbano okazać 
światu wielkich dostatków i nawyknienia do zbytkownego życia na wielką stopę. Nic się tu nie 
świeciło dorobkiewiczowskim blaskiem, ale każda rzecz była dobrym smakiem i kosztowna choć 
niepokaźna. Najsurowsi sędziowie przyzwoitości i tonu oddawali jej tę sprawiedliwość, że umiała 
tak dom prowadzić, iż udzielnych książąt przyjmować mogła nie wstając z kanapy, nie pokazując 
zakłopotania.
 

W tym roku, nie wiem dla jakich pobudek, jenerałowa nie wybrała się ani do Ems, gdzie 

czasem bywała, ani do Ostendy, którą jej doktór doradzał, ale lato chciała spędzić na wsi w 
Lubelskiem, gdzie gospodarstwo potrzebowało podobno pańskiego oka, a ona i na nim się znała. 
Tymczasem spotkanie garwolińskie zwróciło ją z drogi nazad do stolicy.
 

Nagły jej powrót, choć mocno zadziwił służbę, która właśnie zabierała się do przepędzenia 

wakacji w słodkim far niente i świętej swobodzie — nie zrobił jednak zamięszania wielkiego i w 
parę godzin wszystko znowu gotowym było na przyjęcie dostojnej pani. Po humorze tylko 
pozostałych sług, doznających nieprzyjemnego zawodu w chwili, gdy się układali do słodkiego 
spoczynku, poznać było można, iż zdejmowanie pokrowców z mebli i odmykanie szaf 
hermetycznie zamkniętych nie bardzo im smakowały. Byli tacy, którzy usiłowali dowieść 
jenerałowej, iż ich powrót jej uszczęśliwiał, ale gdyby nie spuszczone ostrożnie ich oczy, łatwo z 
nich można było wyczytać, jak kłamali bezczelnie.
 

Jak bardzo często się trafia, powrót ten niespodziany do odkryć równie nieoczekiwanych był 

powodem. Okazało się, że dziewczę pod rozkazami panny Adelajdy zostające, oddając się zbytnio 
rozkoszom światowym i próżności, nie zawsze we dnie bywało w domu, w nocy sypiało pieszcząc 
ciałko we własnym łóżku garderobianej, pod jej pawilonem, a co gorsza ubierało się przed toaletą 
pani Palmer i używało jej pudru ryżowego, czego niewątpliwie zostały ślady... że kredencarz zjadał 
nie sam, ale w dobranym towarzystwie różne przysmaki, o których zmniejszenie obwiniano psy, 
koty, suszę, wilgoć i rozmaite kataklizmata piwniczne; że wreszcie osoba bardzo miła i bez 
przesądów, z którą pan Bzurski zostawał w ścisłych stosunkach, pod niebytność jego rozpaczą 
wiedziona zapewne pocieszała się sam na sam pędząc godziny tęsknicą tkane z panem Edwardem, 
prostym lokajczykiem, człowiekiem czarnego wąsa, ale uczuć bardzo lekkich i niewiele 
wykształconym; co pana Bzurskiego niezmiernie na świat, ludzi i kobiety obruszyło, w pannie 
Adelajdzie wzbudziło uśmiech zadowolnionej zemsty. Nie był jednak bez owoców w przyszłości 
ten powrót pani z Garwolina, gdyż zaledwie uspokojono się po pożegnaniach łzawych — wiele 
rzeczy w ostrzejsze wzięto karby. Kredencarz został oddalony, klucze pod ściślejszą wzięto 
kontrolę, a co się tyczy dwóch niewiast oskarżonych, bliższe rozpoznanie sprawy wykryło ich 
niewinność, którą obfitymi skropiły łzami. Justysia wróciła do łask panny Adelajdy i piękna 
brunetka pojednała się z Bzurskim, przekonawszy go o wierności swej tak, że nawet pan Edward 
odprawiony nie został.
 

Na drugi czy trzeci dzień zdawało się, jakby pani Palmer tylko na krótką wyjechała 

przejażdżkę, z której wróciwszy, dawny tryb życia rozpoczęła na nowo, udając się naprzód na 
nabożeństwo do Świętego Krzyża, gdzie od ósmej do dwunastej przesiedziała, budując wiernych 
swą gorliwością religijną. W mieście nawet z powodu tego zniknienia jej i powrotu zjedzono kilka 

śniadań wygranych w zakłady, czym przyłożyła się mimowolnie do wzrostu bogactwa krajowego, 
jak dowodził znakomity jeden ekonomista.
 

Wszyscy bowiem byli najpewniejsi, że jenerałowa odjechała na wieś na kilka miesięcy, ktoś 

ją nawet z ekwipażami i tłumokami spotkał na pragskim moście i pan Justyn Gała uroczyście o 
zamknięciu jej domu w mieście objawił, gdy nagle ujrzano karetę jej i konie w godzinie zwykłej 
stojące przed Świętym Krzyżem... Rozumie się, że wypadek tak ważny i tak niespodziany do 
wielkich komentarzów, gawęd i sprzeczek dał dowód. Wpadano na różne pomysły i byli tacy, 
którzy z tego. wnosząc, prorokowali bliską i krwawą wojnę, dowodząc, że jenerałowa lepiej od 
innych będąc uwiadomioną, zmieniła projekt nie bez ważnego powodu i postanowiła pozostać w 
Warszawie dla grożących chmur na horyzoncie politycznym.
 

Jak się to jednak stało, że postanowiła nie wyjeżdżać nigdzie, my spełna objaśnić nie 

potrafimy. To pewna, że pierwszych dni po powrocie z Garwolina była jeszcze mowa chwilami i o 
Ems, i o Ostendzie, że później tylko o kąpielach morskich w dalekiej przyszłości ewentualnie coś 
poszeptywano, że w końcu zawieszone zostały projekta wszelkie i więcej myśleć zaczęto o 
urządzeniu się w mieście. Jenerałowa zamilkła, zasiadła, rozpakowała się zupełnie i zdawała 
przyjmować z rezygnacją jakąś konieczność spędzenia lata i jesieni w Warszawie, nie ruszając się z 
miejsca, co tym bardziej dziwić musiało, że ją nawet kompromitowało w oczach świata. Osobie 
lepszego tonu, pytam, jak zostać, kiedy wszyscy, u których bywa, z którymi żyje, wyjeżdżają? 
Oceńmy przynajmniej ofiarę, a mierząc nią powody, dojdziemy do wniosku, że ważnymi być 
musiały.
 

Nie wiem, jak do tak ważnych przyszło postanowień, ale panna Adelajda opowiadała o swej 

pani, że od powrotu z tego niepojętymi skutkami brzemiennego noclegu garwolińskiego poznać jej 
nie mogła i jakąś dziwną upatrywała w niej zmianę. Wedle słów jej pani Palmer w osobliwym 
stanie umysłu i serca znajdować się miała.
 

Zwykle spokojna i pani siebie, teraz w ciągłych rozmyślaniach i jakimś niepokoju, którego 

nawet modlitwa uśmierzyć nie mogła, spędzała dnie i noce jakby czymś żywo zajęta, a nie umiejąca 
stanowczo sobie poradzić. Kilka razy wydawała rozkazy najprzeciwniejsze do podróży za granicę i 
pozostania w Warszawie, panna Adelajda schodziła ją płaczącą, z załamanymi rękami, kroczącą po 
salonach i dowiadującą się o ludzi i rzeczy, które ją wprzódy wcale nie zajmowały.
 

Utrzymywała nawet (zawsze jeszcze panna Adelajda, która była niesłychanie dyskretną, ale 

dla przyjaciółek od serca nie mogła mieć sekretów), że parę razy jenerałowa zerwała się przez sen z 
rękami do góry podniesionymi, wołając z płaczem:
 

— Dziecię moje! moje dziecko!

 

Ale że jenerałowa dzieci urzędowych nie miała, pokojówka domyślała się, iż wybuch ten 

stosował się do ubogich, których była gorliwą opiekunką i dziećmi ich swymi przywykła niekiedy 
nazywać. Zresztą była to osoba nawet w największych boleściach serca i strapieniach ducha 
niezdolna znijść z drogi przyzwoitości i obyczajów przyjętych w dobrym towarzystwie i jakkolwiek 
może cierpiała, nie odmieniła ani na włos życia, które wiodła od lat kilku. Nabożeństwo, opieka nad 
zakładami, które osoby jej stanowiska w świecie protegowały, trochę wizyt i obowiązków 
światowych zajmowały ją jak przedtem, przerwane nawet niedzielne herbaty na nowo oznajmione 
zostały dla współpracownic w dziełach miłosierdzia i do jednego koła należących osób.
 

Na takiej stopie były rzeczy w tym domu, którego otwarcie na nowo w tej porze było dla 

stolicy wypadkiem niezmiernie szczęśliwym, gdy dnia jednego wagnerka świeżo lakierowana 
zatrzymała się przed domem jenerałowej i Bzurski, który w sieniach z przekradanym cygarem 
pędził godziny miłymi rozmyślaniami zaprzątnione, ujrzał z niej wysiadającego mężczyznę, 
którego zrazu poznać nie mógł.
 

Wziął go za rodzonego młodszego brata włóczęgi garwolińskiego, ale przeistoczenie z 

obdartusa zabrukanego na przyzwoitego człowieka było tak nagłe, dziwne i niepojęte, że nie sam 
Bzurski na widok jego osłupiał.
 

Patrzał jeszcze z niejaką trwogą na tę postać, gdy pan Fryderyk Pluta, on to był bowiem, 

odezwał się do niego uśmiechając, aby go pani zaanonsował.
 

Zmięszał się kamerdyner, gdyż i on, i panna Adelajda puszczając się w domysły, zjawieniu 

się tego jegomości przypisywali stan, w jakim pani od niejakiego czasu zostawała, ale 
przypomniawszy garwolińskie posłuchanie, wyszedł zaraz do jenerałowej, zwiastując jej po cichu 
to niespodziewane zjawisko.
 

Po głosie przekonał się, że dwaj bracia rodzeni byli jedną i tąż samą osobą, pierwszy tylko 

po podróżnemu, drugi po miejsku i jakkolwiek metamorfoza zdziwiła Bzurskiego, powątpiewać nie 
mógł o tożsamości.
 

Zwykle marmurową, nieprzebitą maską okryta twarz pani Palmer na ten raz oblała się 

dawno na niej nie widzianym rumieńcem, ale to była purpura gniewu, oburzenia, przestrachu i 
zniecierpliwienia, niż skutek innego jakiego uczucia.
 

Bzurski, niewielki ludzi znawca, poznał się nawet na tym.

 

— Czegóż jeszcze może chcieć ode mnie? — zawołała jakby mimowolnie jenerałowa. — 

To go prosić. — Prosić! — dodała — przecie raz skończyć to potrzeba.
 

I dumna, gniewna zasiadła w najobszerniejszym z salonów na kanapie, rachując może na to, 

iż przepych ją otaczający, atmosfera państwa i przyzwoitości natręta może onieśmieli, uprzytomni. 
Ale to była rachuba, niestety! mylna i płonna, bo Plutę nic dotąd w świecie zbić z tonu nie mogło, 
ze straszniejszymi spotykał się nieraz wojskami... wszedł też, wprowadzony grzecznie, ze swobodą 
człowieka przyzwyczajonego do woskowanych posadzek i ścian marmoryzowanych. Natomiast 
jenerałowa, spodziewająca się ujrzeć obdartego opoja, zmięszała się, postrzegając przed sobą 
prawie eleganta, którego „Ess Bouquet" otaczał wonną atmosferą. Fryderyk, skłoniwszy się bardzo 
ceremonialnie, zajął zaraz miejsce w krześle z poufałością przyjaciela domu, który nie czeka, aby 
go proszono siedzieć, i wybiera sam najbliższy gospodyni fotel.
 

Pani Palmer patrzała nań tak w czasie tych pierwszych obrzędów pół gniewnymi, na pół 

zadziwionymi oczyma, że Fryderyk, który myśli jej łatwo się mógł dorozumiewać, uśmiechnął się, 
odgadując uczucie, jakie budził.
 

— Widzę, że pani zdumiewasz się nad metamorfozą, jakiej liszka garwolińska uległa w 

Warszawie; jest to jedna z tych tysiąca przemian, na którą nie potrzeba zwracać uwagi, choć się 
nam co chwila przed oczy nawijają. Alboż mniejsza ta, której uległaś pani, z Julki stając się w 
aksamity oprawną jenerałowa?
 

— Panie Pluta — stłumionym od gniewu duszącego ją głosem przerwała gospodyni — 

proszę mi jak najprościej powód swej bytności wytłumaczyć i wstrzymać się od wszelkich 
podobnych przypomnień...
 

— Za pozwoleniem — odparł zimno i powoli kapitan, jakby się nasycał przysmaczkiem — 

powód bytności, która zbyt prędko nastąpiła po pierwszym naszym widzeniu się, zaraz się tu 
wyjaśni... Co się tyczy postrzeżeń — godziż się krępować do tyla swobodę, wszystkim nam drogą, 
aby i myśleć, i wspomnieć zakazać?
 

— Pan zapominasz się, pan... — i słów zabrakło pani Palmer, której ruchy dowodziły tylko, 

jaki nią miotał niepokój.
 

— Prawa kobiety — dodała po chwili.

 

Kapitan milczał wyczekując, ale znowu zabrakło jej wyrazów.

 

— Prawa kobiety? — powtórzył uśmiechając się — owszem! owszem! Znam to dobrze, że 

kobiety mają prawo robić bezkarnie, co im się podoba, dlatego, iż powiadają, że są słabsze. Jest to 
powszechnie uznany aksjomat, że zepsutym dzieciom wolno ciągnąć za nosy, a słabym niewiastom 
i za nosy, i za włosy nawet nie wywołując oporu. Ale ja. nie myślę praw uświęconych uznaniem 
całej ludzkości łamać zuchwale, ani nadwerężać tak szanownych aksjomatów. Powoli idźmy do 
rzeczy! Pani uprzedzasz się mojej względem siebie życzliwości! Uznasz to, gdy jej dowiodę, że nie 
tylko dla niej, ale dla wszystkich członków najdalszej rodziny pani jenerałowej dobrodziejki serce 
mam przejęte najżywszą czułością.
 

Jenerałowa wzdrygnęła się, on cedził dalej powoli.

 

— Przypadek, dziwny zbieg okoliczności, który pani ze swym religijnym poglądem na 

sprawy ludzkie nazwiesz zapewne zrządzeniem opatrzności — czemu ja się nie sprzeciwiam — 
nadarzył mi zręczność poznania osoby bardzo z bliska nierozerwanym węzłem krwi z panią 
połączonej.

 

Tu się zatrzymał, widząc, jak pani Palmer płonie przelękła, i dodał po chwilce milczenia:

 

— Osoby skutkiem nieszczęść i prześladowania losu zostającej dziś w dość smutnym 

położeniu.
 

Znowu pauza, powiększająca grozę, a kapitan nasycał się skutkami złowrogiego milczenia.

 

— Chcę tu mówić tymczasem o znanym jej bracie rodzonym, panu Mateuszu Kirkuciu, a 

dodaję tymczasem, gdyż zawsze jednym wiedziony uczuciem, nie rozpaczam, bym i innych 
członków rodziny, która panią tak niegodziwie opuściła i jej się zaparła, nie wynalazł i wkoło niej 
nie zgromadził...
 

Uczucia, które się odmalowały na licu kobiety, nie potrafimy opisać; usta jej zacięły się, oko 

błysnęło, ale utrzymało milczenie i wyprostowawszy się nagle, jakby panowanie nad sobą objęła na 
nowo, słuchała chłodniej.
 

Pluta tak dalej mówił:

 

— Brata pani, Kaspra, nie miałem dotąd przyjemności poznać i uścisnąć pracowitej jego 

dłoni, która tylko w niedzielę i dnie świąteczne bywa dostatecznie do uścisku mydłem umytą — ale 
pana Mateusza znam i kocham już serdecznie. Poczciwe to człowieczysko, rady sobie na świecie 
dać nie może, tłucze się, bije, pracuje w pocie czoła i sumienia częstokroć, a ledwo mu starczy na 
czerwoną chustkę i obrzydliwie niebieską kamizelkę. Juścić komu, jeśli nie pani, wypadałoby zająć 
się jego losem?
 

Jenerałowa nagle porwała się z kanapy i wyprostowała.

 

— Na Boga! powiedz mi pan, powiedz, co zrobiłam, abyś mnie tak nieludzko, nielitościwie, 

tak barbarzyńsko prześladował?
 

— Ja? Prześladował? Panią? A godziż się — za- wołał sentymentalnie Pluta — godziż się 

tak nazwać czysto chrześcijańskie postępowanie i gorącą żądzę połączenia rodziny, którą losy 
rozszarpały? Zjednoczenia serc i dłoni?... Wszakże daję dowód przyjaźni, wyszukując pani 
rodzonych jej braci? Jestli to prześladowanie! Lepiejże by było, aby ten nieszczęśliwy, którego 
lekkość charakteru i kieszeni przywieść może do ostateczności, nie mając środków do utrzymania 
życia, zaczął w końcu chodzić po mieście od drzwi do drzwi za jałmużną, rekomendując się jako 
brat pani jenerałowej Palmer?
 

— Pan nie wiesz, ilem dla niego czyniła?

 

— W istocie, mało bardzo znam historią tajemną pana Mateusza, ale wiem, że serce pani, to 

złote serce tak oddane Bogu, tak wylane dla ludzi im więcej czyni, tym mocniej pragnie. Zgodzisz 
się pani na to, że rodzonemu bratu jak lada żebrakowi mierzyć i ważyć grosza i rumfordzkiej zupy 
jakoś nie wypada! Jestem pewny, że gdyby miał stale sobie wyznaczony fundusz?...
 

Jenerałowa targnęła na sobie aksamitną mantylę tak, że część czarnych jej koronek, 

oderwana, smutnie obwisła. Pluta to postrzegł zaraz, wskazał palcem i szepnął:
 

— Pani! cóż winne koronki? Mnie należałoby tak poszarpać! Ale mam nadzieję, że czystość 

mych chęci i prawość zamiarów uznawszy, przebaczysz, będziesz mi nawet wdzięczną, a 
tymczasem szkoda koronek...
 

— Mościpanie, dosyć już tych żartów — przerwała pani Palmer — chcesz waćpan nadużyć 

tej siły, którą przypadek dał ci w ręce, ale ja pastwą ludzi na mnie spikniętych nie chcę być i nie 
będę...
 

— Zawsze — słodziutko i z westchnieniem dodał kapitan — zawsze ten sam błąd w 

pojmowaniu naszych stanowisk, ten sam pogląd mylny na uczucia, które mnie ożywiają... Widzisz 
pani nieprzyjaciela w człowieku przejętym dla niej czcią i uszanowaniem.
 

— Panie Pluta!

 

— Milczę i słucham...

 

— Ja ucieknę, ja wyjadę, ja się oddalę.

 

— A ja ścigać ją będę ze łzami, gonić z tęsknotą. To mówiąc, ręce położył na piersi, 

przymknął oczy i umilkł w ekstatycznej postawie zrozpaczonego kochanka.
 

— Zresztą — wołała przerywanym głosem kobieta — na taką napaść znajdą się przecie 

środki, jest obrona prawa, policja, opieka, władza.
 

— Pani! Pani! — rzekł Pluta — jakże mnie to boli, że tak zapoznajesz człowieka wylanego 

dla ciebie... Uciekając się do podobnych środków ostatecznych, musiałabyś narazić się na potworne 
sądy często uprzedzonych ludzi. Ja znam rodzinę tę i nikomu tylko jej przypisuję rozdział, rozłąkę 
niemoralną, odosobnienie pani; ale ludzie gotowi by ją przypisać komu innemu, a świat tak jest do 
potępienia skory! Na cóż się to narażać? Do czego te gniewy i groźby, ochłońmy, mówmy po 
przyjacielsku, poufnie, cichutko, jak na starych a dobrych przystało znajomych; na wszystko jest 
jakaś rada — nie potrzeba uciekać i wyjeżdżać! Trzeba zapobiec fałszywym wykładom. Zresztą 
gdybyś pani, tej chwili pierwszego wzruszenia uległszy, oddaliła się, ja wiem, że powrócisz, stolica 
nasza bez niej, pani bez stolicy obejść się nie możesz, ja poczekam i pan Mateusz poczeka. Chętnie 
podzielę z nim mój chleb i wódkę.
 

— Więc czego chcesz ode mnie, nielitościwy człowieku? — zawołała jenerałowa znowu 

tracąc przytomność — mów waćpan! ile, jak, dam ostatek, byleście zeszli mi z oczów!
 

— Nigdy! — odparł Pluta — co z oczów, to z myśli i serca, a my, ja i pan Mateusz, w jej 

sercu życzymy sobie pozostać! Mielibyśmy tak przykre czynić na niej wrażenie? Doprawdy?...
 

Łza pokazała się w zaognionym oku kobiety, kapitan zaciął usta i wstał drżący, głos jego 

mowy się zmienił.
 

— Tak jest — rzekł — chciałabyś uciec, pozbyć się nas, pojmuję to, ale dziś dla mnie jedno 

pozostało tylko... słodka zemsta szyderstwa... tej sobie odmówić nie mogę. Widzisz we mnie 
zepsutego do głębi człowieka; jestem nim w istocie, ale rozpacz przyczyniła się do zrobienia mnie 
takim, jakim jestem; raz w życiu kochałem szczerze, głęboko, wierzyłem mocno i tyś mi odebrała 
wiarę, miłość, wszystko; muszę żyć choćby tą gorzką zemstą. Myślisz, że upadły i zwalany nie 
mam serca ni pamięci, że się bawię okrutnie, że się pastwię na zimno! O nie! mnie smakuje zemsta, 
bo serce jeszcze oburza się na zdradę i pragnęłoby uwierzyć choć w trochę cnoty, choć w odrobinę 
uczucia! Chcę w tobie wywołać nie taką łzę gniewu, ale żalu i wspomnienia... Chcę...
 

Tu umilkł, powiódł ręką po czole.

 

— Chcę niepodobieństwa, to prawda — rzekł zimniej — więc dajmy pokój! Do rzeczy , do 

rzeczy! Co zrobiemy z bratem pani, przecież coś z nim uczynić należy? Palmerowa złożyła ręce, 
spuściła głowę i znowu usiłując się opanować, słuchała milcząca, bezbronna, ale tężejąc w posąg 
bez czucia i myśli, co Fryderyk mówił na przemiany gorąco, szydersko, chłodno.
 

— Przyszedłem w interesie Mateusza, a podjąłem się go, aby spróbować, czy jeszcze tleje 

choć iskra na starym popielisku... Zimno, więc zimno rachujmy, ja nie odstąpię. Wchodźmy w 
traktaty i dyplomatyczne układy. Ja stawię ultimatum, oparte na dzisiejszym status quo... ale nie 
wyrzekam się prawa zakołatania jeszcze i jeszcze do tego stwardniałego serduszka. Jeżeli później 
zmuszą okoliczności do rewizji naszego tymczasowego przymierza lub złamie je przeważna siła... 
tym lepiej... Dziś potrzeba mi czegoś dla Mateusza... nie odstąpię lub we- zmę go pod rękę i będę 
prezentował w mieście nieszczęśliwego brata jenerałowej.
 

Widząc, że żadnej nie odbiera odpowiedzi, Pluta po małym przestanku na nowo mówić 

zaczął.
 

— Temu poczciwemu Kirkuciowi dużo razem do rąk dać nie można, bo serce ma zbyt słabe 

względem niewiasty w ogóle, względem kawiarek w szczególności, a trunek nie jest mu także 
obojętny w chwilach rozpaczy miłosnej, które go często spotykać muszą... cóż byś mu też pani 
miesięcznie lub tygodniowo wyznaczyć raczyła? Na przykład zróbmy sobie propozycje w drodze 
dobrowolnych układów.
 

Jenerałowa nic nie odpowiadała.

 

Pluta zdjął powoli rękawiczki, postawił kapelusz, rozsiadł się wygodniej w fotelu, spojrzał 

na sufit i począł się bawić, składając palce na krzyż, to obracając je w kółko, od lewej do prawej 
strony i od prawej ku lewej. Jest to rozrywka w chwilach oczekiwania lub nudy dość miła, ale 
wymaga pewnej wprawy... Milczeli oboje, nareszcie jenerałowa wstrzęsła się i pierwsza zawołała:
 

— Proszę pana, dyktuj mi warunki... mów, żądaj, przystaję na wszystko, ale nie trzymaj 

mnie na torturach... ulituj się nade mną.
 

— Jej własnymi słowy przemówię także... zlituj się pani nad człowiekiem, który przyszedł 

ją prosić choć o łzę żalu... choć o odrobinkę serca. Pan Mateusz poczeka...
 

Wyrazy te przeciwny całkiem zrobiły skutek, pani Palmer ostygła, zamknęła się, zdumniała; 

Pluta począł się śmiać szydersko.
 

— Dziwniem głupi na starość — rzekł do siebie. — Wróćmy do pana Mateusza... Stojemy 

w tej chwili razem z nim i serdeczna łączy nas już przyjaźń... ja sam za niego nie chcę tu działać 
ostatecznie... zresztą niemiło by mi było skończyć na jednym widzeniu się z panią i do drugiego nie 
mieć przyzwoitego pretekstu... więc... namyślim się, naradzim... pomówiemy i służyć jej nie 
omieszkamy...
 

Na dziś ma dosyć — rzekł w duchu kapitan. I widząc, że odpowiedni się nie doczeka, a na 

rozmowę nie wyciągnie, Pluta postał chwilę, rozpatrzył się po salonie i od ust pocałunek 
przesyłając z przesadnie grzecznym ukłonem dodał:
 

— Do widzenia, kochana Julko!

 

Jenerałowa nie dała znaku życia, Fryderyk po cichu wyniósł się i drzwi ostrożnie zamknął 

za sobą.
 

W humorze, który mógł za bardzo dobry uchodzić, choć w głębi jego była gorycz żółciowa, 

Pluta udał się wprost do mieszkania swojego w Saskim Hotelu, nie liczę tego bowiem, ze dwa razy 
po drodze na wódkę wstępował.
 

Użyta jako medykament przeciwko robakowi wewnętrznemu wódka podziałała dzielnie i 

rozjaśniła mu czoło, a humorowi dodała sprężystości na chwilę straconej. Z piosenką na ustach 
wszedł do pokojów, które zajmował.
 

Hotel Saski za pocztą w wąskim przesmyku ulicy, która się nie odznacza elegancją i w 

niezbyt powabnym położony kątku, jak to wszystkim wiadomo, którzy badali fizjognomię naszej 
stolicy — mieści w sobie wielką ilość pomieszkań różnej ceny i wygody, które kryją też. w sobie 
najrozmaitszych gości i najdziwniejsze często, tajemnicze i zagadkowe postacie płci obojga.
 

W głębi dziedzińca, na górze, kapitan Pluta obrał był sobie schronienie, w którym, że nie 

potrzebował wiele światła ani do zbytku świeżego powietrza, znajdował, że mu było wcale dobrze.
 

Ograniczyłby się był może parą pokojami z przedpokojem, gdyby nie towarzysz Kirkuć, 

którego musiał trzymać przy sobie, a chwalić się z nim i mieć go nieustannie na karku nie było 
podobna.
 

Kirkuć nie był wcale wygodnym, a często kompromitującym w najwyższym stopniu.

 

Pluta wprawdzie, ile razy go los dotknął i obszarpał, sam się opuszczał i wyglądał jak 

ostatni odartus uliczny, ale zaledwie poczuł grosz w, kieszeni, zaraz na przyzwoitego wychodził 
człowieka i wolał nim być, niż żyć w brudzie i zaniedbaniu... Kilka już tak razy w życiu z tego 
diogenesowego, jak je nazywał, rzemiosła przechodził na dandysa, ale zawsze go potem los 
nielitościwie strącał w otchłanie. Teraz właśnie nastąpiła znowu metamorfoza i kapitan usiłował 
lepsze swe stosunki porwane trochę na nowo zawiązać, a obawiał się, by Kirkuć swoją 
powierzchownością cienia nań nie rzucał. Ale z Kirkuciem niełatwo sobie było dać rady... ani go 
odziać, ani chodzić i mówić nauczyć, ani od tysiąca, zdradzających stary obyczaj życia, nałogów 
odprowadzić.
 

Pluta wszakże nie był pospolitym nauczycielem i nawet z takim uczniem jako tako sobie dał 

radę. Naprzód sam sporządził mu garderobę z zakazem, aby od pąsowych chusteczek i szafirowych 
kamizelek a zielonych kraciastych spodni wstrzymywał się całkowicie; po wtóre wiedząc, jaką gęba 
jest zdrajczynią, przy ludziach mówić mu zakazał inaczej jak mruczeniem i kiwaniem głowy, przez 
tak lub nie co najwięcej. Pozwolono mu też było uśmiechać się znacząco w wielkich wyjątkowych 
wypadkach.
 

Kirkuć, który biedy zażył i rad był trochę odpocząć, poddał się całkowicie kapitanowi; a 

była to natura tego rodzaju, że koniecznie kierunku potrzebowała i chętnie zapisywała się w sługi.
 

Wieczorkami, gdy kapitan potrafił do siebie ściągnąć dawnych znajomych, młodzież lubiącą 

rozrywkę, szlachtę przybyłą z prowincji lub namiętnych graczów, Kirkuć wychodził z kąta i dla 
zabawy czasem banczek pociągnął.
 

Tu on królował i był nieopłacony... a zalety jego w tym zawodzie kapitan ocenić umiał i 

przed zręcznością, której jednak użyć nie dawał — chętnie skłaniał głowę. Niekiedy tylko dla dania 
skutecznej nauki moralnej śmiałkom i zarozumialcom trafiało się, że tam coś maleńkiego 
poszachrowano... ale to było na pół żartem i bardzo rzadko na trzeźwo.

 

Żyli więc z sobą ci dwaj panowie w zgodzie i pokoju, a nawet w dostatkach, bo im z 

miejscowej traktierni dwuzłotowe obiady o pięciu potrawach, z tyląż zawiesistymi sosami, dawano 
jeszcze na kredyt... i choć Pluta na jadło nosa krzywił, bo gębę miał popsutą, pamięć o jutrze 
zmuszała go woleć najtwardszą sztukę mięsa bezpłatną, niż najlepszy befsztyk za gotówkę.
 

Dla Kirkucia owe obiady były postępem, pachniały mu z daleka, dla kapitana upadkiem i 

wyczekiwaniem.
 

Marzył on ciągle o najęciu mieszkania i wystąpieniu znów w sfery, którymi więcej i 

szerszym strumieniem przepływało pieniędzy; ale powstrzymywał się, obmyślając środki dojścia do 
swojego celu. Niefortunnych pokuszeń kilka czyniły go bardzo ostrożnym.
 

Jakich miał użyć sposobów do podźwignienia się, było tajemnicą niezbadaną; to pewna, że 

na zapas, gdyby los nie dopisał, wiedząc jak różnymi drogami chodzi fortuna, trzymał i los na 
loterią.
 

Wróciwszy tego dnia od jenerałowej, zastał Fryderyk swojego towarzysza w progu zajętego 

już rozmową ze służącą traktierni, żywą brunetką, której Kirkuć naprędce ofiarował serce, rękę i 
kolczyki tombakowe, byleby mu wiekuiste, niezłomne przywiązanie poprzysiąc chciała.
 

Czułą tę parę rozpędziwszy, Fryderyk wszedł do pokoju, za połę z sobą ciągnąc Kirkucia.

 

— Waćpan siebie i mnie kompromitujesz — zawołał Pluta — jakże można w korytarzu, w 

dzień biały zacząć się umizgać do Karolinki takiej, którą na dzień przynajmniej trzydziestu lokajów 
ściska i całuje...
 

Kirkuć drażliwy, gdy się kochać poczynał, zawołał oburzony:

 

— To fałsz jako żywo! To jest osoba uczciwa, najlepszego wychowania... mówi nawet 

trochę po francusku... którą tylko nieszczęścia strąciły... Rodzice jej byli obywatelami ziemskimi i 
miałaby była pół miliona posagu, gdyby ojciec nie umarł wprzód nim jakiś tam krewny...
 

Pluta ruszył ramionami.

 

— No! daj pokój! historia znajoma... To niezawodnie przebrana królewna lub 

arcyksiężniczka najmniej, ale mimo to wdawać ci się z nią nie życzę... a przynajmniej, zrób mi tę 
łaskę, romansuj gdzie w kącie o szarej godzinie. Siadasz ze mną do stołu, uchodzisz za mojego 
przyjaciela, bądźże tak dobry, nie kompromituj mnie sobą...
 

Kirkuć zamilkł, ale głęboko westchnął, dając uczuć Plucie, że ranił jego serce, wyrażając się 

w ten sposób.
 

— No, powiem ci, że byłem u twojej siostry — dodał po chwili — zdaje mi się, że dla 

ciebie żądane subsidium wytargujemy... zjawi się tu ktoś pewnie z propozycjami... Jeśliby przyszło 
do podpisywania czego i układów, bądźże waćpan ostrożny, to reguła ogólna — brać, gdy daje, 
potrzeba zawsze, ale podpisywać i obowiązywać się, to nigdy. A beze mnie waćpan nie czyń nic, bo 
zrobisz głupstwo.
 

— No, to ja wiem i sam — odparł Kirkuć.

 

— Jeżeli się co zrobi z jenerałową, będziesz waćpan miał kawałek chleba zapewniony, 

spodziewam się jednak, że mnie nie opuścisz, bo ci opieka potrzebna i pierwsza Karolinka z brzegu 
kieszeń ci do dna wy- suszy, jeśli sam zostawiony będziesz instynktom własnym.
 

— No, to chwała Bogu sumienie ją ruszyło — rozśmiał się pan Mateusz — boć to 

niesłychana rzecz, żeby siostra rodzona miała miliony, a brat nic? gdzież sprawiedliwość? Przecie 
ja to wiem, że i prawo mówi do równego działu.
 

— No już to prawem, jak widzę — rzekł Fryderyk — niewiele byś wskórał, jeśli go tyle 

znasz, co słyszę... daj pokój... ale jest sprzyjająca ci reguła ogólna, że ludzie za wszystko opłacać 
się powinni, nie darmo!... kieszenią, sumieniem, czołem, grzbietem, spokojem, a taki zawsze płacić 
trzeba... Niech pani jenerałowa płaci.
 

— Niech płaci! — powtórzył Kirkuć — to tak. każe sprawiedliwość... ale ja bym wolał do 

równego działu.
 

Pluta począł się śmiać do rozpuku.

 

— Il n'est pas dégoûté! — zawołał nalewając sobie wódki — o tym potem, wracam do 

rozporządzenia groszem, który dostaniesz. Przyjacielu! jeszcze raz ci powtarzam, nie usuwaj się 
spod opieki mojej, chceszli być cały... przestrzegam! Zasmakuje ci swoboda, ale pamiętaj, że 

stracisz, co ci los da, we dwa dni i znowu głodem mrzeć będziesz. Królewne i księżniczki 
posługujące po kawiarniach wydrą ci ostatnią złotówkę. Ze mną jesteś przynajmniej bezpieczny od 
słoty i głodu...
 

Kirkuć pokiwał głową; ale znać było, że mu ta kuratela w smak nie szła.

 

— No tak! — rzekł — ale mnie, kapitanie, bardzo męczyć nie będziesz, bo znowu...

 

— Czy jest że na świecie więcej pobłażający guwerner nade mnie? — spytał Pluta.

 

— No! no! ale zaraz krzyczysz!

 

— Wszystko, co robię, dla twojego własnego dobra i spokoju.

 

— Naprzód — rzekł Kirkuć, któremu się zebrało na żale — czemuż mi nawet odziać się nie 

pozwalasz do mojego gustu?
 

— Dziecko jesteś — odparł Pluta — muszę ci to wyłożyć zrozumiale. Widzisz, odzienie jest 

to taka rzecz, co jak tytuł książki naprzód każdemu w oczy wpada. Na przykład kiedyśmy byli w 
Garwolinie, gdzie tego tytułu nikt czytać nie myślał, ja ci nic nie mówiłem za chustkę czerwoną... 
ale tu, gdzie wszyscy jesteśmy jak dzieła na półkach księgarza i nieustannie ktoś na nas patrzy, 
musimy sobie na grzbiecie wydrukować, żeśmy ludzie porządni. Widzisz, że ja sam 
zmetamorfozowałem się też zupełnie i jeślim ci kraciastą odzież i chustkę jasną skonfiskował, 
powtarzam, to dla twojego własnego dobra. Mogliby cię wziąć za to, czym jesteś w istocie, a ja 
tego nie chcę.
 

— No! no! jak kapitan zaczniesz, to ja nie przegadam... — rzekł Kirkuć desperacko ręką 

machając — ale dlaczego wy mi zawsze milczeć każecie, kiedy by się czasem coś powiedziało?
 

— I to dla twojego dobra, bo przyznaj, uderzywszy się w piersi, że często od rzeczy 

pleciesz, a tego nie rozumiesz, że byle człowiek chciał i najgłupszy za wielką głowę uchodzić 
może. Milczenie, mój kochany Mateuszu, jest wielką tajemnicą, a słowo największym zdrajcą... 
Zważ tylko, że kiedy milczysz, każdy, co cię słucha, domyśla się niezmiernie pięknych rzeczy w 
twojej głowie, a byleś gębę otworzył, zaraz postrzeże, że tam ich nie ma... Powiedzże mi tak 
szczerze, czy nie lepiej głową kiwać?
 

Kirkuć ruszył ramionami.

 

— Przecież ja tak głupi nie jestem — rzekł z cicha.

 

— Wszystko jest, widzisz, względne — odparł kapitan, któremu się na gawędę zebrało — 

możesz w pewnym towarzystwie używać słowa tak jak w Garwolinie chustki czerwonej, ale są 
miejscowości, w których mil- czeć wypada. Nie jesteś jeszcze tak głupi, abyś nigdzie nie mógł 
gadać, ale w Warszawie puścić ci się... to trudno...
 

— No! no! toż milczę — rzekł Kirkuć.

 

— I bardzo dobrze robisz.

 

— No tak... no, tak — przerwał pierwszy — albo i to... nie podoba mi się, że mnie już tak na 

pasku wodzicie i sercu nawet nie dajecie dogodzić, a ja się kochać lubię...
 

— Są ludzie, co lubią ostrygi, a są, co lubią kochanie — odparł Pluta — ja ci tego nie 

bronię, są różne gusta, może ci to na piersi pomaga albo na wątrobę... kochaj się zdrów... Znałem 
takich, co lubili cebulę i dobrze im z tym było, ale zamykali się na zamek, aby ich to nie 
kompromitowało. Umizgaj się sobie, jeśli ci to służy, ale w biały dzień na korytarzu kochanie to już 
rzecz lokajska, kochany Kirkuć. Nie jestem tak srogim moralistą, abym nie wchodził w potrzeby i 
ułomności natury ludzkiej.
 

Kirkuć głową pokiwał, ale posmutniał dużo.

 

— Widzisz waćpan... — rzekł — uprzedzasz się względem panny Karoliny...

 

— Bynajmniej... — zawołał kapitan.

 

— To jest osoba tylko nieszczęśliwa... zdaje się, że mówiłem ci, iż była na pensji i mówi po 

francusku.
 

— Wiesz, że znałem stróża, który w piecu palił i mówił po angielsku... expedite, to nic nie 

dowodzi — przerwał kapitan...— Panna Karolina jest zapewne bardzo przyzwoitą osobą, ale 
nieprzyzwoitą jest rzeczą kochać się w niej na korytarzu...
 

— Ale dajże bo mi pokój...

 

— Wiesz co, chcesz być swobodnym? — przerwał nagle kapitan.

 

— I owszem...

 

— Możesz nim być... jedź dla odetchnienia na wieś na czas jakiś, to ci posłuży.

 

— Ja? na wieś? — spytał Kirkuć — ja?

 

— Znalazłbym misją dla ciebie...

 

— Ale cóż znowu misja?

 

— Nie bierz dosłownie tylko, wysłałbym cię w interesie...

 

— Koniecznie?

 

— Nie, jeśli zechcesz... kwestia jest tylko, czy ty dla interesu, a interes dla ciebie przystał? 

Potrzeba by użyć wszelkich środków, aby się przekonać, czy w istocie sierota Jordanówna 
wychowana w domu Narębskich jest Jordanówna czy jenerałówną, a następnie siostrzenicą pana 
dobrodzieja. Rzecz starannie ukrytą należałoby odgrzebać.
 

— E! na to potrzeba głowy! — rzekł Kirkuć. Kapitan się roześmiał.

 

— No, a ty się nie czujesz....

 

— Nie! nie! — zawołał Mateusz — to trzeba i tego, i owego... nie!

 

— A jednak rzecz jest niezmiernie ważna... można by na drogę moralności kilka osób 

naprowadzić — dodał Pluta. — Pojechałbym sam, gdybym miał czas.
 

— Jedź sam... otóż to! — dodał Kirkuć.

 

— A waćpan tu zostaniesz także sam i figle sobie będziesz płatał?

 

Odgadniony Kirkuć pokazał kilka zębów w rodzaju nieforemnego uśmiechu... poskrobał się 

w głowę i ruszył ramionami.
 

— To nieszczęście, że i sam jechać teraz nie mogę, i waćpan się do tego nie przydałeś... 

niezmiernie mi się to uśmiecha, miałbym zabawkę dla Julki i doskonały orzech do zgryzienia dla 
cnotliwego Feliksa, który tak oczy spuszcza, gdy mu się rękę podaje... Należałoby popracować, bo 
masz wiedzieć, kochany Kirkuć, że praca jest zadaniem życia... i wszyscyśmy do zdechu pracować 
obowiązani.
 

Wyrzekł to z westchnieniem, a Mateusz zawtórował mu drugim, przypatrując się 

melancholicznie rękom swoim.
 

—   Waćpan tedy nie chcesz na wieś jechać i pracować? — spytał Pluta.

 

— Nie... ale ja waćpanu mówiłem, że na to potrzeba głowy.

 

— A prawda! Więc może byśmy posłali? Nie znasz kogo zdatniejszego od siebie?

 

Kirkuć mocno się zamyślił, znać obcować lubiąc z równymi sobie, nie znajdował tak od 

razu w szeregu swych znajomych odpowiedniej kwalifikacji.
 

— Ale poczekajcież — mruknął znienacka jakby porywając się ze snu — ja bym takiego 

może znalazł człowieka... Mam przyjaciela jednego, który długo był urzędnikiem do łapania 
kontrabandy, człek z takim nosem, że spod ziemi dobędzie; teraz został bez zajęcia, można by go 
użyć.
 

— A nie mógłbyś mi go pokazać?

 

— Ja już kapitanowi powiadam, że słyszy, jak trawa rośnie, a kiedy mu potrzeba w prawo, 

zawsze mierzy w lewo... aby go ludzie nie odgadli. O! to Metternicha kawałek...
 

— Masz go pod ręką?

 

— No tak, bo wiem, gdzie go znaleźć... lubi trochę bawara, ale teraz goły, pije tylko po 

sześć kuflów i siedzi tu blisko w kawiarni przy Koziej ulicy... czasami i cały dzień... Cóż ma począć 
nieszczęśliwy bez zajęcia?
 

— Idź go zawołaj...

 

Kirkuć wziął czapkę, ale w progu się zastanowił.

 

— Hm — rzekł — tylko to bieda, że nie gada...

 

— Jak to!

 

— Albo nie umie, albo nie lubi...

 

— O! to idź po niego, niechybnie człek niegłupi.

 

Pan Mateusz nasunął czapkę i wymknął się zaraz, a kapitan, powtórzywszy dozę wódki 

zwyczajną, siadł z cygarem na kanapie, różową przed sobą rozsnuwając przyszłość w marzeniach.
 

Niedługo jednak dano mu swobodnie bawić się tymi planami, gdyż w kilka minut otworzyły 

się drzwi z lekka, ukazał się w nich bardzo poważny mężczyzna w okularach, którego fizjognomia 
zwiastowała interes i głos wyrazisty zapytał:
 

— Pan Fryderyk Pluta?

 

— Ja jestem...

 

— W imieniu pani jenerałowej Palmer.

 

— Z domu Kirkuć? — zapytał szydersko kapitan — czy tak, bo jest podobno dwie panie 

Palmer.
 

— Jenerałowej! — powtórzył marszcząc się mężczyzna, co na Plucie najmniejszego nie 

zrobiło wrażenia.
 

— Z domu Kirkuć? — dodał uparcie. — Przyjmuję i proszę siadać, gotówem na usługi.

 

Pośrednik ów majestatyczny i znać dla zaimponowania wybrany, był, jak się zapewnie 

domyślacie, poufnym jenerałowej plenipotentem, należał on, jak ona, do najpobożniejszych i 
najgorliwszych w praktykach religijnych gromadki, której ozdobą była pani Palmer. Nie tylko przez 
nią, ale przez wielu w delikatnych sprawach był używany, gdyż miał tę cnotę, której Kirkuciowi 
brakło, umiał milczeć, a przy tym nic go w świecie nie dziwiło, nawet takie pokrewieństwo jak 
szewca z jenerałową; miał wielką znajomość świata i wyrozumiałość niezmordowaną.
 

Dla niego też nie chodziło tak koniecznie o wewnętrzną wartość człowieka, a raczej o stronę 

jego jawną i pozory, a co tam grzeszne ciało zbroiło, sąd zostawiał Bogu i milczeniem pokrywał, 
wiedział, że wszyscy ułomni i jeśli nie chromiemy na nogę, nie ślepiśmy na oczy, za to w nas 
zawsze coś choruje potajemnie.
 

Był to przy tym człowiek tak przyzwoity jak mało, milczący jak grób, żadnego towarzystwa 

nie kompromitujący, bezpieczny jak sztaba złota. Wszystkich chwalił, każdego znalazł z czego 
wynieść, a wady umiał tak zmniejszać, tak osłaniać, że dla niego każda z nich wychodziła prawie 
na cnotę.
 

Jednej tylko nie cierpiał rzeczy i złowrogim milczeniem mijał ludzi, którzy się jej 

dopuszczali, to szczerego i otwartego postępowania nieroztropnych, biednych prostaczków, co 
zgrzeszywszy, nie umieją płaszczyka świętości zarzucić na ramiona i uchodzić za wzory cnoty. 
Dodajmy, że tych, którzy do gromadki wybranych nie należeli, nie cierpiał.
 

Niby prawnik, niby przyjaciel domu grał wszędzie rolę jakąś obojętną, cichą, nieznaczną, 

wchodził tylnymi drzwiami, stale oznaczonego nie miał zajęcia, czasem się prawnictwa zapierał, a 
że posiadał dom własny przy ulicy Żelaznej, częściej uchodził za niewinnego obywatela kapitalistę. 
Na twarzy jego co dzień gładko i świeżo wygolonej, okrągłej, księżycowej, w szarych oczach 
zmrużonych często i ustach, bladą linijką niby niedobrze zabliźnionego cięcia przekreślających 
policzki, najbystrzejsze oko nie mogło dostrzec śladu uczucia ani myśli, która pod nimi się kryła. 
Był jak dobrze potynkowany mur, nie wiadomo kamienny, ceglany czy z gruzów zlepiony; a tynk z 
niego nie opadał nigdy.
 

Imię mu było Oktaw Pobracki.

 

Siadł, otarł czoło z potu, który na nie wystąpił w pospiesznej drodze dla oszczędności 

odbytej piechotą, i obrócił się do kapitana pokaszlując, aby miał czas lepiej mu się przypatrzeć i 
grunt wprzódy wyprobować, zanim stąpił nogą.
 

Nigdy może dwie mniej do siebie podobne jednostki nie spotkały się i nie starły, Fryderyk 

umyślnie nadrabiał bezwstydem, przeczuwając istotę konwencjonalną i zapiętą. Pobracki otulił się 
flegmą i tajemnicą nieprzebitą. Siedzieli naprzeciw siebie i milczeli.
 

— Przychodzę tu — rzekł powoli pan Oktaw, dając sobie czas do rozmysłu i rozpatrzenia 

— przychodzę...
 

— Tak, domyślam się, że piechotą — przerwał Pluta.

 

— W imieniu...

 

— Pani jenerałowej Palmer, rozumiem, a ja siedzę tu jako umocowany na krzesełku od jej 

rodzonego brata, pana Mateusza Anastazego dwóch imion Kirkucia — rzekł Pluta — mamy tedy 
założenie jasne.
 

Pobracki zamilkł, zaczął ze złotej, maleńkiej tabakiereezki dobywać tabaki, która się w sam 

kącik jakoś zbiła i zatrzęsła, nim dostał się do albanki, upłynęła dobra chwila; kapitan czekał 

cierpliwie, zajrzał tylko do flaszki.
 

— Mogę mu służyć? — spytał.

 

Z oburzeniem prawie, ale dostojnym i chłodnym, Pobracki odtrącił wniosek ruchem ręki.

 

— Nie? Jak się podoba. Milczeli znowu.

 

— Rzecz niby — zaczął Pobracki, zażywszy tabaki nareszcie — niby na tym jest stopniu, iż 

brat, pan Mateusz Kirkuć, czyli też tam ktoś go przedstawiający...
 

— To ja — rzekł kapitan — proszę się nie żenować.

 

— Że brat, powiadam, chce korzystać z tego, iż siostra się go wstydzić może. Zostawiani 

panu ocenienie faktu, lecz nie zaprzeczysz, iż tak jest!
 

— Coś na kształt tego — zaśmiał się Fryderyk. — Każdy żyje, jak może, drogi panie, jeden 

z tego, że się nim chwalą, drugi, że się nim brzydzą lub że się go wstydzą, ten sprzedaje cnotę, inny 
brudy, zawsze to handel, a przemysł i handel są rzeczą szlachetną.
 

Pobracki oczy trochę otworzył, lekki półrumieńca obłoczek oblał mu twarz i jak powiew 

wiosenny zniknął; byłby okazał może, jak dalece to go wzruszyło, gdyby twarz jego nie miała tego 
tynku, o którym wspomnieliśmy wyżej. Więc połknął argument nie drgnąwszy.:
 

— Jenerałowa — rzekł mijając niebezpieczną jamę argumentu — jenerałowa wcale się nie 

ma powodu wstydzić, iż wyszła z niższych klas społeczeństwa... los i przymioty serca i duszy 
przeznaczyły ją tam, dokąd doszła.
 

— No! a trochę i śliczna twarzyczka! — dodał Pluta — bo nie uwierzysz pan jak była ładna.

 

Pobracki zbył to milczeniem, zajrzał do tabakierki, albanka zbiła się znowu w ten sam 

kątek, począł ją wytrząsać, ale nie ma nic upartszego nad tabakę, wyjąwszy niektórych ludzi... 
nierychło dała mu się ująć, tymczasem kapitan oglądał pana Oktawa z największą uwagą jak jaki 
fenomenalny potwór.
 

— Jenerałowa — dodał pierwszy — wychodząc z tej zasady, że... — Jenerałowa ma 

zasady? — spytał Pluta.
 

— Z tej zasady — powtórzył prawnik — że pochodzenie nie czyni ujmy nikomu...

 

— To jest prześliczna zasada! — wtrącił kapitan.

 

— Nie myśli wcale opłacać się bratu, aby się go pozbyć... — dokończył Pobracki.

 

— A zatem nie mamy nic do mówienia — rzekł Fryderyk — rzecz skończona.

 

— Nie — przerwał pan Oktaw —   za pozwoleniem.

 

— Pozwalam.

 

— Zaraz okaże się, że mamy mówić o czym.

 

— Mówmy, ja mam dużo czasu — dorzucił Pluta.

 

— Nie chcemy używać środków żadnych gwałtownych, aby się pozbyć natręta — kończył, 

zbić się nie dając plenipotent — mamy litość nad jego położeniem. — Wszystko to chwalebne, 
szczytne, namaszczone — przerwał kapitan — ale rad bym posłyszeć de quibus.
 

Pobracki udał, że nie słyszy lub nie rozumie.

 

— Tknięci politowaniem, wchodząc zresztą w położenie nieszczęśliwego człowieka, 

moglibyśmy coś uczynić?
 

— O te coś mi właśnie chodzi, czekam — rzekł kapitan.

 

— Ofiarujemy...

 

— Ofiarujcie! ofiarujcie! Wznieś waćpan w sobie ducha ofiary choćby tabaką, aby prędzej! 

— zawołał Pluta.
 

A! poczekaj — powiedział sobie w duchu plenipotent — kiedy tak, to cię wynudzę...

 

I odchrząknąwszy głośno, jakby mu co stanęło w gardle, dobrał się znowu do tabakierki, 

która zdawała się na to stworzona, aby z niej niucha tabaki bez kilku minut pracy wziąć nie można.
 

Kapitan pił wódkę i stukając nogą o podłogę śpiewał Wlazł kotek.

 

— Moglibyśmy na przykład — odezwał się wreszcie Pobracki — dać dworek na wsi, 

mieszkanie, stół, opranie i coś na rozchody drobne z warunkiem, aby pan Kirkuć nie oddalał się ze 
wsi...
 

— Jakkolwiek powietrze wiejskie bardzo jest przyjemne — uśmiechając się rzekł kapitan — 

i czarowne to ustronie uśmiecha się nam, ale pan Kirkuć przywykł do miasteczka i pewnie by się 

nudził w towarzystwie nowym, z którym nie jest oswojony. O tym nie ma co mówić. Nie sądzę 
przy tym, żebyście państwo chcieli tak tyranizować człowieka i przykuwać go na wygnaniu, 
odejmując mu najdroższą człowiekowi swobodę ruchu.
 

Pobracki pomyślał i westchnął głęboko, jakby nad zepsuciem natury człowieczej.

 

— Ale wymagania państwa są niesłychane! dyktujecie nam, co czynić mamy.

 

— Istotnie! — odparł Pluta — ciśniemy, ale musimy, cóż robić? głód gorzej ciśnie.

 

— Chleb przecie dajemy.

 

— Suchy chleb ma i żebrak, my byśmy do niego chcieli choć trochę masełka...

 

Plenipotent zatrzymał się, zdając namyślać, jak dalej mówić z człowiekiem, który nic, nawet 

jego, nie umiał poszanować.
 

— Kochany panie — dodał Fryderyk — wodę warzyć, wodą będzie, jeśli nam nie podacie 

innych warunków, możemy tu rok siedzieć na próżno. Racz mi waćpan dobrodziej powiedzieć 
tylko, a nim noc zajdzie, każę mu łóżko przygotować i wieczerzę sporządzić.
 

Plenipotent spojrzał i milczał, dając do zrozumienia, że się na takie nie odpowiada 

szyderstwa.
 

— Zważ waćpan sam — dodał po chwili Fryderyk — co mi po chlebie suchym, gdy mi 

każesz siedzieć przywiązanemu w kącie i nie ruszyć się, lepiej mrzeć z głodu i robić, co się 
podoba...
 

— Nie narzucam warunków — odezwał się nareszcie Pobracki — daję, jakie mam, wola ich 

przyjąć lub odrzucić, jenerałowa czyni, co może.
 

To mówiąc, bardzo powoli wstał, wyprostował się, nakładał rękawiczki i dawał oznaki chęci 

rychłego odejścia, a kapitan mimo wielkiej życia wprawy, mimo uznanej potrzeby przemożenia 
nieprzyjaciela cierpliwością poruszył się, nie mogąc pohamować gniewu.
 

— Jak chcecie — rzekł — dobra nasza bez mariasza! Co będzie, to będzie! Proszę się 

kłaniać pani jenerałowej...
 

Przybyły, nie okazując nic po sobie, przyjął wykrzyknik dość zimno, nie przerywając 

przygotowań do podróży, które kończył obciągając rękawy sukni, strzepując poły, gładząc 
kapelusz, ujmując gałkę laski wyciągniętą dłonią. Kapitan nie mógł się domyśleć, czy to się już 
istotnie skończyło na tym, czy dopiero rozpocząć miało..
 

— Zatem, nie pozostaje nam, jak pożegnać się — rzekł Pobracki.

 

— Czy pan życzyłbyś sobie pocałować się? — spytał kapitan. — Najchętniej, tylko 

ostrzegam, że ślinię.
 

Pan Oktaw cofnął się krokiem, ale nie szedł jeszcze. Ma jeszcze inne propozycje w kieszeni! 

— pomyślał kapitan i usiadł.
 

— No! a gdyby jenerałowa zgodziła się wreszcie uczynić coś inaczej — czego byście 

panowie wymagali? — spytał pomaleńku cedząc Pobracki.
 

— A to siadajmyż i mówmy, bo jeszcze ze dwadzieścia cztery godziny potrwa — zawołał 

kapitan.
 

Ale na te słowa wszedł i Kirkuć z drugim jakimś jegomością, jakby na poparcie i odsiecz 

kapitanowi.
 

Przybyły z nim był jedną z tych postaci, które można by nazwać częścią składową tłumu. 

Spójrzmy na wielką ludu ciżbę; pewne wyborowe indywidua zaraz się z niej wyróżniają, reszta 
tylko tło i podściół stanowi. Otóż do tego beztwarzego tła, które na to jest, aby z niego powstała 
masa, należał skromny przyjaciel Kirkucia nazwiskiem Pętelka. Najtrudniej w świecie odmalować 
istotę podobną.
 

Rysów jej pochwycić nie można ani charakteru oznaczyć, jest w niej wszystko, co stanowi 

człowieka, a nie ma nic, co by go od innych odróżnić mogło. Maluczki, blady, starty jak pieniądz 
zdawkowy, żółtej i pomiętej cery, oczów zagasłych, włosów niepewnej barwy żółtawej, ubrany, jak 
Bóg dał, w jakieś suknie stare i oszarpane, Pętelka mógł uchodzić zarówno za porządnego stróża, 
nieporządnego lokaja lub za milionowego pana, który się trochę zaniedbał.
 

Wszedłszy, ukłonił się, potarł głowę, a że. z powodu trzeciej osoby nie sądził się zaraz 

potrzebny, usunął się w głąb pokoju, trafnie postrzegłszy, iż mógł bardzo stać się zawadą i 

niemiłym świadkiem. A nie chcąc okazać, iż go zajmuje to, co się dzieje dokoła, przedsięwziął 
natychmiast postrzeżenia nad rozbitą w oknie szybą, która musiała przedstawiać godne obserwacji 
fenomena.
 

— Ale oto sam ten pan Kirkuć, o którym mowa — dodał Pluta spostrzegłszy go — niech się 

panowie rozmówią.
 

Kirkuć ruszył ramionami, dając znak, że to wcale nie było potrzebnym.

 

— A to od mojej siostry? — zapytał.

 

— Tak jest — rzekł żywiej Pobracki, spodziewając się go ująć — od siostry, która panu 

ofiaruje mieszkanie, zaspokojenie wszelkich jego potrzeb i pensyjkę, z warunkiem zamieszkania na 
wsi.
 

Kirkuć obrócił oczy na Fryderyka z zapytaniem, co mu robić należało, ale zaraz potrząsł 

głową milczący, domyślając się szczęśliwie, że wniosek ten już odrzucony został.
 

— Daj mi tam pan pokój — mruknął po chwili — to nie moja rzecz, ja na wsi mieszkać nie 

umiem... To głupstwo z pozwoleniem, niech panowie sobie gadają i robią, co chcą z moim 
przyjacielem, ja się w to wdawać nie chcę...
 

— Siedźże pan sobie gdzie w mieście, ale przynajmniej wyjedź z Warszawy — rzekł 

Pobracki.
 

— A jak ja nie chcę? — spytał Kirkuć podburzony wzrokiem Pluty — ja wolę żyć w 

Warszawie. Plenipotent ruszył ramionami.
 

— Ha! więc nic nie zrobiemy — dodał, biorąc znowu kapelusz.

 

— Zrobiemy coś pewnie my z panem Kirkuciem, tylko nie wiem, czy w współce z panem 

dobrodziejem — przerwał Pluta — jakoś to będzie...
 

Zaczęli się sobie kłaniać, zabierając już rozchodzić, jednak bardzo zawsze powoli, a poseł 

raz jeszcze się wstrzymał.
 

— Gdybyśmy co skończyli na tych warunkach — wybąknął — jakąż mieć będziemy 

rękojmię, że pan Kirkuć siostrze się więcej naprzykrzać nie zechce dla nowych jakichś wymagań?
 

— A słowo nasze! — dumnie wykrzyknął Pluta — przecież słowo uczciwych ludzi.

 

— No tak! słowo — powtórzył Kirkuć — to jest verbum.

 

Pobracki ruszył ramionami.

 

— Zważ tylko waćpan — dorzucił Pluta — że koniec końcem na słowie zawsze gołym 

poprzestać będzie potrzeba czy na wsi, czy w mieście. Jeżeli słowu nie zawierzycie, wypadnie 
chyba związanego trzymać przyjaciela mojego Kirkucia, aby się ze wsi nie wyrwał, lub wywieźć 
jak kota w worku, żeby nazad drogi nie znalazł.
 

Pan Oktaw zastanowił się głęboko.

 

— Zatem ile pan Kirkuć chce za słowo — zapytał.

 

— W Warszawie utrzymanie ciężkie, życie drogie, a musiemy przecie żyć na stopie 

przyzwoitej, niech pani jenerałowa da na próbę trzy tysiące, nie jestem wymagający, a zobaczymy, 
czy wystarczą.
 

— Ja bym wolał do równego działu! — mruknął Kirkuć.

 

— Ale to ogromnie wiele, to procent szósty od pięćdziesięciu tysięcy.

 

— Trzy tysiące! — uśmiechnął się Pluta, ruszając ramionami — wiele? no! niechże da 

cztery, to lepiej, liczba równiejsza...
 

I odwrócił się zniecierpliwiony.

 

— No, zgoda na trzy, ale rękojmia.

 

— Żadnej — odparł Pluta — słowo i kwita, będziecie płacić, dopóki my będziemy milczeć i 

siedzieć cicho...
 

Pobracki popatrzył, pomyślał, pomruczał coś z cicha, skłonił się i nic nie rzekłszy, wyszedł.

 

— Z tymi ślimakami — zawołał rozgniewany kapi- tan — nic zrobić nie można po ludzku, 

probuje jeszcze, niechże się parę razy przespaceruje i niech go tam diabli biorą.
 

Ale Kirkuciowi chodziło już o przedstawienie stojącego w kontemplacji okna przyjaciela 

Pętelki i zapomniawszy o interesie z bezprzykładnym wyrzeczeniem się pociągnął go przed 
kapitana.

 

— Panie Pętelka, chodź no tu! — zawołał — oto już jesteśmy wolni, pogadajmy, jesteś pan 

nam potrzebny.
 

Pętelka nagle odwrócił się cały, jak stał i przyszedł milczący a posłuszny w gotowości na 

zawołanie; Pluta mierzył go już oczyma niedowierzająco.
 

Chwilę trwał ten egzamen dosyć przykry, który Pętelka zniósł z heroicznym wytrwaniem, 

kapitan ruszył w końcu ramionami.
 

— Mówiono panu o interesie? Daszże pan sobie radę? Pętelka milczał, trzęsąc głową.

 

— E! proszę nie zważać — przerwał Kirkuć, któremu o wybór chodziło — proszę na to nie 

zważać, że taki niepozorny; już ja ręczę, że drugiego takiego jak on człowieka nie ma na świecie, 
jeszcze nigdy żadnego interesu nie popsuł. Nie szczęści mu się, to prawda, on jednak temu nie 
winien; pasją ma do kart, i co zrobi sprytem, to przepuści u zielonego stolika, a taki fryc!
 

Począł się śmiać niezmiernie, Pętelka zawstydzony niby spuścił głowę i otarł czoło.

 

— A że gadać nie umie, to nic! — dodał Mateusz — w tym w istocie niemocny, choć do 

roboty nie ma człowieka jak on.
 

Niewiele znać ufając zaręczeniom przyjaciela, Fryderyk zasiadł rozmyślając.

 

— Posłuchaj no pan — rzekł — jest rzecz taka... Pewna dama w młodym wieku swoim 

miała słabość do pewnego mężczyzny i miłość tych dwojga kochanków znad brzegów Wieprza 
skończyła się tym, czym się koń- czą tego rodzaju czułości. Pan Bóg dał córeczkę bardzo naturalną. 
Dziecię to znikło. Z różnych okoliczności domyślać się można, że owa sierota, przezwana inaczej, 
znajduje się na wychowaniu w pewnym domu. Owa pani nie chce znać swojego dziecięcia lub nie 
wie o nim, wstydzi się może przeszłości. My nie mamy pewności czy dziecię to żyje, czy umarło, 
czy wychowanica, o której mowa, jest nim lub nie. Starano się pozacierać ślady, potrzeba je 
odszukać, trzeba odkryć koniecznie, co się stało z dziecięciem? dojść i znaleźć dowody; jak byś się 
waćpan wziął do tego? Pętelka się zamyślił.
 

— No tak — rzekł po chwili (miał przysłowie tego i chętnie go używał) — alboż ja mogę, 

tego, wiedzieć, jak bym się, tego, wziął do tego? Bo widzi pan, tego, potrzeba pojechać na miejsce, 
tego, i tam, tego, a jeśli się okaże, tego, to, tego.

 

Pluta aż się zerwał, ale go Kirkuć pohamował.

 

— Ale proszę pana kapitana nie zważać na to, że on nie gada, ja uprzedzałem, że nie umie, 

poślij go na miejsce z dobrą informacją, a przysięgam, że wyszpera spod ziemi.
 

— Ha! niech probuje — rzekł Pluta z niedowierzaniem — niech probuje.

 

Pętelka z pewną dozą zarozumiałości się uśmiechnął, usta mu się rozwiązały.

 

— Pan widzę, tego, myślisz, że tylko ten robi, tego, kto, tego, gada; a to jest przysłowie, że 

krowa, co wiele, tego, mało, tego, daje.
 

Postrzegłszy się, że i przysłowie trudno mu było zacytować, splunął z niechęcią i otarł usta 

zniecierpliwiony.
 

Widząc, że w istocie rozmowa była niepodobieństwem z przybyłym i zmiarkowawszy, że 

potrzeba coś poryzykować też, gdy nie ma w czym wybierać, kapitan roz- począł na obszerniejszą 
skalę wykład sprawy, otwierając go parą kieliszkami wódki dla odżywienia inteligencji i zwrócenia 
uwagi; dał informacją szczegółową, wbił dobrze w głowę milczącego Pętelki imiona, nazwiska i 
daty i, opatrzywszy na drogę, wypuścił na zwiady. Nazajutrz wysłaniec żydowską budą odjechał, 
rozmyślając po drodze, jak by zobowiązaniom swym zadośćuczynić, a kapitan rzekł do Kirkucia:
 

— Słuchaj, jak mu się nie uda, ty będziesz winien, boś mi go dał i zaręczył; ale pamiętaj, że 

odtąd tracisz u mnie wiarę na zawsze.
 

— No, zobaczymy! -— uśmiechając się odparł pan Mateusz — nie mówiąc złego słowa, 

waćpan wierzysz w tych, co gadają, dlatego, że sam pięknie masz w gębie, ale co na tym wygrałeś 
w życiu? proszę?
 

— Tyle tylko, że mogę zażartować z tego świata, na którym mi się nie wiedzie — rzekł 

kapitan — a i to niemała rzecz! Zresztą i ja mówię z waćpanem — zobaczymy!!
 

KONIEC TOMU PIERWSZEGO

 

 TOM DRUGI

 

Czy ideałowi koniecznie potrzeba strojnej sukienki? ja nie wiem, ale czasem zaniedbana, 

skromna, zszarzana nawet, dodaje mu jeszcze wdzięku, nie potrzebuje on ani piękności linij, ani 
uroku kolorytu — ideałem jest, bo nań duch wieje z góry i światłością opromienia.
 

Takim była owa sierotka w ubogiej izdebce u prostego stoliczka łatająca sukienki, które 

kaprys i fantazja porwały, często zaniedbana, odziana ledwie, z zapracowanymi dłoniami, z bladą 
od bezsenności twarzyczką. I ramy tego obrazka, którego ona była główną postacią, grzeszyły 
trywialnością może, nie było tam ani ideału, jaki rodzi nędza posuniona do ostateczności, ani 
piękna wiejskiej prostoty, ale coś tak pospolitego, tak powszedniego, a jednak tak jasnego, tak 
ślicznego, jakby para wypłakanych i spracowanych ocząt biednego dziewczęcia weszła słonkiem 
rannym nad tym światkiem szarym i smutnym.
 

Ideał był w Mani, cichej, pokornej, biednej, a z weselem i z pokorą znoszącej wszystko, co 

na jej barki dzień każdy przynosił; ideał nie był w jej twarzy ani w postaci drobniuchnej, ani w 
wejrzeniu nieśmiałym, ale w sercu, co biło pod tą prostą sukienką, i w główce, którą okalała aureola 
zapoznanego męczeństwa.
 

Im ciaśniej splecionym wieńcem cierniowym opasy- wali ludzie bezbronną istotę, im w 

większej ciszy i skry-tości odegrywał się tu dramat nie dostrzeżony niczyjemu oku, tym jaśniej 
świeciła ta izdebka uboga, zarzucona gałgankami, ciasna, powszednia. Jedno tylko serce i jedne 
oczy patrzały dzień w dzień na ciche bóle dziecka; to serce i oczy ojca, ale ojca, który się przyznać 
nie mógł do swojego przywiązania, zmuszonego się z nim taić, bezsilnego i jak to dziecię, 
biednego.
 

Mania wśród tego, co ją otaczało, choć nieszczęśliwą być mogła, była szczęśliwą, zdawała 

się nią być przynajmniej. Nigdy skarga żadna z ust się jej nie wyrwała, nie wytrysnęła z oka; łzy 
ciche noc tylko widziała, okrywała ciemność, a serce ściśnione wyrzucało je sobie jak zbrodnią.
 

Są to męczarnie, do których się przyznać, których pochwycić nie można, które się stroją w 

pieszczoty, przebierają za serdeczność, maskują uściskami i udają dobrodziejstwa. Takim było 
właśnie obejście pani Narębskiej i jej córki z biedną Manią, pełne troskliwości, wymierzone zawsze 
ku jej pożytkowi, odziane pieczołowitością o jej przyszłość, a boleśniejsze od policzkowania. Na 
razy gwałtowne i napaści otwarte człowiek ma przynajmniej gniew i siłę, przeciw całującemu 
prześladowaniu nawet łzy braknie, boby nią podlane więcej jeszcze wyrosło.
 

I tej to cierpliwości sieroty, niezmożonej, niewyczerpanej winna była zapewne Mania, że jej 

dokuczano tak srodze. Jest coś w złych instynktach ludzkich, co rozpala i gniewa, gdy ofiara nie 
wydaje głosu, gdy krew nie płynie i nie czuć, że męcząc, dopiekłeś do żywego. Może nie zdając 
sobie z tego sprawy, pani Narębska i jej córka szły za popędem, który je zmuszał dokuczać póty, 
póki by nie posłyszały jęku, a tego nie mogły się doczekać.
 

Odmalować, opisać te szpilkowania codzienne nie- podobna prawie; dawały do nich powód 

uchybienia i cnoty, wady i poświęcenia, bo dla nich wszystko dobre, bez wyboru. Ona znosiła to 
wszystko tak nieznośną płacąc łagodnością, z taką wyższością ducha, niekiedy sama broń poddając 
nieprzyjacielowi na siebie, że walka ta ustać nie mogła. Patrzał na nią Narębski z coraz żywszym 
rozdrażnieniem, ale zaradzić nie mógł, a nie miał siły powiedzieć sobie i jej, żeby się rozstali, żeby 
na swobodzie szukała sobie pracą mniejszą większej niezależności i spokoju.
 

Ona też nie rwała się z gniazdka tego, do którego przywykła, nie przypuszczając, by świat 

miał inne życie, by istniały gdzie jaśniejsze horyzonty i szersze przestrzenie, czuła się jakby 
stworzona do tego, co ją otaczało, jakby przykutą do tej kuli, którą za sobą wlekła. Króciuchny 
pobyt Teosia Muszyńskiego na wsi wzbudził wprawdzie w Mani jakieś nieokreślone uczucie, 

pojęcie możebności jakiegoś szczęścia na ziemi, ale upartej myśli tej broniła się, jak mogła, nie 
wierząc, by kiedy w rzeczywistość miała się obrócić. Dwie ich dusze zrozumiały się wejrzeniem, 
zatęskniły do siebie, ale nie śmiały sobie nawet powiedzieć, co uczuły.
 

W kilka dni po opisanych wypadkach pan Feliks, który chętnie poza domem szukał spokoju, 

nie mogąc znaleźć go w domu, szedł ze spuszczoną głową ku Alejom i naprzeciw Szwajcarskiej 
Doliny spotkał równie zadumanego Teosia Muszyńskiego, który zetknąwszy się z nim 
niespodzianie, z radością obie dłonie doń wyciągnął.
 

— No, cóż ty porabiasz w mieście? jak ci się wiedzie? mój drogi! — gorąco spytał go pan 

Feliks, który kochał Teosia i za siebie, i za Manię, równie jak żona jego i córka nienawidziły go 
instynktowo.
 

— I nic nie robię, i wcale mi się nie wiedzie — odpowiedział smutnie Teoś — trzeba by 

znać położenie takich jak ja Ilotów, aby pojąć jak wśród miasta kilkakroć stotysięcznego, 
oświeconego, lubiącego i podtrzymującego literaturę, gdzie na pozór każda siła zużytkowaną by 
być mogła, doskonale jeniuszowi, talentowi i pracy z głodu umrzeć można.
 

— No! tak źle, spodziewam się, nie jest — odparł Feliks — a w każdym razie jużciż masz 

takich, co by się z tobą ostatnim chleba kawałkiem rozłamali — i podał mu rękę z uczuciem.
 

Teoś schwycił ją milczący i westchnął.

 

— Mój drogi panie — rzekł — chleb miłosierdzia, którym rozłamywać się miło temu, co go 

ma, gorzki jest dla tych, co przyjąwszy, do ust kłaść muszą jak dar i litość; nie chodzi zresztą tyle o 
chleb powszedni, co o możebne dobicie się stanowiska jakiegoś, stanie się użytecznym, wejście w 
szeregi czynne społeczności... ku temu właśnie dla większości drogi są zaparte, a ilu z tych, co do 
celu płyną, ginie w drodze! Bóg wie jeden. Ludzie są jak ziarna, które opatrzność rzuca w 
powietrze, niesione wiatrami lecą... i jedne padają, jak mówi przypowieść ewangeliczna, na skały, 
drugie na morza, setne na żyzną ziemię, co je wypielęgnuje i wychowa. Ludzi jak ziarna wiele, o! 
wiele przepada.
 

— Ale kto ma siłę woli i wytrwałość...

 

— Czasem się nimi celu dobije, czasem się zabije nim... bo walki skutek niepewny, 

widzimy tych, co wyszli cało, nikną ci, co zginęli...
 

— Ale cóż głównie na przeszkodzie staje? — spytał pan Feliks.

 

— Znamy się dawno — odezwał się Teoś, wzdychając — ale życia mojego przeszłego nie 

znasz pan jeszcze dobrze, zdaje mi się, że mógłbyś się z niego najlepiej przekonać, jak przy 
najlepszych chęciach do czegoś dojść trudno bez tej rosy i słońca, które tylko modlitwa i opatrzność 
dają, bo wola ich nie sprowadza... Masz pan czas? chcesz posłuchać?
 

— O! najchętniej, usiądźmy tylko — odpowiedział Feliks — bo idąc i mówić trudno, i 

słuchać niełatwo.
 

Znalazłszy ustronną ławkę blisko botanicznego ogrodu dwaj przyjaciele przystanęli i 

zasiedli wygodnie, a Teoś Muszyński tak mówić począł:
 

— Domyślasz się już, panie drogi, że nie pochodzę z żadnej Muszyny, z żadnej znacznej ani 

bogatej rodziny, że jestem dziecięciem warszawskiego bruku, bez herbownej tarczy i świetnych 
koligacji... bladą roślinką z między kamieni wyrosłą, wykołysaną miejską wrzawą, nakarmioną 
mefitycznymi od dzieciństwa wyziewami. Rodzice moi byli to poczciwi, skromni rzemieślnicy 
tylko... którym pod ostatek życia przyszło walczyć niespodzianie z nowymi formy i sposobami 
zalecania, które rzemiosła przybrały z zagranicy. Nie mogli oni wytrzymać konkurencji ze 
świetnymi szyldy, ogłoszeniami i całym tym powierzchownym blaskiem, który zastąpił cichą, ale 
poważną firmę rzemieślniczą i kupiecką.
 

Dawniej domy trwały poczciwą, okupioną pracą i sumieniem słowa i nie starały się 

bynajmniej o zwabienie kupującego na wędkę świetnych pozorów... szanując i siebie trochę, nie 
chcąc się zniżać   do szarlataństwa; rzemiosło i sklep były pewnego rodzaju instytucją; teraz stały 
się eksploatacją umiejętną a gorączkową. Często najniepozorniejszy dom stary, w którym od lat stu 
nic się nie odmieniło, stał tylko tym, że miał wiarę i szacunek... Nagle zaczęto rachować w handlu i 
rzemiośle nie na te, uczucia serca ludzkiego zacne i poczciwe, ale wypotrzebowywać słabości... 
Obrachowano, co może próżność, ciekawość, łatwowierność i na tym budować się poczęto, śmiejąc 

z tych, którzy się łapać dawali w przekonaniu, że zawsze się ich dość znajdzie i na jutro.
 

Gdy wprzódy podstawą stosunków między pracą a nabywcą była wiara i poszanowanie, 

gorączka wieku, której siły w przyszłości nie zaprzeczam bynajmniej, znalazła, że te dwa bodźce za 
mało były czynne, wyszukała innych i w ręce szarlatanerii rzuciła rzemiosło i handel. Od tego to 
czasu warsztat szewiecki stał się magazynem obuwia; krawiec — artystą kroju; stolarz — 
zatytułował sklep składem mebli. Znikły skromne szyldy, które oznajmywały rzecz, a nie nęciły 
oczów, i powstały błyszczące i brzmiące napisy, złocenia, obietnice, przemawiające do oczów i 
kieszeni pokusy.
 

Moi rodzice, których sklepik i robota stanowiły cały majątek, z wzrostem szyldów i reklam 

zubożeli i upadli. Ojciec nigdy się nie chciał uciec do takich środków, które dla fuszerów 
stosownymi uznawał; chwalić się nie umiał, odbyt powoli tracić zaczął, zagryzł się i umarł... 
Została mi matka jedna, która we łzach i smutku podołać także nie mogła, musiała się w końcu 
wyprzedać, obliczyć i pokazało się, żeśmy ledwie mieli tyle, by jakiś rok szukać o reszcie suchego 
chleba, co czynić należało, by żyć dalej.
 

Jam był mały, chodziłem już do szkół, gdy ta katastrofa pozbawiła nas chleba, musieliśmy 

się ścisnąć, przenieść do jednej izdebki na poddaszu przy Ogrodowej ulicy i myśleć, by po 
jałmużnie nie chodzić. Matka mniej dbała o siebie, życie jej było skończone, ale płakała nade mną, 
bo jej się zdawało po macierzyńsku sądząc, że we mnie widziała ziarenko przyszłości, iskierkę 
jakąś — żal jej było, bym się miał zwalać i zmarnować.
 

Dochodziła zrazu prawie do rozpaczy, ale boleść ta biednej kobiety, której całym 

narzędziem przyszłości było serce, nie roztapiała się we łzach próżnych, gorączkowo szukała 
ratunku.
 

Radzono jej, by mnie oddała do terminu, nie chciała, pojmowała instynktowo, że szkoły i 

nauka stanowiły o przyszłości; postanowiła bądź co bądź dać mi jak mogła najlepsze wychowanie. 
Sama mnie pilnowała, a całując nieraz i ściskając we łzach cała, wlewała we mnie miłością swą 
ochotą do pracy, przeczucie jej pożytku... Nigdym ze szkoły nie powrócił, żeby mnie sama nie 
rozpytała o najmniejszy szczegół zajęć moich i postępy, jakie uczyniłem.
 

Rozgrzany tą troską i pieczą, dojrzałem też wcześnie, spoważniałem od dziecka, gorąco 

pochwyciłem do piersi jej pragnienie... A że ostatki grosza wyczerpywały się szybko, choć 
niemłoda, choć chora, choć nie przywykła do pracy ręcznej, matka moja odważnie poczęła jej 
szukać, by zapobiec głodowi i wyciąganiu ręki, które by ją przedwcześnie zabiło.
 

Po dawnych swoich znajomych chodząc, wyrobiła sobie, że jej bieliznę do prania oddawać 

zaczęto, najęła do pomocy kobietę i z tego malutkiego zarobku, który jednak z dnia na dzień głodu 
nie dopuszczał, poczęliśmy się ubożuchno utrzymywać.
 

Często wspominam dziś ze łzami jeszcze tę szczupłą izdebkę, jedyną na tyłach drewnianego 

domu w Ogrodowej ulicy, w której mieściły się i balie, i stoły do prasowania, i łóżko, i kuchnia, i ja 
na ławeczce z książką w ręku w kąciku pod okiem matki. Od rana do mroku musiała biedna biegać 
od kątka do kątka, by wystarczyć zajęciu i na mnie spojrzeć, i uścisnąć, i zapytać o każdy szczegół.
 

Nieraz z podziwieniem rozmyślam, jak ona odgadywała niemal i trudności, z którymi 

walczyłem, i drogi, jakimi przeciw nim iść było potrzeba, instynktem wskazując mi cudownie, co 
robić miałem, jak się uczyć, gdzie czego szukać.
 

Na progu tej izdebki czekała na mnie, gdym powracał, ścigała oczyma, gdy z książkami pod 

pachą odchodziłem do szkoły. Jam poczuł, że takiemu poświęceniu powinienem był odpowiedzieć 
równym z mojej strony i w trzynastym już roku mogłem przynieść jakiś grosz do domu uczeniem 
drobniejszych i równie jak ja ubo- gich dzieci zarobiony. Maluczko to było, ale własny mój zarobek 
czynił mnie tak dumnym, a matka ściskając i obejmując spracowanymi rękami tak słodkimi łzy go 
skrapiała!
 

— Daruj mi pan — dodał Teoś — że się nad drobnymi okolicznościami tej epoki mojego 

życia rozszerzam — pozostały w sercu tak głęboko wyryte wspomnienia młodości, że mi się od 
nich oderwać trudno. W tej poziomej prozie życia ja widzę jeszcze taką poezję, takie blaski! takie 
cuda! jakich wyobraźnia poety nigdy stworzyć nie może.
 

Było to życie ciche, pracowite i jednostajne, okolone spokojem, jakiego inne jaśniejsze losy 

ludzkie nie mają. Wieczorem zasiadaliśmy z matką u stolika przy świecy ogarku, ona z robótką 
jakąś, ja z książką na kolanach, i cicho nieraz zagadywaliśmy się długo, a ona mi prostymi słowy 
wpajała te wielkie życia zasady, których ani nauka, ani rozum nabyty, ani wielka przebiegłość 
zastąpić nigdy nie mogą, bo one płyną raczej z serca i uczucia oświeconego przyniesionym z innego 
świata blaskiem, niż z tych władz, których użycie od wielu wpływów ziemskich zależy.
 

Czasem wieczorem letnim siadaliśmy razem w podwórku, które miało trochę zieloności, na 

które wietrzyk czyściejszy od pól i łąk, od lasów i wód zawiewał, i poiliśmy się ciszą tej godziny, 
marząc oboje, jak kiedyś będziemy szczęśliwi, gdy ja dorosnę, gdy ona, na moim sparłszy się 
ramieniu, odpocząć będzie mogła.
 

Ale biedna matka w pracy nareszcie stargała siły, poczęła chorzeć, radzić się, leczyć, 

słabnąć i jednego strasznego dnia, którego nie zapomnę nigdy, zostałem — sierotą.
 

Ciężko jej było umierać, zostawując mnie samym na świecie w tym wieku, który starej do 

pokierowania przyszłością potrzebuje dłoni... bez opieki, bez przyja- ciela i doradcy, i zdaje mi się, 
że ta obawa o mnie, niszcząc jej zdrowie, zgon przyśpieszyła.
 

Zbudziliśmy się około północy jękiem cichym, który na próżno stłumić chciała, bojąc się 

mnie obudzić, po cichu wołała — wody, paliło ją pragnienie. Od kilku dni uważaliśmy, że była 
gorzej, ale pracy zwykłej nie rzucała do ostatka i choć kaszel ją przerywał, choć w nogach czuła 
osłabienie — stała odważnie przy stole, nie dając się namówić na spoczynek...
 

Wstaliśmy rozpalić światło, pobiegłem po świeżą wodę... ale usta jej spalone ledwie się 

brzegu szklanki dotknęły, postrzegłem, że ręce drżały tak, iż utrzymać jej nie mogła, a twarz 
śmiertelną poczęła okrywać się bladością, dwie łzy ciche spływały po policzkach... Chciała mówić, 
ale głos jej zamierał, pochwyciła mnie tylko za. głowę, przycisnęła ją do piersi, schyliła się ku mnie 
i z lekkim okrzykiem bólu... skonała.
 

Ja sam zostałem u łóżka jej klęcząc w tym martwym już uścisku, nie pojmując śmierci, nie 

wierząc w nią, nie wiedząc, co począć.
 

Na płacz i lament kobiety, która u nas służyła, rozbudzającej dom cały, poczciwi ludzie 

nadeszli, a żem ja nie umiał sobie dać rady i nie wiedział, co robić, zajęli się z litości pogrzebem i 
ostatnią dla biednej matki posługą; potem sprzedażą ruchomości, obmyśleniem wreszcie spokoju na 
pierwsze żalu godziny.
 

Kilkoro nas tylko poszło za ubogą trumienką na Powązki, a mnie od mogiły niełatwo było 

oderwać. Ale nazajutrz potrzeba już było iść do szkoły, a matka tak we mnie wpoiła konieczność 
pracy, żem ani pomyślał o swobodzie, o odpoczynku, że żal nawet rozpaczliwy nie zdawał mi się 
przyczyną dostateczną do uwolnienia od nauki.
 

Nigdy nie zapomnę powrotu mojego do klasy, gdy z czerwonymi oczyma, nie umiejąc lekcji 

tuliłem się drżący w kątek, aby mnie nauczyciel nie wywołał. Tego dnia przypadała właśnie lekcja 
jednego z tych najstraszniejszych pedagogów nieubłaganych, którzy są postrachem dzieciaków.
 

Był nim profesor matematyki, pan Kruczkiewicz. Żółty, chudy, prosty, sztywny, nie 

uśmiechający się nigdy, chodzący po świecie jak cyrkiel po papierze wymierzonymi kroki i na 
pozór pozbawiony krwi, serca, uczucia i wszystkiego, co człowieka stanowi. Nieszczęściem za 
pierwszym wejrzeniem wpadłem mu w oko i. suchy, kościsty palec skierowawszy ku mnie, 
wywołał swym głosem grzechotki:
 

— Muszyński!

 

Mrowie przebiegło po mnie, zasłoniłem twarz rękami i zacząłem płakać.

 

Płacz w dziecku jest zeznaniem winy i tak go zrazu pojął profesor, który coraz surowiej 

gromić i wołać począwszy, wyciągnął mnie z ławy na środek, obsypując przezwiskami leniwca, 
muła, opieszalca, próżniaka.
 

— A to tak! — wołał zimnym głosem równym, wyrazy ostrymi, ale bez najmniejszego 

objawu pasji — a to tak! zabaweczki! bieganina, piłka! uliczka! a to tak! a lekcji ani w ząb. 
Czekajże, dam ja ci tu zabawki, dam piłkę, dam uliczkę, łobuzie jakiś, zakało rodu ludzkiego! No 
cóż? nie umiesz lekcji?
 

— Nie — umiem, panie profesorze — odpowiedziałem.

 

— Nie umiesz! I bezwstydnie śmiesz mi to wyznawać w obliczu towarzyszów, bez sromu, 

bez czoła... na zgorszenie tych, których dotknięcie twoje zaraża, których gubisz złym przykładem. 
A! czekajże!
 

Tu groźnie się zatrzymał i dodał:

 

— Mów, mule jakiś, dlaczegoż nie umiesz? Profesor zamiast osła, używał zawsze muła, 

pierwsze wyrażenie mając za nadto trywialne.
 

— Dlaczego nie umiesz? — powtórzył groźnie.

 

— Matka mi umarła — odpowiedziałem po cichu.

 

Nauczyciel stanął wryty, zmieniła mu się twarz zwykle nieporuszona, w oku zakręciła się 

łza — zmieszał się, pożałował widać łajania i zbliżywszy się do mnie pogładził po głowie, z cicha 
rzekłszy do mnie:
 

— Sierota?

 

— Sierota — odpowiedziałem.

 

— Bóg nam ojcem, odejdź na miejsce.

 

Odtąd był dla mnie opiekunem i ta zimna postać, pod której powłoką suchą kryło się serce 

pełne uczucia, wcale inaczej mi się przedstawiła.
 

Usiłując wynagrodzić mi to, co za bolesną uważał krzywdę wyrządzoną bezbronnemu 

dziecięciu, Kruczkiewicz zaraz wychodząc z klasy zaprowadził mnie do siebie, wybadał i 
szczególniej się zajął moim losem. Było coś opatrznościowego w tym gniewie, w tych łzach i w tej 
rzuconej mi przy pierwszym kroku w świat opiece z góry.
 

Taki był nowego życia początek, musiałem zaraz opuścić mieszkanie przy Ogrodowej ulicy, 

z którym rozstać się było mi bardzo, bardzo trudno! Był to ostatni kątek na ziemi, gdziem jeszcze 
nie był sierotą.
 

Odtąd już sam jeden, nie mając własnego dachu, po cudzych kątach tułać się musiałem i 

cudzym żyć chlebem.
 

Ale w szkołach dobrze mi jeszcze było, nie poczułem tak bardzo ciężaru życia, uczyłem się, 

jak mogłem, dobijałem nagród, pochwał, wszystkich dystynkcji mających zaręczać przyszłość, 
które jednak najczęściej małą są jej rękojmią.
 

Gdym później z tymi laurami wyszedł na świat, pozostało mi przekonanie o potrzebie 

głębszej nauki, a zupełny brak ułatwiających ją środków i znowu troska o chleb powszedni, którego 
szkolne nagrody nie dawały, nie uczyły nawet, jak nań zarobić.
 

Zostawało mi jedno nauczycielstwo, najcięższy może z zarobków, którego zasługę 

zapoznają i goryczy nie wiedzą ludzie. Ucząc drugich, potrzeba się było samemu kształcić, czytać, 
pracować, kraść od snu nocnego godziny, zdobywać często upokorzeniem i ofiarami miłości 
własnej książki i pomoce.
 

Ale gdy się cel sobie oznaczy, gdy się pragnie i silną ma wolę — czegóż to człowiek nie 

złamie? Jest opatrzność dla tych, co na nią zasłużą.
 

W tych latach nabyłem przekonania, że nad sierotami czuwa Boża opieka, że są w życiu 

niepojęte cuda, których prostemu przypadkowi przypisywać nie można.
 

Pomnę, że często w chwilach najpilniejszej potrzeby, spadały mi z nieba upragnione 

pomoce tak na dobie, jak gdyby głos mój gdzieś był wysłuchany w górze, jak gdyby odpowiedź nań 
niosły. Nigdy też nie rozpaczam: w ostatniej chwili, gdy mi już do czynienia nic nie pozostaje — 
staję, czekam, spoglądam w niebo i niebo zsyła dłoń pomocną.
 

Często jak gdyby opatrzność probowała sił człowieka, opóźnia się z posiłkiem, doprowadza 

do ostateczności, czeka, czy nie zrozpaczysz, aż gdyś już stracił nadzieję, gdy drżysz, mając 
zbluźnić, zlatuje niebieski posłaniec z wieścią radosną. Jesteś ocalony.
 

Chodzenie za lekcjami, utrapienia, jakich się doznaje mając do czynienia z ludźmi różnymi, 

naprzykrzyły mi się tak bardzo, żem począł szukać innych środków do życia.
 

Zdało mi się, że czując w sobie jakiś talencik, mając łatwość pisania, chęć pracy potrafię 

stanąć w rzędzie choćby najskromniejszych literatów i na chleb zapracować, a razem być ludziom 
pożytecznym.
 

Dawno już sił probowałem po cichu, alem nie śmiał występować z niedojrzałą pracą; 

porównywałem, śledziłem, czytałem, a w ostatku przy pomocy miłości własnej nie czując się tak 

bardzo gorszym od drugich, postanowiłem uciec się o pomoc do jednego z sędziwych już literatów, 
przytulić pod jego skrzydła, aby sub umbra alarum potentata wejść w ten świat, który mi się 
przytułkiem i portem wydawał po burzy.
 

Ale z tymi głośnymi imionami taka historia jak z szyldami: są sławy uczciwe i w pocie 

czoła zdobyte powoli, są imiona kupione umiejętnie graną komedią i wywieszonym pięknie 
malowanym znakiem.
 

Smutno to powiedzieć, ale najczęściej ten najgłośniejszy, kto najmniej zasługuje na to. 

Geniusz, talent, uczucie, poświęcenie, wszystko przed ludźmi odegrać można, przemawiając 
zręcznie do słabostek człowieka.
 

Temu, którego zdania potrzebujesz, wmów tylko znawstwo wielkie, rozum przenikliwy, 

okadź go naprzód pochlebstwy, a będziesz miał gotowego poplecznika. Tłumy zyskują się jak 
pojedynczy ludzie kadzidłem, potakiwaniem ich namiętnościom, w porę rzuconym słowem, 
uległością, pokorą, wielkimi frazami głośno wykrzyknionymi, gdy drudzy szepczą je po cichu, 
zapożyczoną umiejętnie ideą popularną.
 

Cicha praca w kątku, idąca w świat bez opłaconej pokłonem reklamy, potrzebuje długiego 

czasu, by trafiła do przekonań i zyskała uznanie, a głośna szarlataneria zdobywa od razu szturmem, 
co sumienniejsi życiem okupywać muszą.
 

Pierwszego, na którego trafiłem, literata wielkiego imienia, o secinie tomów dzieł 

przeróżnej treści, musisz pan znać choć z imienia, jest nim Jan Kanty Purchawka.
 

Dziwny to fenomen, że z końca w koniec szeregu zgadzają się wszyscy na to, że nie ma 

żadnego talentu, sami najżarliwsi wielbiciele we frazy jego nie wierzą, a prze- cież Purchawka jest 
wzięty, głośny i nie ma sprawy literackiej, w którą by palca nie umoczył.
 

Chodzi około tego z umiejętnością wielką, a pielęgnuje swoją reputację nieznacznie, ale 

nader skutecznie.
 

Posłuchajcie go tylko mówiącego o literaturze, nie się tam nie stało bez jego udziału, 

wszystko my zrobiliśmy, powiada; nie ma, czego by nie doradził, do czego by się nie przyczynił, w 
czym by czynnej i stanowczej nie grał roli. A jednak, z przeproszeniem, puściejszej głowy i takiego 
jak u niego braku sądu trudno na świecie znaleźć, ale Purchawka ma rzecz wielką... ma frazę.
 

Myśli brak mu całkowicie, słowo zawsze znajdzie wedle oklepanych form ułożone i 

przyzwoicie wyglądające, tak że dla nie wymagających ludzi uchodzi za produkt jak 
najwykwintniejszy. Wiecznie też jest w pogoni za myślą, na przesmyku, którędy ta zwierzyna się 
przemyka i nie ma łowca, co by zręczniej polował na ledwie wykluwającą się ideę. Nieostrożnie 
przed nim wygadasz się z nie donoszonym pomysłem, sądem, zdaniem — milcząc pochwycił je w 
powietrzu, a jutro nosi się z nimi po mieście jak ze swoimi dziećmi i gorliwie je popierając, 
najbezwstydniej głosi się ich rodzicem.
 

Na tych łatwych zdobyczach cała jego stoi sława. Nikt umiejętniej nad niego nie 

wypotrzebuje cudzego pomysłu, nie przewącha, co ma być popularnym i może się stać głośnym.
 

Widziałeś pan przecie choć raz w życiu Purchawkę gdzieś na jakimś bankiecie ku czci jakiej 

gwiazdy prowincjonalnej wydanym? Jest to maleńka, grubawa figurka, na trochę krzywych, niskich 
nogach, której opatrzność jako szyldu powołania udzieliła szczęśliwej dużej głowy i 
hydrocefalicznego czoła... Oczy mu siedzą na wierzchu, a wargi odęte dumnie świadczą, że poczuł 
swą wysoką dostojność. Patrz, gdy kroczy przez ulicę, jakim otoczony majestatem! jaką obleczony 
powagą, jak wie, że ściąga oczy i może być widzianym, jak pilnuje się, by nic, zapomniawszy się, 
ze szczerego uczucia jak prosty śmiertelnik nie zrobił;
 

Czujesz, że ten potężny łeb stworzony jest do wieńca i aureoli, choćby ich wcale był 

niewart, inaczej trzeba by mu choć ośle uszy przyprawić, aby jako tako wyglądał.
 

Nikt mocniej na pozór w siebie nie wierzy i lepiej się sprzedać nie umie. Trzeba go widzieć 

z obcymi zwłaszcza, gdy się raz pierwszy im przedstawia, jak w najobojętniejszą rozmowę umie 
wtrącić to, co go podnieść może, jak półsłówkami, nawiasami, zapomnieniami umyślnymi posuwa 
swój obóz naprzód i odkrywa siły.
 

Nie ma człowieka, co by więcej o poświęceniu mówił, a mniej go praktykował; słuchając 

go, wierzysz, że żyje dla ludzkości, znając — postrzeżesz łatwo, że siebie tylko ma na celu i 

bifsztyk by z niej wykroił, gdyby mu się trochę jeść chciało.
 

W jego rozmowie mniej więcej utajone j a gra rolę tak przeważną, iż w końcu od 

powtarzanych doz egoizmu najstrawniejszy słuchacz czkawki i ckliwości razem dostać musi.
 

Gdybyś z nim mówił o chińskim cesarzu, znajdzie sposób siebie gdzieś wetknąć pod jego 

żółty szlafrok.
 

Purchawka też u ogółu, który najlepiej wierzy tym, co mu nieustannie jedno powtarzać 

umieją, uchodzi za wielkiego człowieka, za olbrzyma wiedzy i inteligencji. Znajdziesz go odlanym 
z brązu, z miedzi, z gipsu, z żelaza, modelowanym z gliny, malowanym olejno, sztychowanym i 
fotografowanym, a po śmierci ktoś musi a l fresco w grupie znakomitości postawić; ustalona jego 
sława jest jak opoka, o którą wszelka rozbija się krytyka. Nic o nim powiedzieć nie można, słynie z 
prądem czasu i byłbyś ogłoszony nieprzyjacielem kraju i zdrajcą, gdybyś śmiał go podać w 
wątpliwość.
 

Purchawka należy do wszystkiego, co sławi, unika wszelkiej opozycji rzeczom popularnym, 

w potrzebie milczy ostrożnie, oczekując, po czyjej stronie będzie zwycięstwo, a sposoby, jakich 
używa, aby się wcisnąć wszędzie, wśliznąć, gdzie się coś robi, wyliczyć się i opisać nie dają. W 
potrzebie gotów iść przebojem — a minięty dopieroż krzyczy i łaje! Ale któż by go śmiał minąć!
 

Jeżeli się co stało bez niego, już to rzecz, która pewnie upaść musi, w której jest wada 

organiczna lub podejrzana dążność, bez tego sosu nie ma zdrowej potrawy.
 

Rozumni też ludzie szukają nominalnego współpracownictwa Purchawki, łapią jego imię, a 

sławny człowiek, choć nic nie robi, byle się podpisał w jak największej prac liczbie, już ma dosyć.
 

Gdym po raz pierwszy przybył z pokorą i drżeniem, przestępując próg świątyni z moim 

zwitkiem papieru pod pachą, jeszczem nie znał wcale wielkiego człowieka, wierzyłem weń, 
przystępowałem do tego majestatu ze czcią i strachem.
 

Wyszedł naprzeciw mnie ustrojony w powagę straszliwą, z chmurnym czołem, z piórem za 

uchem, z księgą w ręku, udając oderwanego natrętnie od niezmiernej pracy, chociaż zabrzękłe oczy 
dowodziły, że się tylko co ze snu po obfitej przekąsce obudził.
 

Zmierzył mnie z posągowej wyżyny piedestału, na którym stał, i raczył protektorsko 

powitać, gdyż mu znać strach mój i przejęcie młodociane wielkością jego podobały się.
 

— Cóż mi powiesz, młodzieńcze? — zapytał, wpatrując się we mnie.

 

— A! panie — rzekłem — wpatrując się weń błagająco! — Oto są grzechy mojego żywota. 

Do kogoż z nimi, jeśli nie pod skrzydła twoje, o radę, o pomoc...
 

Wziął z rąk moich zwitek i popatrzał.

 

— Powiastka! — rzekł — to rodzaj płochy! Trzeba jąć się naprzód poważniejszej pracy.

 

— To tylko próba stylu... — odpowiedziałem — chciałbym wiedzieć, czy pracować mogę? 

zasięgnąć jego zdania? Jeśli jest jaki talencik, może i w tym się okazać.
 

Pomruczał coś niewyraźnie patrząc na papier.

 

— No, dobrze, dobrze — rzekł... — przejrzym to...

 

— I proszę pana... racz napisać swe zdanie bez ogródki, bez litości...

 

Uśmiechnął się.

 

— Ale potrzeba, byś waćpan mi dał czas, mam tysiące zajęć na tej biednej głowie... nie 

rozporządzam sobą... chwileczki nie mam wolnej.
 

— A! poczekam, ile pan każe! Wiem, że ten czas drogi należy do ogółu! Nie śmiałbym być 

natrętnym... — odpowiedziałem z pokorą.
 

To mu się podobało, kadzidło pociągnął przyjemnie i wcale się nie zakrztusił.

 

Doszedłem później wypadkiem, że istotnie miał wielkie zajęcia, bo tegoż dnia jadł obiad na 

cześć jednego przybyłego literata dany, zaproszony był na wesele i chrzciny, a powrócił po północy 
do domu tak natchniony, że od rzeczy prawił.
 

Sławę swoją spijał tysiącem kielichów i spożywał w setnych sztukamięsach... to było 

najważniejsze jego zajęcie. Rękopism mój spoczął na stoliku wielkiego człowieka, ale sądzić o nim 
nie myślał, dał go komuś do przeczytania i zwrócił z cudzymi przypiskami, z których, gdym mu się 
chciał tłumaczyć, pokazało się jawnie, pomimo zręcznych ogólników, że nie czytał wcale 
zostawionej mu roboty.

 

Czynił mi wszakże nadzieję, że przy pracy za lat jakich dwadzieścia potrafię buty czyścić 

jednemu z geniuszów epoki. Ostatecznie radził mi się zająć tłumaczeniem, kompilacją, 
streszczaniem itp., dając mi do zro- zumienia, że piękna pochwała i rozbiór dzieł jego mogłaby mi 
wielce być pożyteczną.
 

W tym wszystkim, co mi powiedział, tak mało było logiki, tak niewiele podstawy, tak 

widocznie dowolna frazeologia zwietrzała, którą wprzód musiał innych częstować, żem z trochą 
zastanowienia pojął całą próżnię człowieka i odszedłem smutny i zniechęcony marnością rzeczy 
ludzkich.
 

Jeśli tacy olbrzymi, na Boga, rzekłem w duszy, czymże będą karły?

 

Wszakże nie chcąc jeszcze przypuścić, abym się miał tak zawieść i posądzając moją miłość 

własną obrażoną, że mi ową znakomitość wystawiła fałszywie, powróciłem do pana Purchawki. Ale 
zapraszany na jego literackie wieczory, przypuszczony do wysokich progów, z każdym dniem 
mocniej przekonywałem się o jego nicości.
 

Mogłem go sobie pozyskać tylko zostając adeptem, czcicielem, trybularzem i jego anima 

damnata, ale trocha wrodzonej dumy, wybaczonej synowi biednej praczki, wstrzymała od 
upodlenia.
 

Między mną też a wielkim człowiekiem, od razu to poczułem, nie mógł istnieć stosunek 

żaden, trzeba go było oprzeć na fałszu i pochlebstwie, a jam do tego nie był zdolny... za czysty 
byłem, za młody.
 

Samemu zaś wybić się na wierzch było prawie niepodobna, liczmy na to także, iż nie będąc 

protektorem, Purchawka stawał się od razu przeciwnikiem, bo kto nie był z nim, był mu już 
wrogiem. Szukałem znowu silniejszych nad moje pleców...
 

Przypadkiem na jakimś wieczorku w domu, gdzie dawałem lekcje, spotkałem się z dosyć 

już naówczas wziętym i wsławionym panem Przecławem Tumaniewiczem.
 

Przebacz mi pan, że opowiadając mu tak szczegółowo smutne dzieje mojego życia i cudze 

do nich domięszać muszę — ale inaczej i moich byś pan nie zrozumiał.
 

Słyszałeś czy nie o Tumaniewiczu? Ależ czytając dzienniki, lubiąc literaturę, nie mogłeś się 

choć z nazwiskiem nie spotkać.
 

Tumaniewicz, wyznajmy to naprzód, co słuszna, jest człowiek z talentem rzeczywistym, 

talentem słowa i naśladownictwa, talentem formy, pojęciem bystrym, łatwością pracy niezmierną, 
ale na dnie pod tym wszystkim nie ma ani kropli uczucia, ani odrobiny serca, ani ździebełka 
sumienia. Żartobliwy, szyderski, przyjacielski ze wszystkimi, nie ma przekonań głębokich żadnych, 
nie ma przywiązania do nikogo i do niczego, nie ma myśli, co by go wiodła, ani celu, co by mu 
świecił.
 

W danej chwili wchodzi łatwo w zdanie każde, pojmuje i tłumaczy sobie wszelkie 

postępowanie, ale nazajutrz śmieje się z tego, czemu dziś potakiwał i z równą giętkością przeciwne 
popierać będzie przekonania... jemu to lub owo, zupełnie wszystko jedno. Talent jego w potrzebie 
do pewnego stopnia udaje ciepło, namiętność i uczucie, a zawsze ma w pogotowiu śmiech, sarkazm 
i potrafi bystro słabą stronę każdej rzeczy pochwycić.
 

Wszystko mu jedno, co pisać.

 

Zręczny raczej niż silny, przyzwoicie coś w każdym rodzaju stworzyć umie, naśladując 

umiejętnie, ale tworzenie jego jest mechanicznym niemal procesem, jest jakąś władzą małpiarską, 
w której pozór twórczości pokrywa brak prawdziwego życia.
 

Na pierwszy rzut oka komedia jego, dramat, poezja, dowcipny szkic, krytyka, rozprawa są 

błyszczące i ładniuchne, myśl w nich nawet zdaje się igrać żywotna, ale podobne są one do tych 
niemieckich norymbergskich galanterii, robionych na jarmarki lipskie, które się świecą w sklepie, a 
w użyciu na nic się nie przydały i znać zaraz, że są robione przez fuszera.
 

Czytając jego twory, zdaje ci się, że powinny by cię rozgrzać, że człowiek, co je pisał, ma 

talent ogromny, ale zamknąwszy książkę zostaje po nich wrażenie fajerwerku, trochę swędu i 
trochę brudu... w oczach ciemność.
 

Tumaniewicz zresztą nie bierze siebie serio... równie chętnie żartuje z siebie i swych 

utworów jak z cudzych. Ze wszystkich władz udzielonych mu po szczypcie najwyżej podobno ceni 

on swój dowcip, z którym się najchętniej popisuje, tym on napada i broni się, żywi i zabija, i 
przyznać potrzeba, że ten często posługuje mu doskonale.
 

Pierwszego dnia widząc Tumaniewicza, jeśli się bardzo wysili, gotów byś myśleć, że to 

jeniusz, drugiego dostrzegasz tylko talent, trzeciego i dalej już sam nie wiesz, co o nim trzymać; na 
koniec, widząc jak łatwo mieni przekonania, tracisz wszelką weń wiarę i wszelką ku niemu 
skłonność.
 

Nie tai on się bynajmniej, że jeśli talentu swojego używa, to tylko dla pieniędzy, że gotów 

jest pisać, co kto zechce, że mu wszystko jedno komedie czy tragedie fabrykować i że na 
poczekaniu może i poemat we dwudziestu czterech pieśniach wylać z piersi.
 

Jest to machinka do pisania, odżywiana wielkim czytaniem, zapożyczająca się nader 

zręcznie, pracująca wcale nawet porządnie; tylko w niej człowieka, duszy, czucia, zasad i ciepłego 
ogniska nie szukaj, bo ich tam nie znajdziesz...
 

Maleńki, zwinny, niepozorny, żywy Tumaniewicz wkręca się wszędzie, by żartować, czas 

trawi na paplaninie, która mu służy jako gimnastyka do wyrobienia sił; nigdzie stale nie przylgnie, 
nie ma przyjaciół, bo nikogo nie kocha, nie ma stosunków, bo ich nie ceni i rodzonemu bratu gotów 
trochę gardło poderznąć, byleby się to jego kieszeni na coś przydać mogło... Zresztą najlepszy 
człowiek w świecie.
 

Jakkolwiek sceptyk i żartowniś, pan Przecław przy pierwszym poznaniu trochę się popisuje 

i gra komedię niezależnego sędziego, wszystko poświęcającego dla prawdy; — przyznaję się, że 
mnie, acz niesympatyczną ironią i sarkazmem, zrazu jakoś obałamucił.
 

Że nie miał nikogo, z kim by tam mógł swobodniej się rozmówić, pewien będąc, że go 

pojmę, łatwo się do mnie młodego uczepił. Naturalnie rozmowa poszła zaraz na literaturę i 
przyznałem mu się w prostocie ducha naiwnie, że chciałem z niej uczynić zawód mój przyszły.
 

— No! to witajże kolego w gronie wywołańców — zawołał — ale obrachuj się z piętami i 

łokciami, czy boso i goło chodzić potrafisz, nie dostając kataru; wiesz, jak katary u nas śmiertelne; 
porachuj się z żołądkiem, czy ci dieta nie szkodzi. Ściśle biorąc chleb literacki zły nie jest, głównie 
dlatego, że do każdej innej kariery czegoś potrzeba: kwalifikacji, umiejętności, talentu, nauki, a tu 
— choćby z niczym, byle śmiało. Dlatego też inwalidzi społeczni wszelkiego rodzaju, wywołani z 
szeregów innych, cisną się tu, bo tu zaszczytne miejsce zawsze zająć mogą — byle zręcznie się 
wzięli do tego. Można zupełnie nic nie umieć, nie pracować, nie ślęczyć, nie mieć iskierki talentu, a 
wydawać coś uparcie, dopóki się sobie nie zbuduje reputacji, non vi sed saepe cadendo. Potem już 
śpij spokojnie, gwintowane działa krytyki nic ci nie zrobią.
 

— Żartujesz pan — rzekłem mu.

 

— Wcale nie — odparł. — W literaturze więcej jest komedii niż sumienia, więcej 

umiejętności sprzedania się niż istotnej wartości, więcej szczęścia niż zasługi.
 

— Ależ błąd trwa chwilę?

 

— I życie trwa chwilę — uśmiechnął się Tumaniewicz — byle reputacji na życie stało, co 

po nas nastąpi, co nas obchodzi? Czy pójdziemy do biblioteki, czy pod placki, zdaje mi się, że to 
nieboszczyka gnijącego niewiele obchodzi.
 

— Pan więc nie bierzesz na serio tego, co może najpoważniejszym jest w świecie?

 

Literat umilkł, chrząknął, potarł czoło i zmienionym głosem zapytał mnie:

 

— Wiele pan masz lat? Zarumieniłem się, on ruszył ramionami.

 

— Doświadczenie uczy wiele — zawołał — koniec końcem nie ma na świecie rzeczy serio, 

wszystko bałamuctwa.
 

— Chcesz pan pisać — rzekł po chwili — pierwszą rzeczą jest nauczyć się w nic nie 

wierzyć. Zasady, wiara, przekonania są to rzeczy, które w tej drodze ciężą, a do niczego nie służą, 
prędzej, później trzeba je z bark pozrzucać jak chleby Ezopa.
 

Zimno mi się zrobiło i zamilkłem, ale Tumaniewicz, któremu szło o to, aby na mnie zrobił 

wrażenie, tak łatwo puścić mnie nie chciał.
 

— Co się tyczy literatury uważanej jako użytkowanie sił człowieka ku zarobkowaniu na 

życie — dodał zaraz — jest to jeden z tych łatwych, najprzystępniejszych, ale też 
najniewdzięczniejszych środków zyskania grosza, do którego jak do piłowania drzewa bierze się 

ten, co ma ręce, a nic nie umie. Wprawdzie i pisać można a nic nie umieć, co pan zapewne 
niejednokrotnie zauważyć mogłeś czytając, ale znowu można mieć talent, pisać, dobrze pisać nawet 
i z głodu umrzeć. Talent ten nawet jest w pewnym stopniu przeszkodą i zawadą, ma on zawsze jakiś 
charakter, jest wymagający, pęta, naraża, robi ci zazdrosnych, a bez niego lekki jesteś jak opłatek, 
mówiąc słowy Fredry, i choć go nie ma, można to miejsce, gdzie on zwykle siedzi, tak udrapować, 
iż będzie się zdawało, że on tam być musi. Do czegóż pan masz zdolność? — spytał w końcu.
 

— Słabość mam — rzekłem mu — do poezji.

 

— A! do poezji, to jeszcze nic, to tylko ospa młodzieńcza, wszyscy w danej chwili są 

poetami trochę, ale mało kto ospowatym na całe życie zostaje, zresztą poezja, to dopiero symptom 
wstępny do pisarskiego życia.
 

Wtem zaproszono go do stolika okrągłego, gdzie się śmietanka towarzystwa zebrała, a że 

sławny był ze swych improwizacji w różnych rodzajach i jak Bosco nalewał z jednej butelki wino, 
piwo, porter i serwatkę wedle zażądania, zaproponowano mu ku pociesze słuchaczy, aby naprzód 
zadeklamował co Byronowskiego, potem probowano go w rodzaju Lamartina, dalej zażądano, by 
dał coś na kształt Pola. Tumaniewicz wszystkich poprzedrzeźniał bardzo zręcznie, ale dowiódł, że 
sam nie był niczym, choć wszelkie barwy tak łatwo przybierać umiał.
 

Wyszedłem po tym zadziwiającym fajerwerku oślepiony, pomięszany, zachwiany, wątpiąc o 

powołaniu, nie pojmując, by bez głębokich przekonań tak iść można plewy za ziarno sprzedając i 
nie mieć zgryzot sumienia.
 

Nie zraziło mnie przecie to świętokradztwo do zawodu literackiego, który poczynać 

chciałem bardzo skromnie, wziąłem się do tłumaczeń. Sądziłem, że tu nie narażając się, nie 
występując samemu, użytecznym być można bardzo. Ale nie sztuka było wybrać i wytłumaczyć, 
sztuka coś z tłumaczeniem zrobić. Wszystkie drogi znalazłem zaparte i tłumy robotnika na polu, 
które i połowy rąk stręczących się nie potrzebowało.
 

Z dnia na dzień musiałem zarabiać tyle, ile potrzeba, ażeby z głodu nie umrzeć — wybierać 

najtańsze garkuchnie, oszczędzać chleb do ust kładziony i od gęby odejmować, aby przyzwoitą 
mieć odzież, bez której się pokazać nie można nawet literatowi.
 

W szeregi pracowników regularnych, w znane już grona trzymających się za ręce i 

niechętnie dopuszcza- jących nowych szermierzy nowemu człowiekowi niełatwo się wcisnąć, 
probowałem z wiarą młodzieńczą, cofnąłem się z dojrzalszym przekonaniem, że tak po trosze musi 
być wszędzie. Witano mnie wprawdzie wszędzie słowy braterskimi, ale ścieśniały się szeregi, aby 
nie dopuścić nieznanego, trochę z pobudek szlachetnych, więcej dlatego, aby nie zabrakło strawy 
dla garstki, co sama ledwie okruszynami spekulantów wyżyć mogła.
 

Nie sądź pan jednak z mojego narzekania, żebym tu samo złe znalazł, w gromadzie ludzi 

powołanych lub okolicznościami skłonionych do pisania trafiłem i na zacnych, i na głęboko 
przekonanych, i na sumiennych, ale to byli jak ja maluczcy, jak ja ledwie znani i walczący jeszcze, 
którzy stękali ze mną, a pomóc mi nie mogli. Jak wszędzie tak i tu, co było lepszego chodziło boso i 
dziurawo, szarlataneria górowała, panowała, rządziła.
 

Przyczyną tego jest to, co wszędzie indziej, czy to fizjologiczny pewnik, że ludzie istotnie 

obdarzeni lepiej z małymi wyjątkami narzucać się nie lubią, czekają cierpliwi, że ich zasłudze sam 
los wydzieli stanowisko odpowiednie, gdy tymczasem mniej uposażeni, trutnie po prostu, krzyczą 
głośno, szamotają się, drą, napadają, używają wszelkich sposobów, aby na wierzch wypłynąć, a jak 
zawsze, jak wszędzie audaces raczej niż fortes fortuna juvat! Świat znużony hałasem ulega, aby 
sobie pokój okupić i tak do władzy przychodzą ci, którym o to chodzi, by panować, nie o to, by 
służyć dobrej sprawie, których pędzi prywata, nie chęć być użytecznymi.
 

Najrzadszym może fenomenem w świecie jest człowiek, któremu by natura dała zarazem i 

poczciwe serce,. i umysł wzniosły, i charakter niezłamany, który by szedł naprzód z wiarą gładką, 
łamał zawady, litując się nad ruinami, które robić musi, i siłą zdobył cel, który sercem ukochał.
 

Wkrótce niesmak mnie taki ogarnął, że zapomniawszy już nieco o tym, co ucierpiałem 

dawniej, znowu zapragnąłem raczej skromnego, pańszczyzną pedagogiczną zarobionego chleba, niż 
tej wojny, wydającej mi się uwłaczającą i dociskania się do miejsca, które mi się może z prawa 
należało.

 

Pojechałem więc na wieś, widziałeś mnie tam pan i nie potrzebuję mówić mu, jaką goryczą 

napojono najętego człowieka, który cierpiał, póki sił stało, aż ostatnia nitka cierpliwości w nim 
pękła.
 

Co ze mną się tam stało, dzieje się co dzień z tysiącem; nie przypisuję sobie, bym lepiej od 

innych znosić umiał, alem z przykładnym zaparciem się miłości własnej wytrzymywałem, dopóki 
tylko mogłem i umiałem... Naprzód, ale znasz wszakże państwa Ciemierzyckich?
 

— I tak dobrze ich znam, żem się wydziwić nie mógł — odparł Feliks — jakeś ty u nich 

mógł wytrwać tak długo. Łaskaw jeszcze jesteś, że mówisz państwa Ciemierzyckich, gdy w istocie 
należałoby powiedzieć panią Ciemierzyckę. Prawdą a Bogiem on sam jak ja (tu uśmiechnął się 
Feliks) — abdykował... z tą tylko różnicą, że ja mam zacną i poczciwą, a nieszczęściem trochę 
chorowitą żonę, on zaś grzechotkę i sekutnicę, której pierwszy pada ofiarą.
 

— Więc pan wiesz i rozumiesz, com ucierpiał u tych państwa z rozpieszczonym 

dzieciakiem, dumną i zgryźliwą matką, dosyć głupim ojcem i trzema starymi pannami ciotkami, 
którym na nieszczęście przyszło do głowy, że powinienem się był koniecznie z jedną ożenić.
 

— Pierwszy raz słyszę! — rozśmiawszy się rzekł Feliks.

 

— Niestety, tak było! — z westchnieniem odparł Teoś — proszę sobie wystawić moje 

położenie w tym. domu. Trzy stare panny to cała legia naturalnych szpiegów, zawojowany mąż, 
zepsuty synalek i jejmość, która literalnie z gniewu i wielomówstwa do zapienienia niekiedy 
przychodziła! Zrazu pani patrzyła tylko i dosyć jeszcze grzecznie rzuciła niekiedy słówko, mąż 
udawał przed nowo przybyłym wielowładnego potentata, trzy ciotki sznurowały usta, usiłując sobie 
ukraść lat dziesiątek; synek się trochę obawiał, ale ten miodowy miesiąc nauczycielstwa trwał 
niedługo; naprzód mój wychowaniec podniósł chorągiew buntu, następnie ojciec, wydawszy się ze 
swą słabością, znienawidził mimowolnego jej świadka, w ostatku z kolei odpadać mi zaczęły 
sprzymierzone ciotki po jednej, od najstarszej począwszy, która pierwsza wyrzec się musiała 
marzenia. Pani powoli coraz ostrzejszego dobierała na mnie mundsztuka, ale z początku 
postanowiłem był wytrwać i znosiłem, co spadło, jakbym na progu domu wszelkie uczucie 
zostawił.
 

— Ależ ciotki — przerwał Feliks, który rad był, że się chwilę mógł pośmiać — powiedzże 

mi historią ciotek.
 

— Chcesz pan renovare dolorem — rzekł Muszyński — kiedyśmy się już rozgadali, 

mówmy wszystko. Znasz pan te trzy ciotki, trzy Parki Michała Anioła, chude, wysokie, spiczaste, 
żółte i straszne, z tymi fizjognomiami, których dawny wdzięk młody zmienił się w odstraszający 
wyraz gniewu przeciw całemu rodzajowi ludzkiemu; wiecznie udające słodycz, a sączące żółć... 
trzy ciotki, z których najmłodsza liczyła lat czterdzieści... a najstarsza nie wyrzekła się jeszcze 
słodkich nadziei kobierca i miłości przy księżycu. Wpadłem w ich szpony i trzeciego dnia po 
przyjeździe poczułem, że rozpaczliwy stan może wywołać w tych zawiędłych sercach uczucia 
niebezpieczne, bo zawsze zemstą się kończące. Postanowiłem więc oblać się lodem i przepasać 
obojętnością nieprzezwyciężoną.
 

Przez tydzień trwały popisy czułości serc, historie przedpotopowe poświęceń, do jakich były 

zdolne, dalekie aluzje o zdradzie i doznanych nieszczęściach, cały szereg strategicznych ruchów 
poprzedzających zwykle kampanią.
 

Znasz pan nadto ludzi, byś się nie domyślił, że każda z trzech ciotek usiłowała mi dowieść 

naprzód, iż jest łagodną jak baranek, bo zwykle człowiek z tym wychodzi na harc, czego mu 
najwięcej braknie — potem, że zdolną do najnamiętniejszej miłości, nareszcie dawały mi do 
zrozumienia, że przypadkowo tylko może trochę staro wyglądają — ale w istocie są w kwiecie 
młodości; w ostatku starano się wzbudzić we mnie wiarę, że gorąca miłość nie potrzebuje dla nich 
balastu worków z talarami i szumnych tytułów... że chatka w lesie... dla dwojga serc przebitych 
strzałą amora jest zaczarowanym pałacem... Byłem głuchy uparcie jak ten, który słyszeć nie chce. 
Powoli z pieśni pochwalnej nuconej na cześć moją, zmieniając ton, poczęły przechodzić w 
powątpiewania o szlachetności mych uczuć, o sercu... i o inteligencji.
 

Spadałem co dzień z wysokiego piedestału, na którym mnie chwilowo umieściła nadzieja.

 

Pierwsza panna Albina zrozpaczyła o mnie i osądziła wartogłowem, następnie potwierdziła 

ten wyrok panna Malwina... i przyjęła panna Halina... Gdy wszystkie trzy zastępy obróciły się 
przeciwko mnie, byłem zgubiony... Spisek malca, ojca i trzech ciotek pod naczelnictwem pani 
samej zawiązany, wyczerpał w końcu ostatnią kroplę cierpliwości... Głuchy, ślepy, bezwładny, 
posłuszny, przybity, robiłem, co tylko chcieli, uginałem się pod największymi ciężarami, brałem na 
ramiona coraz nowe, w końcu, gdy ze mnie już i ekonoma, i pisarza, i lokaja robić poczęto... 
musiałem podziękować i wracać na moje pustkowie.
 

— Mój drogi — spytał pan Feliks, który jak wszyscy próżniacy ploteczki lubił... — ale 

jakże? czy przyszło do wyraźnych oświadczyn ze strony ciotek? czyś miał to okrucieństwo, by im 
choć dnia, choć godziny nadziei nie dać?
 

— Byłem jak skała — rzek Muszyński — rozbiły się o mnie pociski oczów, strzały słów i 

gromy westchnień.
 

— Nawet panny Haliny?

 

— Nawet Haliny... Dobiło mnie to, że posądzony zostałem o jakieś uczucie dla osoby 

innej... uczucie, które złapano w powietrzu i odgadniono tym przedziwnym instynktem zazdrości 
kobiecej, która równa się jasnowidzeniu... Od chwili, gdy się przekonano, że mogę kochać, a nie 
kocham ani Albiny, ani Malwiny, ani Haliny... zostałem odrzucony i wyklęty... anathema! Nie było 
ratunku, przebaczenia, litości... zbrodnią było nie kochać wcale, ale zakochać się w kim innym... 
potrójnym występkiem! zgrozą] zdradą... odstępstwem... Natychmiast odkryto, że nawet nie byłem 
szlachcic, czego nie taiłem, że mój pobyt w domu mógł szkodliwy wpływ wywrzeć na herbowne 
dziecko... że mogłem być napojony maksymami proletariuszowskiego pochodzenia... I otóż 
dlaczego musiałem znowu wędrować.
 

Milczeli chwilę.

 

— Ale możeż to być — przerwał Narębski — ażeby już literatura tak nic swoim dzieciom 

nie dawała prócz pośmiertnego wieńca i grobowego kamienia? Mnie się zdaje, żeś pan zrozpaczył 
za wcześnie, że widzisz zanadto czarno... to co jest może nie białe, może szare, ale nie tak 
przepaściste i nieporatowanie pogrążone w ciemnościach.
 

— Być bardzo może — odparł, spuszczając głowę Muszyński — smuci mnie tylko nabrane 

przekonanie, że tu prawie nieodzownie komedię grać potrzeba, a ja tego nie umiem wcale. Drugi 
raz znowu zwracałem się do nauczycielskiego chleba i nie lepiej mi się udało, teraz go już 
probować nie myślę.
 

— Ale ba... — przerwał Narębski zawsze łakomy na opowiadania — mówże no, mów, jakeś 

drugi raz pojechał i powrócił raz drugi... ty opowiadasz tak dobrze...
 

— Niestety, zanadto ból świeży jeszcze, abym się zdobył na wesołe o nim opowiadanie — 

rzekł Teoś — a historia krótka i pospolita... Nastręczyło mi się miejsce na wsi, niepomny 
pierwszego zawodu przyjąłem je. Tu już nie trzy ciotki sprzymierzone aliansem świętym, ale 
całkiem inną przeciwko sobie znalazłem koalicję.
 

Poczciwy szlachcic, który mnie wezwał dla zajęcia się wychowaniem dwóch synów i trzech 

córeczek w dodatku, jakkolwiek najlepszy w gruncie człowiek, skutkiem odosobnienia tak był 
zardzewiały, tak zaufany, że sprowadzając sobie nauczyciela z Warszawy dostanie człowieka, który 
mu przyjdzie z gramatyką, historią i językami, ale tabula rasa bez żadnych własnych przekonań, iż 
od razu począł sobie ze mną, jak z zaprzedanym niewolnikiem z Tacytowskich czasów, co by był 
na pamięć umiał Homera, jak z posłusznym narzędziem i oficjalistą obowiązanym nie mieć ni 
głowy, ni serca. Już mu się to od razu nie podobało, żem pierwszego dnia wyrzekł jasno zasady, od 
których nie mogłem odstąpić, i żem biorąc parę tysięcy złotych za to, by uczyć, chciał zachować 
jeszcze niezależność i zagwarantować nienaruszalność sumienia. Dzieci miałem wychowywać, 
wedle programu ojca, matki, stryja i księdza proboszcza, a nie wedle mojego własnego — dwa te 
zadania trudno się jakoś z sobą godziły.
 

Jam chciał mieć z nich ludzi, oni głównie szlachtę po dawnemu z zasadami wyosobnienia i 

zamknięcia w ciasnych pojęciach jednej klasy, krwią, posłannictwem, ideą, szlachetnością 
dźwigniętej na stanowisko wyłączne.
 

Powtarzam panu, nie byli to źli ludzie, ale się urodzili w purpurowych togach 

patrycjuszowskieh, których zrzucić nie chcieli nawet dla zbawienia ogólnego... W pierwszych zaraz 

dniach dało mi się uczuć, że niełatwo pogodzę się z nimi, wszakże nie rozpaczałem jeszcze, alem 
postrzegł wkrótce, iż gdzie nie ma żadnej spójni i wspólności choćby jednej idei, tam zgoda 
niepodobieństwem.
 

Starałem się zejść w rozprawach z nimi do zasad chrześcijańskich, dowodząc im, że je 

zapoznają... spodziewałem się, że choć ewangelicznym prawdom nie zaprzeczą; okazało się 
wszakże, iż te prawdy brali ku swemu pożytkowi na odwrót. Na przykład chcieli pokory, ale ją 
nakazywali drugim względem siebie, żądali pobłażania, ale nie myśleli go praktykować, tylko z 
niego korzystać; unosili się nad miłością chrześcijańską, ale pragnęli, by ich kochano i poświęcano 
się dla nich, a o wzajemności mowy nie było.
 

Z tych zasad wychodząc, sądzili, że za dwa tysiące złotych kupują sobie prawo nie tylko 

rozporządzać czasem moim i pracą, ale kierować przekonaniem, naginać moje myśli, posługiwać 
się wreszcie mną jak niewolnikiem, używając i nadużywając.
 

Tym razem koalicję stworzył ojciec, chcący przede wszystkim być głową absolutną domu, 

matka, która w nim widziała wyrocznię, i ksiądz proboszcz, przyjaciel domu, zacny człowiek, ale 
zacofany i w średniowiecznym porządku świata widzący ideał teraźniejszości i przyszłości. 
Dysputa była niepodobieństwem, bośmy się rozchodzili w danych pierwszych, których ja przyjąć 
nie mogłem, które ode mnie znowu przyjęto tylko za dowód niebezpiecznej demagogii i 
nieukorzonego ducha. Starano się więc nie rozprawiając zgnieść mnie wymaganiami... 
zastosowałem się do nich w słusznej mierze, gdy ją przeszły, stanąłem jak ściana żelazna. 
Sprobowano przełamać opór, byłem niezwyciężony... Proboszcz uznał mnie obłąkanym, oddając 
sprawiedliwość moim zasadom, że w nich trochę prawdy na okraszenie mnóstwa błędów znajdował 
i gdym odmówił wpajania w dzieci tego, czego nie uznawałem za dobre, skłóciliśmy się mocno. 
Szło o to, żem był do kwartału dobyć obowiązany, trzymano się tego z początku, potem, gdy co 
dzień życie dla obu stron stawało się nieznośniejszym, a każde słowo rodziło spory kończące się 
okrutnymi gniewy, musiałem wreszcie ustąpić.
 

Wina po trosze jest moja, przyznaję... ale dużo w tym i położenia nauczyciela domowego. 

Machiny żądać po nim niepodobna, cierpieć zaś wroga swoich przekonań, pojmuję, że się nie 
godzi. Rodzice chcą mieć dzieci do siebie podobne, nauczyciel pragnie je zbliżyć ku sobie... tamci 
mają za sobą prawo rodzicielskie, ten głębokie przekonanie... zgoda niemożliwa. W szkołach, gdzie 
nauczanie idzie trybem przez kraj przyjętym i dla wszystkich jednym, usuwa się ta niedogodność, w 
domu potrzeba dobierać nauczycieli do koloru swoich zasad. Państwo X. sądzili po staremu, że 
człowiek, co bierze dwa tysiące, wyrzeka się siebie, sumienia i wszelkiej osobistej inicjatywy, 
musieliśmy się więc rozstać, gdy ja wcale inaczej obowiązki człowieka pojmować przywykłem. 
Otóż jak i dlaczego znienawidzony wkrótce w tym domu, w którym za płatnego sługę nie chciałem 
uchodzić, musiałem z niego ustąpić.
 

— Teraz znowu jestem na bruku — mówił dalej Teoś — jak pan widzisz, nie mając co 

począć z sobą.
 

— Ależ to nie może być... byś z taką energią, jaką w tobie widzę, rady sobie nie dał.

 

— Różnie bywa — rzekł Teoś... — ale nie mówmy lepiej o tym.

 

— Owszem mówmy, mówmy — przerwał Narębski.

 

— Wierz mi pan, że mówić o czym nie ma... — po chwili z oznaką zniechęcenia dorzucił 

Muszyński — czuję, że jestem na fałszywej drodze, ale dziś zawrócić się niepodobna, wychowanie 
nie usposobiło mnie do niczego wyłączniej, z biedy muszę być literatem. W pojęciach o pracy 
umysłowej jest podobno jeden wielki fałsz zasadniczy. Rzucają się do niej po większej części 
ludzie bez chleba i przyszłości, którym szukanie strawy przeszkadza do pracy lub praca głodem 
zamarza. W porządniej i logiczniej urządzonym społeczeństwie zakazanym by niemal być musiało 
obierać zawód taki bez kwalifikacji niezależności; żądałbym dla literata kaucji takiej przynajmniej, 
by z głodu nie umarł i choćby jaką taką suknię na grzbiecie miał zabezpieczoną. Bogaty może 
pracować łatwo i oddać się cały pracy niewdzięcznej, bo jeśli gdzie to tu dwom naraz panom służyć 
nie można.
 

— Tak, ale jeśli się czuje powołanie?

 

— Jeśli się je czuje gorąco... mówię może przeciwko sobie — to się walczy i nie stęka... Na 

nieszczęście często bez powołania wewnętrznego, bez tego głosu, który wyznacza drogę, obiera się 
ją tylko w fałszywym przekonaniu, że ona prowadzi do chleba i sławy razem, a nie otrzymuje się 
ani razowej kromki pierwszego, ani osuszka drugiej.
 

Na tym rozmowa chwilę została przerwana; pan Feliks spojrzał, westchnął, byłby mówił 

może, bo miał nawet w tej chwili wiele myśli, ale mu się leniło ust otwierać i długo dowodzić, 
uspokoił się więc wewnętrznie argumentem, że pewnie by Muszyńskiego nie przekonał, i spytał 
tylko:
 

— Cóż więc poczniesz, kochany Teosiu?

 

— O tym jeszcze dobrze sam nie wiem — odparł młody chłopiec. — Pójdę zapewne drogą 

obraną szczęśliwie czy niefortunnie, choć wiem, że nie zajdę daleko. To, co widzę, nie zraża mnie, 
czuję, że to epoka przejścia nie tylko w ideach, ale w ludziach, że runie, co stać nie warto, a lepsze 
nastąpi, że sumienie zapanować musi, a komedia skończy się wreszcie, gdy kurtyna podarta na 
brudną zapadnie scenę.
 

— Ale tymczasem? — dodał przyjaciel. — Słuchaj no... ot tak, szczerze... bo ja cię kocham, 

czyby ci czym dopomóc, podeprzeć, popchnąć nie można? ułatwić drogi? zawiązać stosunki? 
mów... uczyniłbym chętnie, cokolwiek jest w mojej mocy...
 

Ofiara zrobiona była po przyjacielsku i tym tonem serdecznym, który nie dopuszcza obrazy, 

a wywołuje wdzięczność.
 

Teosiowi łza zakręciła się w oku, ale głowę podniósł, potrząsł czołem i biorąc za rękę 

Narębskiego, odpowiedział z godnością:
 

— Rozumiem ofiarę, ale spodziewam się, że pan kochany pojmiesz odmowę; na miejscu 

jego tak samo bym uczynił, w mojej będąc skórze, tak byś zrobił jak ja. Chcę być winien wszystko 
sobie, pracy własnej, choćby dlatego, żebym wyprobował, czy mam siły, czy potrafię pracować. Z 
głodu nie umrę... mogę czekać śmiało.
 

Narębski milcząc ścisnął dłoń sobie podaną, zarumienił się trochę, ruszył z lekka 

ramionami, kilka razy usta otwierał i zdawał mocno zmięszany tym, co chciał wyrzec, a nie mógł. 
W ostatku zebrał się na odwagę jak wszyscy słabi z impetem przyskakując do Teosia i szybko 
wołając:
 

— Na co to dłużej taić? otwarcie mówmy... ty kochasz Manię?

 

Muszyński zarumienił się, zmięszał, cofnął, zagryzł usta, ale opamiętawszy prędko, odparł:

 

— Do czego to pytanie?

 

— O! wierz mi, nie z próżnej ciekawości — zawołał Narębski, któremu usta drżały — ja 

potrzebuję wiedzieć o tym.
 

— Słuchaj mnie pan więc... — rzekł powoli przychodząc do siebie Muszyński — ja sam nie 

wiem, czy ją kocham, bom samego siebie o to spytać nie śmiał. Serce mi bije... czuję, że mógłbym 
ją kochać, że puściw- szy cugle sercu, kochałbym ją do szału... ale znam położenie moje i 
obowiązki, nie odważyłem się nigdy okazać jej, że miłość ta w sercu moim jednym wejrzeniem 
zasianą została i rozbujała na jasny kwiat, którego ludzkie nie zobaczy oko; nie sądź pan, błagam 
cię, ażebym egoista występny dla woni i blasku tego kwiecia zaparł się powinności moich, chciał 
jej los zagrodzić i ją poświęcić myślał dla siebie... Ona warta innego szczęścia, innej doli, niż ta, 
która dla mnie jest zgotowana, ona je znajdzie... ja bym się sobą brzydził, gdybym śmiał mieć 
nadzieję... kocham ją miłością ojca, brata, opiekuna... ale wiem, że nie mogę marzyć o przyszłości...
 

— Dlaczego? — zawołał popędliwie Feliks — dlatego, żeś ubogi? Byłżebyś dla drugich 

tego przekonania, że koniecznie muszą mieć zapewnione jutro, którego nikt wszakże nie ma, 
obawiałżebyś się walki? wzdrygał na pracę?
 

— Ubóstwa nie obawiam się dla siebie — rzekł Muszyński — ani jutra, ani pracy, ale 

pojmuję, że biorąc kobietę na barki, potrzeba mieć już coś więcej, niż nadzieję, trzeba mieć choć 
kawałek dachu, choć jakie takie gniazdko, choć maluczki kącik i pewniejszy chleb lub choć pewną 
pracę; ale ja...
 

Teoś smutnie zwiesił głowę...

 

— No! no! i co więcej jeszcze? — uśmiechając się spytał Feliks.

 

— A! przede wszystkim — rzekł Teoś — trzeba mieć pewność serca.

 

— O tym albo ci powie przeczucie, które nigdy nie myli — odparł Narębski — albo ona 

sama; ale zdaje mi się, że lepszego wyboru zrobić nie mogła i musiała spostrzec płomieniste 
wejrzenia.
 

— Płomieniste! — oburzył się Muszyński.

 

— Myślisz więc, że gdzie ogień się pali, tam blask jego utaić można?

 

— Jam nie śmiał spojrzeć!

 

— Powiedz, nie chciałeś, aleś patrzał i ogniście spoglądał mimo woli. O to jednak mniejsza 

— uśmiechając się mówił dalej Narębski — co się tyczy Mani...
 

Tu się zaciął, rumieniec mu na twarz wystąpił i potwierdził tylko co wyrzeczone zdanie, że 

gdzie jest ogień, tam płomienia ukryć niepodobna.
 

— Co się tyczy Mani — rzekł zmięszany — wiesz zapewne, że jest sierotą, bez ojca i matki, 

bez rodziny, wszyscy dawno poumierali... Wzięliśmy ją z miłosierdzia do naszego domu, 
wychowało się to jak własne dziecię, pokochaliśmy ją serdecznie; a dziś, gdyby ją wydawać 
przyszło... nie puścilibyśmy w świat, nie obmyślawszy coś dla niej. Ja przynajmniej — dodał cicho 
— czuję się do tego najmocniej obowiązany.
 

—   Tym gorzej — rzekł Muszyński — nie jest ubogą jak ja, nie podałbym jej ręki, na której 

się wesprzeć powinna, sam w jej dłoni szukając podpory... mam dumę proletariusza.
 

— Jak to i więcej dumy niż miłości? — spytał Narębski, który tym bardziej naciskał go, im 

tamten zdawał się uparciej wycofywać.
 

— Miłości jeszczem w sobie nie zbadał, uczciwe uczucie godności i poszanowania siebie 

mam za obowiązek... Ubogi musi głowę nosić wysoko, wysoko serce, a jak wy złotem, on się dumą 
siły własnej okrywa.
 

— Więc nie kochasz jej?

 

— Dlaczegóż bym miał taić... czuję, że ją kocham... ale przed miłością idzie obowiązek...

 

Zresztą ta miłość nasza, moja, nie jest wcale siebie pewną, nie wyprobowaliśmy jej przez 

łzy i cierpienie, nie doszła nawet do słów, do wyznań, objawiła się zaledwie rumieńcem, 
pomięszaniem, wejrzeniami kradzionymi. Dalej iść sumienie,mi nie dozwala, jej skromność... Nie 
sądzę, żeby mnie pokochać mogła, nie czuję się jej godnym; sam, powtarzam ci, nie wiem, czy 
marzenie o ideale nazwać się może miłością.
 

— Tyś szczery ze mną i ja będę z tobą otwartym — rzekł, zawahawszy się znów chwilę mąż 

Samueli, z ciężkim westchnieniem — żona moja, Teosiu, najlepsza kobieta w świecie, ale to 
nieszczęsne jej zdrowie humor biedaczce popsuło, nigdy się na skromnej, cichej Mani poznać nie 
mogła, prawdę powiedziawszy, jakoś nie bardzo ją lubi, czasami trochę męczy... mnie to położenie 
sieroty cięży na sumieniu, rad bym ją od troski, od tej zawisłości uwolnić... chciałbym ją wydać za 
mąż... Tyś mi się podobał, poczułem w tobie serce... sumienie... pomógłbym wam... gdybyście...
 

I dalej mówić nie mógł, bo mu się jakaś łza w oku zaplątała, którą potrzebował ukryć 

spiesznie. Muszyński ścisnął go za rękę podaną.
 

— Dość... — zawołał — nie kuś mnie pan, uczciwy człowiek nawet szczęściem od uczucia 

obowiązku odwieść się dać nie powinien. Jeszczem ja na spokój nie zasłużył, nie zapracował na 
szczęście, poczekać muszę, ale któż wie? może kiedy... może przyjdę przypomnieć ci choć nie 
obietnicę pomocy, to położone we mnie zaufanie... Od dziś dnia masz pan w tym sercu — uderzył 
się w pierś szeroką — niewygasłą wdzięczność — nie mówmy więcej o tym.
 

— Ha! — rzekł smutnie Feliks — nie wiesz i wiedzieć jeszcze nie możesz, jakim dowodem 

ufności i wiary w tobie była moja ofiara... rób, jak chcesz, jakeś powinien, ale wierz w przyjaźń 
moją, rachuj na nią.
 

I milcząc poszli dalej oba, a Narębski zagadał już o czym innym.

 

Gdy się to dzieje w Alejach, pani Samuela i Elwirka zwyczajem swoim siedziały na 

balkonie robiąc przegląd różnorodnego świata, który płynął ku Szwajcarskiej Dolinie i Łazienkom.
 

Elwira miała może powód niejaki rozpatrywania się w warszawiakach, starając się między 

nimi odszukać, ale powiedzmy wprzódy, kogo.
 

Pół roku przedtem panie nasze mimo słabego zdrowia Narębskiej znajdowały się w Lublinie 

w czasie karnawału, a panna Elwira, wesoła i ochocza, powszechne tam zyskiwała oklaski. Lecz, 

była to jedna z tych istot, które się ogólnie wszystkim podobają swoją świeżością, młodością, 
weselem, a w nikim głębszego uczucia obudzić jakoś nie mogą. Pora zaś nadchodziła, w której o to 
głębsze uczucie, o nadzieję męża zaczynało wielce iść matce i córce.
 

Wszystka młodzież mniej więcej nadskakiwała jej, prawiła grzeczności, czasem się 

posuwając do żartobliwych aluzji, do sentymentu, ale żeby kto tak chciał powzdychać, zapłakać, 
zakochać się na serio, tego Elwira mimo najszczerszych starań i poszukiwań dokazać nie mogła. 
Prawdę powiedziawszy i ją melancholia uczuciowa byłaby wiele bardzo kosztowała; robiła czasem 
minkę smętną, probowała się zamyślać, usiłowała wzdychać i oczy zawracać, cóż, kiedy wśród tych 
egzercycji najczęściej parschała śmiechem, ledwie kto gdzie z daleka szepnął słówko weselsze.
 

Od lat już kilku i matka, i ona czyniły postrzeżenia i próby nad otrzymaniem w jak 

najłatwiejszy sposób jak najlepszego męża, ale pretendent dotąd był dla nich istotą mistyczną... nie 
wierzyły już, żeby jakakolwiek panna za mąż pójść potrafiła.
 

Elwira była przecież piękna, młoda, jedynaczka, majętna, zdawało się, że nie mogło być nic 

łatwiejszego, jak męża dla niej wyszukać i to nawet z szykanami, wedle wyrażenia matki, 
tymczasem nie znajdowano lepu, na który by się wziął.
 

Polowano już na kilku, zdawało się nawet, że się nieco podkochali, zaczynali bywać, 

uśmiechać, prawić grzeczności, przywozić bukiety, potem jedną razą kawaler pierzchał i głęboka 
cisza zalegała salony, a panna Elwira tupała nóżką w posadzkę i gniewała się bez przyczyny na cały 
rodzaj ludzki, nie wyjmując kobiet, które jej przeszkadzały. Przyczyny tych dezercji nie było 
sposobu odkryć, matka choć chora starała się być grzeczną i jak najmniej stękającą, ojciec robił, co 
mu kazano, i mówił nawet na komenderówkę, Elwirka dopuszczała się lekkich ręki uścisków, 
wszystko darmo.
 

Otóż tego roku w Lublinie, gdy państwo Narębscy przybyli na karnawał nie bez myśli 

małego polowanka na zięcia, jednego bardzo pięknego wieczora zjawił się na sali mężczyzna, który 
wszystkich oczy obrócił na siebie.
 

Naprzód to było za nim, że go nikt nie znał prócz kogoś, który z nim na poczcie w drodze z 

Warszawy przypadkiem zrobił znajomość i wprowadził na publiczną zabawę, nikt nawet o nim nic 
pewnego dowiedzieć się nie mógł; po wtóre uderzał nadzwyczajną pięknością rysów, 
szlachetnością postawy, wdziękiem jakimś pańskim, który go cechował i odznaczał.
 

Był to mężczyzna lat może dwudziestu kilku, najwięcej trzydziestu, dość słuszny, postawy 

wojskowej, szykownej bardzo, ruchów giętkich i łatwych, z czarnym włosem i oczyma, rysów 
twarzy wybitnych i arystokratycznych, a wyrazu bardzo miłego.
 

Można było zarzucić tylko temu obliczu, jakby zza fryzjerskiej wyjętemu wystawy, że było 

do zbytku regularne, nieco chłodne, za mało indywidualne, że i włos, i wąs, i bródka nazbyt 
starannie ułożone zdradzały pokorne modzie posłuszeństwo; lecz sądzono powszechnie, że ta 
maseczkowatość dawała mu minę wielce pańską.
 

Na balu, wśród którego ubiorem wykwintnym, tańcem, manierą, francuszczyzną celował 

między wszystkimi lwami znad Wieprza, nazwały go panie, poglądające nań ciekawie, piękną 
maseczką. Był to kalambur stworzony przez jedną uwiędłą starą pannę, która od lat kilku poczęła 
chorować na dowcip, przestawszy boleć na serce.
 

Jakby na złość wszystkim, podrażniwszy sobą ciekawość karnawałowych gości, piękny 

nieznajomy tak zręcznie się ukrył i wyniósł, że nikt, ale to nikt, dowiedzieć się nie potrafił, kto by 
to mógł być. Słuszną zresztą ciekawość posunięto aż do małego śledztwa i badania w domu 
zajezdnym, w którym znaleziono nieczytelnie bardzo, ale zamaszysto okrutnie zapisane nazwisko i 
tę pewność, że na powrót udał się do Warszawy. Ze szczegółów udzielonych przez kelnera, 
szwajcara, posługacza w traktierni i gospodarza domu wnosić tylko było można, że straszliwie 
musiał być bogaty, bo pieniędzmi sypał i wygódek sobie nie żałował, a na wszystko się uskarżał, 
nawet na najparadniejszy pokój hotelu, który od niepamiętnych czasów na same zasługiwał 
pochwały. Z kilku słów wyrzeczonych przez pięknego nieznajomego nieostrożnie domyślano się 
warszawianina, na chwilę nie wątpiąc, że to był ktoś z arystokratycznej sfery towarzystwa, pchnięty 
dla interesu do Lublina i chcący się incognito zabawić.
 

Domysłów było bez miary i gdyby nie to, że mówił po polsku czysto i pięknie, językiem 

zdradzającym oczytanie, miano wielką ochotę wziąć go za jednego z książąt Sax-Cobourgh z 
powodu, że kropla w kroplę podobny był do jednego z nich, sztychowanego w kalendarzyku Gotha 
ku zbudowaniu następczyń tronu, chcących przystojnego i niezawodnego męża. Hipoteza ta jednak 
upadła nie zrobiwszy wrażenia; a zawsze z honorem było zyskać uznanie podobieństwa do tak 
dostojnego pierwowzoru!
 

Nie wiadomo już, jak się to stało, że ów do Cobourgha podobny nieznajomy zbliżył się, nie 

będąc formalnie prezentowany do Elwiry, że potrafił z nią zawiązać rozmowę i nie przez jeden, ale 
przez trzy po sobie nastę- pujące wieczory wyraźnie jej dawał pierwszeństwo nad innymi pannami, 
które w stronę czarnowłosego królewicza słodkimi poglądały oczęty.
 

Doszło nawet do tego, że nie tylko z sobą mówili, ale szeptali, że ona w końcu miała spytać 

go zręcznie, czy się jeszcze zobaczą kiedy na bożym świecie, że on, okrywszy się grubą tajemnicy 
zasłoną, która mu nowego dodawała wdzięku, wzniósł oczy i niebios o to zdawał się prosić, nie 
śmiejąc tak błogiej żywić nadziei... że Elwira ostatniego wieczora przez pół kwadransa widocznie 
była zasmuconą, a on odchodząc dźwigał ciężar boleści na ramionach i rękę trzymał na sercu.
 

Stara panna jednak z właściwą kostycznością utrzymywała, że dłonią nie serce, ale 

spadającą pochwycił lornetkę; i ostatni rys został punktem spornym...
 

Czy się doprawdy zakochał śmiertelnie w Elwirze, trudno było o tym sądzić, zwłaszcza że 

tak znikł kamforowym sposobem, ale że Elwira nieco na niego musiała rachować, niezawodna, a 
może nawet wyjazd gwałtowny do Warszawy za panem Narębskim nie był bez pewnego związku z 
tą karnawałową znajomością.
 

Spodziewano się po cichu, gdzieś, kiedyś, jakoś zobaczyć go w Warszawie, może się o nim 

przypadkiem dowiedzieć, zręcznie stosunek balowy uczynić bliższym i ściślejszym, pochwycić i 
bądź co bądź nie puścić. Matka była prawie pewna, że się to udać musi, córka tym tylko żyła, obie 
marzyły, nie wstrzymując się wcale, i na rachunek nieznajomego tworzyły sobie dosyć 
nieprawdopodobne bajeczki, które je bawiły szarą godziną. Nie było imienia znajomszego i 
głośnego w dziejach, którego by mu z kolei nie dano, żadne do tak pięknej twarzy nie zdawało się 
zanadto. Matka upatrywała z kolei mnóstwo podobieństw do widzianych w życiu portretów, córka 
rumieniła się z radości i nie sprzeciwiała wcale. Nie wątpiono bynajmniej o tytule.
 

Pierwszych dni z balkonu Samuela i Elwirka szukały go na próżno oczyma, chociaż kilka 

razy już zdało się im, że go były postrzegły; czekały nań trzeciego i czwartego dnia nadaremnie, 
nareszcie powiedziały sobie, że potrzeba cierpliwości i wytrwania, a zguba znaleźć   się musi. Nie 
zaręczam, żeby Elwira, choć nie do zbytku pobożna, nie rozpoczęła na tę intencję nowenny do 
świętego Antoniego, patrona, jak wiadomo, zgubionych przedmiotów.
 

I dnia tego, o którym mowa, myślała może Elwirka o pięknym nieznajomym, a westchnienie 

z jej wcale do westchnień nie stworzonych piersi wyrwało się ciężkie w ulicę, lecąc w dalekie 
światy, na których westchnienia daremne mieszkają, gdy razem prawie z tym wybuchem tęsknoty 
krzyk się dał słyszeć z balkonu. Elwirka rzuciła się ku matce, siedzącej na progu salonu, Samuela 
co prędzej do osłabionego oka przyłożyła lornetkę i idąc za nieśmiałym wskazaniem córki 
postrzegła tego! tak jest, tego samego, o którym obie marzyły.
 

Jechał on na bardzo pięknym koniu gniadym, białonóżce, osiodłanym najskrupulatniej po 

angielsku, wymytym, wyczesanym, wychuchanym, połyskującym, z takim wdziękiem i swobodą 
kierując rumakiem, który się zżymał i podskakiwał swawolnik, że aż miło nań było patrzeć. Bo 
młody mężczyzna, mówcie, co chcecie, najpiękniej wygląda na koniu, a kiedy jeszcze 
wierzchowiec, arab ma stepową krew w żyłach, nie wlecze się opuściwszy uszy, a jeździec umie 
nim kierować, a znać w obu młodość, siłę, ogień i fantazję dziarską, to najwymuskańsza lalka 
salonowa niech się schowa przy opalonej twarzy dziecka starych wojaków. Tylko że to teraz, przy 
bardzo widać zmienionym klimacie i różnych wpływach atmosfery rzadziej ujrzeć młodego na 
koniu, niż na krzesełku i ci, co najzgrabniej chodzą, jeżdżą najgorzej.
 

Ale powróćmy do bohatera, boć na takiego zakrawa piękny nieznajomy.

 

Miał on na sobie ubranie do konia ostatniej mody, zrobione kształtnie i starannie, miękkie 

buty, angielski rejtrok, czapeczkę nie mniej angielską aksamitną, a wszystkie szczegóły jego stroju i 
przybory konne wskazywały, że dbał wielce, aby się pokazać wytwornie, i wiedział, iż mu z tym 

musi być ładnie.
 

Piękny jeździec zwrócił też oczy nie tylko tych pań, ale i wszystkich przechodzących; panie 

i panowie zatrzymywali się, aby nań popatrzeć, ulicznicy świszcząc stawali i brali się pod boki niby 
naśladując postawę jego na koniu, a podrygując kolanami z ochoty przejechania się podobnież 
choćby raz w życiu, z okien wszystkich pięter pokazywano go sobie palcami... robił widocznie 
wrażenie, na które jednak wcale się zważać nie zdawał.
 

Koń też nie zajmował go zbytecznie, bo jeździec nim władał z niezmierną swobodą i miał 

czas na wszystkie oglądać się strony, ledwie jednym palcem dotykając cugli.
 

W tej pielgrzymce po domach dosyć obojętnymi odbywanej oczyma wzrok jego padł na ów 

balkon, z którego panie przyglądały mu się z sercem bijącym, uśmiech okrasił jego piękną twarz 
męską, zdjął żywo czapeczkę i ukłonem niezmiernie grzecznym, nie zatrzymując się wszakże, dał 
im znać, że je doskonale poznał.
 

Elwira zarumieniła się okrutnie, matka zmięszała i zaczęła poprawiać coś około czepeczka, 

obie ledwie wytrzymały, żeby go z balkonu nie interpelować. Ale nieznajomy użył w tej chwili 
swojego konia, który poskoczył i puścił się małego galopka, jakby od uroczych wdzięków chciał 
uciec daleko.
 

Ten popis był trochę parafiański, ale go można było przypisać wzruszeniu mimowolnemu i 

Elwira widziała w tym tylko uczucie, którego koń był niezgrabnym tłumaczem.
 

— A! Mamo! Kochana mamo! to on! to on! — zawołała, odwracając się żywo do matki 

równie jak ona rozweselonej upragnionym zjawiskiem. — Widział nas! wie o nas! okiem rzucił na 
numer domu, możemy być spokojne, że teraz zrobi już pewnie z nami znajomość.
 

— Nie ma wątpliwości! — poczęła przechadzając się szczebiotać Elwira — że to jest jakiś 

niezawodnie wielki pan. A! cóż to za koń! jaki ubiór, jaka dystynkcja! Czy uważała mama 
szpicrutę, którą trzymał w ręku... a jaką śliczną czapeczkę miał na głowie i jak mu w niej do 
twarzy!
 

— Ale cichoż, cicho! bo na nas z okien i balkonów sąsiednich zwracają oczy!... Widzisz, jak 

się tam już śmieją.
 

Elwira rzuciła zagniewanym okiem i ujrzała w istocie dwie panie i pana jakiegoś, którzy, 

lornetując balkon sąsiedni, śmieli się gestykulując i okazywali pociechę prawie nieprzyzwoitą, 
chociaż tłumioną.
 

To ją jakby zimną wodą oblało, a potem ukropem gniewu.

 

— To zazdrość, moja kochana mamo — zawołała — to zazdrość, widzą, że znamy tego 

pana i nie mogą się od niej powstrzymać, mam ochotę pokazać im... marchewkę.
 

I stanęła w dumnej postawie śledząc dalej oczyma nieznajomego, którego koń skakał ciągle, 

nie dając się powstrzymać. Mnóstwo wejrzeń ciekawych leciały za nim pogonią.
 

— Teraz — dodała z powagą matka... — gdy wiemy, że jest w Warszawie, gdy on się o nas 

dowiedział, Elwiro! pamiętaj... reszta od ciebie zależy.
 

Panienka westchnęła tylko, matka mówiła dalej, udzielając jej zaczerpniętych z długiego 

doświadczenia prawideł.
 

— Z mężczyznami cała rzecz umieć poprowadzić... tak jest... ani ich zrażać do zbytku, ani 

nadto pociągać. Z bardzo wieloma służy trochę uśmiechu i okazania małej ku nim skłonności, 
czekają na pierwszą oznakę z naszej strony... dziś ten rodzaj męski tak zdumniał i zobojętniał! Ale 
znowu zbytnia natarczywość zraża... Miara! miara, kochana Elwirko, powinna być we wszystkim i 
ostrożność, by nigdy kroku zbyt kompromitującego nie zrobić.
 

Właśnie w tej chwili macierzyńskich instrukcji nadszedł pan Feliks wracający z 

przechadzki, a obie panie, przyskoczywszy do niego, poczęły mu swoją opowiadać przygodę, 
wskazując w oddaleniu gniadego rumaka i czarnowłosego młodzieńca, ze szczegółami objaśniając, 
jak się dzięki balkonowi, którego użyteczności zawsze dowodziły matka i córka, udało odzyskać 
pięknego nieznajomego, który się im uśmiechnął i ukłonił.
 

Pan Feliks wynurzenie tych uczuć i nadziei przyjął z wielkim stoicyzmem, po mężowsku, 

niezmiernie zimno, ziewnął, popatrzał, przeciągnął się i usiadł, nie mówiąc słowa.
 

— A! mój Boże, jakiż ty jesteś nieznośny z tą twoją obojętnością na wszystko — zawołała 

Samuelka, czująca swe powołanie gderania na męża przy każdej pierwszej lepszej zręczności — 
żeby wejrzenie! żeby uśmiech! żeby słowo... a! co za życie!
 

— Samuelko kochana... — rzekł mąż, wzruszając ramionami — czego znów wymagasz po 

mnie, żebym podzielał entuzjazmy wasze na kredyt? Niechże co będzie... Bo że przejeżdżając, 
ukłonił się piękny mężczyzna pięknym kobietom, toć jeszcze nie nie dowodzi... Zaczekajmy.
 

Elwirka spojrzała na matkę i dzieląc jej zniecierpliwienie, ruszyła ramionami.

 

— Ale przecie wiesz — przerwała Samuela biorąc się za głowę i grożąc, że najmniejsze 

przeciwieństwo ból straszny wywołać mogło... — ale przecież wiesz, jak on Elwirę na balu 
wyróżniał, jak się nią zajmował, te dwie dusze sympatyzują z sobą... i choć raz może zejdzie się 
małżeństwo istot, co się zrozumieją i ocenią.
 

W ostatnim frazesie była lekka przymówka i jakby wyrzut losowi, który, jak należało, 

wziąwszy do siebie, pan Feliks westchnął tylko.
 

— Jest to niechybnie wielki pan, widać to z tego, co go otacza — rzekła matka.

 

— Albo wielki bankrut — dodał Feliks zimno — bo dowiedzioną jest rzeczą, że 

najpodobniejszym do milionowego pana ten, co ma z milion długu...
 

— Co za koń!

 

— Co za strój!

 

— Jak szlachetna postać!

 

Mówiły już do siebie tylko kobiety, widząc, że na Narębskim wrażenia nie robią. Feliks 

dobył cygaro, powoli je urządzał, nucił pod nosem i ramionami wzruszał.
 

— Założę się, że jutro lub po jutrze będziemy mieli miłą wizytę.

 

— O, tego i ja jestem pewna.

 

Pan Feliks milczał, bojąc się wywołać sarkazmów żony, do których zdawała się w 

towarzystwie jego nabierać usposobienia; weszła szczęściem Mania i zaraz przypuszczono ją do 
podziału radości ze znalezienia owego pięknego nieznajomego, który ją także bardzo niewiele 
obchodził, ucieszyła się jednak, widząc Elwirę rozpromienioną.
 

W duszy jej samej było smutno, a trafem jeszcze właśnie, gdy Elwira zabawiała ją 

opowiadaniem o jeźdźcu na białonóżce, oko Mani padło na ulicę roztargnione i spotkało owego 
garbusa, który ją idącą do kościoła zaczepił... Lice jej zapłoniło się i cofnęła z balkonu. Ale 
instynktem wiedziony pan Feliks przybliżył się i wyjrzał, szukając przyczyny pomięszania 
dziewczęcia.
 

Nieznajomy ów jegomość szedł przeciwnym ulicy trotoarem z jakimś drugim mężczyzną, 

oba palili cygara. i zdawali się w humorach niepospolicie zaróżowionych... Oba razem nieco w tej 
chwili przystanęli, zwrócili oczy na balkon, coś poszeptali ujrzawszy Feliksa i poszli oba dalej 
powoli.
 

Feliks instynktownie domyślił się rumieńca Mani, poznawszy w jednym z przechodzących 

kapitana Plutę, który mimochodem dosyć impertynencko żonę jego. i córkę lornetować sobie 
pozwolił.
 

Zdawało mu się nawet, że kapitan, nim odszedł, kiwnął głową do niego, jakby dając mu 

znak porozumienia i uśmiechnął się z szyderską powagą.
 

Nie uszło to nawet baczności pani Samueli, a że Kirkuć towarzyszący Plucie wcale nie 

wyglądał dystyngowanie, zwróciła się do męża i spytała go, co to byli za jedni ci dwaj 
ichmościowie.
 

— Jednego z nich znam tylko — odparł Feliks rad, że mu nie suszono głowy i nabierając 

humoru — jest to sławny swojego czasu lew, seduktor, gracz, hulaka i rozmiatacz pieniędzy, dziś 
ogołocony ze wszystkiego zuchwałą grą w Bad-Baden, próżno usiłuje odrobić majątek i dawne 
stosunki. Zowie się Fryderyk Pluta, dają mu tytuł kapitana; najoryginalniejszy charakter, 
najniepojętsza energia i cynizm, a w gruncie któż wie? może kropelka niedoschłego serca.. Nic go 
nie ustrasza, nic nie zbije z drogi, wyrzekł się poszanowania dla tego, co świat przez grzeczność 
ukłonem wita, żartuje z ludzi i życia. Zresztą ruina majątku, sumienia i zdrowia, ale wspaniałymi 
okryta łachmanami, dowcip brzytwy, nielitościwość dziecięcia, wiara w siebie olbrzymia, bije się z 
losem popijając to prostą w szynku gorzałką, to likworem u Lursa z równym ducha spokojem. 

Mówią jednak, że nieraz ostatni grosz oddał ubogiemu i przez amatorstwo dostał guza walcząc za 
uciśnioną niewinność. Szka- radna postać — dodał Feliks — ale przynajmniej trochę 
charakterystyczniejsza od drugich.
 

Samuela ruszyła ramionami i nie okazała wcale, żeby ją ten obraz skreślony pobieżnie zajął 

cokolwiek... nie był to człowiek jej świata.
 

Za tymi panami zaraz przeleciał ekwipaż barona Dunder, wytworny, świecący, bijący w 

oczy, a dostojny pan jego ze szczególną gracją i wdziękiem zalotności pełnym ukłonił się twarzą 
rozjaśnioną, okazując dla pań na balkonie podziw i uwielbienie. Feliks ledwie mu skinął głową.
 

— Kto to taki? Nie poznałam.

 

— Znasz go przecie. Baron Dunder.

 

Elwirka, która zaczynać zawsze zwykła była od tego, spytała szybko:

 

— Nie przypominasz sobie czy żonaty? Ojciec kwaśno ruszył ramionami.

 

— Proszę cię, Elwirko — rzekł sucho — mnie przynajmniej nigdy nie pytaj o to. W ustach 

panny to pytanie trąci zawsze niepomierną chętką jak najprędszego wydostania się z rodzicielskiego 
domu. Czyżbyś już tak była znudzona, że chciałabyś się wydać za pierwszego lepszego?
 

W obronie córki jak lwica porwała się Samuela, chwytając razem za głowę, co samo 

stanowiło groźbę.
 

— Otóż jest! już godzina! zawsze tak, albo się z niego nie dopytasz słowa, nie wykujesz 

odpowiedzi, albo musi spędzać na nas, niewinne, swoje złe humory nabyte gdzieś na bruku! Więc 
już Elwirze nie wolno spytać bezkarnie, czy kto żonaty czy nie?
 

— Elwira ma ten zwyczaj dla panny wcale nieprzyzwoity.

 

— Tak! Bo to Elwira! — przerwała żona, tupiąc nogą i trzęsąc głową już coraz gwałtowniej 

zaczynającą się rozbolewać — gdyby tak spytał kto inny (przycisnęła na tych wyrazach), ktoś 
ulubiony panu Feliksowi, cieszyłby się dowcipem i trafnością zapytania, ale że to Elwirka...
 

— Moja droga! — zawołał, uśmierzając gniew, Narębski.

 

— Tak! nic ci nawet powiedzieć nie można! — Owszem, wszak słucham w pokorze.

 

— Tak! z szyderstwem i obojętnością.

 

— A jakże mam słuchać, byś się nie domyślała ani szyderstwa, ni obojętności?

 

Samuela wzięła się oburącz za tę nieszczęsną głowę, porwała z krzesła i padła na bliską 

kanapę, okazując, że nerwy jej były już w stanie spazmatycznym.
 

— Prawdziwie — przerywanym odpowiedziała głosem — zdajesz się rozmyślać tylko nad 

tym, jak nas męczyć. O! Boże! a! Boże!
 

Elwira biegła już po flaszeczkij Mania dawała znaki potajemne panu Feliksowi.

 

— Więc idę, uciekam — rzekł Narębski.

 

— Tak! teraz idziesz! zawsze jedno! ranić, ukąsić, ruszyć ramionami, odejść i porzucić nas 

same, niegodne jesteśmy jego towarzystwa.
 

— Chcesz, bym został? — zapytał Feliks.

 

— Ale jesteś tu czy nie, dla nas to niewielka korzyść, my z Elwirą nie mamy szczęścia mu 

się podobać... zresztą boję się natarczywością moją przerwać jaką miłą i milszą niż domowa cisza 
zabawę.
 

— A! mój Boże — zawołał pan Feliks rozdrażniony — gdybym też raz nauczył się, jak 

wam dogodzić. Milczę, winienem, że nie mówię, powiem co, grzeszę, żem wyrzekł, patrzę, wzrok 
mój uraża, spuszczam oczy, to szyderstwo lub obojętność. Raczcież mi powiedzieć wyraźnie, jakie 
są moje obowiązki?
 

— Nikt o tym nie powie, kiedy serce nie uczy! — ozwała się żona i razem z ostatnim 

wyrazem krzyk piskliwy wyrwał się jej z ust, powołujący córkę i Manię na ratunek. Głowa pękła... 
spazm straszliwy napadł nieszczęsną... cały dom znowu na odgłos dzwonka skupiał się u łoża 
cierpiącej, mąż stanął wryty i stał, aby nie powiedziano, że uciekł. Ośmielił się nawet ująć jedną 
serwetę ogrzaną i odkorkować flaszkę, a choć posługa jego dość była źle przyjęta, ze stoickim 
męstwem dotrzymał placu; aż wreszcie, gdy kryzys przeszła, pozostali sami.
 

Ból gwałtowny przelał się w łzy rzęsiste, potem w wymówki bolesne, aż z wolna przeszedł 

na czułość i skończył się różnymi wymaganiami, którym w takim razie odmówić nie jest podobna...

 

Naturalnie jak zawsze, tak teraz, zwycięstwo zostało przy słabszym, to jest przy pani 

Feliksowej, która zagadała męża, przestraszyła, rozczuliła i wymogła na nim, co tylko chciała przez 
obawę nowych spazmów. Elwirze za niegrzeczność względem niej popełnioną opłacić się musiał 
szalem, a żonie trzema sukniami od Włodkowskiego i dwoma stroikami na głowę. Na ten raz zgoda 
jeszcze nie kosztowała go tak drogo, bo i atak nie był mocny. Częste powtarzanie się paroksyzmów 
dozwalało zbytnią powolność nagrodzić.
 

W kilka dni potem złożyło się tak jakoś, że pan Feliks musiał przyjaciół i znajomych swoich 

warszawskich zaprosić na kawalerski obiadek bez ceremonii, wywdzięczając się im za przyjęcia, 
których doznał od przyjazdu.
 

Bardzo nieznacznie potrzebę tego wywzajemnienia dał mu uczuć ten i ów z pasożytów 

polujących na smaczne i oblane winem przyjęcia. W domu jakoś było ciężko i nudno, życie co 
dzień stawało się nieznośniejsze, pan Feliks więc łatwo się dał namówić na hulankę w przyzwoitym 
towarzystwie, która nieco szare tło małżeńskich swarów codziennych rozjaśnić mogła na chwilę.
 

W domu panowały kobiety, nie byłoby więc należy- tej swobody, przy tym kucharz wiejski, 

choć dobry, nie mógł zadowolnić popsutych mieszczuchów podniebień, tysiąc drobnych rzeczy 
brakło, humor Samueli groził obiadowi i swobodzie, jej zdrowie nakazywało ciszę, trzeba więc 
było, mając dom własny, wybrać salonik u Bouquerela i prosić go tylko o jak najwytworniejszy 
obiad i wina.
 

Przyjaciele łatwo się sami sprosili, a rachować jeszcze można było, że parę miejsc 

zapaśnych w chwili ostatniej u wnijścia niby przypadkiem przechodzący znajomi zająć nie 
omieszkają.
 

Do zaproszonych należał baron Dunder już nam nieco znany, kilku porządnie ubranych i 

przyzwoitych ludzi, którzy się strzegli w życiu czymkolwiek odznaczyć, dalej Teoś Muszyński, 
który się mocno opierał, że go więcej białe rękawiczki niż codzienna strawa, do której przywykł, 
kosztować będą, ale w końcu obiecać musiał, że przybędzie; Justyn, bo go żołądek i język 
kwalifikowały do obiadu i żadna taka partie fine bezeń obejść się nie mogła; kilku jeszcze 
szarobladych ichmościów N. N. i X. Y. Z., wreszcie Jan Kanty Purchawka, szkolny towarzysz pana 
Feliksa.
 

O godzinie piątej całe towarzystwo było już zgromadzone i żywo otwarło gastronomiczne 

zapasy u zastawionego przy małym stoliczku śniadania i wódek. Humory wcale były niezłe, pora 
piękna, jedzenie jak cetel okazywał, obiecywało być wytwornym, gospodarz tylko nosił chmurkę na 
czole, bo żona, dowiedziawszy się o tym obiadku, wyrzucała mu go jako marnotrawstwo i rozpustę 
i pożegnała taką nauką moralną, że nawet stary koniak nie od razu strawienie jej ułatwił.
 

A wypił go dobrych parę kielichów Narębski, aby się rozweselić. Przewidywał on już w 

następstwie po obiedzie kilka dni małżeńskich kwasów, narzekań, wymówek, dąsań, łez, aluzji, 
bólów głowy, ale kość była rzucona i cofać się już nie pora. Pan Feliks myślał już otrząsając się z 
przykrych przeczuć, że dość będzie cierpieć, gdy po grzechu przyjdzie kolej na pokutę.
 

Właśnie w chwili gdy się już zabierali do śniadania, ostatni zaproszony przestąpił próg 

salonu i powitany został ogromnym towarzyszów okrzykiem.
 

— Otóż go macie nareszcie! Pułkownika! Pułkownika! Kochanego pułkownika!

 

Marsowa bo też twarz, dobrze z tym tytułem się zgadzająca, ukazała się w progu. Był to 

mężczyzna siwy, pomarszczony, ogorzały, z krótko ostrzyżonym włosem, wąs wyszwarcowany 
sterczący do góry, kolczyk w uchu, legia honorowa jakby kroplą krwi zastygłą błyszczała u fraka. 
Kulał trochę na nogę i na lasce się opierał, małe oczki szare śmiały mu się pod zmarszczonymi 
powiekami.
 

Feliks rzucił się na jego przyjęcie, wszyscy powitali go radośnie, jeden tylko Justyn nieco 

nosa spuścił, był to bowiem dla niego niebezpieczny współzawodnik, z którym się mierzyć unikał. 
Ledwie nie poczytał za osobistą urazę, że Feliks śmiał zaprosić pułkownika Sorokę. Trzeba 
wiedzieć, że stary wiarus gdziekolwiek wszedł a usta otworzył, nikogo nie słuchano prócz niego, 
tak trafnie opowiadać umiał. Nie był to znowu nadzwyczajny talent ani dowcip tak pociągający, ale 
ludzie bawić się lubią i do grobowej deski są starymi dziećmi. Pułkownik opowiadał po prostu 
dykteryjki najdziwaczniejsze, ale z największą serio i namaszczeniem.

 

Soroka był, jak się, zdawało, wszędzie jednocześnie, gdzie tylko walczono i strzelano: w 

San Domingo, pod piramidami, we wszystkich bitwach miał udział czynny, błądził po wszystkich 
krajach z chorągwiami Napoleona, którego był wielkim wielbicielem, pamiętał jeszcze koniec 
przeszłego wieku i opowiadał starsze nadeń dzieje, jakby przy ich spełnieniu się osobiście się znaj- 
dował, znał wszystkie historyczne postacie naszych i dobrze dawniejszych czasów. Z tych 
wszystkich jego powieści trudno było wprawdzie porządną sklecić całość, przeciwiły się one jedne 
drugim, ale Soroka wcale się o to nie troszczył.
 

Najznaczniejszy z ludzi, bezinteresowny, szlachetny, ubogi, a ubóstwo swe umiejący nosić z 

godnością jak najpiękniejszy z orderów, odważny do zuchwalstwa pułkownik miał tylko jedną 
wadę miłą i zabawną, kłamał, ale kłamał heroicznie, tworzył epopeje na sposób księcia Panie 
Kochanku, całe poemata niekiedy wysnuwał z hojnej imaginacji i improwizował je przed 
zdumionymi słuchaczami. Gdy mu kto zaprzeczył, bez gniewu i urazy zwracał się do innego 
zupełnie przedmiotu, milczeniem obojętnym wszelki powód do sporu odpierając.
 

Justyn, który raczej dowcipkował i wysilał się na koncepta niż opowiadać umiał, miał w nim 

wielce niebezpiecznego współzawodnika. Ten tylko powtarzał słyszane, Soroka zaś opowiadał, co 
widział i gdzie był, a miał tak prosty i naturalny sposób tworzenia powieści najmniej 
prawdopodobnych, że w ustach jego najwierutniejsza bajka nabierała kolorytu rzeczywistości. 
Justynowi potrzeba było poklasku, ten wcale się oń nie troszczył, słuchaczów miał zawsze, 
wielbicieli nie potrzebował, a nie uganiał się za towarzystwem i łaskę robił, gdy się gdzie pokazał, 
bo lubił dom i cichy kątek, w którym z pamiętnikami zawsze jakimiś w ręku przepędzał nieraz 
miesiące samotny, nie tęskniąc wcale za towarzystwem i. światem.
 

— Jak się macie dzieci! jak się macie? — odparł pułkownik — oho! już około śniadania! a 

na najstarszego wiekiem, na dziekana obiadu, nie poczekaliście! Nie ma teraz subordynacji! 
Dawajcież mi kieliszek wódki co prędzej, abym się za wami maroderem nie został.
 

Feliks już nalewał koniaku, pułkownik powąchawszy go wychylił i o kiju zbliżając się do 

stolika, podał szeroką dłoń wszystkim przytomnym z kolei.
 

— A zatem hulamy dziś! — rzekł wesoło pokręcając wąsa — bardzo dobrze! Niezbyt 

często, ale czasem się zebrać, podochocić, pogawędzić, kupą rozgrzać, zdrowa rzecz. Tylko że to 
wasze dzisiejsze babskie pokolenie mięczaków od lada czego niestrawności dostaje i nie wiedzieć 
czym się spije. O! o! nie tak to ongi bywało.
 

— No! a jakże bywało, pułkowniku? — zapytał Feliks.

 

— Dam wam co do żołądków naprzód przykład historyczny, tylko posłuchajcie, rzecz 

najprawdziwsza w świecie, tysiące świadków na nią patrzało, poznacie, jaka to w starych była 
strusia siła.
 

Oblężono nas, już prawdziwie nie powiem wam w jakiej fortecy, o to nie chodzi gdzie, a 

nazwisko, o ile sobie przypominam barbarzyńskie, nieprzyjaciel opasał nas dokoła, żywności 
zabrakło, a o poddaniu się nikt nie myślał, odsieczy zaś rychło ani się było spodziewać. Nie było 
między nami i jednego takiego, z pozwoleniem, flejtucha, który by zamarzył o kapitulacji, rychlej 
byśmy się prochami wysadzili w powietrze.
 

Mijam to, żeśmy zaczęli od zjedzenia wołów, potem koni i psów aż do szpica jeneralskiej 

żony, to jeszcze były przysmaki, żeśmy wyłapali wszystkie koty i szczury, bo po nich się palce 
oblizywało, nie mówię o tym, żeśmy potrawy te osalali prochem, a omaszczali smarowidłem od 
artyleryjskich pociągów... przyszło do tęgo, że żywego stworzenia nie pozostało, a na zieleninę i 
liście, i trawę wypotrzebowano do zdziebełka.
 

W tym tedy wielce krytycznym będąc położeniu, zostaliśmy wezwani przez komendanta 

wszyscy starsi — na naradę.
 

Komendantem był Francuz, człowiek dobry, ale głowa nietęga, wąsy miał ogromne, rąbał 

okrutnie, ale prochu by nie wynalazł; ten zebrawszy nas powiada:
 

— Mościpanowie, baczność na to, co się tu ogłosi, jedno mamy z trojga do wyboru: albo się 

poddać, albo w powietrze wylecieć, albo z głodu zdychać, co tu tedy robić? radźmy. Ja wotuję za 
prochem.
 

Podawano różne środki, wcale jednak niepraktyczne; jedni chcieli jeść z kolei słabszych 

towarzyszów i mniej naówczas potrzebne w fortecy niewiasty, drudzy radzili rozpaczliwą a 
gwałtowną zrobić wycieczkę w stronę, gdzie stały woły oblegających, wszystko jednak nie dawało 
się jakoś uskutecznić.
 

Gdy rady wyczerpano i milczenie uroczyste zwiastowało, że nic do powiedzenia nie miano, 

ja wstałem z miejsca i oświadczyłem, że mam pewny sposób wyratowania wojska i przeżywienia 
go, póki by odsiecz nie nadeszła. Patrzano z niedowierzaniem, a trzeba wiedzieć, żem się trochę 
uczył chemii, nauka nigdy nie zawadzi. Więc cóż, myślicie, poradziłem im? Zebraliśmy wszystkie 
wojskowe lederwerki, łosiowe skórki, wszelki rzemień, rękawice, buty, co tylko miało w sobie 
pierwiastek pożywny i wziąłem się do wygotowywania bulionów.
 

Powiadam waćpaństwu, żeśmy się przedziwnie sustentowali tą zupą z przyrządów i różnych 

części stroju jazdy i piechoty, na sztukamięsę dawałem im buty do chrzanu, z delikatniejszych 
rękawiczek przyprawiałem bigosy z rodzenkami, użytkowałem z kościanych guzików, z karuków, 
ze Wszystkiego, co dawno przestało się liczyć do jadalnych zapasów, i tak przeżyliśmy miesiąc nie 
gorzej niż przedtem, a niektórzy łakomsi nawet po trosze tyć zaczynali...
 

Wszyscy parsknęli śmiechem, pułkownik jak zawsze utrzymał się w zupełnej powadze i 

opowiadał z największą serio.
 

— Nadeszła odsiecz, gdyśmy ostatnie lederwerki w pasztecikach spożywali.

 

Justyn ramionami ruszył.

 

— Comme c'est mauvais genre! — szepnął na ucho sąsiadowi i spostrzegłszy nie bardzo 

potwierdzającą miną, dodał zaraz głośno:
 

— Pułkowniku! gdzież najmniejsze prawdopodobieństwo?

 

— No to mówmy o czym innym — odparł stary wesoło. — Co tam słychać?

 

— No najnowsza z nowin, o jakich mówią w mieście, najdziwaczniejsza z nowin, najwięcej 

obiecująca, to, że się pan baron tu przytomny... żeni — podchwycił Justyn chcąc pochwycić 
rozmowę.
 

Pułkownik podał rękę z uśmiechem obżałowanemu, który dosyć kwaśną zrobił minę i 

zmierzył Justyna wzrokiem pełnym wyrzutów.
 

— O! — spytał — spodziewam się, że z osobą młodą i piękną, inaczej po cóż by się na 

starość pętać?
 

—   Osoba tajemnicą — dodał Justyn, chcąc się poprawić.

 

— Panowie zapewne wiecie tę historią — przerwał Soroka, który nie mógł pominąć 

najmniejszej zręczności nie czepiając do niej anegdotki — historią o owym Hiszpanie, który się 
zakochał w kobiecie chodzącej zawsze w maseczce, ożenił się z nią nie widząc nigdy jej twarzy i 
żył lat dwadzieścia, nie mogąc wymóc, by zdjęła osłaniające jej rysy pokrycie. Nareszcie gdy 
ciekawość doszła do najwyższego stopnia, zakradł się raz i cóż się okazało?
 

— Mnie się zdaje, że to być musiała jego własna kucharka? — przerwał Justyn.

 

— Ale gdzie znowu! Twarz tej zresztą cudnej piękności była trupią głową.

 

— Na Boga, któż takie rzeczy mówi przy śniadaniu i przed obiadem! — zawołał baron — a 

fe!
 

— No! to cicho!

 

— Mówmy o czym innym; widzieliście konie pana barona? Czystej krwi, laleczki — 

przerwał Justyn.
 

— Ale co to tam wasze konie! — podchwycił pułkownik ruszając ramionami — to chmyzy 

i harhary, wydaje się to ładnie, kiedy naczupurzą, a z bliska się im przypatrzywszy, nie wiedzieć, co 
to jest! Oto ja miałem konie! Będąc w Hiszpanii, na przykład, dostał mi się raz berberskiej rasy 
kasztanek, powiadam wam diabeł nie koń. Jechałem raz na nim ulicą w Madrycie, gdzie, jak 
wiadomo, pełno balkonów i damy na nich całe przepędzają wieczory jak na Wschodzie po dachach. 
Jadę tedy i patrzę, śliczna czarnobrewa stoi sobie i spogląda ku mnie, ale tak patrzy, że żelazo by 
stopiła, a kamień płomieniem by się od tego wzroku zapalił, serce się we mnie zagotowało. 
Zwolniłem nieco biegu, trzymała w ręku właśnie chusteczkę i w tejże chwili upuszcza mi ją pod 
nogi na ziemię... był to znak widoczny, że fizjognomia moja przypadła jej do smaku. Cóż ja, 
myślicie, robię? Schylam się, podnoszę, spinam berbera ostrogami, jednym susem skaczę na balkon 

pierwszego piętra, oddaję chustkę i w mgnieniu oka, nim krzyk przestrachu miał czas z ust się 
wyrwać, drugim skokiem jestem na powrót w ulicy. Był to początek najczulszego romansu, a koń 
zdobył mi podobno jej serce.
 

— Nie wierzycie — dodał pułkownik, wodząc oczyma uśmiechniętymi po słuchaczach, 

którzy okazywali nieco niewiary — w istocie z waszymi końmi i sercami dzisiejszymi byłoby to 
niepodobieństwem, więc mówmy o czym innym.
 

Justyn drgał stojąc w miejscu, tak już wytrzymać nie mógł.

 

— Pułkowniku — rzekł — za moich dobrych czasów ja miałem także takiego konia, że 

ścisnąwszy go kolanami przeskakiwałem z łatwością przez świętokrzyski kościół, ale razem się 
tylko nogą o jedną z wież zaczepił i od tej pory cierpię na nagniotki.
 

Soroka ani mrugnął.

 

Ale w tej chwili podano zupę i biesiadnicy wesoło zaczęli zabierać swe miejsca za stołem.

 

Baron, który był nadzwyczaj ścisłym obserwatorem przyzwoitości i miał wielkie pretensje 

do dobrego tonu, szepnął na ucho sąsiadowi, że pułkownik i Justyn byli wcale nieciekawie 
wychowani ludzie — ubolewając, że rozmowa tak pospolitą przybrała barwę...
 

Zupa i bifsztyk przeszły w głuchym milczeniu, madera dopiero zaczęła rozwiązywać usta i 

rozpromieniać twarze.
 

Już się biesiada wśród wzrastającego gwaru zbliżać zaczęła ku sakramentalnym kielichom 

szampana, gdy z przyległego pokoju, w którym także ucztowano, dały się słyszeć szerokie, bujne i 
głośne śmiechy. Pan Feliks mimo obowiązków gospodarza baczne na wszystko nastawujący ucho, z 
przestrachem poznał wśród nich głos Pluty, który bardzo dowodził i do zbytku już zdawał się 
ożywiony. Baron także musiał usłyszeć go i poznać, bo się widocznie zmięszał i jeść zaczął żywo, 
wzrok topiąc w talerzu... Fryderyk obok będący musiał wchodząc dowiedzieć się o sąsiadach, mógł 
wnijść podochocony, a wiedziano, że nie szczędził nikogo... groziło to historią.
 

— Tsyt — rzekł Justyn — słyszę głos mi znajomy, jak przez sen przypominam sobie, żem 

go słyszał nie jeden raz za dobrze zastawionym stołem. Czekajcież, kto to taki?
 

— Cicho! — zawołał Feliks, nachylając się ku niemu — to Pluta.

 

— Cóż? zmartwychwstał? — śmiejąc się podchwycił

 

Justyn — wszakże już był pogrzebion w łachmanach i pokropion wódką prostą — gdzież 

on, u Bouquerela?
 

— Ano! — odezwał się baron, siedzący w pobliżu, głos zniżając — wyskrobał się znowu na 

utrapienie ludzkie, przywdział suknią, napełnił kieszenie i po świecie chodzi.
 

— Ale z kimże biesiadować może? Kto by się z nim zadał? — przerwał ktoś z 

współbiesiadników.
 

Justyn, który był bardzo usłużny, rzucił zaraz serwetę, cicho powstał ze swojego miejsca i 

poszedł na zwiady, a w pół kwadransa powrócił.
 

— To są jacyś panowie ze wsi, którzy go znali widać jeszcze, kiedy był na nogach.

 

— Ale któż raczy?

 

— Sam kapitan...

 

— Jak to? Znowu ma pieniądze?

 

— Jak widać, albo przynajmniej kredyt? o czym wątpię... W powietrzu jest coś o spadłej 

nań sukcesji.
 

Pułkownik się namarszczył.

 

— Cóż to za kapitan? gdzie służył? — zapytał. ,

 

— W wojsku króla faraona — odparł Justyn.

 

— No to chyba bardzo dawno — rzekł Soroka — dzisiejsze pokolenie tchórzliwe ze wszech 

względów już nie gra tak nawet, jak nasze. My tośmy grali! ha! ha!
 

— A na Boga! powiedzże, jakeście to grali?

 

— Garściami złota — odpowiedział, wzdychając Soroka — kupami brylantów, ja sam, choć 

niewielki zwolennik kart, jak mnie widzicie, wygrałem raz półtora miliona frydrychsdorów w 
przeciągu niespełna pół godziny i już zaczynałem mieć mnóstwo przyjaciół... gdy...
 

— Cóżeś z tym zrobił? — spytano.

 

— Nazajutrz kupiłem sobie piórko do zębów, bo do rana tyle mi tylko zostało, ile na to było 

potrzeba... Myślicie, żem bardzo rozpaczał?
 

Soroka ruszył ramionami.

 

— Inne to były czasy! — dodał.

 

Tu nalano szampana, a poczuwając się do obowiązków swoich Justyn powstał z kielichem i 

prosił o głos.
 

— W tych ciężkich czasach — rzekł z powagą — gdy człowiek, co by obiady dawał nie 

mając ani procesu, ani potrzeby wywdzięczania się za wygrany puchar na kursach, ani intencji 
zasłużenia się rodzinie, w którą wejść pragnie — tak nadzwyczaj trudno; gdy wszyscy się targują, 
aby nie dawać trufli i oszczędzić na ostrygach, miło nam widzieć ze zdrową tradycją wiejskiej 
gościnności przybywającego do stolicy człowieka tak znakomitego, jak pan Feliks. Naprzód daje on 
jeść, po wtóre jeść daje dobrze i nie ma w dodatku żadnej słabości, za którą by się kazał chwalić. 
Od redaktorów gazet nie potrzebuje artykułów, od brukowych trąb nie wymaga głosu chwały, od 
ludzi wysoko położonych nie prosi protekcji, od bankierów nie żąda pieniędzy; na obiad 
zapraszając chce tylko po nas dobrego apetytu i stosownego humoru, nie przywiązując nawet wagi 
do białej kamizelki i fraka.
 

Takiego amfitriona szukać potrzeba ze świecą, mościpanowie, i bodaj się jemu podobni 

rodzili na kamieniu; więc gdy wniosę jego zdrowie, gdy powitam go w imieniu społeczeństwa 
przybywającego do Warszawy dla odrodzenia starego obyczaju, w wielkiej, jak widzicie, misji 
społecznej, jestem pewien, że głos mój znajdzie echo w sercach wszystkich, że odpowiecie mi 
jednomyślnym toastem: Vivat Feliks!
 

— I mimowolny kalambur, a do tego łaciński! — dodał Purchawka... a wszyscy huknęli tak 

głośno, że aż w ulicę ponad głowy przechodzących musiał Feliks wylecieć.
 

Krzesła z łoskotem się rozsunęły, wszyscy poszli stuknąć w kielichy z panem Feliksem, a w 

tejże chwili drzwi bocznego pokoju otwarły się na oścież i z kieli- chem szampana także ukazał się 
w progu kapitan Pluta bardzo przyzwoicie ubrany, wiodąc za sobą trzech ichmościów, których po 
sukniach, ogorzałych twarzach i fizjognomiach otwartych można było poznać od razu za świeżo 
przybyłych ze wsi.
 

Zmięszali się wszyscy niepospolicie na ten napad nagły i niespodziewany, ale cóż było 

począć, milczenie grobowe zdawało się wiszącą w powietrzu burzę poprzedzać.
 

Pluta wszedł tak odważnie i śmiało, że zdumienie tylko wywołał, ale na dnie jego był 

nieopisany przestrach.
 

— Panowie! — rzekł stając w pośrodku sali i wzrokiem przeszywając z kolei pobladłe 

twarze — gdy szczęśliwe losu zrządzenie umieściło nas w bliskości i możności usłyszenia 
wzniesionego toastu, niechże mi wolno będzie moje życzenia połączyć z tymi, które w waszym 
musują szampanie. Nasz nie jest nic a nic gorszy. Mam honor przedstawić się nieznajomym, 
przypomnieć znanym dawniej: Fryderyk z Plutowa Pluta, zwany kapitanem, dobry koleżka, później 
trochę obszarpaniec i podupadły brukowiec, dziś, jeśli się nie myli, znowu na drodze do pieniędzy, 
a zatem do konsyderacji i przyjęcia w społeczeństwie... Vivat pan Feliks!
 

Zimno jakoś zrobiło się wszystkim po tych słowach, wielu milcząco przyjęli przemówienie, 

gospodarz ledwie głowy skłonił, a baron usiadł dłubiąc w zębach i bardzo jakoś niegrzecznie 
spojrzał z ukosa z pogardą na Plutę.
 

Kapitan, którego wzrok przebiegał twarze i postawy, zniósł to dosyć obojętnie.

 

Przysunął sobie krzesło bez ceremonii, skinął na towarzyszów, aby zajęli wolną kanapę i 

rozsiadł się wygodnie jak u siebie w domu.
 

— A teraz — dodał — wypijemy jeszcze jeden toast... Po gospodarzu z tytułu i znaczenia, 

bo ja szanuję zna- czenia i tytuły, pierwsze tu miejsce ze wszech miar należy się baronowi Dunder... 
Tak! pan baron...
 

Zaczepiony w ten sposób podniósł głowę z wyrazem gniewu, ale to bynajmniej nie 

powstrzymało Pluty, który powoli tak dalej rzecz swą ciągnął:
 

— Baron, którego oto widzimy w majestacie siedzącym między prostymi śmiertelnikami 

jakby nie był istotą wyższą i ekscepejonalną, dorobił się fortuny, baronostwa, znaczenia, 

bakembardów angielskich, francuszczyzny nieposzlakowanej i wszystkiego, co jego jest... Jemu 
więc prym dać należy, który jak Pan Bóg świat, sam siebie stworzył z niczego... Mogąc do tej pory 
siedzieć z łokciem w sklepiku, jeździ karetą i szpakami... to przecie dowodzi jeniuszu! Vivat 
jeniusz w osobie pana barona Dunder!
 

Goście i gospodarz byli mocno skłopotani. Fryderyk wypił szampana, nalał sobie zaraz 

drugi kielich ze stojącej bliżej butelki i mówił dalej:
 

— Oprócz wzwyż przytoczonych mamy jeszcze powód ważny wypicia tego zdrowia, 

powód stanowczy, a tym jest spodziewane, jak słychać powszechnie, bliskie ożenienie barona z 
panią jenerałową Palmer.
 

— Panie Pluta... — krzyknął baron, któremu włos się jeżył z gniewu — prosiłbym...

 

— I ja proszę także... o cierpliwości chwilę — odparł Fryderyk. — Ponieważ baron 

obchodzi mnie jako jeniusz, a losy jeniuszów są losami państw i narodów, które je wydają, 
zajmijmy się tą, która przeznaczona jest podzielić serce, losy i ekwipaż z panem baronem. Mam 
szczęściem honor znać ją i przytomny tu pan Feliks Narębski zna także od dawna tę, która dziś 
przywdziała jeneralskie szlify i powagę, mogę więc jako część własnej biografii, q uarum pars 
magna fui, opowiedzieć wam życiorys jenerałowej, w nadziei, iż pan Jan Kanty Purchawka 
zużytkuje go jako historyczny materiał.
 

Feliks pobladł i zadrżał, Dunder począł się zrywać z siedzenia.

 

— Stój waćpan — zimno przerwał mu kapitan — pana to więcej obchodzi niż kogo, biorę 

za świadka pana Feliksa Narębskiego, że kwintesencją prawdy mówić będę... a warto przecie 
dowiedzieć się przeszłości tej, której przyszłość chce się ze swoją połączyć. Familia jenerałowej — 
mówił dalej wśród powszechnego milczenia kapitan, wilżąc usta szampanem — jest mi dosyć 
dobrze znaną, imię Kirkuciów znajdzie się w kronice naszej stolicy... Rodzony brat, rodzaj 
Diogenesa, chodziłby w tej chwili bez butów, gdybym ja mu ich nie sprawił i to notabene wcale 
porządnych i nie tandetowych... Jenerałowa, którą od lat najmłodszych odznaczała nadzwyczajna 
piękność, była na wychowaniu u matki pana Narębskiego, a wychowano ją tam z taką 
serdecznością i miłością, że bodaj czy miłości nie było nawet za wiele...
 

Przynajmniej ot, co pletli po świecie, a prawdopodobnie musiała być jakaś przyczyna, dla 

której w końcu rzuciła ten dom wychowanka i puściła się w świat szeroki, innych szukając wrażeń.
 

Feliks kręcił się na krześle, wstrzymując o ile możności.

 

— Nie zżymajże się — rzekł Pluta... — dzieci nie są odpowiedzialne za winy rodziców w 

zdrowej logice... i pan za miłość matki swej także wcale nie powinieneś pokutować, ja zaś o tej 
tylko mówiłem.
 

Odchrząknął, popił i obejrzawszy się mówił dalej.

 

— Świat złośliwy mógł tam usunięciu się panny Julii z domu Narębskieh różne przypisywać 

powody, ale kto by plotkom wierzył... ja nawet od ich powtórzenia na dziś powstrzymać się czuję w 
obowiązku. Po tym wypadku panna Julia, gdyż zdaje mi się, że imię to już jako jej służące 
wymówiłem, dostała się czasowo do Magazynu Strojów do Warszawy, skąd ja, który to mówię, 
jedynie przez współczucie miałem honor ją wyrwać, aby na stopie odpowiedniejszej jej twarzyczce 
umieścić... za co zaszczycony zostałem najściślejszym przyjaźni stosunkiem blisko roku trwającym. 
Na to w razie potrzeby mógłbym złożyć dowody, listy itp., fakt wątpliwości nie ulega. Jak mi ją 
potem wyrwał ściślejszą jeszcze przyjaźnią połączony z nią oficer i ustąpił jenerałowi, którego 
wreszcie z nas wszystkich ruszyło sumienie aż do ożenienia, długo by było przemawiać. To pewna, 
że ta kobieta dystyngowana umiała ze wszystkich przygód swojego życia korzystać, że z nich jak 
pszczółka skrzętną wyniosła naukę, doświadczenie, a na końcu nawet piękny majątek i że 
przytomny tu baron Dunder, łącząc   swój los z osobą tak znakomicie utalentowaną, zapewnia sobie 
przyszłość pełną horyzontów jasnych i nadziei niebieskich lub zielonych... jak się podoba. W 
dodatku, jeśliby Pan Bóg potomstwa pobłogosławić nie raczył, zawsze jest szansa, że coś z 
przeszłości przy pilnej kwerendzie da się jeszcze wyszukać...
 

Ta okropna mowa kapitana z najzimniejszą krwią powoli wysączona po kropli padła jak 

przygniatająca lawina na biesiadujących, wszyscy struchleli, Dunderowi zrobiło się słabo, Feliks 
gniewem zapłonął.

 

— Mości panie — zawołał drżący — zemsta nad kobietą bezbronną jest największą 

podłością, jakiej mężczyzna dopuścić się może. Niekiedy wymawia ją miłość, choć nie uniewinnia, 
nigdy nie oczyszcza z podobnej zbrodni żaden powód, żadna namiętność. Proszę stąd ustąpić...
 

Kapitan pobladł, ale razem śmiać się zaczął.

 

— Wyrzekłeś pan — odezwał się — słowo jedno nieostrożne, zastosowałeś je do mnie... 

wspomniałeś podłość. Definicja tego wyrazu nie jest dotąd stale oznaczoną, wszakże świat Boży 
przywykł je za obelgę uważać... Nie wypada i mnie jako należącemu do niego uchylać się od 
powszechnie przyjętego znaczenia, chociaż na wytłuma- czenie pana mógłbym postawić kieliszki 
wypite i urazę dawną, i przesądy... chociaż bardzo wielkim jest głupstwem bić się dla starej baby, 
dlatego, że była niegdyś młodą i piękną Julką... A zatem sprawę honorową, nieuniknioną 
załatwiemy wolnym czasem, który ja rozmyśliwszy się oznaczę... a nim do czego przyjdzie 
wypijmy jeszcze zdrowie dzisiejszej jenerałowej... i dosyć na dziś. To mówiąc, spokojnie wychylił 
kieliszek, ukłonił się towarzystwu, którego połowa siedziała pochmurzona i zmięszana, a gdy 
wyszedł nareszcie i drzwi się za nim zamknęły, przypomnienie tej świeżej jeszcze sceny zdało się 
jakby snem przykrym tylko, a goście natychmiast rozchodzić się zaczęli.
 

— Miałem zupełnie podobny wypadek — przerwał pułkownik usiłując rozweselić 

towarzystwo — jednego razu na obiedzie w Wiedniu... nagle, gdyśmy się tego najmniej 
spodziewali, wszedł do sali nieboszczyk pochowany przed laty dwudziestu, wyłajał nas wszystkich, 
winnych i niewinnych, zjadł skrzydełko kurczęcia, wypił kieliszek madery starej i zakręciwszy się, 
powrócił do mogiły.
 

Ale ani ten koncept niewczesny, ani żarciki Justyna swobody i wesela przywrócić nie 

mogły, wszyscy byli powarzeni, wymykali się, uchodzili... Jeden baron Dunder jakimś niby 
przypadkiem szukając kapelusza przyzostał.
 

Gdy nareszcie znaleźli się sami, żywo przybliżył się do Feliksa.

 

— Słuchaj — rzekł — powiedz mi szczerze, to, co ten łotr prawił, to są, nieprawdaż — 

potwarze czyste?
 

— Ja nic nie wiem — rzekł Feliks.

 

— Ale to muszą być fałsze.

 

— Pomyśl pan, od kogo pochodzą, a będziesz mógł ocenić ich wartość.

 

— Tak! to są niecne potwarze! — powtórzył Dun- der — jestem tego pewny, ale 

wygłoszone przy tylu osobach natychmiast rozejdą się po mieście i jenerałowa zgubiona.
 

Spuścił głowę.

 

— Jak może być — dodał wpół od gniewu zduszonym głosem — aby tej niebezpiecznej 

żmii wolno było chodzić, gadać i wciskać się tak wszędzie... z tych gadzin świat by oczyścić 
należało!
 

Feliks zgryziony i na duchu upadły, nic odpowiedzieć nie umiał.

 

— Prawda — rzekł Dunder drąc rękawiczki, które spazmatycznie wkładał na ręce — 

prawda, że z przeszłości tej kobiety nic od niej samej dowiedzieć się nie mogłem, lecz mogłaż ona 
taką być istotnie? Czy wychowywała się ona sierotą w waszym domu? Czy spotkała ją tam jaka 
przygoda? Możeż to być, żeby pochodziła z mieszczańskiej jakiejś rodziny... mais elle a beaucoup 
de distinction dans les maniéres.
 

— Panie — rzekł Feliks — czy będę milczeć, czy otworzę usta, zawsze sobie niekorzystnie 

tłumaczyć możesz moje słowa... wolę być szczerym. Jenerałowa jest mi istotnie od dzieciństwa 
znaną jako biedna, zacna, pełna serca i uczucia kobieta... późniejszych losów jej nie wiem.
 

Dunder skamieniał, nie dotknęło go już tyle nieszczęście jenerałowej, ile inna myśl czysto 

samolubna, że samym o nią staraniem i omyłką, jaką popełnił, biorąc farbowane lisy za kosztowne 
futro, został narażony na śmieszność i skompromitowany.
 

— To okropna rzecz! — zawołał — tak świata się oszukiwać nie godzi... któż by się tego 

mógł domyśleć! tak przyzwoita kobieta! A! to szkaradnie!
 

I porwawszy za kapelusz wyleciał, Feliks pozostał chwilę i rzucił się na kanapę bezsilny.

 

Spoczywał tak bezmyślnie, przypominając sobie wy- padek, który go dotknął mocno, gdy 

drzwi pokoju sąsiedniego uchyliły się znowu i kapitan Pluta odezwał się przez nie.

 

— Wszak pan sam jesteś? Mam potrzebę pomówienia z nim... słówko tylko.

 

Narębski nic nie odpowiedział, ale milczenie było dostatecznym pozwoleniem dla kapitana, 

który się zaraz wcisnął.
 

— Wchodzę — rzekł — bądź co bądź musiemy się przecie i o tę honorową sprawę ułożyć... 

choć rzecz nie pilna, ale wymaga poufnej rozmowy.
 

Waćpan się na serio na mnie pogniewałeś za Julkę i to wystąpienie wprawdzie niegrzeczne i 

może nie w miejscu, ale zmuszony byłem użyć tego środka dla upokorzenia Dundera, który już tak 
nosa drze, że może o facjaty kościołów zaczepić i dostać kataru... Co to ci szkodziło? Nasze z nią 
romanse pasterskie dawno pogrzebione zostały... Ale słuchaj, rzecz inna, między nami sprawa — 
obraziłeś mnie osobiście, przy świadkach, ja tego darować nie mogę.
 

Przysłać ci sekundantów, ułożyć o miejsce i godzinę, strzelić do siebie jest to rzecz tak 

łatwa, że ją każdy potrafi, kto tylko ma trochę odwagi i zręczność w tego rodzaju sprawach... Jam 
już nienowy, dałbym sobie radę, ale pytam się, jaką bym miał satysfakcją?
 

Tu kapitan dla wygodniejszego wykładu całej sprawy usiadł na krześle i nogę na nogę 

założył z zupełną swobodą.
 

— Ja — rzekł — potrzebuję, mając urazę, stosowną do niej urządzić sobie kompensacją 

wcale inaczej; wyzwać i zastrzelić mogę zawsze, kiedy mi się podoba, bo pan zatyłeś na wsi i jeśliś 
strzelał, to chyba do kuropatw, ja zaś nie straciłem wprawy i do asa nawet po kilkunastu kieliszkach 
trafiam o największy zakład — chcesz sprobować?
 

Narębski pogardliwie milczał, kapitan, chociaż tego nie okazywał po sobie, coraz 

mocniejszy czuł gniew w duszy, spokojnie jednak mówił dalej.
 

— Wyzwać więc, zmusić do pojedynku i wybić ci oko lub rękę zgruchotać, jest rzeczą, 

którą mogę sobie pozwolić, gdy nie będę miał już żadnego środka innego dojedzenia ci do żywego, 
a zapotrzebuję głośnej rehabilitacji, jaką mi to spotkanie dać może. O tym więc potem; ale że 
zawsze przywykłem działać otwarcie i chcę, en galant homme, jakim byłem zawsze, abyś wiedział, 
jak się bronić, muszę ci rozpowiedzieć, co zamierzam i jakiego użyję oręża.
 

To pewna, że między tobą, szanowny panie Feliksie, a Julką był śliczny romans, któremu, 

bez kalamburu, nie brakło nawet rozwiązania... Jest wielkie prawdopodobieństwo, iż owocem tej 
chwili szczęścia jest Mania... żona o tym nic nie wie, nie lubi jej instynktowo i tak już 
Kopciuszkowi dosyć źle w domu, cóż to będzie, gdy jej podszepniemy o jego pochodzeniu? To już 
jest wcale niezłą zemstą, ale dla mnie tylko środkiem przechodnim... mam drugi lepszy. Według 
urzędowej wersji Mania jest córką oficjalisty i zowie się Jordanówną... otóż możemy znaleźć takich 
jakichś Jordanów, którzy ci ją odbiorą.
 

To wszystko, co obiecuję, ciągnąć potrafię, póki zechcę, wisieć będę nad twoją głową z 

groźbą nieustanną, cedzić ci zemstę po kropelce... Prawda, że pomimo upadku i zwalania się, umysł 
mój nie stracił na energii i nie brak mu środków posłużenia namiętności? — Przyznaj, że mało jest 
ludzi, którzy by tak czerstwo przeszli przez ogień życia jak ja?
 

Tu zamilkł chwilę, a widząc, że Narębski blednieje i trzęsie się od wzrastającego gniewu, 

mówił dalej powoli, wyjmując z kieszeni cygaro.
 

— Pomniejszych utrapień, którymi nękać cię mogę, nie będę wyliczał, poddadzą je 

okoliczności i trudno mnie nawet przewidzieć wszystkie... Jak mi się to wszystko znudzi, no to 
wyzwę, zmuszę, byś się strzelał i skaleczę, zabijać nie myślę, o to bądź spokojny, ale że kość tak 
strzaskam, żebyś poleżał ruski miesiąc, to pewna... Teraz zaś, gdy mniej więcej wiesz następstwa. 
nieprzyjemne, jakie ściągnąłeś na siebie wybuchem w obronie tej kobiety, powiem ci, że ich 
całkiem możesz uniknąć w bardzo łatwy i uczciwy sposób... Mógłbym ci dać warunki ciężkie, ale 
znasz mnie, że jestem miękki i w pożyciu bardzo łatwy. Co się tycze pojedynku, powiem głośno, 
żeś mnie przeprosił za słowo nieostrożne i skwituję cię z niego; ale potrzeba, byś się pojednał ze 
mną i podał mi szczerze rękę w sprawie z jenerałową. Nie powoduje mną zemsta... mylisz się, chcę 
ją tylko naprowadzić na drogę moralności... Zostawię ci nawet dziecko... byleś mi pomagał... Tę 
kobietę potrzeba upokorzeniem zmusić, by z drogi atłasowej pokuty na miękkich poduszkach zeszła 
na surowe opamiętanie... Bądź ze mną, a wszystkiego się wyrzekam, ty wiesz, że u mnie słowo 
rzecz święta... dawszy, dotrzymam.

 

Narębski blady był jak chusta, usta mu się trzęsły.

 

— Możesz strachem nękać kobiety — zawołał z gniewem — szczęściem nikt ci tam oprzeć 

się nie jest w stanie... los je dał ci w ręce bezbronne, ale mężczyzna byłby podłym jak ty, gdyby 
uległ obawie i despotyzmowi... Na podobne środki są przecie na świecie sposoby.
 

— Unosisz się — rzekł Pluta zimno — używasz znowu niezbyt parlamentarnych wyrażeń, 

ale o to już mniejsza, gorzej, że nie pojmujesz dobrze położenia. Jenerałową wcale nie jest 
bezbronna, bo gdyby nią była, ja bym pierwszy stanął za nią, po wtóre cel mam najświętszy... 
prowadzę na drogę obowiązków i moralności, a wiesz, że wedle jezuickiej maksymy cel środki 
oczysz- cza... Ja się trzymani tą razą ich katechizmu, bo mi z tym dogodnie.
 

A teraz racz mi powiedzieć równie szczerze, jak ja ci się z planu kampanii wyspowiadałem, 

o jakich to mówisz sposobach?
 

— Mam tylko jeden — zawołał Narębski — za pierwszym krokiem przeciwko... (tu się 

zajęknął...).
 

— Nie wymieniaj przeciw komu — rzekł kapitan — ja się domyślę...

 

— Za pierwszym krokiem... — skończył Feliks — jak psu w łeb strzelę na ulicy.

 

— Wyrażenie popularne, dobitne, ale nazbyt ostre, dałoby się to eufoniczniej powiedzieć z 

równą energią — odparł Pluta. — Ale środek nie tak dobry jak się zdaje, naprzód wątpię, żebyś 
trafił, bo będziesz w pasji, po wtóre pójdziesz za to do kryminału... po trzecie, ja znowu wiedząc, 
jak mi dobrze życzysz, nie omieszkam być na ostrożności, szukaj czego innego.
 

— Idź, mów, rób, co ci się podoba... — krzyknął Narębski — nie wyciągniesz ze mnie nic 

prócz wzgardy.
 

— Pięknie i styl dobry! — rzekł kapitan, zapalając nareszcie długo przygotowywane cygaro 

— czemu ty nie piszesz, zwłaszcza dramatów, masz talent? Ale widzę, że gra nierówna, ja jestem 
zimny jak szczupak, ty gorący i nieprzytomny... nie decyduj się w tym stanie i po kilku wina 
kieliszkach, ostygnij, możesz później pośpiechu żałować. Ja jestem człowiek umiarkowany i pełen 
serca nawet dla niewdzięcznych przyjaciół i daję ci trzy dni do namysłu. Stoję w Hotelu Saskim 
numer 15 razem z bratem jenerałowej, a moim tymczasowym adiutantem, szanownym Kirkuciem. 
Daję ci trzy dni do namysłu... będę oczekiwał trzeciego do godziny dwunastej, po czym rozpocznę 
powoli kroki nieprzyjacielskie... Spodziewam się, że mi oddasz sprawiedliwość, iż postępuję 
szlachetnie.
 

— A teraz, bywaj zdrów — dodał — namyśl się, spokój domowy wart ofiary, a i o tę sierotę 

chodzi także... zakwaszę jej życie i tobie... Że potrafię spełnić moją misję reformatora i językiem, z 
którego służby wcale jestem kontent, dam sobie radę, tego możesz być pewien.
 

Narębski milczał; widząc, że od niego słowa nie wyciągnie, Pluta wyszedł poświstując.

 

W domu państwa Narębskich, którzy obiecywali sobie prawie wszyscy wielkie w 

Warszawie przyjemności i rozkosze, panowały teraz zamięszanie, niepokój, a każdy niemal z 
członków rodziny doznawał jakiegoś zawodu lub przykrości.
 

Pani Samuela nierada była z mieszkania, z towarzystwa, w które wchodzić poczynała, gdzie 

była dosyć zimno przyjęta i nie tak prędko rewizytowana, jak sobie życzyła, co jej miłość własną 
drażniło, z męża, który teraz miał zawsze gdzieś uciec od jej gderania; Elwira niecierpliwiła się 
oczekując dotąd na próżno pięknego nieznajomego, który już trzy razy przesunął się przed ich 
oknami i dąsała się, nie mogąc doczekać jego odwiedzin. Narębski obawiał się spełnienia gróźb 
Pluty i nowych w domu niesmaków; Mania nawet niepokoiła się zapytaniem garbuska i zajęciem, 
jakie obudziła w tym nieznajomym; słowem, zamiast obiecywanych sobie zabaw, przyjemności i 
roztargnienia Warszawa stała się dla wszystkich powodem jakichś zmartwień i troski.
 

Ów lubelski panny Elwiry mniemany pretendent wprawdzie, jakeśmy wspomnieli, kilka już 

razy przesunął się pod balkonem konno i pieszo, zawsze jak najstaranniej ubrany, wyglądający 
pańsko, nigdy nie minął tych pań, żeby im się bardzo grzecznie nie ukłonił, zauważano także, iż 
czasami przesiadywał naprzeciw w oknie cukierni, zabójczymi czarnych oczów wejrzę- niami 
ścigając Elwirę, ale się do niej dotąd zbliżyć nie starał, nie szukał wcale znajomości, której 
oczekiwano, ograniczając się tymi studenckimi pielgrzymkami i westchnieniami z daleka, których 
potrzeby i przyzwoitości wytłumaczyć sobie dotąd nie umiano. Mógł przecie łatwo znaleźć kogo, 

co by go do domu wprowadził, poznać się z Narębskim, znaleźć środek przybliżenia.
 

Elwira tupała nóżką z niecierpliwości, powtarzając nawet przy matce:

 

— Ależ, moja mamo, to do niczego niepodobne! Czyżby dotąd nie znalazł nikogo, co by go 

do nas mógł wprowadzić? Czyżby na ostatek nie przyzwoicie] już było samemu przyjść i z mocy 
dawniejszej znajomości nas odwiedzić? Ja tego nie rozumiem! Co za fantazja śmieszna, dziecinna 
chodzić, patrzeć, wzdychać, a nie starać się zbliżyć, przecież okazuję mu, że nie mam wstrętu. 
Juściż zna obyczaje świata, bo niezawodnie to wielki pan, wie, że tak trwać nie powinno i nie może.
 

— Zdaje się — odpowiadała matka — że potrzeba być cierpliwymi, może chce wprzód 

dobrze wybadać okoliczności, dowiedzieć się o domu, boi skompromitować, może ma jakie 
przeszkody w familii, jakie zobowiązania dawniejsze, wszystko się trafia. Ale doprowadzony do 
ostateczności, będzie się musiał nareszcie zbliżyć. Uważasz jednak, że rzadki dzień, abyśmy go 
gdzie nie spotkały lub nie zobaczyły, przesuwa się prawie zawsze w jednych godzinach, łatwo ci 
ich dopilnować, dać mu trochę nadziei i okazać uczucia, ale zręcznie jednak, rozumiesz.
 

— Ale bardzo dobrze rozumiem — odparła Elwirka z dosyć złym i nadąsanym humorem — 

już ja będę wiedziała, co z nim robić, ale że nudny to nudny, żeby też mnie tak męczyć i nie szukać 
sposobu dostania się do naszego domu, wszyscy przecie ,u nas bywają.
 

Drugiego dnia po scenie u Bouquerela panie wyszły z południa do Saskiego Ogrodu na 

przechadzkę. W wielkiej alei świetnych toalet było mnóstwo, w bocznych, jak zwykle, bawiły się 
matki, bony, dzieci i ci, co więcej cienia i spokoju niż ludzkich szukają oczów. Łatwo się domyśleć, 
że panie nasze nie poszły na boczne ścieżki, gdzie by ich nikt nie spostrzegł, ale ukazały się w 
środkowej ulicy ubraniem od Włodkowskiego świeżuteńkim starając się zwrócić oczy 
współzawodniczek i ciekawe mężczyzn wejrzenia.
 

Chodziły już tak z godzinę, gdy Elwira pokraśniała nagle — naprzeciw nich sam jeden 

idący ukazał się ów piękny nieznajomy. Tym razem spotkanie było nieuchronne, zaczepienie 
konieczne i panienka postanowiła z bijącym sercem w jakikolwiek sposób pociągnąć go do oddania 
wizyty, plan ułożony został w mgnieniu oka. Matka i córka zrobiły miny i przybrały postawy 
niezmiernie poważne i surowe, zdawały się nawet zrazu go nie spostrzegać.
 

Młody mężczyzna i teraz ubrany był trochę jak krawiecka lalka, według najświeższej mody, 

z niewypowiedzianą szczegółów elegancją. Miał na sobie stroik ranny od Chabou z lekkiego 
jakiegoś sukienka, krawacik z misterną szpilką na szyi, kapelusik panama, cudowne na nogach 
lakierki sznurowane i nieporównaną w ręku laseczkę. Ale jak utrefione były te czarne jego włosy, 
jak urządzone bakombardy, jak zakręcone wąsiki, jak naciągnięte i pozapinane rękawiczki, tego 
żaden powieściopisarz nie wypowie.
 

Wszystkie te oznaki gustu i dystynkcji nie uszły oka Elwiry, choć ona zaledwie miała czas 

przebiec go przelotem, ale kobiety tak są w tych razach dobrymi postrzegaczami! Poczerwieniała, 
zmięszała się, bliskość niebezpieczeństwa, a raczej chwili stanowczej zawróciła jej nieco główkę. 
Nieznajomy z uśmiechem pełnym grzeczności podniósł panamę, oczom swym nadał wyraz pełen.
 

słodyczy i melancholii i gdy już, już miało go zatrzymać słowo zachęty, wyraz nadziei, 

przesunął się jak błędny ognik po bagnie. Elwira zacisnęła usta, nie jestem pewny nawet, czy 
piękne jej białe ząbki śladu na koralowych nie zostawiły wargach.
 

— Ale go jeszcze spotkamy — zawołała — chodźmy, mamo, zawróćmy się nieznacznie.

 

— Czekajże trochę... dojdziemy przynajmniej do końca, czemużeś do niego od razu nie 

przemówiła?
 

— Minął nas tak prędko, widocznie unikał zapytania; wróćmy.

 

— Niepodobna.

 

— Ale później możemy go nie złapać.

 

— Elwirko! gonić niepodobna.

 

— Ale proszęż mamy, tyle osób zawraca się.

 

Skutkiem tego krótkiego sporu zawróciły się wprawdzie, ale Elwira, szukając 

niespokojnymi oczyma lwa swojego, już go znaleźć nie mogła. Przebiegły, umiejętnie kierując się 
w ulicach, cały Ogród Saski, powróciły nazad w ulicę główną, wróciły do bocznych, nigdzie już 
pięknego nieznajomego nie było.

 

— To jakiś dziwny człowiek — zawołała Elwira niecierpliwie — a tak się zdawał 

przyzwoity...
 

— Mnie się widzi — odparła matka — że on musiał naczytać się romansów i intryguje nas 

umyślnie, aby podnieść ciekawość, a może rozpalić uczucie. Nic więcej tylko fantazja pańska.
 

Już miały wychodzić z Ogrodu, gdy Elwira uszczypnęła rękę matki pod mantylką, 

spostrzegła swojego lwa, który bardzo powoli tą razą kroczył boczną uliczką zamyślony głęboko. 
Nie kompromitując się wcale, można z nim było się spotkać i dwie panie do tego wielkiego celu 
zastosowały swój pochód.
 

Lew szedł jakby przygnieciony myśli i uczuć ciężarem, z głową nieco spuszczoną, noga za 

nogą, a końcem swej prześlicznej laseczki kreślił jakieś zagadkowe esy na ścieżce, oczy w nie 
wlepiwszy. Zdawał się nawet nie widzieć, jakie mu groziło niebezpieczeństwo i czekało 
zadziwienie, dopiero szelest jedwabnych sukien, które tuż przesuwały się koło niego i zwalniając 
kroku zatrzymały się nieco, przebudził go z dumań głębokich. Elwira tak umiała pokierować matką, 
że się znalazła z brzegu i niemal otarła o pięknego nieznajomego, który naprzód z wolna i nie 
patrząc ustąpił nieco, poczuwszy kobiety w bliskości, potem się ku nim obejrzał, aż poznawszy je, 
zatrzymał i ukłonił znowu.
 

Panie zwolniły kroku, Elwirka uśmiechnęła się wdzięcznie, matka przymrużonymi spojrzała 

oczyma, lew jednak ust nie otworzył.
 

— A! co za miła niespodzianka — odezwała się panna widząc, że pierwsza musi wystrzelić 

i rozpocząć kampanią...
 

— Miła tylko dla mnie zapewne — odparł mężczyzna widocznie trochę zmięszany — 

prawdziwie nie śmiałem sobie pochlebiać, żeby krótka znajomość dawała mi prawo do ich 
pamięci...
 

— Zbytek skromności — odezwała się z kolei matka — zakrawa to na udanie,, na tłum nie 

zwraca się oczów, ale na wybranych.
 

Mężczyzna zmięszał się znowu, spuścił oczy.

 

— Miałyśmy kilka razy przyjemność widzenia pana z naszych okien — dodała Elwira ciszej 

— ale jakże się to dzieje, żeśmy się nigdzie nie mogli spotkać w towarzystwach stolicy?
 

— Ja nigdzie nie bywam — rzekł sucho nieznajomy.

 

— Jak to? nigdzie? — podchwyciła Samuela.

 

— Tak, pani.

 

— Cóż to, rodzaj mizantropii?

 

— Wcale nie, ale lubię pracować i pracuję, ile mogę, mało mi potem zostaje czasu dla 

świata i ludzi, potrzebuję raczej spoczynku i samotności.
 

— Samotności? — powtórzyła Elwira, starając się niedostatek słów zastąpić wymową 

oczów, które rzeczywiście płonęły i iskrzyły się, nie czyniąc widocznego wrażenia.
 

— Ja bardzo lubię samotność — rzekł nieznajomy.

 

— Lecz są przecie towarzystwa, kółka mniejsze, spokojne, ciche, w których człowiek 

odetchnąć może — odezwała się pani Narębska — a nic niebezpieezniejszego dla człowieka, 
młodego w dodatku, nad zakopanie się w głuchej ciszy i osamotnieniu.
 

— To zależy   od charakteru — rzekł zimno nieznajomy — są ludzie, na których źle działa 

towarzystwo, i inni, którym szkodzi samotność.
 

Szli tak dalej ustronną uliczką bardzo powoli, gdyż i matka, i Elwira śmiertelnie się 

obawiały, by im jeniec, więzy potargawszy, nie prysnął. Młodzieniec wlókł się za nimi, ale raczej z 
musu niż ochoty, ociągał się, przyzostawał, oglądał bojaźliwie naokoło, jak gdyby go strach jakiś 
opanowywał, widocznie miał zamiar dezerterowania. Ale od kobiety, która pragnie zatrzymać, 
uciec jest niepodobieństwem; nieznajomy szedł coraz dalej a dalej.
 

— Więc z tej reguły tak srogiej — odezwała się znowu matka — nie ma wyjątku? Pan 

nigdzie bywać nie chce?
 

— Nie mogę! — rzekł znacząco nieznajomy pełnym jakichś tajemnic głosem, który Elwirze 

dał wiele do myślenia. Matka spojrzała nań także i umilkła; obie zafrasowały się mocno.
 

— U nas tak mało osób bywa, tak żyjemy w odosobnieniu od świata — dodała pani 

Narębska — że gdybyś pan kiedy był łaskaw do nas zajrzeć, pewni jesteśmy, iżby go to na zgryzoty 
sumienia nie naraziło.
 

Nieznajomy skłonił się, zarumienił, ale też Elwira, nie dając mu przemówić, dorzuciła.

 

— Doprawdy, byłoby to nie darowanym ze strony pana, gdybyśmy go nie miały widzieć u 

siebie...
 

Na to wszystko tylko ukłon był zagadkową i ostateczną odpowiedzią! Nieznajomy zdjął 

kapelusz, obejrzał się, spostrzegł kilku mężczyzn doganiających te panie i szybko, jakby go 
ścigano, umknął boczną uliczką, starając się tak pokierować w pochodzie, aby twarzy jego nie 
dostrzeżono.
 

Wszystko to wcale nie było zaspokajające, naprzód nie miał widocznie ochoty do 

odwiedzin, po wtóre być u nich nie przyrzekł. Elwira i matka prawie się zaproszeniem 
skompromitowały; skutkiem był nader kwaśny humor i zniecierpliwienie.
 

Ale kiedy się pragnie gorąco wytłumaczyć sobie co z dobrej strony, nigdy człowiekowi nie 

zabraknie argumentów. Elwira, biorąc wszystko na rozwagę, z tajemniczych postępków 
nieznajomego wywnioskowała tylko, że ją kocha, że o niej myśli, że musi mieć domowe jakieś 
przeszkody, że miłość uczyniła go mizantropem, że obawa, aby to uczucie góry nad nim nie wzięło, 
trzymała go w oddaleniu. Co się tycze znaczenia i położenia w świecie młodzieńca, na chwilę nie 
wątpiono nawet, iż wysokie zajmować musi stanowisko.
 

Nieszczęściem nadchodzący z Narębskim panowie, od których właśnie tak spiesznie 

uciekać się zdawał nieznajomy, spytani, kto by był, domyślić się nie mogli i szybko uchodzącego 
na oko wziąć już nie zdołali. Staranny opis przez panią Samuelę i Elwirę dokonany z wielkim 
bogactwem szczegółów nie rzucił na tę ważną kwestię żadnego światła.
 

Wychodząc jednak z Saskiego Ogrodu z rozkołysanym sercem, Elwira żywiła się nadzieją, 

że po tak dobitnym zaproszeniu lew nareszcie musi się zdemaskować i pokazać, ale przyznawszy 
się matce, nie uzyskała potwierdzenia, pani Narębska była zamyślona i smutna, lekki nawet 
początek bólu głowy zwiastował rozdrażnienie nerwowe, nic dobrego nie rokujące. Bolało Elwirę, 
że się nawet wygadać dostatecznie nie potrafiła.
 

Było we zwyczaju, że gdy jej co bardzo na sercu ciężyło, gdy matka jej zwierzeniom nie 

wystarczała, szła naówczas z nimi do Mani. Biedne dziewczę całe dnie prawie samotnie nad robotą 
i książką spędzało, a godziny, choć pracą zajęte, długimi jej się bardzo zdawały, nikt do niej nie 
przemówił, nikt nie spojrzał na nią; aż gdy Elwira poróżniła się z najukochańszą swą matką, co się 
dosyć często trafiało, gdy bardzo a bardzo była smutną, szła wówczas do izdebki Mani, kładła się 
na łóżeczku i tam pewna, że słuchać jej muszą ze współczuciem i cierpliwością, wylewała się ze 
swoimi żalami.
 

Na ten raz matka znudzona czy coś niedobrego przeczuwająca, milczała już uparcie i 

Elwirka, której pilno było wygadać się szeroko, powróciwszy z przechadzki pobiegła zaraz do 
Mani.
 

— Wiesz — zawołała zaraz w progu — otóż nareszcie znalazłyśmy znowu naszego 

kochanka...
 

— A! gdzież przecie?

 

— Spotkaliśmy go w Saskim Ogrodzie, wystaw sobie co za dziwak, minął nas, o krok będąc 

tylko, i nie zaczepił nawet...
 

— Ale się przecie ukłonił? — spytała Mania z uśmiechem.

 

— Czekajże! nie dosyć na tym! Powiem ci wszystko! Oburzyła mnie ta nieśmiałość, raz 

musiałam przecie skończyć. Widzę go pod oknami co dnia, kłania mi się także i na tym koniec, 
przecież z ulicy oświadczyć się na migi nie można, to dziwactwo! to śmieszność! to nie wiedzieć 
co! I tai się z sobą, ukrywa tak, że nawet dowiedzieć się niepodobna, kto on taki. Nie ma najmniej- 
szej wątpliwości — szczebiotała dalej Elwira — że jest znakomitego rodu, to zaraz poznać łatwo z 
postawy, z wychowania, ze wszystkiego, ale ja w końcu zniecierpliwiłam się i postanowiłam 
dotrzeć.
 

— A! i cóżeś zrobiła?

 

— Pokierowałam tak zręcznie mamą, żeśmy go kryjącego się w bocznej alei spotkały drugi 

raz i zaczepiłam go nareszcie.
 

— Miałaś odwagę? — spytała Mania.

 

— I ja, i mama. A! i gdyby mi mama była dopomogła jak należy, więcej byśmy zrobić 

mogły, ale mama, ty znasz mamę.
 

— Nie mówże , proszę, nic na nią...

 

— Ty wiesz, jak ja ją kocham, ale mama jest do najwyższego stopnia niezręczną.

 

— Droga Elwirko! matka ma więcej od nas doświadczenia.

 

— Co tam doświadczenie, proszę cię!

 

— Ale cóż wam powiedział?

 

— Że nigdzie a nigdzie nie bywa, że wiele pracuje, że potrzebuje samotności. Wszakże 

gdyśmy go grzecznie zapraszać zaczęły do siebie, choć nic nie odpowiedział, już wiem pewnie, że 
się pokusie nie oprze i ręczę ci, że u nas być musi.
 

Mania niezupełnie zdawała się podzielać przekonanie przyjaciółki, ale też nic nie 

odpowiedziała.
 

— Zresztą jeśli się uprze, jeśli ten nieznośny papa i mama nie zechcą   mi dopomóc, ja 

potrafię przemóc jego dziwactwo, bo jestem przekonana, że mnie kocha. Co dzień prawie 
przejeżdża pod naszymi oknami, kłania mi się, uśmiecha, oczy zawraca, tak dłużej trwać nie może, 
ja gotowa jestem choćby pierwsza napisać, list mu rzucić, a w liście...
 

— A, droga Elwirko — przerwała przestraszona Mania — nie róbże tego, zlituj się, nie 

wiedząc kto, nie znając z pewnością uczuć jego dla siebie, kobiecie pierwszej robić krok tak 
stanowczy...
 

— A! ty to jesteś mniszka i wcale kochać nie umiesz, a jeśli kochasz, to Bóg ciebie tam wie, 

to cichaczem i skrycie; ja tak nie umiem, mnie to niecierpliwi i czekać nie myślę w takiej 
niepewności, muszę się raz dowiedzieć, czy mnie kocha...
 

— A ty? czyż go kochasz?

 

— Ja? dlaczegóż pytasz? jak to nie kocham?

 

— Bo gdybyś prawdziwie go kochała, mogłabyś milczeć, czekać i nie myślałabyś na całe 

twe życie o innym.
 

Mania westchnęła i spuściła oczy.

 

— Któż wie — dodała — może jego położenie towarzyskie, może okoliczności domowe 

czynią tak nieśmiałym, może gdyby się odkrył, ty byś go nie chciała?
 

— Co ty pleciesz? dziecko! co ci się śni! Wszak i z postawy, i ze stroju, i z mowy łatwo 

poznać, kto on jest.
 

O! ja mam przecież dobre oczy, a trochę rozumiem świata!

 

Mania, schyliwszy się nad robotą, już nic nie odpowiedziała, Elwira szeroko jeszcze 

rozwodząc swe żale siedziała długo, mówiła wiele, tysiączne osnuwając plany, nareszcie widząc, że 
z biednej sieroty nic prócz współczucia nieśmiałego nie dobędzie, w równie złym humorze opuściła 
pokoik jak przyszła.
 

A Mania? siedziała dalej schylona nad robotą.

 

Jak na wsi, tak i tu, w mieście, nigdy Mani na pracy nie zbywało, matka z córką wszystką, 

jaką miały, zrzucały na nią, posyłały nieustannie, wyręczały się, nie zważając, że nie zawsze sił i 
czasu mogło dziewczęciu wystarczyć. Mania nie poskarżyła się nigdy, starała poddać wszystkiemu, 
wymówki znosiła w milczeniu i najszczęśliwszą była, gdy się mogła zamknąć w swym pokoiku, 
chwilkę poczytać, pomodlić się i być z sobą. Nie bardzo jej jednak pozwalano na tę samotność, 
gdyż i El- wirka, i matka ciągle coś od niej potrzebowały. Za to wolną była prawie całkiem od 
salonu, od którego szczególniej w mieście usunięto ją nie bez myśli. Elwira daleko była 
pokaźniejszą, prędzej w oko mogła wpaść komu, ale Mania wpadała w serce i obawiano się, aby 
nadto nie zwracała uwagi, nie zaszkodziła dziecięciu domu.
 

Maleńki więc ten pokoik, wyjąwszy godziny stołu i herbaty, był ciągle schronieniem 

sierotki, a najczęstszym w nim gościem pan Feliks, który i otwarcie, i ukradkiem zachodził do 
Mani, a czasem długie tam spędzał godziny. W ostatnich dniach gnał go tu niepokój, bo choć 
postanowił nie ulec Plucie, znał człowieka i groźba jego tkwiła mu w myśli, a los Mani, który 

mogła pogorszyć jeszcze, zakrwawiał mu serce.
 

Drugiego dnia kapitan nie dał znaku życia, trzeci nadszedł i upłynął spokojnie do wieczora, 

a Narębski, na krok nie oddalając się z domu, chodził niespokojny, walcząc z sobą i myślami: Rad 
by się był zobaczył z jenerałową, ostrzegł ją, ale po pierwszym widzeniu się w Garwolinie i na to" 
ciężko mu zebrać się było. Sam charakter człowieka od wszelkich podobnych kroków stanowczych 
go wstrzymywał, odkładał od dnia do dnia, wahał się, nie wiedział sam, co począć, okupić jednak 
spokoju podaniem ręki napastnikowi serce się oburzało.
 

Znając żonę, wiedział on dobrze, iż będzie musiał stawić czoło burzy straszliwej, że sieroty 

z domu może pozbyć się będzie zmuszony; chciał ją przygotować do tego, ale sam nie był pewien , 
jak się brać, od czego począć i rachował, że groźba jeszcze może pozostać bez skutku. Im dłużej 
myślał nad tym, mocniejszego nabierał przekonania, że Pluta chciał go tylko nastraszyć, ale spokoju 
domowego nie naruszy... to go jakoś ukołysało.
 

Wieczorem jednak nadszedł miejską pocztą list z zapytaniem ostatecznym, jakie jest 

postanowienie pana
 

Feliksa. Na pismo to nie czuł potrzeby odpowiedzi, zdarł go i niespokojny odpowiedział 

sobie: będzie, co ma być. Wieczór przeszedł spokojnie, Narębski coraz się umacniał w przekonaniu, 
że strachy przejdą na niczym, a z wielkiej chmury wcale deszczu nie będzie. Nazajutrz jednak w 
godzinie wizyt pan Fryderyk Pluta kazał się do niego zameldować.
 

— Mój drogi — rzekł wchodząc — przykro mi to niezmiernie, że mnie, człowieka szczerze 

ci życzącego dobrze, przywodzisz do ostateczności takim uporem. Przyjacielem mogę się zawsze 
zdać na coś, a postawiony w konieczności szkodzenia, narobić ci kłopotów. Rozważ, proszę, i nie 
przywódź mnie na pokuszenie i do użycia środków, które dla mnie samego są przykre.
 

— Rób waćpan, co się podoba — rzekł Narębski — ulegać naciskowi nie chcę, nie mogę, 

nie powinienem.
 

— Więc mam się zameldować do pani dobrodziejki? — spytał Pluta.

 

Narębski nic nie odpowiadając ruszył ramionami i pogardliwie się odwrócił.

 

— Gdybym ci jeszcze dał dzień do upamiętania i, namysłu?

 

— Otrzymałbyś tęż samą co dziś odpowiedź — zawołał w gniewie Narębski.

 

Kapitan zaczął powoli nakładać rękawiczki i zaciąwszy usta skierował się ku salonowi.

 

— Proszę oznajmić pani — rzekł do służącego — pana kapitana Plutę w bardzo ważnym 

interesie.
 

Nie tyle może szło kapitanowi o dokuczenie Feliksowi, którego opór obudzał w nim razem 

mściwe uczucie i niejakie poszanowanie, ile o zamięszanie domu, z którego oddalenie sieroty 
wypaść mogło, potem łatwo ją tytułem pokrewieństwa i opieki mógł pochwycić jeden z Kirkuciów 
jako najbliższy z familii i użyć jako narzędzia przeciw jenerałowej.
 

Oznajmiono kapitana, sama pani siedziała w oknie, gdy jej gościa nie znanego 

zaanonsowano, a że imienia sobie nie przypominała, choć z mężem była już o nim mowa, domyślać 
się poczęła wcale czego innego niż to, co go sprowadzało, i wpadła na domniemanie, iż odwiedziny 
mogły być w związku z pięknym nieznajomym Elwiry. Kazano więc prosić kapitana, który 
przedstawił się przyzwoicie, bo z łatwością wszelki ton i fizjognomię przybrać umiał. Mimo 
wprawy jednak we wszelkiego rodzaju przygodach nabytej niełatwo mu przyszło sprawę zagaić.
 

Od czego tu było począć! jak ubarwić to dziwne zwierzenie? Wpadł na myśl, że powinien 

był działać w imieniu Kirkucia jako najbliższego krewnego.
 

Twarz jego nie bardzo nawykła do posępnego wyrazu musiała się oblec powagą, surowością 

i smutkiem, wszedł jakby pod ciężarem jakiegoś przykrego wrażenia, a że zmiarkował od 
pierwszego rzutu oka, iż Samuela wysoko musi cenić ton przyzwoity, nastroił się bardzo wysoko. O 
trzy kroki można go było wziąć za człowieka najlepszego towarzystwa, przychodzącego bez 
interesu, aby się tylko ukłonić. Zaprezentował się, usiedli.
 

— Pani mi daruje — rzekł — iż nieznajomy ośmielam się przerwać jej spoczynek i tak 

niegrzecznie narzucać, ale rzecz jest zbyt wielkiej wagi, abym się wahał choćby trochę jej 
naprzykrzyć. Czy mogę prosić o chwilę poufnej rozmowy?
 

— Bardzo proszę... i owszem — odparła Samuela przygotowana do sprawy wcale innej.

 

— Dziwny zbieg okoliczności — ciągnął dalej kapitan — zbliżył mnie do bardzo biednego, 

ale wielkiej zacności człowieka, niejakiego pana Mateusza Kirkucia.
 

— Kirkucia! — powtórzyła zdziwiona tak trywialnym nazwiskiem Narębska, zawsze 

sądząc, że o pięknym nieznajomym- mowa.
 

— Człowiek niskiego stanu, ale serce wszędzie się znaleźć może.

 

Pani Samuela wzdrygnęła się na niski stan, a przelękła wzmianki o sercu, która ją 

utwierdziła w przekonaniu, że o Elwirę chodzi.
 

— Ale jakiż związek? — spytała.

 

— Proszę pani o trochę cierpliwości... ten biedny a dziwnej zacności, i szlachetności uczuć 

człowiek miał siostrę, jak on sierotę ubogą, która wziętą została na wychowanie przez nieboszczkę 
panią Narębską, matkę męża pani dobrodziejki.
 

Pani Feliksowa widząc, że o co innego chodzi, zarumieniła się z niecierpliwości i słuchać 

poczęła wcale innym usposobieniem.
 

— Długi czas — mówił kapitan dalej — nic o niej nie wiedziano, serce brata cierpiało 

mocno na tym. Później zbiegiem okoliczności, których nie mogę tu obszerniej wyjaśniać, doszła do 
wiadomości Kirkucia cała smutna historia tej kobiety, która z domu państwa Narębskich wyszła 
bardzo nieszczęśliwie.
 

— Cóż to jest? Nigdy nic o tym nie słyszałam.

 

— Być może, smutna to historia... piękność tej biednej dziewczyny, istotnie zadziwiająca w 

jej stanie, zwróciła na nią oczy tego, który później odpokutowawszy za przewinienia młodości, 
zresztą bardzo wyekskuzowane, bo któż bez winy, pani dobrodziejko!... tego... który się stał mężem 
pani...
 

Pani Feliksowa rzuciła się jak oparzona.

 

— Jak to mojego męża? mój mąż?

 

— Mąż pani stał się jej upadku przyczyną, panna Julia zostawiła w ich domu drugą sierotę... 

wygnana musiała się rozstać z dziecięciem.
 

Pani Narębską zakryła oczy rękami, chwyciła się za głowę wzruszona i gniewna.

 

— Mój mąż! — powtórzyła.

 

— A pani! któren że mąż, choćby najprzykładniejszy, nie ma sobie coś podobnego do 

wyrzucenia — podchwycił kapitan — proszę tylko wysłuchać mnie cierpliwie. Brat owej panny 
Julii, dziś jenerałowej Palmer, a mój przyjaciel Kirkuć, tym więcej troszczy się o los opuszczonego 
dziecięcia, że własna jego matka, nie pomna na święte obowiązki, całkiem się go zaparła.
 

— Więc matka żyje? — zawołała Samuela.

 

— Matka, dziwię się, że pani dotąd nie jest znana, zajmuje ona w świecie tutejszym 

znakomite stanowisko, nie mogłaś jej pani nie spotkać — jest to przecie jedna z 
najszanowniejszych matron i świeczników towarzystwa... Mój Kirkuć, rodzony jej brat, choć ubogi, 
rad by odzyskać siostrzenicę, nią się zaopiekować, dać jej rodzinę. Ale nie wiemy dotąd na pewno, 
co się stało z sierotą, chociaż najmocniejsze prawdopodobieństwo dozwała nam wnosić, że nią być 
musi tak zwana panna Maria Jordan.
 

— Powinnam się tego była domyśleć! — porywając się nagle zawołała kobieta, której 

gniew twarz zarumienił. — Istotnie on dla niej ma serce ojca, więcej niż dla mojego dziecięcia... A 
więc tajemnica odkryta! o mój Boże!
 

— Tak jest, wiesz ją pani — przerwał z energią chłodną pan Feliks, który ostatnich słów 

dosłyszawszy, wszedł nagle do pokoju, zbierając się na siłę, jakiej zwykle w życiu mu dotąd 
brakowało — wiesz pani prawdę i wiedzieć ją będziesz lepiej ode mnie samego, niżeli od tego 
pana, który z powodów wcale różnych przyszedł z usłużnym doniesieniem.
 

Nie będę nic taił, bo nic nie mam do zatajenia, jeślim ukrywał lat kilkanaście, co mi ciężyło 

na sercu, to dla pokoju tylko... wszystko, co pani powiedziano, jest mniej więcej prawdą... 
kochałem ubogą dziewczynę, byłem przez nią kochany, miłość nasza stała się nieszczęściem 
obojga, sromotą, pozostałe dziecię ciężarem grzechu i ekspiacją winy.
 

Tajemnica ta, którą dziś odsłoniono przed tobą, nie była moją tylko, nie miałem nawet 

prawa podnieść zasłony, powiedzieć słowa. Dziś, gdy została zdradzoną, mówię głośno — to 

dziecię do nikogo nie należy — jest moim własnym dziecięciem! Zaparła się go matka, przyznaje 
ojciec bądź co bądź! Ani stryj, ani wuj, ani żadna rodzina prawa do sieroty mieć nie może... ma je 
ojciec jeden tylko — ja nim jestem.
 

Żona z krzykiem spazmatycznym zakryła sobie oczy na te słowa wyrzeczone z siłą... której 

się w mężu nie spodziewała, miłość rodzicielska zrodziła ją w sercu zastygłym długo i ściśniętym.
 

— Panie Pluta — rzekł Feliks, zwracając się do kapitana coraz silniej wybuchającym 

gniewem, zwykłym ludziom, którzy rzadko mu nad sobą górę brać dają — teraz ci nic nie 
pozostaje, tylko ustąpić z tego domu, do którego wniosłeś, coś chciał — łzy i niepokój. Możesz pan 
czynić, co mu się podoba, a teraz proszę za drzwi... jam tu gospodarzem.
 

— Będę posłusznym — odparł, śmiejąc się, Pluta i ruszając ramionami z rezygnacją — ale 

mam nadzieję, że jeszcze będę korzystał z miłego towarzystwa pańskiego... zobaczemy się gdzieś 
jeszcze... zobaczemy.
 

Pluta zatarł ręce po tych słowach, skłonił się i wyszedł powoli. Małżeństwo pozostało sam 

na sam, a pierwsza chwila ta dla obojga była ciężką i przykrą nad wyraz.
 

Zwykle gderliwa i przykra Samuelka rozpłakała się po niewieściemu jak tylko zobaczyła 

męża przybierającego właściwszą mu rolę męską, Feliks chodził zburzony, ale milczący, dając 
płynąć łzom i czekając zaczepki.
 

— A! ja nieszczęśliwa! — wołała żona — tyś mnie oszukał, tyś się krył przede mną! Tyś 

dziecię nieprawe wprowadził do domu i postawił obok mojego dziecięcia, tyś skalał dom! nadużył 
wiary, jaką miałam w tobie.
 

— Słuchaj pani — rzekł Feliks — nigdyśmy się tak bardzo nie kochali, małżeństwo nasze 

było czysto tylko dla wzajemnych dogodności z niego wypływających zawarte. Nie zdradziłem cię 
wcale, bo to należało do przeszłości, której nikt powrócić ni zmienić nie może, milczałem, bo nie 
miałem obowiązku cudzych zdradzać tajemnic. Dziś, gdy wszystko ci wiadome, proszę, ażeby 
córka moja...
 

— Jaka córka! — zrywając się zakrzyczała żona — ty masz tylko jedną córkę, jak śmiesz 

dawać jej to nazwisko, które mojemu tylko należy dziecięciu? To dziewczę... ja go więcej widzieć 
nie chcę, ja je od dzisiejszego dnia wypędzam.
 

— No, to i mnie z nią zapewne — rzekł Feliks — bo ja mojego dziecka ani dawnych dla 

nowych nie porzucę obowiązków... a zatem i my się pożegnamy.
 

Samuela zamilkła, szlochała.

 

— Feliksie! — rzekła łagodniej, ton zmieniając — Feliksie, ja cię nie poznaję, cóż ci się 

stało?
 

— Nic, tylko uczucie powinności dało mi siłę, której nie mam na dzień powszedni... oto cała 

tajemnica, siły tej chcę i muszę użyć na wyrwanie się z fałszywego położenia. Dziecka mojego się 
nie zaprę i nie odepchnę, jeśli je wygnasz, wypędzisz razem nas dwoje. Elwirze zostanie matka, za 
Marią pójdzie ojciec.
 

— Więc chcesz, aby została?

 

— Maria nie wie, że jest moją córką — rzekł Feliks — ja jej o tym nie powiem, bo wolę, by 

się sądziła sierotą, niżeli wstydziła swojego pochodzenia... Nas dwoje tylko dziś wiemy w tym 
domu o jej pochodzeniu i o moich obowiązkach, wszystko pozostanie, jak było, a jeśli jej dasz 
uczuć najmniejszym...
 

— Cóż to? ty mi dyktujesz postępowanie?

 

— Daję radę — rzekł zimno Feliks — nie chcesz jej — wszak ci ją wolno odrzucić.

 

I znowu długie, głębokie, pełne namysłów nastąpiło milczenie, nadeszła Elwira, której 

ciekawość budziła ta dość przedłużona konferencja, ale ją matka żywym i stanowczym odprawiła 
ruchem.
 

Małżeństwo stało przeciw sobie trochę zachwiane w postanowieniach, Feliks miękł 

widocznie, Samuelka uciekła się do łez, które są jednym z najmocniejszych środków stagnacji 
kobiecej.
 

— Feliksie — rzekła wreszcie czulej niż zwykle, podając mu rękę, którą on, trzeba mu 

oddać tę sprawiedliwość, z jak największą skwapliwością pochwycił — ja ci przebaczam! ja ci 

daruję! ja jej nie odepchnę! Ale na Boga... zapewnij jej los i... przez litość nade mną, usuń ją sprzed 
oczów moich.
 

— Cóż ci szkodzi sierota?   — zapytał mąż.

 

— Przypomina mi twoją niewierność... — tragicznie odparła Samuela.

 

— Kochana żono, zastanów się — zawołał mąż — czy tym wyrazem nazwać ją można? Ja 

wówczas ciebie jeszcze nie znałem i byłem wolny.
 

— Ale bytność w domu naszym tego dziecięcia, gdy się rozgłosi, co nieochybnie nastąpi, 

gdy wszyscy dowiedzą się, że ono twoim... zgorszenie... plama!
 

— Wstyd to i kara tylko dla mnie... — odpowiedział Narębski — piękniejże byłoby, 

gdybym się zaparł sieroty, odepchnął ją i dla uniknienia skandalu dał jej się tułać, zmarnieć i ginąć?
 

— Ale dla mnie mieć ją ciągle na oczach, Feliksie, to będzie męczarnia nieustanna.

 

— Nigdyś tego biednego nie lubiła dziecięcia — rzekł mąż smutnie — więcej niechęci nad 

tę, jakiej doznała, trudno byś mu okazać mogła... a co do mnie, starać się będę, by jak najkrócej na 
nią narażoną była.
 

— Feliksie — odezwała się żona patetycznie — jako matka, jako towarzyszka twojego 

życia, proszę cię.
 

— Nie opuszczę sieroty — odparł Narębski stanowczo — dosyć matki, która się jej zaparła, 

niech ojciec za dwoje dług płaci, bo może podwójnie jest winnym. Spodziewam się, że mnie i domu 
nie narazisz na przykrości. Niech mówią, co chcą, ja kłamać nie umiem i grzechu nawet zaprzeć się 
nie potrafię. Jedną mam przed sobą drogę uczciwą, to wyznać błąd i odpokutować zań. Czyń pani, 
jak uznasz, ja zrobię, co powinienem.
 

Całe to wystąpienie pana Feliksa niesłychanie poruszyło i zdziwiło żonę, która, znając go od 

dawna powolnym i uległym, takiej energii charakteru i wybuchu woli niezłomnej spodziewać się 
wcale nie mogła.
 

Małżeństwo weszło w nową epokę, której gróźb pani Samuela się przelękła, postrzegła 

jednak łatwo, że w tej chwili iść przebojem nie było można, że na pozór ulec należało, aby powoli, 
znowu uśpiwszy   i zdrętwiwszy rozbudzonego zgryzotą i przywiązaniem do dziecięcia, ująć w 
dawne pęta.
 

Rachowała na posiłki czasu, na swą zręczność, na to wreszcie, że się pozbędzie Mani, 

zmieniając tryb postępowania z nią w sposób miły mężowi, wyprowadzając ją w świat i szukając jej 
jak najprędzej stosownej lub niestosownej partii, byle ją z domu wyprawić.
 

Wszystko to jak błyskawicą przebiegło przed jej oczyma i Samuelka uspokojona, uległa, 

zgadzająca się na wszystko, umilkła...
 

Feliks wyszedł przejęty jej dobrocią, prawie z wdzięcznością dla niej w sercu.

 

Parę dni w złowrogiej upłynęło ciszy, w domu nic się nie zmieniło, tylko nazajutrz głośno 

oświadczyła gospodyni domu, że Mania bardzo źle robi, iż nie chce wychodzić do salonu, że za 
mało bywa w towarzystwie, że w mieście należałoby się ubierać staranniej.
 

Pan Feliks spuściwszy oczy w talerz, gdyż to było przy obiedzie, nie odpowiedział na to ani 

słowa, Mania się zmięszała tą niezwykłą dobrocią, która łzy wycisnęła z jej oczów, a Elwira 
spojrzała na matkę z podziwieniem przerażającym.
 

Po obiedzie dopiero mąż nie mógł się wstrzymać, żeby żony nie zapytać, co by to miało 

znaczyć.
 

— Mój drogi — odpowiedziała pani Feliksowa z jakąś melancholią spokojną — dopóki nie 

wiedziałam tajemnicy, Mania była dla mnie ubogą sierotą, dzisiaj jest twoim dziecięciem... wierz 
mi, jakkolwiek bolesną dla mnie jej przytomność i widok, rozumiem twoje obowiązki i chcę je 
spełnić wraz z tobą...
 

Pan Feliks oczarowany, uniesiony ucałował jej rękę, nastąpiło nie pojednanie, ale 

rozczulenie, jakiego nigdy dla żony nie doznał, a Samuela zadrżała w duszy, widząc siłę 
przywiązania jego do tego dziecięcia.
 

Tegoż dnia pojechali do sklepów, do magazynów i modniarek, aby Manię trochę przystroić.

 

Dla El wiry, przed którą ściśle zachowana była tajemnica, było to coś niepojętego, gniew i 

zazdrość mięszały się w jej sercu ze zdumieniem; czuła, że to nie mogło być bez przyczyny, a tej 

mimo całej swej kobiecej przebiegłości dobadać się nie mogła. Matka na próżno usiłowała ją 
uspokoić, ale sposób, w jaki to czyniła, zwiększał tylko niecierpliwość i urazę do ojca, który 
widocznie miał być przyczyną nagłej zmiany. Elwirka nadto znała, a raczej przeczuwała świat boży 
i ludzki, żeby się lada czym dała ułudzić, dobadywała się jakiejś tajemnicy pod spodem, ale 
domysły te ścignąć jej nie mogły. Nawet rzucona przez matkę myśl zręczna, że Mani chcą pozbyć 
się z domu, aby Elwira szerzej w nim panowała bez współzawodnictwa, nie przyjęła się tak dobrze, 
jak chciano.
 

— Ale moje serce — odpowiadała Samuela na ciągłe nalegania córki — widzisz sama, jak 

twój ojciec przywiązał się do tej sieroty... robię to dla niego... przy tym, powiem ci to na ucho... 
Mania w domu zawsze robi młodym ludziom bywającym u nas niepotrzebną dystrakcją... rada bym, 
żeby ją sobie kto co prędzej wziął, a to być nie może, dopóki jej trochę w świat nie wyprowadzimy.
 

Jakkolwiek pani Feliksowa mówiła gorąco, córki to nie przekonywało, nienawiść jej dla 

rywalki w sercu ojca obudziła się większa jeszcze, a ciekawość i niepokój doszły prawie do 
rozgorączkowania... Rzuciła się na Manię, ale z dziecka, które samo o sobie nic prawie nie 
wiedziało i równie postępowania tego pojąć nie mogło, nie można się było dobadać wielkiej 
tajemnicy.
 

Oko jednak Elwiry doszło powoli, że ojciec i matka w stosunkach owych powszednich 

inaczej byli od niejakiego czasu, zgadła, że ta zmiana z odmianą usposobień matki dla Mani mogła 
być w związku — ale dalej już próżno sobie łamiąc głowę, nic dojść nie umiała.
 

I gdy tak z jednej strony zyskała sierota na sukienkach i stroju, na powoływaniu do 

towarzystwa, którego nie lubiła, na pozornej serdeczności pani Samueli, prześladowanie pokątne 
zazdrosnej Elwiry, przebijająca się przez formę czułości niechęć pani domu, dotkliwie jej czuć się 
dały.
 

Mniej się nią wprawdzie posługiwano może, ale poza tą względnością dla niej wymuszoną 

czuć było nie tylko chłód, raczej chwilowo tylko przytłumioną nienawiść, która się obawiała 
wybuchnąć, zbierając groźnie na przyszłość.
 

Przenieśmy się teraz w trochę inny świat razem z Teosiem Muszyńskim, który powróciwszy 

do Warsza- wy o małym bardzo grosza zapasie, dalej po staremu biedne swe życie musiał 
prowadzić.
 

Nie brak mu było odwagi, w którą uzbroiło go życie przeszłe, opieka losu dziwna, doznana 

w najcięższych życia kolejach, ale sił często nie dostawało, tak był osamotniony, bo z siebie tylko 
czerpać je musiał.
 

Powróciwszy do stolicy, wedle dawnego obyczaju poszukał sobie ubogiego, ale odrębnego 

mieszkania, gdyż najlepszym pracy towarzyszem jest samotność. Przyjaciel wnosi pociechę, ale 
zabiera swobodę, z której coś zawsze dla niego uronić potrzeba. Człowiek często oddaje mu chwilę, 
w której się czuje na coś zdatnym, a znużony potem z pozostałej mu godziny nie już wyprząść nie 
może.
 

Przy ulicy Świętokrzyskiej mieszkał dawniej na drugim piętrze w małej kamieniczce, z 

której gospodarzem był w przyjaźni. Jeden to był z tych starych domów, które w nowej a 
wytwornej Warszawie trzymają się nie wiedzieć jakim prawem obok świeżych i młodych kamienic.
 

Ściśnięty z obu stron wysokich, świeżych domostw murami wydawał się dosyć dziwnie ze 

swą zgrzybiałą fizjognomią, porysowanymi murami, jednym piętrem o małych okienkach i 
nieśmiało wzniesioną facjatką trójkątną, w której parę jakby strychowych okien świeciły właśnie 
mieszkaniu Teosia.
 

Kątek ten rzadko bywał zajęty przez jakiego biedaka i dlatego mimo wywieszonej 

deszczułki oznajmującej o apartamencie kawalerskim, Teoś po powrocie ze wsi znalazł swą starą 
siedzibę nie zamieszkaną i wolną. Gospodarz powitał go radośnie, bo go trochę kochał i wolał, żeby 
mu te pokoiki coś robiły, a amatora na nie znaleźć nie było łatwo, bieda tylko zapędzić mogła. 
Pierwsze piętro zajmował krawiec i studenci, dół jakaś rodzina niemajętna, przybyła ze wsi z 
dziećmi, i stolarz, którego towarzystwo nie bardzo było miłym, gdyż żona go biła za 
poniedziałkowe z niemieckiego naśladowane hulanki. Mimo tego elementu niepokoju, wprawdzie 
jedynego w domu, kamieniczka jak sama ulica dosyć była cicha. Gospodarz mieszkał w oficynie w 

głębi dziedzińca przytykającej do ogrodu, a kilku maluczkich lokatorów na tyłach bardzo się 
przyzwoicie znajdowali. O jedenastej brama już była hermetycznie zamknięta i stróż kładł się spać 
ze spokojnością człowieka, który wie, że mu nic snu przerwać nie może.
 

Pies nawet stary, przechadzający się w wolnych od zatrudnień chwilach po dziedzińczyku, 

oduczył się szczekania, tak mało miał do niego powodów. Siadał czasem w progu bramy, poglądał 
na świat ziewając, a gdy mu się nie bardzo ożywione widowisko znudziło, szedł spać, nie czując 
zgryzot sumienia z nie dopełnionego obowiązku.
 

Gospodarz był to sobie średniego wieku człowiek, który się urodził w parafii 

świętokrzyskiej, chrzczony był u Św. Krzyża, u Św. Krzyża , się ożenił, chodził tam na mszą 
regularnie w niedzielę i święto i wedle wszelkiego podobieństwa spodziewał się z dolnego kościoła 
na tamten lepszy świat powędrować. Raz był w Częstochowie, co rok na Bielanach i w 
Czerniakowie, przypadkiem dostał się był do Mińska, rozumie się nie litewskiego, zresztą nie miał 
ani potrzeby, ani ochoty dalszych robić wycieczek. Żył on życiem czysto miejscowym, które mu 
doskonale wystarczało i dostatecznym było jego żądań umiarkowanych zaspokojeniem. Fantazyj 
nie miał żadnych, Warszawa i „Kurierek" regulowały jego pragnienia i zajęcia.
 

Z „Kurierka" dowiadywał się, a raczej przypominał sobie, co mu czynić wypadało, szedł na 

wskazane koncerta, igrzyska i widowiska; pilnował nabożeństw, regularnie zwiedzał miejsca, gdzie 
się tłum i ciżba zwykły zbierać, a czasem od fantazji rzucał domowe flaki dla ogłoszonych 
ekstraordynaryjnych przy ulicy Trębackiej lub Koziej. On i żona, średnich lat także kobieta, więcej 
od niego zajmująca się lokatorami, gospodarstwem i rachunkami, zbywszy z domu syna, który 
urzędował, ożenił się i osobną po żonie otrzymał posesją, żyli sobie wygodnie, cicho i jak na 
porządnych obywateli miasta Warszawy przystało.
 

Szczególniej pan Zachariasz Byczek mógł się zwać szczęśliwym, bo jejmość miała swoje 

zgryzoty, pochodzące z usposobienia żółciowego i nadużyć lokatorskich, on zaś nie miał ani 
namiętności gorących, ani zachceń nadzwyczajnych, ani smutków trawiących duszę. Chodził po lat 
sześć w jednym szlafroku i czapeczce, frak mu na cztery wystarczał; ludzie go kochali, 
nieprzyjaciół nie miał, z komisarzem był w stosunkach przyjaźni, u Św. Krzyża nawet pewne miał 
znaczenie i tak mu życie płynęło, jak sobie „Kurierek" wychodzi — dzień do dnia podobny jak 
dwie krople wody.
 

Z daleka zaraz poznać w nim było można człowieka szczęśliwego, który jak roślina w 

dobrym gruncie zrósł, wkorzenił się i ani śnił o burzy.
 

Ani zbyt słuszny, ani za mały pan Zachariasz Byczek nie skarżył się na otyłość i nie mógł 

chudym nazwać; twarz jego wśród spokoju wykształconymi rysy jaśniała; brak jej było może trochę 
charakteru, ale nabyła wyrazu, siły, którą rzadko na jej podobnych się trafia. Krągławy, pulchny, 
biały, choć nie zawsze umyty, bo mu żona często obowiązek używania wody przypominać musiała, 
z blond włosem dość wypełzłym, z oczyma bladoniebieskimi, które także koloru trochę straciły, 
noszący się skromnie i zawsze prawie w przechodzonym, wygodnym ubraniu, pan Zachariasz 
pędził godziny żywota w idealnej ciszy i ubłogosławieniu.
 

Przerywały je wybuchy żoninego gniewu, często bar- dzo małą rzeczą podbudzonego, ale 

naówczas doświadczony i wytrawny mąż stawał w milczeniu z fajką na progu, słuchał, zdając się 
dzielić oburzenie, a nie podsycał go jednak i przytomnością swoją sankcjonował go tylko.
 

Nic go nigdy nie zmuszało do żadnego zajęcia, prawdę rzekłszy pędził życie w idealnym 

próżnowaniu, miał się jednak w duszy za bardzo czynnego człowieka i niekiedy nawet, ale cicho, 
na nawał pracy utyskiwał. Życie miasta było jego życiem, na każde wezwanie tego pulsu 
stołecznego odpowiedzieć uderzeniem zawsze sympatycznym, pilnować się, by nic nie minąć, by 
być, gdzie są wszyscy, widzieć, co się zobaczyć było powinno, zjeść, co stanowiło nowalią, 
niemałym w rzeczy było trudem. Ale też dalej nad to do niczego już pan Byczek nie był 
obowiązany.
 

Z rana wstawszy tedy wychodził obejrzeć się po dziedzińcu i rzucić okiem w ulicę, ale 

powracał prędko i stękając zasiadał w starym fotelu w oczekiwaniu na kawę, którą od lat 
trzydziestu pijali razem z żoną. Przy kawie traktowały się zwykle ważniejsze sprawy domu, 
poddawały pod rozstrzygnienie losy lokatorów, mówiło o obyczajach stróża, o ogródku i 

poczynionych w nim przez studentów spustoszeniach, o słudze itp.
 

Pan Zachariasz pilną zdawał się na to zwracać uwagę i z daleka patrząc, można było sądzić, 

że go to mocno obchodzi, bo niekiedy silnie kiwał głową, ale w rzeczy, spuszczając się na żonę, 
dumał wcale o czym innym. Przy kawie i po niej paliła się fajka jedna do dna i ostatka, podpalana 
kilkakroć, bo gasła często, a w końcu ustawiona w kącie, osobno cybuch, osobno ona, tak by sobie 
odpoczęły wygodnie i wyschły bez niebezpieczeństwa potrącenia. Że się to działo od lat bardzo 
wielu, miejsce zamieszkania fajki i cybucha dwoma plamkami oliwkowymi odznaczało się na 
podłodze. Człowiek re- gularny, pan Zachariasz, pilnował, aby ustawić swój sprzęt zawszę na tych 
plamkach i nie dać się im rozszerzyć.
 

Po kawie szło się albo na nabożeństwo, albo do ogródka, lub trochę na przechadzkę, sub 

Jove przepędzając jaką godzinę; pani zajmowała się kuchnią, obiadem i bieżącymi sprawami domu. 
Wracał mąż około południa i przynosił do domu owoc pracy: brukowe nowinki połapane okiem i 
uchem.
 

Nie miał pan Zachariasz zgubnego zwyczaju częstowania i pieniędzy nawet, strzegąc się 

pokuszenia, nie nosił przy sobie, ale nie powiem, by był bez skazy i nie zaszedł gdzie na przekąskę 
i kropelkę. W kilku przyzwoitszych sklepach miał zachowanie, kredyt tym większy, że go nie 
używał, i ścisłe z kupcami znajomości. Więc, choć kasa była w rękach i pod kluczem magnifiki, 
niekiedy przychodziło się w humorze różowym do domu, a wówczas, co go zdradzało, miał 
zwyczaj pan Zachariasz nucić:
 

 

 

Świat srogi, świat przewrotny...

 

po czym żona z daleka poznawała, że jadł gdzieś śniadanie.

 

Wyrozumiała na ludzkie ułomności nie wyrzucała ona tego mężowi, dając mu jednak do 

zrozumienia, że oka jej nic nie uszło, że dla niej nie było tajemnic, choć wina popełnioną została 
daleko od ojczystej, zagrody.
 

Przy obiedzie tylko zmniejszony apetyt lub zupełne wstrzymanie się od pokarmów bywało 

powodem delikatnych wymówek, że się woli jeść za domem podejrzane przysmaczki, niż zdrową 
strawę pracowitymi rękami towarzyszki życia przygotowaną.
 

Przy tym zwykle rozwijała się często powtarzana teoria, tycząca się jadła po traktierniach ku 

obrzydzeniu ich wystosowana; opowiadało się o zdechłych kotach, o końskim mięsie, o starym łoju 
i innych ingrediencjach i przyprawach na trucie rodzaju ludzkiego używanych, czego pan 
Zachariasz słuchał wzdychając, nic nie odpowiadał, nawet niekiedy potakiwać się zdawał — ale 
niestety! — słabość ludzka — często nazajutrz wpadał w zastawioną przez traktierników pułapkę i 
zjadał znowu kota na śniadanie lub bifsztyk ze starego konia.
 

Obiad urozmaicony rozmową trwał czasem do godziny drugiej, o której zwykle 

przynoszono już mokrego „Kurierka" oczekiwanego z niecierpliwością, po którego do kantoru 
posyłał niepokojąc się pan Byczek razy kilka. Jeżeli dla przyczyn od redakcji niezależnych opóźnił 
się nieco, chmura wisiała nad czołem nieszczęśliwie znałogowanego człowieka.
 

Wiedziała o tym żona, że gdy zasiadł w fotelu z fajką, czarną kawą i ,,Kurierkiem" ku 

czytaniu tego monitora Warszawy, niebezpieczno mu było przerywać; więc jakkolwiek łagodnym 
go znała, w tej uroczystej dnia godzinie nigdy do niego nawet z najpilniejszym nie przychodziła 
interesem, doświadczywszy, że przerwanie czytania objawiało się gniewem, aż do tupania nogami 
niekiedy posuniętym. Raz gdy czytał nekrolog czuły, a przyszła doń z historią niewłaściwie 
rozwieszonej bielizny, trafiło się, że zaczerwieniony wypadł aż do drugiego pokoju wołając:
 

— Kobieto! kobieto!

 

tonem tak tragicznym, że mu tego całe życie zapomnieć nie mogła.

 

Czytanie „Kurierka" odbywało się spokojnie, z zastanowieniem i sumiennością taką, że 

ogłoszenia nawet i styl anonsów surową rozbierał krytyką. Nic tu nie uszło jego uwagi, wszelka 
niewłaściwość wytknięta była z erudycją i smakiem wykształconym, a żonie, siedzącej zwykle z 
pończochą nie opodal, udzielał spostrzeżeń ważniejszych lub wiadomości, które ją obchodzić 
mogły.
 

— Ot! ot! ogłaszają już o śledziach pocztowych! lub: