Studia Judaica 3: 2000 nr 1(5) s. 63-75

Tomasz Szarota

Warszawa

„NOC KRYSZTA£OWA” NAD SEKWAN¥

ZNISZCZENIE PARYSKICH SYNAGOG 2/3 X 1941 ROKU

*

W sobotê, 4 X 1941 r., na pierwszej stronie dzienników paryskich

ukaza³ siê króciutki komunikat: „Ostatniej nocy, w ró¿nych dzielnicach

Pary¿a, dokonane zosta³y zamachy skierowane przeciwko synagogom. Za-

rejestrowano trochê szkód materialnych”.

1

W rzeczywistoœci wydarzenia,

o jakich tu mowa, rozegra³y siê w nocy z czwartku na pi¹tek, a straty

materialne, o czym œwiadcz¹ choæby zachowane fotografie, by³y bardzo

powa¿ne.

2

Ju¿ w pi¹tek, 3 X 1941 r., wojskowy zarz¹dca okupowanej

Francji (Militärbefehlshaber) gen. Otto von Stülpnagel otrzyma³ w tej

sprawie informacjê od SS-Obersturmbannführera dr. Helmuta Knochena,

kieruj¹cego parysk¹ placówk¹ Policji i S³u¿by Bezpieczeñstwa.

3

Tekst

tego dokumentu warto przytoczyæ w ca³oœci:

W nocy z 2/3.10.1941 na siedem paryskich synagog zosta³y dokonane za-

machy przy u¿yciu materia³ów wybuchowych. Przekazujê nastêpuj¹ce in-

formacje o poszczególnych wypadkach, w porz¹dku czasowym:
1. O godz. 2.05 nast¹pi³a eksplozja w pobli¿u synagogi przy 12, Av.

Montespan. Szkody materialne w samym budynku, jak te¿ w budynkach

s¹siednich, w promieniu 50 m.

2. O godz. 2.45 eksplozja przed synagog¹ 21 bis, rue des Tournelles.

*

Fragment ksi¹¿ki U progu Zag³ady. Zajœcia anty¿ydowskie i pogromy w okupowa-

nej Europie, która uka¿e siê w Wydawnictwie Sic!

1

Cyt. Za „Le Matin” 1941, nr 20987 z 4 X (Attentats à Paris contre les synagogues);

por. „L’Oeuvre” 1941, nr 9456 z tej¿e daty; „Paris-soir” 1941, nr 447, z tej¿e daty –

wszêdzie ten sam tekst.

2

Zdjêcia zamieœci³ S. K l a r s f e l d w ksi¹¿ce 1941. Les Juifs en France. Préludes

à la Solution finale, Paris 1991, s. 78-79.

3

Jego oficjalny tytu³ brzmia³: Der Beauftragte des Chefs der Sicherheitspolizei und

des SD für Belgien und Frankreich. Diensstelle Paris. Ur. w 1910 r., mia³ doktorat z an-

glistyki. Po wojnie, w 1954 r. skazany we Francji na karê œmierci, w 1962 r. zosta³ wy-

puszczony z wiêzienia. Mieszka(³) w Niemczech; jeszcze w 1990 r. udzieli³ informacji

historykowi Berndowi Kastenowi.

64

TOMASZ SZAROTA

3. O godz. 3.00 na rue Pavée znaleziony zosta³ podejrzany pojemnik, który

zasta³ postawiony przed synagog¹. Badanie laboratoryjne w toku.

4. O godz. 3.05 eksplozja przed synagog¹ 24, rue Copernic; szkody na par-

terze, jak te¿ w s¹siednich budynkach, w promieniu 80 m.

5. O godz. 3.30 eksplozja przed synagog¹ 15, rue Ste. Issure [winno byæ:

Isaure – T.S.]; szkody w budynku, jak te¿ w domach s¹siednich, w pro-

mieniu 50 m.

6. O godz. 3.40 eksplozja przed synagog¹ 15, rue Notre-Dame-de-Naza-

reth; wielkie szkody przy bramie wejœciowej do synagogi, liczne szyby

w s¹siednich budynkach s¹ zdruzgotane.

7. O godz. 4.15 eksplozja przed najwiêksz¹ parysk¹ synagog¹ (konsorcjum

izraelickie), 44 rue de la Victoire; powa¿ne szkody w synagodze, jak te¿

s¹siednich budynkach, których szyby okienne uleg³y zniszczeniu. Dwaj

niemieccy ¿o³nierze, którzy znajdowali siê w pobliskim gara¿u, zostali

lekko ranni.

Zamachy te, bez w¹tpienia, nie s¹ zwi¹zane z zamachami dot¹d dokonywa-

nymi. Raczej powinno siê byæ pewnym, ¿e sprawcami s¹ radykalni fran-

cuscy wrogowie ¯ydów, ci sami, którzy, tak jak onegdaj przy wysadzaniu

synagogi w Marsylii, tak teraz podobnie chc¹ dzia³aæ w Pary¿u.

Wiêc chodzi tu o sprawê czysto francusk¹ (um eine rein französiche An-

gelegenheit), której zbadanie nale¿y do obowi¹zków francuskiej policji.

Bêdê donosi³ o wynikach dalszych dochodzeñ.

4

Wniosek wyci¹gniêty przez Knochena by³ jednoznaczny – zamach

dokonany zosta³ przez Francuzów, a Niemcy nie mieli z tym nic wspól-

nego. Nale¿y przypominieæ, ¿e prawie identycznie oceni³ on zajœcie na

Polach Elizejskich w sierpniu 1940 r.

5

Wtedy, jak przypuszczam – choæ

wcale nie mam co do tego pewnoœci – on sam rzeczywiœcie o przygoto-

waniu ca³ej akcji chyba nie wiedzia³, teraz po prostu k³ama³ i œwiadomie

wprowadza³ swego zwierzchnika w b³¹d. Zbieg okolicznoœci sprawi³, ¿e

gen. Stülpnagel dowód nieuczciwoœci i nielojalnoœci Knochena otrzyma³

4

T³umaczenie na podstawie mikrofilmu bêd¹cego w posiadaniu Institut d’Histoire du

Temps Présent w podparyskim Cachan (dalej = IHTP) (sygn. A 106, klatka 5424-5425,

k. 263-264) dokumentu przechowywanego w tzw. zbiorach aleksandryjskich w Stanach

Zjednoczonych. Dokument w jêzyku niemieckim opublikowa³ L. P o l i a k o v: A Conflict

between the German Army and Secret Police over Bombing of Pariser Synagogues, „Jew-

ish Social Studies” 16: 1954, s. 253-266, tu s. 259.

5

W dniu 20 VIII 1940 r. grupy paryskich antysemitów przeprowadzi³y akcjê rozbija-

nia szyb wystawowych w sklepach ¿ydowskich na Polach Elizejskich. Nazajutrz Knochen

pisa³ w raporcie, ¿e chodzi³o w tym wypadku o „rein französiche Aktion der antijüdischen

Bewegung” (co nie odpowiada³o prawdzie, gdy¿ powi¹zania organizatorów zajœæ m.in.

z ambasadorem Otto Abetzem by³y ewidentne), Paris, Archives Nationales, zespó³ AJ40,

pud³o 550, teczka (dossier) 3, k. 19.

„NOC KRYSZTA£OWA” NAD SEKWAN¥

65

ju¿ tego samego dnia, w którym zapozna³ siê z jego raportem, lub ran-

kiem dnia nastêpnego. Sta³o siê to dziêki dwom raportom, jakie przeka-

zali paryskiej Abwehrze dwaj agenci, wobec których wygada³ siê pod-

w³adny Knochena, SS-Obersturmführer Sommer. Abwehra natychmiast

przekaza³a sensacyjny meldunek gen. Stülpnagelowi, ten zaœ nakaza³

œledztwo, poleci³ aresztowaæ Sommera i za¿¹da³ odwo³ania Knochena.

Dosz³o do otwartego konfliktu w³adz wojskowych z policyjnymi, i to na

najwy¿szym szczeblu.

Na podstawie zachowanych raportów owych dwóch agentów, a wiêc

kapitana korwety Meurera i niejakiego Egona Steinfelda-Claytona, zeznañ

Sommera oraz pism wysy³anych przez gen. Stülpnagela do OKH mo¿na

bardzo dok³adnie zapoznaæ siê z kulisami oraz przebiegiem akcji, wyko-

nanej w Pary¿u podczas nocy z 2 na 3 X 1941 r.

6

Zwi¹zek poœredni ma ona z wydarzeniem o kilka miesiêcy wczeœ-

niejszym, a mianowicie z zamachem Paula Collette’a na Pierre’a Lavala

i Marcela Déata (tego, który nie chcia³ „umieraæ za Gdañsk”), dokonanym

podczas uroczystoœci zaprzysiê¿enia Legionu Ochotników Francuskich

do Walki z Bolszewizmem (LVF), w Wersalu 27 VIII 1941 r. Eugène

Deloncle, przed wojn¹ twórca terrorystycznej organizacji La Cagoule, te-

raz organizacji Mouvement Social Revolutionnaire i wraz z Deatem je-

den z przywódców kolaboranckiego Rassemblement National Populaire,

a zarazem jeden z inicjatorów powo³ania LVF, by³ œwiadkiem zamachu.

Zarówno Laval, jak i Déat, lekko ranni, byli przekonani, ¿e organizatorem

zamachu by³ w³aœnie Deloncle. Faktem jest, ¿e wspó³pracownica Delon-

cle’a Tania Masse, która ponoæ ostrzega³a Déata, ¿e Delocle przygoto-

wuje jego odsuniêcie z kierownictwa RPF, a byæ mo¿e wiedzia³a te¿ coœ

o powi¹zaniach Deloncle’a z zamachowcem, zosta³a zamordowana, a jej

cia³o wy³owiono w paŸdzierniku 1941 r. z Sekwany.

7

Niezbitych dowodów

udzia³u Deloncle’a w zamachu wersalskim nigdy nie znaleziono. Nato-

miast wiadomo, ¿e tu¿ po zamachu zg³osi³ siê on do paryskiej placówki

Sipo i SD, zapewne osobiœcie do Knochena, i zaproponowa³ zorganizo-

wanie przez siebie jakiejœ anty¿ydowskiej akcji represyjnej, maj¹cej byæ

jakby rewan¿em za dokonany w Wersalu – oczywiœcie przez ¯ydów –

zamach, prosz¹c jednoczeœnie Niemców o pomoc techniczn¹ w przepro-

wadzeniu tego przedsiêwziêcia. Knochen, prawdopodobnie z pominiêciem

6

Wiêkszoœæ z tych dokumentów opublikowa³ Léon Poliakov w aneksach do swego

artyku³u (por. przyp. 4), ich komplet przechowywany jest w Stanach Zjednoczonych, a je-

go mikrofilm w IHTP w Cachan.

7

Por. Ph. B o u r d r e l: La Cagoule. 30 ans de complots, Paris 1970, s. 260-265.

66

TOMASZ SZAROTA

swego bezpoœredniego zwierzchnika SS-Brigadeführera Thomasa, zwró-

ci³ siê w tej sprawie do szefa Sipo i SD, czyli Reinharda Heydricha. Po

pewnej zw³oce Heydrich wyrazi³ zgodê na przeprowadzenie akcji. Z ra-

mienia Knochena nadzorowa³ j¹ w³aœnie ów Sommer, a Deloncle wy-

znaczy³ czterech wykonawców – byli nimi Gaudiot, Tremblay, Pedigrod

i Lehideux. Termin akcji wyznaczono na noc 2/3 X 1941 r. Materia³y

wybuchowe zosta³y sprowadzone z Berlina. Zamachowcom oddali Niemcy

do dyspozycji samochód ciê¿arowy.

Dla ewentualnego zapewnienia sobie alibi SS-Obersturmführer Som-

mer na sztab akcji wyznaczy³ lokal kabaretu „Chantilly” przy rue Fon-

taine. Zamierza³ spêdziæ tam upojn¹ noc w weso³ym towarzystwie kole-

gów oficerów i jednoczeœnie kierowaæ stamt¹d dzia³aniami zamachowców

oraz przyjmowaæ meldunki o przebiegu zleconego jemu i im zadania.

Pech chcia³ – a mo¿e wcale nie by³ to przypadek? – ¿e do weso³ej kom-

panii do³¹czy³ przebywaj¹cy czasowo w Pary¿u agent placówki Abwehry

z Brestu, wspomniany kapitan fregaty Meurer, oraz – chyba równie¿ agent,

ale raczej pozostaj¹cy na us³ugach policji – Egon Steinfeld-Clayton.

8

Byli

oni nie tylko œwiadkami, jak jacyœ ludzie noc¹, wchodz¹c i wychodz¹c

z lokalu, porozumiewali siê z Sommerem, ale tak¿e nazajutrz rano po-

nownie siê z nim spotkali w mieszkaniu prywatnym i us³yszeli z jego

ust, gdy rozmowa zesz³a na temat zamachów bombowych na synagogi,

zupe³nie rewelacyjne oœwiadczenie: „Tym razem wszystko posz³o wy-

œmienicie” oraz dodane z uœmiechem „Na ostatni¹ noc mieliœmy wspa-

nia³e alibi”. Jednoczeœnie Sommer poinformowa³ ich o sprowadzeniu

z Berlina materia³ów wybuchowych, które tym razem nadesz³y du¿o szyb-

ciej ni¿ podobne przesy³ki wczeœniejsze.

9

Meurer z³o¿y³ natychmiast ra-

port w paryskiej Abwehrze, Steinfeld-Clayton uczyni³ to samo, choæ Meu-

rer prosi³ go, by rzecz zachowa³ w tajemnicy. Treœæ obu niezale¿nych

raportów jest zgodna.

8

Prawdopodobnie obaj znaleŸli siê w towarzystwie Sommera zupe³nie przypadkowo.

Nie jest jednak wykluczone, ¿e Deloncle ju¿ wówczas mia³ jakieœ powi¹zania z Abwehr¹

i zawiadomi³ wywiad wojskowy o przygotowywanej przez konkurencjê, czyli SD, akcji.

Byæ mo¿e Abwehra wykorzysta³a tu szansê, by skompromitowaæ SD w oczach gen. Stül-

pnagela. Nadmieniæ pragnê, ¿e w 1943 r. Deloncle wyjecha³ do Hiszpanii na zlecenie Ab-

wehry, zaœ w styczniu 1944 r. zastrzelony zosta³ we w³asnym mieszkaniu przez agentów

Gestapo.

9

Mo¿na z tego wyci¹gn¹æ wniosek, ¿e dzia³aj¹ca w Pary¿u niemiecka S³u¿ba Bez-

pieczeñstwa ju¿ wczeœniej uczestniczy³a w organizowaniu zamachów bombowych, które

potem przypisywano francuskiemu ruchowi oporu i które mia³y usprawiedliwiæ represje

wobec ludnoœci.

„NOC KRYSZTA£OWA” NAD SEKWAN¥

67

Gen. Otto von Stülpnagel, zapoznawszy siê z nimi, kaza³ aresztowaæ

Sommera; odpowiedni rozkaz podpisa³ 4 X 1941 r. komendant wojskowy

Pary¿a gen. Schaumburg, wysuwaj¹c zarzut „stworzenia zagro¿enia dla

mienia, zdrowia i ¿ycia”.

10

Sprawa skierowana zosta³a do Trybuna³u

Wojskowego w Pary¿u, gdzie w nocy z 4/5 X 1941 r. dosz³o do prze-

s³uchania Sommera. Z zachowanego protoko³u wynika, ¿e dochodzenie

prowadzi³ SS-Sturmbannführer Kurt Lischka, by³ obecny jeszcze jeden

esesman oraz przedstawiciele Policji Polowej i komendantury. Sommer

w gruncie rzeczy potwierdzi³ to, co znalaz³o siê w raportach obu agentów,

przy czym powiedzia³ o antecedensach ca³ej sprawy, a wiêc kontaktach

z Delonclem. Stara³ siê jednak przebieg rozmowy na temat zamachów

przedstawiæ w innym œwietle. Ktoœ inny mia³ powiedzieæ, ¿e zamachowcy

„znaleŸli sobie piêkne alibi”, a on, Sommer, tylko dorzuci³, ¿e „przynaj-

mniej wszystko dobrze siê uda³o, a efekt by³ wspania³y”. Rzecz znamien-

na, ¿e w protokole podpisanym przez Lischkê w ogóle nie pada nazwisko

jego zwierzchnika – dr Knochena.

11

Dopiero w protokole zeznania Som-

mera, sporz¹dzonym przez dr. Eggersa, owego przedstawiciela komen-

dantury i cz³onka kompletu sêdziowskiego, znalaz³ siê nastêpuj¹cy ustêp:

„Rozkaz udzielenia niemoralnego poparcia zamachom bombowym zosta³

mu przekazany przez kierownika jego placówki s³u¿bowej, dr. Knochena.

Nie wie on, czy dr Knochen dzia³a³ tu na otrzymane odgórne zlecenie”.

12

Po otrzymaniu tego meldunku dla gen. Stülpnagela sta³o siê jasne,

¿e wszystko dzia³o siê poza nim i o niczym nie zosta³ wczeœniej powia-

domiony. Zirytowa³ siê tym bardziej, ¿e w dniu poprzedzaj¹cym zama-

chy odby³ d³ug¹ konferencjê z Knochenem na temat zwalczania ruchu

oporu, ten mia³ wiêc okazjê powiedzieæ mu o przygotowywanej na zbli-

¿aj¹c¹ siê noc akcji. Ma³o tego, 4 X 1941 r. Knochen oœmieli³ siê przeka-

zaæ genera³owi kolejny raport, tym razem dotycz¹cy reperkusji zamachów

i opinii co do mo¿liwych sprawców, znów ani s³owem nie wspominaj¹c

o roli swej placówki. Tego samego dnia, zapewne dowiedziawszy siê

o aresztowaniu Sommera, Knochen wyjecha³ do Berlina, byæ mo¿e we-

zwany tam przez Heydricha.

W poniedzia³ek, 6 X 1941 r., gen. von Stülpnagel wys³a³ do OKH na

rêce G³ównego Kwatermistrza gen. Eduarda Wagnera obszerne pismo

zawieraj¹ce przebieg wydarzeñ i wyjaœniaj¹ce negatywne konsekwencje

podjêtych na w³asn¹ rêkê dzia³añ S³u¿by i Policji Bezpieczeñstwa. Jego

10

IHTP, mikrofilm A 106, klatka 5434, k. 276.

11

L. P o l i a k o v, jw., s. 261-262.

12

IHTP, mikrofilm A 106, klatka 5422-5423, k. 262-263.

68

TOMASZ SZAROTA

zdaniem wysadzenie w powietrze paryskich synagog grozi³o wznowieniem

niepokojów i mog³o mieæ groŸne skutki polityczne. Do pisma sporz¹dzo-

nego w 8 odpisach (jeden wys³any zosta³ do admira³a Canarisa) genera³

do³¹czy³ a¿ 5 za³¹czników, wœród nich raport Meurera, pierwszy i drugi

Knochena, oraz protoko³y Lischki i Eggersa z przes³uchania Sommera.

13

Dziêki temu dokumenty te znalaz³y siê w aktach Wehrmachtu, które

w 1945 r. wpad³y w rêce Amerykanów i na których podstawie w 1946 r.

Roger Berg, pracownik paryskiego Centre de Documentation Juive Con-

temporaine opublikowa³ artyku³ Les attentats contre les synagogues en

1942. Comment et par qui ils furent perpétrés [Zamachy przeciwko sy-

nagogom w 1941. Jak i przez kogo zosta³y pope³nione].

14

Wspomnia³em

ju¿, ¿e w 1954 r. wiêkszoœæ z tych dokumentów og³osi³ drukiem Léon

Poliakov. Warto zaznaczyæ, ¿e w owym piœmie Stülpnagela znalaz³a siê

informacja o zdetonowaniu ³adunków wybuchowych (dwu kanistrów),

które nie eksplodowa³y przed synagog¹ 10, rue Pavée i które tylko jakoby

w ten sposób mo¿na by³o unieszkodliwiæ. „Straty materialne – doda³ ge-

nera³ – by³y przy tym nieuniknione, jednak¿e ograniczy³y siê w zasadzie

do synagogi”.

Dwa dni póŸniej von Stülpnagel wys³a³ do OKH kolejne pismo do-

nosz¹c, ¿e Sommer (wypuszczony z aresztu, gdy¿ nie podlega³ jurysdyk-

cji wojskowej) zosta³ wezwany przez SS-Obergruppenführera Heydricha

do Berlina, gdzie przebywa³ te¿ od 4 paŸdziernika Knochen. Genera³ do-

maga³ siê jego odwo³ania z Pary¿a, gdy¿ uzna³ dalsz¹ z nim wspó³pracê,

szczególnie po przekazaniu mu „œwiadomie fa³szywych meldunków”, za

niemo¿liw¹.

15

Datê 21 X 1941 r. nosi pismo skierowane do szefa Sipo i SD Hey-

dricha, sygnowane przez Naczelnego Dowódcê Si³ L¹dowych, feldmar-

sza³ka Waltera von Brauchitscha, dotycz¹ce wydarzeñ w Pary¿u w nocy

z 2/3 X 1941 r. i udzia³u w nich podw³adnych adresata. Zwrócono w nim

uwagê, ¿e Knochen dzia³a³ za plecami swego wojskowego zwierzchnika

oraz na fakt, ¿e podjête przez gen. Stülpnagela dzia³ania i œrodki repre-

syjne – chodzi o egzekucje zak³adników – spowodowa³y zaprzestanie po

13

L. Poliakov zamieœci³ w aneksach swego artyku³u oba raporty Knochena, raport

Egona Steinfelda-Claytona oraz podpisany przez Lischkê protokó³ z przes³uchania Som-

mera, samego raportu genera³a nie opublikowa³ (tekst: IHTP A 106, klatki 5412-5415,

k. 253-256).

14

„Le Monde juif” Août 1946, nr 1, s. 7-9. Poniewa¿ Léon Poliakov tekstu tego

artyku³u nigdzie nie cytuje, podejrzewam, ¿e go nie zna³, lub w ogóle nie wiedzia³ o jego

istnieniu.

15

IHTP, mikrofilm A 106, klatka 5411, k. 252.

„NOC KRYSZTA£OWA” NAD SEKWAN¥

69

15 wrzeœnia zamachów, dokonywanych przez ruch oporu. Organizatorzy

zamachów przeciwko synagogom musieli byæ œwiadomi, ¿e gro¿¹ce teraz

represje spaœæ mog¹ na zupe³nie niewinnych ludzi i mieæ donios³e konse-

kwencje polityczne, tym bardziej, ¿e dla Francuzów nie mog³o pozostaæ

tajemnic¹, kto by³ mocodawc¹ zamachowców. Brauchitsch domaga³ siê

odwo³ania ze stanowiska SS-Brigadeführera Thomasa, a tak¿e wycofania

w ogóle z terenów okupowanych na Zachodzie zarówno Sommera, jak

i Knochena.

16

OdpowiedŸ Heydricha z 6 XI 1941 r. zaadresowana zosta³a do Ge-

neralnego Kwatermistrza Wagnera, nie zaœ do Brauchitscha. Istotne jest

te¿, ¿e pismo do niego mia³o adnotacjê Geheime Kommandosache, jego

zaœ zaopatrzone jest adnotacj¹ Geheime Reichssache! Jest to dokument

niezwykle wa¿ny, i to z wielu powodów. Heydrich bynajmniej nie za-

przecza, ¿e zamachy przeciwko paryskim synagogom dokonane zosta³y za

wiedz¹ jego podkomendnego, dr. Knochena. Idzie nawet dalej stwierdza-

j¹c, ¿e ten „dzia³a³ zgodnie z wydanymi mu rozkazami”. Przyczynê za-

chowania ca³ej akcji w tajemnicy przed gen. Stülpnagelem Knochen wy-

jaœni³ Heydrichowi „dotychczasowymi doœwiadczeniami we wspó³pracy

z Panem Dowódc¹ Wojskowym, po którym zupe³nie nie mo¿na by³o siê

spodziewaæ wymaganego zrozumienia dla koniecznoœci podjêcia takich

kroków, w starciu z ideologicznym przeciwnikiem”. Heydrich t³umaczy

zreszt¹ powód przeprowadzenia ca³ej akcji. Punktem wyjœcia jest prze-

œwiadczenie, ¿e autorów zamachu na zak³ady przemys³owe, sabota¿y

kolejowych, napadów na ¿o³nierzy niemieckich i francuskich polityków

(czytaj – kolaborantów) nale¿y szukaæ w „krêgach ¿ydowsko-komunis-

tycznych”. Potwierdza³y to „ustalenia policyjne, wskazywa³a na to prasa”.

W tej sytuacji Heydrich doszed³ do wniosku, ¿e „francuskiej i œwiatowej

opinii publicznej nale¿y zademonstrowaæ, ¿e s¹ w narodzie francuskim

si³y gotowe nie tylko walczyæ z bolszewizmem, ale tak¿e zaatakowaæ, tak

kiedyœ w Pary¿u potê¿ne, ¿ydostwo”.

Wróæmy do jego dalszych wywodów:

W pracy skierowanej przeciwko miêdzynarodowemu ¿ydostwu placówka

moja [w Pary¿u – T.S.] nawi¹za³a tak¿e kontakt z ugrupowaniami antyse-

mitów francuskich. Antysemicka grupa wokó³ Deloncle’a by³a ju¿ przedtem

znana jako najaktywniejsza, przy czym Deloncle – przy wszystkich zastrze-

¿eniach zwi¹zanych z jego polityczn¹ nieklarownoœci¹ – dawa³ najwiêksz¹

gwarancjê bezkompromisowej walki z ¿ydostwem. Deloncle sam oœwiadczy³

16

L. P o l i a k o v, jw., s. 262-263.

70

TOMASZ SZAROTA

gotowoœæ przeprowadzenia skierowanych przeciwko ¿ydostwu, jako spraw-

com uknutych zamachów, dzia³añ odwetowych.

Nastêpne zdanie zawiera informacjê, która wed³ug opinii szwajcarskiego

historyka Philippe’a Burrina ma istotne znaczenie. Heydrich pisze:

Jego propozycje zosta³y przeze mnie przyjête dopiero w tym momencie,

gdy tak¿e z wy¿szego stanowiska („von höchster Stelle”) ¿ydostwo, z ca³¹

surowoœci¹, nazwane zosta³o nosz¹cym odpowiedzialnoœæ podpalaczem Eu-

ropy, który definitywnie z Europy musi znikn¹æ.

Burrin nie ma w¹tpliwoœci, ¿e owo „wy¿sze stanowisko” oznacza po pro-

stu Hitlera, a wypowiedŸ Heydricha traktuje on jako dowód zapadniêcia

decyzji o Endlösung, tak¿e odnoœnie ¯ydów zamieszkuj¹cych kraje

Europy Zachodniej. Wed³ug tego rozumowania, które w pe³ni podzielam,

zamachy skierowane przeciwko paryskim synagogom by³y jakby sygna³em

do rozpoczêcia dzia³añ, maj¹cych na celu zag³adê ¯ydów francuskich.

17

Heydrich dodawa³ przy tym: „By³em w pe³ni œwiadomy politycznej

donios³oœci zarz¹dzonych dzia³añ, zw³aszcza ¿e od lat mia³em zlecone

przygotowanie ostatecznego rozwi¹zania kwestii ¿ydowskiej w Europie.

Ponoszê za to pe³n¹ odpowiedzialnoœæ”. Koñcz¹c donosi³, ¿e SS-Briga-

deführer Thomas ju¿ wczeœniej, bo 29 IX 1941 r., otrzyma³ przeniesienie

s³u¿bowe na Wschód, Sommer zosta³ przezeñ wezwany do Berlina, na-

tomiast nie widzia³ powodów odwo³ywania dr. Knochena, który „dzia³a³

zgodnie z otrzymanymi rozkazami i jego dotychczasowej pracy nic nie

mo¿na zarzuciæ”.

18

Leonowi Poliakovowi, który opublikowa³ ten dokument, uda³o siê

odczytaæ umieszczon¹ na nim adnotacjê rêczn¹, sygnowan¹ liter¹ H. (byæ

mo¿e zrobion¹ przez gen. Haldera?). Oto ten tekst pokazuj¹cy reakcjê kó³

wojskowych na pismo Heydricha:

Tak d³ugo, jak obowi¹zuje wydane Naczelnemu Dowództwu Wojsk L¹-

dowych przez Führera polecenie dotycz¹ce wojskowego zarz¹du Francji,

jest nie do zniesienia, ¿eby dowolna placówka na w³asn¹ rêkê rozpoczyna³a

przedsiêwziêcia, które musz¹ zak³ócaæ planow¹ pracê Zarz¹dcy Wojsko-

wego. Wymówka, ¿e nie mo¿na by³o oczekiwaæ porozumienia z Zarz¹dc¹

Wojskowym [wci¹¿ jest mowa o gen. Stülpnagelu – T.S.] nie przedstawia

¿adnej wartoœci. Jeœli siê j¹ uzna, wówczas jest to glejt dany ka¿demu, dla

ka¿dej samowoli.

19

17

Ph. B u r r i n: Hitler et les Juifs. Genèse d’un génocide, Paris 1989, s. 140-141, 194.

18

L. P o l i a k o v, jw., s. 263-264.

19

Tam¿e, s. 263.

„NOC KRYSZTA£OWA” NAD SEKWAN¥

71

Wojskowi nie dawali za wygran¹. OdpowiedŸ na pismo Heydricha

wys³ane mu zosta³o 2 XII 1941 r. Przypomniano w nim zawarte 4 I 1941 r.

porozumienie pomiêdzy OKH oraz szefem Sipo i SD, w myœl którego

pe³nomocnik tego ostatniego pe³ni³ funkcjê referenta u Zarz¹dcy Woj-

skowego, podporz¹dkowanego jego wytycznym. Przypomniano tak¿e treœæ

rozkazu OKW z 4 X 1940 r., dotycz¹cego kompetencji pe³nomocnika

szefa Sipo i SD oraz „Sonderkommando”. Zgodnie z tym rozkazem gen.

Stülpnagel mia³ byæ informowany na bie¿¹co o dzia³alnoœci i wynikach

poczynañ, stoj¹cego na czele paryskiego Sonderkommando, dr. Knochena.

Poniewa¿ ten do tego siê nie zastosowa³, ponowiono proœbê o jego od-

wo³anie.

20

W zbiorze dokumentów opublikowanych przez Poliakova znajduje

siê memorandum ambasadora niemieckiego Otto Abetza, z 2 II 1942 r.,

w którym sprzeciwia siê on usuniêciu Knochena z Pary¿a, uwa¿aj¹c go

za „cz³owieka politycznie doœwiadczonego i bardzo aktywnego”. Przypo-

mina jego zas³ugi podczas incydentu w Venlo, gdzie w listopadzie 1939 r.

porwano agentów brytyjskiej Intelligence Service, a Knochen otrzyma³

potem Krzy¿ ¯elazny I klasy.

21

Abetz radzi, by Knochen po prostu prze-

prosi³ gen. Stülpnagela za swój b³¹d i zobowi¹za³ siê na przysz³oœæ prze-

kazywaæ mu posiadane informacje. Abetz wstawia siê tak¿e za Delon-

clem, któremu, na skutek podejrzenia o udzia³ w morderstwie, gen. Stülp-

nagel nie zezwoli³ na udanie siê na front wraz z oddzia³ami LVF. Jego

zdaniem, ze wzglêdów politycznych, by³oby wskazane, by Deloncle obj¹³

dowództwo z uwagi na fakt, ¿e przeprowadzi³ rekrutacjê wiêkszoœci ochot-

ników i „posiada wielki wp³yw moralny”.

22

A¿ dziwne, ¿e nikt z osób dotychczas wykorzystuj¹cych zachowan¹

dokumentacjê sprawy zniszczenia paryskich synagog oraz konfliktu woj-

ska z policj¹, nie zwróci³ uwagi na depeszê gen. Stülpnagela do OKH,

wys³an¹ 5 II 1942 r. Wynika z niej, ¿e wojskowy zarz¹dca okupowanej

Francji by³ w Berlinie i odby³ konferencjê z feldmarsza³kiem Wilhelmem

Keitlem. S¹dziæ nale¿y, ¿e ten zleci³ mu, by doszed³ do porozumienia

z Knochenem. Stülpnagel donosi w³aœnie, ¿e odby³ z nim d³ug¹ rozmowê

(tytu³uje go: Führer des SD in Frankreich), podczas której Knochen

20

Tam¿e, s. 254-265.

21

W listopadzie 1939 r. agenci niemieckiej S³u¿by Bezpieczeñstwa aresztowali w ho-

lenderskim Venlo dwu agentów brytyjskiej Intelligence Service kpt. Sigismunda S. Payne-

-Besta oraz mjr. Richarda Stevensa, osadzonych potem i trzymanych do koñca wojny

w Zellenbau obozu Sachsenhausen. By³a to prowokacja maj¹ca ukazaæ powi¹zania Angli-

ków z Georgiem Elserem, autorem zamachu na Hitlera w Monachium 8 XI 1939 r.

22

L. P o l i a k o v, jw., s. 265-266.

72

TOMASZ SZAROTA

„oœwiadczy³ gotowoœæ spe³nienia wszystkich moich ¿yczeñ w zakresie

pe³nej informacji i wspó³pracy”. W zakoñczeniu genera³ stwierdzi³: „Tym

samym upada mój wczeœniejszy wniosek o odwo³anie dr. Knochena”.

23

Jeszcze w tym samym miesi¹cu gen. Otto von Stülpnagel z³o¿y³ dy-

misjê i opuœci³ Pary¿. Protegowany Heydricha pozosta³ na stanowisku do

lata 1944 r.

24

Kto wie, czy jednoznaczne poparcie w sporze stanowiska

zajêtego przez Militärbefehlshabera nie sta³o siê dodatkow¹ przyczyn¹

odwo³ania feldmarsza³ka Brauchitscha, co nast¹pi³o 19 XII 1941 r.

25

Do wydarzeñ, jakie mia³y miejsce w Pary¿u podczas nocy z 2 na 3 X

1941 r., nale¿y dorzuciæ jeszcze kilka szczegó³ów. Otó¿ w przygotowanej

przez Niemców notatki prasowej wynika, ¿e w wyniku wybuchu bomby

pod³o¿onej przy synagodze na rue Notre-Dame-de-Nazareth zostali te¿

ranni trzej Francuzi mieszkaj¹cy w s¹siedniej kamienicy (pod nr 17).

26

Zasygnalizowaæ te¿ trzeba doœæ znaczne ró¿nice w podawanym czasie

eksplozji dwu ³adunków wybuchowych. Ten przy rue Sainte-Isaure we-

d³ug Knochena mia³ nast¹piæ o godz. 3.30, natomiast wed³ug notatki spo-

rz¹dzonej przez gminê ¿ydowsk¹ – oko³o godz. 5.

27

Wybuch przy syna-

godze mieszcz¹cej siê na rue Copernic nast¹pi³, zgodnie z raportem Kno-

chena, o godz. 3.05, podczas gdy w notatce podano godz. 5.15. Na uwagê

zas³uguj¹ tak¿e informacje podane w raporcie policyjnym z 4 X 1941 r.

Dowiadujemy siê, ¿e dopiero tego dnia, o godz. 9.55 w³adze niemieckie

zdetonowa³y dwa pojemniki z materia³ami wybuchowymi, jakie zama-

chowcy umieœcili przed synagog¹ na rue Pavée. Wbrew temu, co poda-

wa³ w meldunku gen. Stülpnagel, uszkodzone zosta³o nie tylko wnêtrze

synagogi (raport policyjny mówi o powa¿nych szkodach materialnych),

ale tak¿e wylecia³y szyby we wszystkich s¹siednich budynkach.

28

23

IHTP, mikrofilm A 106, klatka 5445, k. 304.

24

W oczach Himmlera nie by³ jednak dr Knochen dostatecznie bezwzglêdny w zwal-

czaniu francuskiej Résistance. Byæ mo¿e mia³ on jakieœ powi¹zania ze spiskowcami, auto-

rami zamachu na Hitlera 20 VII 1944 r. W ka¿dym razie zosta³ zdegradowany do stopnia

szeregowego SS-Manna i w³¹czony do Waffen-SS, por. B. K a s t e n: „Gute Franzosen”.

Die französische Polizei und die deutsche Besatzungsmacht im besetzten Frankreich 1940-

-1944, Sigmaringen 1993, s. 211-212.

25

Por. R. W i s t r i c h: Wer war wer im Dritten Reich, München 1983, s. 31-32.

26

Pary¿, Archives Nationales, zespó³ AJ 40, pud³o 884, teczka (dossier) 1, k. 595.

27

Dokument pt. Note sur les attentats commis contre diverses synagogues dans la

nuit du 2 au 3 octobre 1941, datowany 15 X 1941 r. zosta³ opublikowany jako jeden

z aneksów do: J. B i é l i n k y: Journal 1940-1942. Un journaliste juif à Paris sous

l’Occupation, wyd. R. P o z n a n s k i, Paris 1992, s. 302-305.

28

Pary¿, Archives Nationales, zespó³ AJ 40, pud³o 877, teczka (dossier) 2, bez pagi-

nacji.

„NOC KRYSZTA£OWA” NAD SEKWAN¥

73

Jak zareagowali na zamachy skierowane przeciwko synagogom

pary¿anie? Zajrzyjmy do dziennika ¿ydowskiego dziennikarza, Jacquesa

Biélinky’ego. Oto odpowiedni zapis:

O godzinie 3 nad ranem kilka wybuchów bomb obudzi³o ca³y Pary¿. PóŸ-

niej dowiedziano siê, ¿e pod g³ówne synagogi pod³o¿one zosta³y bomby ze-

garowe, powoduj¹c powa¿ne szkody: przy rue de la Victoire (ucierpia³

s¹siedni dom ‘L’Illustration’, zosta³y rozbite szyby w ca³ej dzielnicy), przy

rue Notre-Dame-de-Nazareth, rue des Tournelles, rue Pavée [tam nie dosz³o

na razie do eksplozji – T.S], rue Julien Lacroix [pod nr 75 rzeczywiœcie ist-

nia³a synagoga, nie by³a ona jednak obiektem zamachu – T.S.], etc. ¯adna

bomba nie wybuch³a przy [28] rue Buffault, prawdopodobnie z uwagi na s¹-

siedni hotel.

29

Kilka bardzo ciekawych informacji dostarcza znany nam ju¿ raport

agenta Egona Steinfelda-Claytona. Okazuje siê, ¿e pocz¹tkowo wielu pa-

ry¿an by³o przekonanych, ¿e ich miasto zosta³o w nocy zbombardowane

przez Anglików. Pog³oskê tak¹ przekazywali miêdzy innymi taksówka-

rze. Ju¿ jednak nad ranem opowiadano sobie o wysadzeniu w powietrze

synagog. „Niektórzy nawet – zaznacza autor raportu – twierdzili, ¿e zro-

bili to Niemcy”. Gdy ów Steinfeld-Clayton zaoponowa³, mówi¹c, ¿e

mogli to uczyniæ tylko Francuzi, us³ysza³: „A kto wysadzi³ synagogi

w powietrze w Niemczech?” Jak widaæ „noc kryszta³owa” z 1938 r. nie

zosta³a przez Francuzów zapomniana. Na ostatni¹ jednak ripostê agenta,

który zwróci³ uwagê, ¿e nie powinno siê wierzyæ, by Niemcy dla prze-

prowadzenia takiej akcji sprowadzali swoich ludzi z Rzeszy, jakoœ nie

znaleŸli oni odpowiedzi. Widocznie nie wpadli na to, ¿e mo¿na to zrobiæ

cudzymi rêkami.

30

Wspomnia³em ju¿ wczeœniej, ¿e 4 X 1941 r. dr Helmut Knochen

przekaza³ gen Stülpnagelowi swój drugi raport na temat zamachów, tym

razem koncentruj¹c siê na „uzyskanym pierwszym obrazie opinii pub-

licznej”. Szczerze mówi¹c treœæ tego raportu nie najlepiej œwiadczy o wa-

lorach intelektualnych, jakie siê owemu doktorowi anglistyki zazwyczaj

przypisywa³o. Knochena interesuj¹ przede wszystkim opinie na temat

sprawców zamachów oraz ocena skierowanego przeciwko ¯ydom wy-

st¹pienia. Nie waha siê stwierdziæ ju¿ na samym pocz¹tku raportu, ¿e

„najczêœciej s³yszy siê zdanie, ¿e zamachy dokonane zosta³y prze samych

¯ydów, aby w szerokich masach wywo³aæ nastroje wspó³czucia”. Zwracam

29

J. B i é l i n k y, jw., s. 153 (mylnie podano datê zapisu, zamiast 2 octobre, winno

byæ 3 octobre).

30

L. P o l i a k o v, jw., s. 260-261.

74

TOMASZ SZAROTA

uwagê, ¿e w Polsce przed wojn¹ ks. Stanis³aw Trzeciak w podobny spo-

sób interpretowa³ pogromy.

31

Przytoczono jednak w raporcie tak¿e i inne

g³osy. Tak wiêc, zdaniem francuskiej policji, „przy w ten sposób zorgani-

zowanym zamachu, w grê wchodziæ mo¿e jedynie Delocle” – jak wiemy,

fachowcy siê nie pomylili. Wed³ug innego pogl¹du zamachowcom zale-

¿a³o na wykorzystaniu elementu religijnego dla wywo³ania antyniemiec-

kiej hecy i szczucia przeciwko „przez nich inspirowanym, ustawom ¿y-

dowskim”. Byli te¿ tacy, którzy zwracali uwagê, ¿e w nocy, w zwi¹zku

z godzin¹ policyjn¹, na ulicy przebywaæ mogli tylko Niemcy i „choæ nie

mo¿na z absolutn¹ pewnoœci¹ powiedzieæ, ¿e sprawcami byli Niemcy, to

jedno jest pewne, przy czynach tego rodzaju Francuzów trzeba wyklu-

czyæ”. Znamienne jest zakoñczenie raportu:

Fakt, ¿e wreszcie coœ widocznego zosta³o przedsiêwziête przeciwko ¿ydos-

twu, szczególnie m³odzie¿ powita³a z o¿ywieniem, nie troszcz¹c siê przy

tym zbytnio istnieniem jakichœ ludzi, stoj¹cych za wykonawcami. W krê-

gach Instytutu Anty¿ydowskiego zajmuje siê stanowisko, ¿e dobrze siê sta³o,

¿e ¯ydom dano publiczn¹ nauczkê.

32

Dodam jeszcze, ¿e w jednym z raportów, jaki dotar³ do jednej z komórek

Wolnej Francji gen. De Gaulle’a w Londynie 3 II 1942 r. pisano o potêpie-

niu zamachów przez ludnoœæ Pary¿a oraz dostrzeganiu sprawców w oto-

czeniu Jacquesa Doriota.

33

Warto te¿, jak s¹dzê, przywo³aæ dokument, jaki odnalaz³em w zbio-

rach paryskiego Centre de Documentation Juive Contemporaine. Jest to

tekst deklaracji uzgodnionej 15 X 1941 r. podczas zebrania Le Conseil

de l’Association des Rabbins Français (Rady Stowarzyszenia Rabinów

Francuskich), a dotycz¹cej zamachów na paryskie synagogi. Rabini przy-

pominaj¹, ¿e wczeœniej obiektem podobnych aktów by³y synagogi w Mar-

sylii i Vichy, tam jednak konsekwencje by³y mniej powa¿ne. „Tym ra-

zem – pisz¹ – prasa i radio poda³y, ¿e ze sprofanowanych synagog zo-

sta³y tylko mury i ¿e dwie osoby zosta³y zabite”. Nie wiadomo, sk¹d

konkretnie zaczerpniêto te fa³szywe informacje. Na pewno rabini nie

mogli obradowaæ i pisaæ tej deklaracji w Pary¿u. S¹dziæ nale¿y, ¿e ich

zebranie odbywa³o siê na terenie Francji nieokupowanej. Rabini sk³adaj¹

Bogu podziêkowanie, ¿e zamach nie zosta³ dokonany dzieñ wczeœniej,

31

Por. A. L a n d a u - C z a j k a: W jednym stali domu… Koncepcja rozwi¹zania kwes-

tii ¿ydowskiej w publicystyce polskiej lat 1933-1939, Warszawa 1998, s. 176.

32

L. P o l i a k o v, jw., s. 259-260.

33

Pary¿, Archives Nationales, zespó³ F/60 (Délégation Générale du Gouvernement

Français dans les territoiires occupés), pud³o 1678 (politque antisemite), bez paginacji.

„NOC KRYSZTA£OWA” NAD SEKWAN¥

75

podczas ¿ydowskiego œwiêta Jom Kippur, kiedy to w œwi¹tyniach prze-

bywa³o mnóstwo wiernych. S¹ wstrz¹œniêci zbezczeszczeniem œwiêtych

miejsc i pytaj¹: „gdzie zatrzyma siê ten œwiêtokradczy sza³ i kiedy wszyst-

kie synagogi Francji, tak jak te w Niemczech, stan¹ w ruinach, podobne

do galilejskich, w których modli³ siê Jezus?” Zakoñczenie dokumentu

przynosi rodzaj ekumenicznego wezwania:

Jak¹¿ pociech¹ dla nas i naszych strwo¿onych braci by³oby, gdybyœmy do-

strzegli echo naszych uczuæ w sercu wszystkich wielbi¹cych jedynego Boga,

wzywanego w synagogach, koœcio³ach i meczetach i gdyby wierni innych

religii i ich duchowi przywódcy zamanifestowali swe potêpienie dla tych bez-

bo¿nych zbrodni, które chcia³yby zadaæ cios chwale tego samego Boga!

34

Jaki by³ cel, wykonanej rêkami francuskich kolaborantów, akcji wy-

sadzania w powietrze paryskich synagog? Na pewno, tak jak podczas

„Kristallnacht” w Niemczech w listopadzie 1938 r., w zamierzeniu cho-

dzi³o o efekt propagandowy – pokazanie „gniewu ludu”, który jakoby

spontanicznie wystêpuje przeciw ¯ydom, domagaj¹c siê ich usuniêcia

z kraju.

35

To siê nie powiod³o, gdy¿ udzia³u Niemców w tej akcji nie

uda³o siê utrzymaæ w tajemnicy. Natomiast z powodzeniem zrealizowany

zosta³ cel dodatkowy – zdopingowanie administracji wojskowej do ener-

giczniejszych dzia³añ przy realizacji planu „ostatecznego rozwi¹zania

kwestii ¿ydowskiej”.

36

34

Pary¿, Archives du Centre de Documentation Juive Contemporaine, syg. CCXIX-86.

35

Literatura przedmiotu na temat „Nocy kryszta³owej” jest ogromna. Z wydanych os-

tatnio prac na szczególn¹ uwagê zas³uguj¹: D. O b s t, „Reichskristellnacht”. Ursachen

und Verlauf des antisemitischen Pogroms vom November 1938, Frankfurt am Main 1992;

W.-A. K r o p a t, „Reichskristallnacht”. Der Judenpogrom vom 7. bis 10. November 1938

– 0 Urheber, Täter, Hintergründe, Wiesbaden 1997 oraz wznowienie œwietnej ksi¹¿ki

K. J o ñ c y: „Noc kryszta³owa” i casus Herschela Grynszpana, Wroc³aw 1998.

36

Zwracam uwagê, ¿e podobny by³ cel zajœæ anty¿ydowskich w Antwerpii w dniu 14 IV

1941 r. wywo³anych m.in. w celu zmuszenia gen. Alexandra von Falkenhausena do wszczê-

cia kroków skierowanych przeciwko ¯ydom, por. M. S t e i n b e r g: L’Etoile et le fusil.

La question juive 1940-1942, Bruxelles 1983, rozdz. VII: „Le pogrome d’Anvers: un défi

SS à l’autorité militaire?”, s. 155-166.