Uchwała Sądu Najwyższego - Izba Cywilna
z dnia 10 kwietnia 1975 r.
III CZP 14/75
Publikatory
LexisNexis nr 301518
OSNCP 1976/2 poz. 28
Państwo i Prawo 1977/2 str. 169
Teza
Przepisy kodeksu cywilnego nie wykluczają możliwości wyłączenia spadkobiercy
ustawowego od dziedziczenia (testament negatywny), przy czym wyłączenie od dziedziczenia
nie pozbawia takiego spadkobiercy prawa do zachowku.
Orzeczenie jest prawomocne
Glosy
Kapera Jerzy Państwo i Prawo 1977/2 str. 169 - Aprobująca z pewnymi uwagami.
Dodatkowe informacje:
Orzeczenie zostało powołane w sprawach
II CSK 294/2012, I ACa 4/2013
Przewodniczący: sędzia J. Pietrzykowski.
Sędziowie: A. Gola (sprawozdawca), W. Kuryłowicz.
Sąd Najwyższy, w sprawie z wniosku Michaliny D. i Marii M. z udziałem Stefanii D. i Jerzego M. o
stwierdzenie nabycia spadku, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym następującego zagadnienia
prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Krakowie postanowieniem z dnia 27 grudnia 1974
r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 kpc:
 a) Czy jest dopuszczalne sporządzenie testamentu negatywnego?
b) W razie odpowiedzi twierdzącej na pytanie pierwsze - czy osoba, która nie dziedziczy w
następstwie takiego testamentu, zachowuje prawo do zachowku? ,
udzielił następującej odpowiedzi.
Uzasadnienie
Przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 ż 1 kpc zagadnienie
prawne nie budziło wątpliwości pod rządem dekretu(1) z dnia 8 paz
dziernika 1946 r. Prawo spadkowe
(Dz. U. 1946 r. Nr 60 poz. 328). Artykuł 31 tego prawa bowiem przewidywał - niezależnie od
wydziedziczenia spadkobiercy koniecznego, które wymagało podania w testamencie jego przyczyny
(art. 148 ż 1 prawa spadkowego) - możliwość wyłączenia przez spadkodawcę w testamencie od
dziedziczenia ustawowego krewnego lub małżonka bez równoczesnego ustanowienia innej osoby
spadkobiercą. Wyłączenie od dziedziczenia w drodze tzw. testamentu negatywnego miało ten skutek,
że wyłączonego traktowało się tak, jak gdyby nie żył w chwili otwarcia spadku. Nie naruszało ono
jednak praw spadkobiercy koniecznego (art. 145 prawa spadkowego) do żądania zachowku. Do
wyłączenia od dziedziczenia nie było konieczne podanie w testamencie przyczyny wyłączenia.
Wyłączenie takie nie było zależne od winy wyłączonego, a kwestia przebaczenia nie wchodziła w
ogóle w grę. Stąd też przebaczenie nie mogło wywołać żadnego skutku. Dopuszczalne natomiast było
odwołanie testamentu negatywnego (art. 92 prawa spadkowego).
Unormowanie zawarte w art. 31 prawa spadkowego nie zostało przejęte do kodeksu cywilnego z
1964 r. Nie oznacza to jednak - również według stanowiska doktryny - niedopuszczalności testamentu
lub rozrządzenia negatywnego .
Kodeks cywilny dopuszcza w zasadzie w szerokim stopniu swobodę testowania, a jej
ograniczenia - wynikające bądz
to z założeń ogólnych (art. 58 kc), bądz
też z przepisów szczególnych
(np. regulujących dziedziczenie gospodarstw rolnych oraz wkładów gruntowych w rolniczych
spółdzielniach produkcyjnych) - nie przekreślają takiego rozrządzenia, jakie znane było prawu
poprzednio obowiązującemu pod postacią testamentu negatywnego.
Przejawem tak pojmowanej wolności testowania jest też przyjęta w kodeksie cywilnym instytucja
wydziedziczenia (art. 1008 kc), która umożliwia spadkodawcy w określonych sytuacjach pozbawienie
zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (art. 991 ż 2 kc). Tak unormowane wydziedziczenie jest
daleko idące w skutkach, bo nie tylko odsuwa wymienione osoby od dziedziczenia, lecz pozbawia je
również dobrodziejstwa, wyrażającego się w możliwości dochodzenia stosownej wierzytelności
pieniężnej (art. 991 ż 2 kc).
W granicach przyznanej spadkodawcy wolności testowania może on zatem w określonych
warunkach nie tylko wyłączyć spadkobierców ustawowych od dziedziczenia, ale również pozbawić ich
zachowku.
Testamentem negatywnym będzie tylko bądz
takie rozrządzenie, w którym spadkodawca nie
podał przyczyny wyłączenia od dziedziczenia, bądz
też takie, w którym przyczyna ta nie mieści się w
dyspozycji art. 1008 kc. Wyłączenie bowiem z przyczyn wyszczególnionych w art. 1008 kc jest
wydziedziczeniem, a więc instytucją odrębną.
Odrębność unormowania z art. 1008 kc - dopuszczająca wydziedziczenie spadkobierców
(zstępnych, małżonka i rodziców), tj. pozbawienie ich także zachowku - pozwala przyjąć, że sytuacja
spadkobiercy ustawowego wyłączonego od dziedziczenia w drodze testamentu negatywnego jest
taka, jakby nie dożył on chwili otwarcia spadku (art. 927 ż 1 kc). Gdy zatem spadkobiercą tym będzie
dziecko spadkodawcy, wówczas udział spadkowy, który by mu przypadał, przypadnie jego zstępnym
(art. 931 ż 2 kc). Skutkiem testamentu negatywnego będzie z reguły dziedziczenie ustawowe według
zasad przyjętych w kodeksie cywilnym z pominięciem wyłączonego.
Spadkobierca uprawniony do zachowku wyłączony od dziedziczenia w drodze testamentu
negatywnego - a nie wydziedziczony stosownie do art. 1008 kc - nie traci natomiast roszczenia o
zachowek. Do pozbawienia bowiem spadkobiercy uprawnionego do zachowku tego świadczenia
pieniężnego niezbędna jest szczególna postać wyłączenia od dziedziczenia, tj. wydziedziczenie przez
spadkodawcę z przyczyn w ustawie wskazanych. Rezygnacja spadkodawcy z możności
wydziedziczenia spadkobiercy uprawnionego do zachowku i wyłączenie go od dziedziczenia jedynie w
drodze testamentowego rozrządzenia negatywnego nie pozbawia zatem takiego spadkobiercy
roszczenia o to świadczenie pieniężne.
Z przytoczonych względów Sąd Najwyższy na mocy art. 391 kpc udzielił odpowiedzi jak w
sentencji.
PRZYPISY
(1)
Dekret z dnia 8 paz
dziernika 1946 r. Prawo spadkowe został uchylony przez art. III ustawy z
dnia 23 kwietnia 1964 r. Przepisy wprowadzające Kodeks cywilny (Dz. U. 1964 r. Nr 16 poz.
94).