Der Spiegel - Zbrodniarze i pomocnicy







 

Gazeta Wyborcza - 2009-05-22
 
 
Der Spiegel
Zbrodniarze i pomocnicy
Georg B�nisch, Jan Friedmann, Cordula Meyer,
Michael Sontheimer, Klaus Wiegrefe
 
 
Był już raz tutaj, w kraju sprawców. I tutaj
przeżył załamanie się tego kraju. Wtedy liczył 25 lat, na imię miał Iwan,
jeszcze nie John.
Iwan Demianiuk na krótko przed końcem wojny służył
jako wartownik w KZ Flossenburg, odkomenderowany z obozu zagłady w Sobiborze w
dzisiejszej Polsce, jednego z mrocznych miejsc historii. Był Ukraińcem, należał
do oddziału "Trawniki", jak nazywano tych 5 tys. ludzi, którzy
pomagali reżimowi hitlerowskiemu w zarządzonej przez państwo zbrodni tysiąclecia
- wyniszczeniu wszystkich Żydów Europy, "ostatecznym rozwiązaniu".
Był przy tym, choć tylko całkiem na dole.
Przez siedem lat przebywał w nowych Niemczech,
zanim w 1952 r. na pokładzie statku "General Haan" wyruszył z żoną
i córką z Bremerhaven do USA, gdzie przybrał imię John. Pozostawił za sobą
okres, gdy był jednym z rozproszonych po Europie ludzi - rzekomo oderwany od
ojczyzny, potrzebujący pomocy. Angloamerykańscy zwycięzcy minionej wojny
nazywali takich jak on Displaced Persons , DP.
Dipis Demianiuk żył w Landshut i Ratyzbonie,
zatrudniony przez US Army. W Ulm, Ellwangen, Bad Reichenhall - a w końcu w
Feldafing nad jeziorem Starnberg. A ponieważ Feldafing leży w obszarze działania
sądu krajowego w Monachium, siedzi on od czasu ekstradycji z USA w ubiegłym
tygodniu w więzieniu Stadelheim, w izbie chorych w celi o powierzchni 24 m2,
bardzo obszernej jak na więzienie.
Było to trwające miesiącami prawnicze przeciąganie
liny, Demianiukiem zajmowały się sądy w Niemczech i wszystkie instancje jego
długoletniej ojczyzny - USA. Telewizje pokazywały go jako rzekomo chorego,
cierpiącego człowieka, odwołując się do współczucia widzów.
Gdy we wtorek minionego tygodnia ogłoszono nakaz
aresztowania, "skinął tylko głową", jak mówi jego obrońca z urzędu,
G�nther Maull. Demianiuk wie, o co chodzi. Ciąży na nim oskarżenie: pomoc
przy zamordowaniu co najmniej 29 tys. Żydów w Sobiborze; to, co czynił w
Flossenburgu, nie ma już większego znaczenia. I tak będzie stało w akcie
oskarżenia, który zostanie wkrótce sporządzony i nad którym obradować będzie
ława przysięgłych jeszcze pod koniec lata - o ile Demianiuk ze względu na
stan zdrowia będzie mógł uczestniczyć w procesie; w końcu zbliża się już
do dziewięćdziesiątki.
Wystąpią świadkowie, lecz żaden z nich nie będzie
w stanie rozpoznać sprawcy. Dowody znajdują się już tylko w aktach sprawy, a
są to ciężkie dowody. Dwa razy, w latach 1949 i 1979, zmarły tymczasem członek
oddziału "Trawniki" Ignatij Danilczenko oświadczył, że Demianiuk
był "doświadczonym i sprawnym strażnikiem", który pędził Żydów
do komory gazowej - "to była codzienna praca".
* * *
Demianiuk zawsze zaprzeczał temu wszystkiemu:
nie był nigdy we Flossenburgu, nigdy nie był w Sobiborze, nigdy nie pędził
ludzi do gazu. W swojej taktyce zaprzeczania nie różni się ten były
Amerykanin od wielu innych oskarżonych, którzy po 1945 r. stanęli przed sądami.
Ale nie ulega już wątpliwości, że ostatni wielki sąd nad zbrodniami
hitlerowskimi na ziemi niemieckiej stanie się niezwykłym wydarzeniem.
Wraz z oskarżonym ujrzy opinia światowa przed
obliczem wymiaru sprawiedliwości sprawców spoza Niemiec, a więc tych ludzi,
którym dotychczas poświęcano zdumiewająco mało uwagi: ukraińskich żandarmów
i łotewskich policjantów pomocniczych, rumuńskich żołnierzy i węgierskich
kolejarzy. A także polskich chłopów, holenderskich urzędników, francuskich
burmistrzów, norweskich ministrów, włoskich żołnierzy - oni wszyscy
uczestniczyli w zbrodni jako takiej, w Holocauście.
Tacy eksperci, jak Dieter Pohl z Instytutu
Historii oceniają liczbę nie-Niemców, którzy "przygotowywali,
realizowali i wspierali" akcje eksterminacyjne na ponad 200 tys. - mniej więcej
tyle samo, co Niemców i Austriaków. A często nie ustępowali oni w okrucieństwie
zbirom Hitlera.
Oto jeden tylko przykład: 27 czerwca 1941 r. pułkownik
z grupy wojsk "Północ" przejeżdżał obok stacji paliwowej w
litewskim Kownie, którą otaczał gęsty tłum. Usłyszał oklaski, okrzyki
"brawo!". Matki podnosiły swoje dzieci, aby też mogły zobaczyć.
Oficer podszedł bliżej. Później opisał to, co zobaczył:
"Na betonowym podjeździe stał jasnowłosy
25-letni mężczyzna średniego wzrostu, wsparty na sięgającym mu do piersi
grubym kiju grubości ramienia. U jego stóp leżało 15-20 martwych lub umierających
ludzi. Z gumowego węża ciekła woda i spłukiwała krew do kratki ściekowej".
Dalej oficer relacjonuje: "Parę kroków za
nim stało około 20 mężczyzn, którzy - pod strażą kilku uzbrojonych cywilów
- czekali w milczącej pokorze na swą okrutną egzekucję. Na skinienie podszedł
w milczeniu następny i został zakatowany kijem, przy czym każdemu ciosowi
towarzyszyły entuzjastyczne okrzyki gapiów".
Gdy wszyscy leżeli martwi na ziemi, jasnowłosy
morderca stanął na stosie ciał i zagrał na harmonii. Widzowie zaśpiewali
hymn litewski, jak gdyby mordercza orgia stała się wydarzeniem narodowym.
Jak mogło się coś takiego wydarzyć? To
pytanie kieruje się od dawna nie tylko pod adresem Niemców, których centralna
rola w tych okropnościach pozostaje niezaprzeczalna - ale też pod adresem
sprawców ze wszystkich krajów.
Co skłoniło rumuńskiego dyktatora Iona
Antonescu i jego generałów, żołnierzy, urzędników, chłopów do tego, aby
zamordować 200 tys. (a może dwakroć więcej) Żydów - "z własnej
inicjatywy", jak to sformułował historyk Armin Heinen. Czym można wyjaśnić,
że bałtyckie szwadrony śmierci z niemieckiego rozkazu popełniały zbrodnie w
Łotwie, Litwie, Białorusi i Ukrainie?
I dlaczego niemieckim grupom zadaniowym (Einsatzgruppen)
tak łatwo udawało się między Warszawą a Mińskiem Białoruskim zachęcić
nieżydowską ludność do pogromów?
* * *
Nie ulega wątpliwości, że bez Hitlera, szefa
SS Himmlera i wielu, wielu innych Niemców nigdy nie doszłoby do Holocaustu.
Pewne jest jednak także, że "Niemcy sami nie byliby w stanie dokonać
wielomilionowej zbrodni na Żydach" - jak stwierdził hamburski historyk
Michael Wildt.
Jest to wniosek, nigdy nie zakwestionowany przez
wielu ocalonych. Gdy w Monachium w 1947 r. zebrał się związek ocalonych Żydów
litewskich, ogłosili oni rezolucję pod jednoznacznym tytułem: "O winie
szerokiego odłamu litewskiego społeczeństwa w wymordowaniu litewskich Żydów".
W "Trzeciej Rzeszy" ze sprawnie działającą
administracją Żydzi byli od lat zewidencjonowani. Ale na obszarach zajętych
przez Wehrmacht oprawcy Hitlera potrzebowali informacji. W Holandii np.
pracownicy urzędów meldunkowych zadali sobie wiele trudu, by sporządzić dokładne
"rejestry Żydów".
I jak mogłyby SS i policja w wielonarodowych
miastach Europy wschodniej rozpoznać Żydów bez pomocy miejscowej ludności?
Tylko nieliczni Niemcy potrafiliby "rozpoznać Żyda wśród tłumu
miejscowych", jak wspomina Thomas Blatt, ocalony z Sobiboru, który pragnie
wystąpić jako oskarżyciel pomocniczy w procesie przeciw Demianiukowi.
Blatt był wówczas młodzieńcem o jasnych włosach
i usiłował w rodzinnej Izbicy uchodzić za dziecko chrześcijańskie. Nie nosił
żółtej gwiazdy Dawida i zachowywał się z pewnością siebie nawet w
spotkaniu z mundurowymi. Lecz został wielokrotnie zdradzony - Niemcy płacili
denuncjatorom - i umknął tylko dzięki niezwykłemu szczęściu.
Donosicielstwo było w Polsce tak powszechne, że
na płatnych donosicieli ukuto słowo "szmalcownik". Bardzo często
sprawcy znali swoje ofiary. I podczas gdy Francuzi, Holendrzy i Belgowie mogli
się łudzić, że deportowani z Paryża, Rotterdamu lub Brukseli Żydzi jakoś
się na Wschodzie urządzą, między Wisłą i Bugiem było wiadomo, co czeka
ludzi w Auschwitz lub Treblince.
Nie ulega wątpliwości, że bez trudu można też
znaleźć przykłady zaprzeczające tym faktom. Wysoki oficer Grupy Zadaniowej C
(odpowiedzialnej za zamordowanie ponad 100 tys. osób) uskarżał się, że
Ukraińcom "obcy jest jednoznaczny antysemityzm z powodów rasowych lub
ideologicznych". Stwierdził: "Dla prześladowania Żydów brak jest
przywódców i energii duchowej".
Jak pokazuje niedawno sfilmowana autobiografia
krytyka literackiego Marcelego Reicha-Ranickiego, przetrwał on okres okupacji
na peryferiach Warszawy, gdyż polski zecer zaryzykował wszystko, ukrywając go
wraz z żoną. Rodzice i brat Ranickiego nie mieli tyle szczęścia. Historyk
Feliks Tych ocenia liczbę Polaków, którzy - bezinteresownie - ratowali Żydów,
na 125 tys.
* * *
Ale czego dowodzą takie przykłady poza
stwierdzeniem, że sprawcy stanowili znikomą mniejszość danych społeczeństw?
Niemcy byli zmuszeni do korzystania z pomocy tej
właśnie mniejszości, ponieważ SS, policji i Wehrmachtowi brakowało ludzi,
aby przeczesać rozległe obszary, na których hitlerowskie władze zamierzały
wytępić wszystkich Żydów. Chodziło przecież o to, aby na ogromnej
przestrzeni - między Kanałem la Manche i Kaukazem - pochwycić i wywieźć do
obozów zagłady wszystkie ofiary lub zamordować je na miejscu, zapobiegać
ucieczkom, kopać doły na groby masowe i na koniec dokonać krwawych zbrodni.
Oczywiście tylko Hitler wraz z otoczeniem i
Wehrmacht mogli wstrzymać Holocaust. Ale to nie umniejsza wagi argumentu, że
gdyby nie było zagranicznych pomocników, mogłyby ocaleć setki tysięcy a może
nawet miliony spośród około sześciu milionów zamordowanych Żydów.
Na wschodnioeuropejskich polach śmierci na każdego
niemieckiego policjanta przypadało do dziesięciu miejscowych pomocników.
Podobnie wypadały proporcje w obozach zagłady.
Co prawda nie w Auschwitz, obsługiwanym prawie wyłącznie przez Niemców, ale
np. w Bełżcu (600 tys. ofiar), Treblince (900 tys.) lub właśnie w Sobiborze,
gdzie działał Demianiuk. Garści członków SS pomagało około 120 oddziałów
w rodzaju "Trawników".
Jak ocenia były więzień Blatt, bez nich Niemcy
nigdy "nie uporaliby się" z zamordowaniem w Sobiborze 250 tys. ludzi.
Ludzie z "Trawników" strzegli obozu, pędzili przybyłych Żydów z
wagonów do ciężarówek, pałkami zaganiali do komór gazowych.
W obliczu trudnego do pojęcia rozmiaru zbrodni
nasuwają się niepokojące pytania, które już przed laty postawił berliński
historyk G�tz Aly: czy w przypadku tzw. ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej
nie chodzi może o "projekt europejski, którego nie da się wyjaśnić
tylko specyficznymi przesłankami historii Niemiec"?
Nie ma jeszcze ostatecznego rozstrzygnięcia w
sprawie europejskiego wymiaru Holocaustu i sześciu milionów pomordowanych Żydów.
Dopiero późno - gdy zmarła już większość sprawców - Francuzi i Włosi
zaczęli dogłębnie rozpracowywać tę część swojej historii; inni, jak
Ukraińcy i Litwini, z trudem przystępują do tego zadania, albo - jak Rumuni,
Węgrzy i Polacy - stoją jeszcze przed nim.
Nic dziwnego, że od 1945 r. ludność napadniętych
przez Wehrmacht krajów uważała siebie i swoje spustoszone obszary za
przedmiot agresji - co było oczywiste w obliczu hekatomby pomordowanych,
pozostawionych przez "Trzecią Rzeszę". Tym boleśniej przychodzi się
przyznać, że wielu współobywateli poszło niemieckim sprawcom na rękę.
W największym stopniu dotyczy to Łotyszy, u których
według badań amerykańskiego historyka Raula Hilberga przypadała największa
liczba sprawców w stosunku do liczby ludności. Na drugim końcu skali znaleźli
się Duńczycy, którzy zostali uhonorowani w Yad Vashem kolektywnym wyróżnieniem.
Gdy w 1943 r. miała zacząć się deportacja duńskich Żydów, znaczna część
ludności pomagała im w ucieczce do Szwecji lub w ukryciu się prześladowanych
przed niemieckimi siepaczami. Spośród 7,5 tys. duńskich Żydów przetrwało
wojnę 98 proc., dla porównania - spośród holenderskich Żydów udało się
to zaledwie 9 procentom.
Czy Holocaust nie stanowi dna nie tylko
niemieckiej, "ale też europejskiej historii" - jak powiada Aly?
Istnieją fakty świadczące o nieniemieckich
sprawcach i stoją one w sprzeczności z tym, co przez długi czas uchodziło za
pewne stwierdzenie: że zagraniczni sprawcy wypełniali rozkazy pod przymusem.
Oczywiście - miejscowi pomocnicy ryzykowali życiem, odmawiając spełnienia
woli okupantów. Dotyczyło to jednostek policji i urzędników administracji na
zachodzie Europy, jak również tworzonych na wschodzie Europy jednostek policji
pomocniczej. Ale prawdą jest też fakt, ze w wielu miejscowościach ludzie
dobrowolnie zgłaszali się do służby u Niemców albo wprost uczestniczyli w
zbrodniach.
Stale twierdzono, że rządy sprzymierzonych z
Hitlerem krajów nie miały innego wyboru, jak tylko wydać Żydów Niemcom. To
też nie jest prawdą. Kraje bałkańskie wcześnie zrozumiały, jaką rangę
przypisywał Hitler i jego dyplomaci "rozwiązaniu kwestii żydowskiej"
- i starały się jak najdrożej sprzedać swoje współsprawstwo.
Uzasadnione wątpliwości mnożą się też w
kwestii poglądu, że w przypadku sprawców chodziło głównie o sadystów.
Gdyby tak było, dałoby się łatwo wykryć przypadki patologii. Tak jak w
przypadku ponad 50 Litwinów, należących do mobilnej jednostki obersturmf�hrera
SS Joachima Hamanna.
Do pięciu razy na tydzień najeżdżali ci
ludzie wsie, by mordować Żydów, łącznie 60 tys. ofiar. I za każdym razem
wystarczyło parę skrzynek wódki, aby przełamać wahania morderców.
Wieczorem jednostka wracała do Kowna - z reguły doszczętnie pijana - i chwaliła
się w kantynie swoimi wyczynami.
Ale: żaden z tych Litwinów nie miał za sobą
przeszłości kryminalnej; byli, jak sądzi historyk Knut Stang, "najzupełniej
normalni".
Po wojnie prawie wszyscy mordercy wrócili do
codziennych zajęć. Tak, jak gdyby nic się nie wydarzyło. Także Demianiuk
nigdy nie podpadł, ceniono go w Cleveland (Ohio) jako miłego kolegę i
przyjaznego sąsiada.
Jak w przypadku niemieckich sprawców ("Spiegel"
nr 11/2008) nie da się stwierdzić u tych współsprawców jednoznacznego typu
osobowości - to szczególnie niepokojące stwierdzenie badaczy.
Wśród morderców spotyka się katolików i
protestantów, pełnych radości życia mieszkańców południa Europy i chłodnych
Bałtów, żarliwych prawicowych ekstremistów i oziębłych biurokratów,
wyrafinowanych akademików i otępiałych proletariuszy.
Do nich zaliczał się też Viktor Arajs
(1910-88), dyplomowany prawnik z chłopskiej rodziny łotewskiej, który na
pewien czas przyłączył się do komunistów, a później z grupą tysiąca
ludzi ciągnął przez kraje wschodniej Europy mordując na zlecenie hitlerowców.
Albo Rumun Generaru, syn generała i komendant obozu w getcie Ber ad na
dzisiejszej Ukrainie, który polecił przywiązać jedną ze swoich ofiar do
motocykla i dał gazu.
* * *
A antysemityzm? W latach 30. przybywało jego
zwolenników w całej Europie, ponieważ wstrząsy po I wojnie światowej i światowy
kryzys gospodarczy odbierały ludziom spokój. Przede wszystkim w Europie
Wschodniej narastała skłonność do czynienia z Żydów kozłów ofiarnych i
do pozbywania się ich jako konkurentów na rynku pracy.
Na Węgrzech od schyłku lat 30. nie wolno było
Żydom piastować stanowisk państwowych ani wykonywać licznych zawodów.
Rumunia dobrowolnie przejęła niesławne ustawy norymberskie. W Polsce wiele
uniwersytetów ograniczało de facto Żydom dostęp do studiów.
O rozmiarze niezależnej od Niemiec nienawiści
do Żydów świadczy też to, że w Polsce po zakończeniu wojny w 1945 r. motłoch
wymordował co najmniej 600, a być może nawet tysiące ocalonych z Holocaustu.
Tym niemniej wydaje się, że przynajmniej na
wschodzie Europy najważniejszym czynnikiem stał się niepohamowany
nacjonalizm. Wielu marzyło tam o państwach narodowych bez mniejszości.
Wschodnioeuropejscy Żydzi byli tylko jedną z niepożądanych grup narodowych.
Podczas szalejącej II wojny światowej Chorwaci
mordowali nie tylko Żydów, ale - i to w znacznie większej liczbie - Serbów.
Polacy i Litwini napadali nawzajem na siebie. Rumuni likwidowali też Romów i
Ukraińców.
Trudno jest ustalić szczegółowo, co motywowało
poszczególnych ludzi do pozbawiania życia innych. Często zaślepienie
nacjonalistyczne czy antysemityzm stanowiły tylko pozór. W Niemczech podczas
wojny nikt nie musiał głodować, na wschodzie warunki życia były natomiast
opłakane. "Dla Niemców 300 Żydów oznacza 300 wrogów ludzkości. Dla
Litwinów jest to 300 par spodni, 300 par butów" - tak określił świadek
tych czasów obecną tam powszechną żądzę przejmowania mienia ofiar.
Ale tak było i na wielką skalę: we Francji 96
proc. "zaryzowanych" przedsiębiorstw dostało się w ręce Francuzów.
Rząd Węgier dzięki ściągniętym z Żydów haraczom mógł rozbudować
system rentowy i powstrzymać inflację.
Czy takie stwierdzenia pozwalają wyjaśnić
europejski wymiar Holocaustu? Czy w końcu dojdziemy do wniosku, że te okropności
ostatecznie nie poddają się wyjaśnieniu?
Siepacze Hitlera od początku liczyli na pomoc
miejscowej ludności. Reinhard Heydrich, szef centrali terrorystycznej
Reichssicherheitshauptamt (Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy) dał wkraczającym
na teren ZSRR w 1941 r. jednostkom polecenie, "aby w nowo zajmowanych
obszarach nie stawiać przeszkód kręgom antykomunistycznym lub antysemickim w
próbach samooczyszczania". Te "próby" należy "bez
pozostawiania śladów inicjować, popierać, w razie potrzeby kierować we właściwą
stronę".
Zalecenie Heydricha odnosiło się do skrajnie
prawicowych podziemnych ruchów na Ukrainie i w krajach bałtyckich, które miały
zacząć działać wraz z pochodem Wehrmachtu. ZSRR okupował znaczne obszary
Europy na mocy układu między Hitlerem i Stalinem z roku 1939.
Nie da się powiedzieć z całkowitą pewnością,
jak ważne było w danym przypadku podżeganie przez Niemców. Przed i za
frontem rozgrywały się latem 1941 r. straszliwe sceny, jak w polskim Jedwabnem.
Z nabitymi gwoździami pałkami i rurami około
40 Polaków-katolików zapędziło tam 10 lipca 1941 r. swoich żydowskich sąsiadów
przed oczyma wszystkich zgromadzonych na rynek. Zmuszali ich do tańców,
zamordowali niektórych na miejscu i zamknęli wszystkich pozostałych w
stodole, która potem podpalili. Około 300 mężczyzn, kobiet i dzieci zginęło
bez niczyjej pomocy.
Sprawa Jedwabnego ściągnęła na siebie w 2000
r. uwagę opinii światowej, gdy polski historyk Jan Tomasz Gross zbadał
wydarzenia, a wielu Polaków oskarżyło go o kalanie własnego gniazda.
Tymczasem inni polscy historycy potwierdzili w znacznym stopniu badania Grossa i
zwrócili przy tym uwagę na cały region.
I tak wiadomo dziś dość dokładnie, co w 1941
r. uczyniło mieszkańców Jedwabnego i innych miejscowości mordercami. Czasami
chodziło o pieniądze. Niektórzy sprawcy mieli widocznie długi u Żydów i
chcieli się przestępczą drogą od nich uwolnić. Ale przede wszystkim chodziło
w przypadku pogromów o wyimaginowaną zemstę.
Pogląd, że "ci" Żydzi tworzyli
podstawę władzy radzieckiej, był szeroko rozpowszechniony, ponieważ komuniści
pochodzenia żydowskiego byli okresowo nadreprezentowani w niektórych organach
władzy. Sprawcy czynili "tych" Żydów odpowiedzialnymi za zbrodnie,
które popełniły władze radzieckie w czasach okupacji wschodnich ziem
polskich w latach 1939-41.
Stalinowska tajna policja NKWD w krajach bałtyckich,
Polsce i na Ukrainie zastrzeliła lub wywiozła do Gułagu rzeczywistych lub
tylko podejrzanych przeciwników władzy. Gdy wkroczyły wojska niemieckie,
zastały między Bałtykiem i Karpatami poranione społeczeństwo - i nierzadko
świeże groby masowe.
W galicyjskim Złoczowie ukryto ofiary NKWD w
sadzie owocowym cytadeli - na kilka dni przed wkroczeniem jednostek niemieckich.
Maturzysta Szlomo Wołkowicz siedział właśnie
z krewnym przy śniadaniu, gdy nadszedł eseman w towarzystwie Ukraińca:
"Jesteście Żydami, nieprawdaż? To chodźcie z nami!".
Na górze w cytadeli musieli złoczowscy Żydzi
wydobywać ofiary NKWD z wykopu i ładować na furmanki. Ukraińcy pochowali
potem ciała ofiar na cmentarzu. Następnie zmusili Wołkowicza i pozostałych
Żydów do zejścia do wykopu i SS-mani zaczęli strzelać z broni maszynowej.
Wołkowicz udał martwego i ocalał.
Tak wyglądała w wielu miejscowościach współpraca
między Niemcami a Polakami, Ukraińcami i Bałtami.
To przede wszystkim członkowie rodzin ofiar NKWD
i ocaleni więźniowie NKWD zachęcali do morderstw. Także litewscy i polscy
kolaboranci - oczywiście, aby odwrócić uwagę od własnej przeszłości. A
ponieważ Sowieci zlikwidowali lub wywieźli przede wszystkim przedwojenną
inteligencję - burmistrzów, miejscowych polityków, oficerów - zabrakło
moralnych autorytetów, które mogłyby powstrzymać motłoch.
Rozszerzanie się obszaru działań wojennych
oznaczało jednocześnie radykalizację polityki zniszczenia, a to znowuż
znaczyło: mordować za wszelką cenę!
Hitler zapewne nie zaplanował z góry
Holocaustu, lecz wyszedł z założenia, że po błyskawicznym zwycięstwie nad
ZSRR Żydów przesunie się na wschód. Na razie nie zajmowano się tym, co się
miało tam dziać.
* * *
Na jesieni 1941 r. marsz na wschód uległ
zahamowaniu i powstało pytanie, co ma się stać z ludźmi stłoczonymi w
gettach, szczególnie w Polsce. Wielu gauleiterów, dowódców SS, kierowników
administracji nalegało na "odżydzenie" zarządzanych terenów - a więc
likwidację. Wkrótce rozpoczęła się budowa obozów zagłady, najpierw w Bełżcu,
potem w Sobiborze i Treblince.
Pod kryptonimem "Akcja Reinhardt" krył
się gigantyczny program zabijania, którego ofiarą padła większość
polskich Żydów, ok. 1,75 miliona ludzi.
SS rekrutowało swoich pomocników szczególnie
spośród Ukraińców i folksdojczów w obozach jenieckich, w których
czerwonoarmiści jak Iwan Demianiuk mieli do wyboru: mordować dla Niemców lub
samemu umrzeć z głodu. Potem dochodzili w coraz większym stopniu ochotnicy z
zachodniej Ukrainy i Galicji.
Mężczyźni musieli podpisać deklarację, że
nie należeli do organizacji komunistycznej i nie mieli żydowskich przodków.
Potem w obozie w Trawnikach w dystrykcie lubelskim na terenie dawnej cukrowni
szkolili się do zawodu morderców.
Teren obozu można i dziś zwiedzać. Fabryka
trykotaży produkuje tam bieliznę. Stoi jeszcze wartownia i dom komendanta SS.
W połowie 1943 r. stacjonowało w Trawnikach 3700 funkcjonariuszy, nosili
najpierw czarno ufarbowane mundury Wojska Polskiego, potem ziemisto-brązowe,
rzekomo z zasobów armii belgijskiej.
Szkolenie do Holocaustu trwało parę tygodni.
Esesmani pokazywali nowicjuszom, jak się przeprowadza obławy i pilnuje więźniów
- z udziałem żywych obiektów. Potem jednostki rozjeżdżały się po
okolicznych miasteczkach i przemocą wypędzały Żydów z ich domów. W
pobliskim lesie odbywały się egzekucje, co miało zapewnić lojalność rekrutów.
Początkowo zatrudniano "trawników"
przy ochronie obiektów - mieli przede wszystkim chronić magazyny zaopatrzenia
przed złodziejami i partyzantami. Potem niemieccy szefowie przydzielili ich do
likwidacji gett we Lwowie i Lublinie, gdzie z bezwzględnym okrucieństwem
uczestniczyli w spędzaniu żydowskich ofiar.
A w końcu - w obozach zagłady - działali
pomocnicy zbrodni przez całą dobę, w ośmiogodzinnych zmianach. "Każdy
wkraczał tam, gdzie był właśnie potrzebny" - mówił później
oberscharf�hrer SS. Wszystko "działało jak w zegarku".
Czy naprawdę wszystko? Badacze sądzą, że
jedna trzecia "trawników" zdezerterowała mimo grożących kar. Niektórych
kosztowało to życie.
A inni? Dlaczego nie próbowali uciec z maszyny
śmierci? Dlaczego nie Demianiuk?
Czy, podobnie jak inni, uległ poczuciu "osiągnięcia
całkowitego panowania nad innymi" (historyk Pohl). Czy to była nadzieja
na zdobycie łupów? W Bełżcu i Sobiborze "trawnicy" prowadzili z
mieszkańcami przyległych wiosek ożywiony handel zamienny albo chętnie
odwiedzali miejscowe burdele. Płacili rzeczami, które zabierali więźniom.
Może chodziło o coś innego, jeszcze bardziej
irytującego, głęboko tkwiącego w psychice wielu ludzi: wykonywanie poleceń
autorytetów, nawet wtedy, gdy sumienie się temu sprzeciwia. A więc gotowość
do posłuszeństwa, i to aż do ostateczności.
Aby wytłumaczyć takie zachowanie, amerykański
psycholog Stanley Milgram przeprowadził wiele później, bo w roku 1961, wysoce
interesujące doświadczenie: badanym osobom powierzono rolę
"nauczycieli", którzy muszą przeprowadzić test na siedzącym w
przyległym pokoju "uczniu". Chodziło o banalne zestawianie par wyrazów.
Gdyby "uczeń" dawał błędną
odpowiedź, "nauczyciel" miał go karać coraz mocniejszymi impulsami
elektrycznymi. Gdyby się opierał, "nauczyciel" miał go zmuszać do
kontynuacji. I chociaż "nauczyciel" mógł słyszeć symulowany krzyk
"ucznia", prawie dwie trzecie "nauczycieli" kontynuowało
coraz dotkliwsze tortury aż do stanu, w którym można było mieć obawę o życie
"ucznia".
Oburzający eksperyment, ale pod pewnym względem
z pozornie uspokajającymi wynikami. Z założenia, że okrucieństwo da się
wytłumaczyć przez mechanizm polecenia i posłuszeństwa, wynika odwrotny
wniosek: bez rozkazu nie doszłoby do przestępstwa. W określonych układach
wystarczy więc stworzyć wyłączony spod prawa obszar, aby stygmatyzować grupę
osób. Nie-niemieccy sprawcy stali się w podobny sposób podatni na brutalną
rzeczową racjonalność, którą sami hitlerowcy określali przebieg przestępstwa.
Dowodem na to stali się Rumuni z okolic Odessy
nad Morzem Czarnym w czasie okupacji rumuńskiej. 350 tys. wygnanych z Rumunii
Żydów przebywało tam mroźną zimą 1941/42 w gettach i obozach, ponieważ
wskutek sytuacji na froncie zaniechano planu przemieszczenia ich dalej na wschód.
Wkrótce zaczęły się epidemie. Należało coś uczynić.
Niemiecki doradca przedłożył propozycję, aby
Żydów zwyczajnie wymordować. Rumuni przyjęli to, i "międzynarodowa
brygada oprawców" (historyk Heinen) dokonała mordu na dziesiątkach tysięcy
ofiar: rumuńscy żandarmi, ukraińscy policjanci, folksdojcze-milicjanci i
miejscowi ochotnicy. Zamknęli starców i obłożnie chorych w stajniach, oblali
benzyną i podpalili. Kto jeszcze mógł chodzić, tego pędzono do lasu, by go
tam zastrzelić.
* * *
Dla narodowych socjalistów nie było już wtedy
drogi odwrotu, nie chcieli też powrotu do tej cywilizacji, która miała dla
nich już tylko pogardę i szyderstwo.
Wcielenie zła - tak widzieli tacy antysemici,
jak Hitler lub Himmler, żydostwo, które należało unicestwić, i to jak
najszybciej. "Za rok skończymy z żydowską wędrówką ludów; potem nikt
już nie będzie wędrować" - obwieścił Himmler latem 1942 r.
"Wędrówka ludów" zaliczała się do
tych kryptonimów, za którymi hitlerowcy usiłowali ukrywać swoje czyny.
Jednak nie cała Europa znajdowała się we władaniu
Wehrmachtu. Poza "Trzecią Rzeszą" i okupowanymi obszarami
potrzebowali Niemcy dla realizacji monstrualnych morderczych planów pomocy rządów
z zagranicy - na zachodzie, południu i południowym wschodzie Europy.
Lecz dopóki wojska Hitlera zwyciężały, wydawało
się, ze przyszłość należy do brunatnych hord. I tak długo dyplomaci
Hitlera znajdowali wsparcie w pożądanym wymiarze, przede wszystkim u Słowaków
i Chorwatów, którym dyktator podarował własne państewka.
Chorwaccy faszystowscy ustasze zorganizowali własne
obozy koncentracyjne, w których Żydzi ginęli wskutek "tyfusu, głodu,
zastrzelenia, tortur, utopienia, zakłucia lub ciosu młotkiem w głowę"
(historyk Hilberg). Większość Żydów chorwackich zginęła z ręki Chorwatów.
Ministerstwo Spraw Zagranicznych Rzeszy zapytało
uprzejmie władze w Zagrzebiu, co ma się stać z żyjącymi w Niemczech Żydami
chorwackimi. Czy rząd pragnie sprowadzić ich do ojczyzny? Albo czy należy ich
deportować? Rząd chorwacki okazał wdzięczność za ten "gest rządu
niemieckiego" i wyraził zgodę na deportację.
Raul Hilberg, który poświęcił życie
dokumentacji Holocaustu, widzi w tym działaniu perfidną strategię Niemców,
którą wciągali rządy zagraniczne w kolaborację w masowym morderstwie.
"Już wraz ze zgodą na śmierć jednej jedynej ofiary przekroczono próg"
- argumentuje. Przekroczono masę krytyczną, "co zdecydowało o współudziale
w przestępstwie". I mówi: "Morderca jednego jedynego człowieka jest
zarazem mordercą tysięcy ludzi".
W końcu lipca 1942 r. nakazał chorwacki szef
ds. bezpieczeństwa publicznego powszechną rejestrację Żydów. W niecałe dwa
tygodnie później odjechał pierwszy pociąg specjalny Reichsbahn z Zagrzebia,
wioząc 1200 Żydów do stacji końcowej Auschwitz.
* * *
W przypadku Włoch wydawało się, że
antysemityzm nie zapuścił tam korzeni, lecz został odgórnie - ze względu na
Niemców - narzucony. Dlatego nie było odosobnionym przypadkiem, że włoski
komendant Mostaru (w dzisiejszej Bośni) odmówił wygnania Żydów z ich
domostw, gdyż uznał, że takie akcje "są sprzeczne z honorem armii włoskiej".
Nie ulega jednak wątpliwości, że marionetkowy rząd Mussoliniego w roku 1943
gorliwie uczestniczył w prześladowaniu Żydów włoskich. Ponad 9 tys. Żydów
deportowano do obozów śmierci.
Narodowi socjaliści oczekiwali od wszystkich
sprzymierzonych rządów przejęcia ich planów zagłady. Pierwszym krokiem miała
być urzędowa definicja, kto jest Żydem, jak to "Trzecia Rzesza"
ustaliła w rozporządzeniach wykonawczych do ustaw norymberskich. Po nich następował
zakaz wykonywania zawodu, specjalne podatki, wywłaszczenia, pozbawienie środków
do życia. A na koniec: uwięzienie, obóz koncentracyjny, pozbawienie życia.
Tak lub podobnie odbywało się to także na
zachodzie Europy, w krajach okupowanych.
Wojska Hitlera na wiosnę 1940 r. przewaliły się
w ciągu niewielu tygodni przez ziemie zachodnich sąsiadów Niemiec - przez
Holandię, Belgię, Luksemburg i Francję. Część Francji pozostała na razie
poza okupacją, tu przez lata rządził przychylny hitlerowcom rząd Vichy pod
kierownictwem marszałka P�taina. Zresztą Belgia była pierwszym okupowanym
krajem zachodu Europy, który odesłał żydowskich uchodźców z Polski
"pod pretekstem repatriacji", jak pisze historyczka Juliane Wetzel.
Tym niemniej cywilna administracja belgijska w
miarę możliwości sprzeciwiała się okupantom. Flamandzcy ochotnicy SS
zgrupowani w obozie przejściowym Mechelen okazali się natomiast szybko chętnymi
pomocnikami w przeprowadzeniu Holocaustu. Byli chyba jeszcze bardziej nikczemni
od niemieckich esesmanów - przypomina sobie berlińczyk Hans Cohn, który w
1939 r. osiadł w Belgii. "Bo oni się zaprzedali, a jeśli ktoś się
zaprzedaje, staje się jeszcze gorszy od tych, którzy mu płacą".
Zamordowano około 29 tys. Żydów belgijskich, wśród
nich co najmniej 1000 posiadających obywatelstwo belgijskie, niektórych
zadenuncjowano za gotówkę. "Niemcy wszędzie mają szpicli",
relacjonował Cohn, "płatnych szpicli".
* * *
I ta zasada donosicielstwa stała się regułą,
także w Holandii i we Francji. Dokładnie tak, jak usłużne posłuszeństwo
miejscowych władz, uczestniczących, a nie przeszkadzających w realizacji
masowych morderstw. Ponadto obowiązywała wymówka, że nie domyślano się
losu tych ludzi, że nie miano o tym pojęcia.
Tak mówili sprawcy zza biurka, chętni pomocnicy
i oportuniści; i rzeczywiście właśnie we Francji często zaprzeczano
istnieniu tej kategorii sprawców - bo tu utrzymywał się mit, jakoby cały naród
zjednoczył się po bohatersku w "r�sistance", jak to sformułował
generał de Gaulle, późniejszy prezydent Republiki.
Francja była zasadniczo podzielona: około
trzech piątych kraju okupowały wojska hitlerowskie, południowa część
pozostała do listopada 1942 r. poza okupacją - podlegała prawicowemu rządowi
z siedzibą w Vichy. Pierwsza olbrzymia obława miała miejsce w połowie lipca
w okupowanym Paryżu. Prawie 13 tys. Żydów nie mających francuskiego dowodu
osobistego zabrano z mieszkań i spędzono razem - siłami miejscowej policji.
Co najmniej dwie trzecie wysłanych na śmierć
Żydów były cudzoziemcami. Pozostałą jedną trzecią stanowili
naturalizowani Francuzi, zasiedziali od lat obywatele, i urodzone na terytorium
Francji dzieci np. Żydów-bezpaństwowców. Także te dzieci miały zostać
"wspólnie odtransportowane do Rzeszy", "na wyraźne życzenie
policji", jak zanotował w lipcu 1942 r. pewien obersturmf�hrer SS. Malcy
nie mieli stać się dla nikogo ciężarem. Celem prawie wszystkich pociągów
był obóz w Auschwitz.
Specjalnie zorganizowana "Section anti-juive"
mogła w okupowanej części Francji posługiwać się w realizacji zadań
wszystkimi jednostkami policji; wielu urzędników, jak stwierdził politolog
Alfred Grosser, było w stosunku do obywateli "przyjaznymi i rozsądnymi
ludźmi". "Gdy wzywali kogoś na rozmowę, nie mogło to być niczym
tragicznym. Oczywiście nikt nie pomyślał, że ci ludzie mogliby kogoś wydać
w ręce Niemców".
Wydanie - oznaczało pewną śmierć. I oto
zadbali też we Francji pod rządami Vichy francuscy cywile, żądni premii,
wyznaczonej tam przez okupantów, aby wyśledzić "ukrytych lub
zamaskowanych Żydów". Pieniądze "miały nie odgrywać żadnej
roli", jak widniało w notatce szefa policji bezpieczeństwa,
"propozycja: za Żyda 100 franków".
Wasale z Vichy początkowo też współpracowali
sprawnie, u nich określono już od października 1940 status Żyda,
dobrowolnie, bez nacisku Niemców. Lecz odmawiali stale wydawania francuskich Żydów
w ręce hitlerowców, i tym przekreślili ostatecznie zaplanowany przez Niemców
wielki program deportacji. Odtransportowano prawie 76 tys. ludzi, i tylko nieco
ponad 3 proc. spośród nich przetrwało Holocaust. Nie wiadomo, ile ofiar
wydano zdradziecko hitlerowcom.
* * *
W przypadku Holandii ustalono liczbę, która
pozwala domyślać się rozmiarów donosicielstwa. Istniał tam urząd, który
na polecenie władz hitlerowskich sporządzał listy mienia ukrywających się
lub już deportowanych Żydów - jego współpracownicy polowali na ukrywających
się ludzi.
Za każdego namierzonego Żyda "Urząd
ewidencji mienia domowego", podlegający "Sztabowi operacyjnemu
reichsleitera Rosenberga, głównej grupie roboczej Holandia", wypłacał
7,5 guldena (w przeliczeniu ok. 40 euro).
Publicysta Ad van Liempt po zbadaniu akt obliczył,
że tylko od marca do czerwca 1943 r. w ten sposób wykryto ponad 6800 Żydów;
w polowaniu uczestniczyły "jedno- lub wielokrotnie" co najmniej 54
osoby. "Dla większości z nich stanowiło to miesiącami główne zajęcie".
Ówczesny szef tej grupy, 33-letni Wim Henneicke,
z zawodu ślusarz samochodowy, taksówkarz bez licencji, orientował się oczywiście
znakomicie w amsterdamskim półświatku. Zbudował obszerną sieć informatorów,
dostarczających mu pisemnie lub telefonicznie namiary na ukrywających się Żydów.
Około 100 tys. Żydów z Holandii zginęło w
obozach koncentracyjnych - w stosunku do ogólnej liczby ludności żydowskiej
znacznie więcej niż w Belgii lub Francji.
Ludzie pokroju Henneickego byli drobnymi
profitentami przemiany ustrojowej; wielcy zarabiali miliony na wywłaszczeniach
Żydów i na "aryzacji" - historyk ze Stuttgartu Gerhard Hirschfeld
wymienia "banki holenderskie, handlowcy, muzea, nawet giełda amsterdamska".
Co prawda w przeciwieństwie do Francji po wojnie
- jak pisze zespół autorski Dick de Mildt/Joggli Meihuizen - prawne
rozliczenie z "kolaborantami politycznymi, wojskowymi i ekonomicznymi"
odbywało się szybko i konsekwentnie. Latem 1945 r. ok. 100 tys. spośród nich
znalazło się w 130 obozach dla internowanych, do 1951 r. 16 tys. stanęło
przed obliczem sądu - i większość została skazana.
* * *
Demianiuk to inny rodzaj sprawcy, nie zalicza się
ani do kolaborantów, ani do szmalcowników, ani do policjantów, którzy z dala
od maszynerii śmierci uczestniczyli w wyniszczeniu żydostwa. Działał wprost
na miejscu zbrodni - tak widzą to prokuratorzy, tak widnieje w szczegółowym
nakazie aresztowania.
W najbliższym czasie lekarze wydadzą opinię,
czy - i przez ile godzin dziennie - można będzie prowadzić rozprawę przeciw
zapewne ostatniemu żyjącemu jeszcze oprawcy z Sobiboru.
Także rząd federalny jest zdania, że byłoby
dobrze, gdyby Demianiuk musiał stanąć teraz przed sędziami. "Jesteśmy
to winni ofiarom Holocaustu" - oświadczył wicekanclerz Frank-Walter
Steinmeier.
Ci, którzy cierpieli w obozach pod przemocą
"trawników", takich jak Demianiuk, mówiąc o nim nie odczuwają
pragnienia zemsty. Wystarczy im, jak powiada psychoanalityk amerykański Jack
Terry, "aby Demianiuk choć przez dzień musiał siedzieć w celi".
Terry jako młody chłopak siedział w KZ Flossenburg, gdy Demianiuk pełnił
tam obowiązki strażnika.
A ocalonemu z Sobiboru Thomasowi Blattowi jest
"obojętne, czy on trafi do więzienia, czy nie, ważny jest sam proces.
Pragnę prawdy".
Demianiuk mógłby udzielić informacji o
Sobiborze - i tym samym o straszliwym świecie pomocników Holocaustu.
 

 

Droga Demianiuka
3 marca 1920 - Iwan Demianiuk rodzi się w ukraińskiej
wsi Duboj Machariwcy. Po kilku latach nauki w szkole pracuje w kołchozie i
szkoli się tam na traktorzystę.
15 września 1940 - wcielony do Armii Czerwonej.
Maj 1942 - Demianiuk dostaje się na Półwyspie
Krymskim do niewoli niemieckiej. Przebywa w obozie jenieckim w Równem na
Ukrainie, potem koło Chełma w Generalnej Gubernii.
Lato 1942 - zwerbowany jako strażnik przez
oficerów SS, szkolony w obozie Trawniki koło Lublina.
Wrzesień 1942 - strażnik w majątku SS Okszów.
Zima 1942/1943 - strażnik w obozie
koncentracyjnym na Majdanku.
27 marca 1943 - przeniesiony do Sobiboru.
1 października 1943 - strażnik w KZ Flossenburg
w Bawarii.
1945-1951 - Demianiuk melduje się jako Displaced
Person i pracuje dla Amerykanów w różnych obozach uchodźców w południowych
Niemczech.
9 lutego 1952 - wyjazd Demianiuka do USA. Oświadcza
tam, że spędził wojnę jako jeniec wojenny w jednym z obozów jenieckich.
14 listopada 1958 - otrzymuje obywatelstwo
amerykańskie, zmienia imię z Iwan na John.
1977 - śledztwo ministerstwa sprawiedliwości
USA w sprawie fałszywych danych złożonych dla uzyskania obywatelstwa.
1981 - Demianiuk traci obywatelstwo USA.
1986 - ekstradycja do Izraela.
1987 - oskarżony w Jerozolimie o zbrodnie jako
strażnik "Iwan Groźny" w obozie w Treblince.
25 kwietnia 1988 - skazany na karę śmierci
przez powieszenie.
29 lipca 1993 - Sąd Najwyższy Izraela uchyla
wyrok. Sędziowie uznali, że Demianiuk nie był "Iwanem Groźnym".
Powrót do USA, gdzie znowu otrzymuje obywatelstwo.
2001 - powtórna utrata obywatelstwa USA. Sąd
Najwyższy potwierdza tę decyzję w roku 2008.
2005 - nieskuteczna próba deportacji Demianiuka
na Ukrainę.
11 marca 2009 - nakaz aresztowania wystawiony
przez Sąd Okręgowy w Monachium w sprawie o pomoc w zabójstwie w co najmniej
29 tys. przypadków.
7 maja 2009 - Sąd Najwyższy USA otwiera drogę
do ekstradycji.
11 maja 2009 - przewitransportowany samolotem
sanitarnym do Monachium. Przebywa w więzieniu w Stadelheim w areszcie śledczym
w izbie chorych.
 
przeł. Jan Rubinowicz
 
Artykuł ukazał się w niemieckim
tygodniku "Der Spiegel" 18 maja 2009. Tytuł oryginału "Der
dunkle Kontinent"

ŻYDZI A SPRAWA POLSKA