Rozdział 45

OBRONA POZWANEGO



ż 1. Uwagi ogólne

Z chwilą doręczenia pozwu pozwanemu powstaje - jak to już wyżej
stwierdziliśmy - zawisłość procesowa. Od tego też momentu zawiązuje się w
stosunku do pozwanego bezpośrednio stosunek procesowy. Pozwany staje się
podmiotem tego stosunku prawnego i uzyskuje szereg praw. Od tego momentu
obciążają go również różne ciężary procesowe.
Prawo do obrony pozwanego jest emanacją konstytucyjnego prawa każdego
obywatela do ochrony jego sfery prawnej (art. 58 Konstytucji), jest realizacją jego
prawa do wymiaru sprawiedliwości, jest odpowiednikiem prawa do powództwa.
Prawo do obrony jest realizowane przez różnego rodzaju czynności
procesowe i działania pozwanego. Każda czynność procesowa pozwanego powinna
odpowiadać wszystkim formalnym wymogom i cechom czynności procesowej.
Wśród nich występują cechy: formalności, prekluzyjności, fakultatywności i
odwołalności. Z punktu widzenia procesowej pozycji pozwanego najbardziej
charakterystyczną jest cecha fakultatywności. Pozwany bowiem nie ma obowiązku
prawnego podejmowania obrony w procesie. Do dokonania tego typu czynności
procesowych nie można go zmusić. Na nim spoczywają jedynie ciężary procesowe,
pozwany musi się jedynie liczyć z konsekwencjami ich wypełnienia. Ocena jego
zachowania się należy do sądu (art. 230).

Zachowanie się pozwanego i formy jego obrony uzależnione są od konkretnej
sytuacji procesowej i od jego woli. Z tego punktu widzenia można rozróżnić
następujące pozycje procesowe strony pozwanej:
1) pozwany uznaje powództwo,
2) pozwany nie podejmuje obrony,
3) pozwany ogranicza się do wniosku o oddalenie powództwa i ogólnego
zaprzeczenia podstawy faktycznej powództwa,
4) pozwany podnosi zarzuty procesowe,
5) pozwany wnosi powództwo wzajemne.



ż 2. Uznanie powództwa

Uznanie powództwa jest czynnością procesową należącą do rzędu aktów
dyspozycyjnych. Przez uznanie powództwa rozumiemy oświadczenie pozwanego,
że zgadza się z żądaniem pozwu, a tym samym zgadza się na wydanie wyroku
zgodnie z treścią żądania pozwu. Może być również częściowe uznanie powództwa.
Uznanie powództwa w procesie państw zachodnich traktuje się z reguły jako
oświadczenie woli. W naszym procesie jest ono natomiast przez większość autorów
i judykaturę SN traktowane najczęściej jako oświadczenie wiedzy i woli. Zgodnie z
art. 213 ż 2, sąd jest związany uznaniem powództwa, chyba że uznanie jest
sprzeczne z prawem lub z zasadami współżycia społecznego albo zmierza do
obejścia prawa. Taka konstrukcja uznania odpowiada treści zasady dyspozycyjności
i zasadzie prawdy materialnej. W każdym razie przez uznanie powództwa pozwany
oświadcza, że w zasadzie zgadza się z podstawą powództwa i że w zasadzie
przyznaje okoliczności faktyczne stanowiące podstawę faktyczną powództwa.
Uznanie powództwa tym się jednak różni od przyznania faktów, że ponadto zawiera
jeszcze element woli skierowany na rozwiązanie istniejącego stosunku
procesowego i wydanie wyroku zgodnie z żądaniem pozwu. Element woli występuje
tutaj jeszcze w płaszczyźnie prawnomaterialnej, w uznaniu bowiem powództwa jako
czynności procesowej mogą występować równocześnie elementy innych czynności
prawnych, tj. czynności prawnomaterialnych, jak np. uznania niewłaściwego (art.
123 ż 1 pkt 2 k.c.) lub darowizny.
W procesie, w którym stosunek prawny objęty żądaniem pozwu istnieje,
uznanie powództwa wywrze skutki prawnomaterialne w zakresie tegoż stosunku
prawnego.

Wśród procesowych skutków uznania powództwa wskazać można na
następujące:
1) sąd jest związany uznaniem, chyba że uznanie jest sprzeczne z prawem lub
zasadami współżycia społecznego albo zmierza do obejścia prawa (art. 213 ż
2). Tylko w sprawach małżeńskich oraz sprawach między rodzicami a dziećmi
sąd mimo uznania musi przeprowadzić postępowanie dowodowe (art. 431 i
458);
2) jeżeli pozwany nie dał powodu do wytoczenia powództwa i uznał powództwo
przy pierwszej czynności, należy mu się zwrot kosztów od powoda (art. 101);
3) jeżeli sąd uwzględnia powództwo o zasądzenie świadczenia uznane przez
pozwanego, nadaje wyrokowi rygor natychmiastowej wykonalności (art. 333 ż
1 pkt 2).

Z zakresu materialnoprawnych skutków uznania można wskazać - poza wyżej
wspomnianym uznaniem niewłaściwym (art. 123 ż 1 pkt 2 k.c.) - następujące:
1) uznanie powództwa o zasądzenie świadczenia z roszczenia przedawnionego
jest zrzeczeniem się korzystania z przedawnienia (art. 117 ż 2 k.c.);
2) uznanie powództwa o zasądzenie świadczenia jeszcze niewymagalnego
powoduje zawarcie między powodem a pozwanym umowy o natychmiastowej
wymagalności świadczenia;
3) uznanie powództwa pomimo zaprzeczenia podstawy faktycznej powództwa
może w sobie zawierać czynność darowizny (art. 888 k.c.), zrzeczenia (art.
179 k.c.) lub inną czynność prawnomaterialną.

W tym sensie uznanie powództwa jako czynność procesowa, o ile zawiera w
sobie równocześnie odpowiednie elementy innych czynności prawnych o charak-
terze prawnomaterialnym, wywołuje również skutki prawnomaterialne.
W końcu dodać należy, że przy współuczestnictwie jednolitym do uznania
powództwa potrzebna jest zgoda wszystkich współuczestników (art. 73 ż 2 k.p.c.).



ż 3. Niepodjęcie obrony przez pozwanego

Pozwany może zachować się w procesie zupełnie biernie i nie podjąć
żadnych środków obrony. Pozwany może więc w ogóle nie zgłosić się na rozprawę i
nie wnieść żadnego pisma procesowego. Pozwany może przed pierwszą rozprawą,
a jeżeli jest nim jednostka gospodarki uspołecznionej - ma obowiązek wnieść
odpowiedź na pozew (art. 207). W sprawach małżeńskich i rodzinnych sąd może
skazać na grzywnę stronę, która nie stawi się bez usprawiedliwionych powodów na
posiedzenie mimo wezwania sądu (art. 429).

Konsekwencją braku obrony pozwanego może być:
a) zawieszenie postępowania, gdy na rozprawę nie stawi się
również powód (art. 177 ż 1 pkt 5),
b) wydanie wyroku zaocznego, gdy zachodzą warunki
przewidziane w art. 339.



ż 4. Zaprzeczenie i zarzuty w procesie

I. Zaprzeczenie w procesie jest czynnością procesową zawierającą
oświadczenie wiedzy strony, która zaprzecza istnieniu lub nieistnieniu określonej
okoliczności faktycznej. Zaprzeczenie to może dotyczyć poszczególnych
okoliczności faktycznych, jak również ich całokształtu. Szczególną postacią
zaprzeczenia jest dokonane przez pozwanego zaprzeczenie podstawy faktycznej
powództwa, która zwykle wiąże się z wnioskiem o oddalenie powództwa.
Zaprzeczenie jest odwrotną postacią instytucji przyznania okoliczności faktycznych.
Zaprzeczenie może mieć postać zwykłej negacji, może jednak wystąpić w
formie twierdzenia o sprzecznej treści z twierdzeniem strony przeciwnej (negatio per
positionem alterius), a więc w formie tzw. zaprzeczenia umotywowanego.
Zaprzeczenie może dotyczyć twierdzeń strony przeciwnej, twierdzeń innego
podmiotu procesu (jak np. prokuratora, interwenienta ubocznego, współuczestnika)
lub innych okoliczności faktycznych (np. ujawnionych w zeznaniu świadka).
Zaprzeczenie może być dokonane w sposób wyraźny lub dorozumiany. Brak
zaprzeczenia może być uznany przez sąd za dorozumiane przyznanie (art. 230).
W procesie istotne znaczenie ma ustosunkowanie się pozwanego do
podstawy faktycznej powództwa. Przyznanie okoliczności faktycznych stanowiących
podstawę faktyczną powództwa, a więc okoliczności faktycznych uzasadniających
żądanie pozwu (art. 187 ż 1 pkt 2), umożliwia merytoryczne rozstrzygnięcie sprawy
bez konieczności prowadzenia postępowania dowodowego. Oczywiście pod
warunkiem, iż przyznanie to nie budzi wątpliwości z punktu widzenia ich zgodności z
rzeczywistym stanem rzeczy (art. 229). Gdy natomiast pozwany zaprzeczy
podstawę faktyczną powództwa, a sąd uzna te okoliczności faktyczne za istotne dla
sprawy (art. 227), zachodzi konieczność przeprowadzenia postępowania
dowodowego celem dokonania przez sąd odpowiednich ustaleń.
Decydujące w procesie znaczenie ma zaprzeczenie okoliczności faktycznych
uzasadniających żądanie pozwu i ocen prawnych przedstawionych przez stronę
przeciwną (lub inny podmiot procesowy). Ocena bowiem prawna stanu faktycznego
ustalonego przez sąd należy do sądu. Dotyczy to więc również kwalifikacji prawnej
okoliczności faktycznych objętych twierdzeniami stron i innych podmiotów. Jest to
zgodne z zasadą: da mihi factum dabo tibi ius.


II. Przez zarzuty procesowe rozumie się czynności procesowe, poprzez które
zmierza się do obrony praw w procesie. Występują one zawsze z pozycji obronnej.
Zarzuty procesowe w ścisłym tego słowa znaczeniu związane są z likwidacją
istniejącego stosunku procesowego albo z jego przekształceniem.
W ramach zarzutów procesowych rozróżnia się: zarzuty formalne i zarzuty
merytoryczne w zależności od tego, czy zarzuty te opierają się na przepisach prawa
procesowego i dotyczą biegu postępowania sądowego, czy dotyczą przedmiotu
procesu, a więc merytorycznego rozstrzygnięcia istoty sprawy.
Zarzuty procesowe w ogólności dzieli się na zarzuty niweczące, czyli
peremptoryjne (jak np. zarzut niedopuszczalności drogi sądowej, merytoryczny
zarzut upływu terminu zawitego), oraz zarzuty zawieszające, czyli dylatoryjne (jak
np. zarzut niewłaściwości sądu lub merytoryczny zarzut przedwczesności powódz-
twa). Uwzględnienie pierwszych kończy proces w sposób trwały, uwzględnienie
drugich odracza jedynie rozstrzygnięcie sprawy.
W ramach zarzutów formalnych najważniejsze są te zarzuty, które dotyczą
przesłanek procesu, gdyż uwzględnienie ich prowadzi do odrzucenia pozwu lub
uznania postępowania za nieważne lub też do innych skutków procesowych
istotnych dla postępowania sądowego. Oświadczenia złożone przez strony w
procesie dotyczące braku przesłanek procesowych dodatnich lub istnienia
przesłanek procesowych ujemnych nazywa się - jak o tym już wyżej wspomnieliśmy -
zarzutami formalnymi.
Znaczenie zarzutów formalnych, które wiążą się w razie ich uwzględnienia z
odrzuceniem pozwu, podnosi kodeks postępowania cywilnego w art. 222, stosownie
do którego sąd, oddalając zarzuty, których uwzględnienie uzasadniałoby odrzucenie
pozwu, wyda oddzielne postanowienie i może wstrzymać dalsze rozpoznanie
sprawy, aż do uprawomocnienia się tego postanowienia. Oddalenie innych zarzutów
formalnych sąd stwierdza w uzasadnieniu orzeczenia kończącego postępowanie,
przytaczając powody rozstrzygnięcia.
Sąd może ograniczyć rozprawę do poszczególnych zarzutów (art. 220), a
więc również do istotnych zarzutów formalnych.
Pozwany nie może odmówić wdania się w spór co do istoty sprawy, chociaż
wniósł zarzuty formalne (art. 221).
Kodeks wprowadza pewne ograniczenia czasowe, a więc prekluzję co do
możliwości podnoszenia w procesie zarzutów. Zatem stosownie do art. 202 - zapis
na sąd polubowny oraz niewłaściwość sądu dającą się usunąć za pomocą umowy
stron sąd bierze pod rozwagę tylko na zarzut pozwanego zgłoszony przed wdaniem
się w spór co do istoty sprawy. Inne okoliczności, które uzasadniają odrzucenie
pozwu, jak również niewłaściwy tryb postępowania, brak zdolności procesowej
pozwanego, brak w składzie jego organów lub niedziałanie jego przedstawiciela
ustawowego sąd bierze pod uwagę z urzędu w każdym stanie sprawy.
Od zarzutów formalnych w ścisłym tego słowa znaczeniu odróżnia się wnioski
formalne oraz oświadczenia składane w procesie, a zmierzające nie do odrzucenia
pozwu względnie do istotnego przekształcenia stosunku procesowego, lecz
polegające na zwróceniu sądowi uwagi na naruszenie jakichś przepisów proceso-
wych. Taka sytuacja zachodzi np. przy wniosku o wyłączenie sędziego (art. 50 ż 2)
lub zarzucie błędnego oznaczenia wartości przedmiotu sporu (art. 25 ż 2).

Zarzuty merytoryczne, a więc te, które dotyczą przedmiotu sporu, można
podzielić na dwie grupy w zależności od tego, czy:
1) dotyczą prawa, na którym powód opiera swe żądanie, lub jego legitymacji
procesowej (czynnej),
2) opierają się na własnym prawie pozwanego lub dotyczą jego legitymacji
procesowej (biernej).

Zarzuty, które dotyczą prawa, na jakim powód opiera swe żądanie
(roszczenia, uprawnienia, interesu prawnego), mogą polegać na podaniu faktów,
które miały przeszkodzić w powstaniu tego prawa (np. zarzut braku zdolności do
czynności prawnej) lub na podaniu okoliczności niweczących (np. zarzut
przedawnienia).
Zarzuty, które opierają się na własnym prawie pozwanego, nie kwestionują
prawa powoda, lecz przeciwstawiają mu prawo pozwanego, zwalniające go od
obowiązku uczynienia zadość żądaniu pozwu (np. zarzut potrącenia). Zarzuty
polegają więc na przytoczeniu okoliczności faktycznych obezwładniających ważne
prawo powoda.
Zarzuty merytoryczne mogą być podnoszone w zasadzie jedynie do
zamknięcia rozprawy w I instancji. Późniejsze podnoszenie nowych zarzutów
merytorycznych jest bardzo ograniczone. Pozwany, gdy zwleka z podniesieniem
zarzutów, może narazić się na obciążenie go kosztami procesu tym wywołanymi, i to
bez względu na wynik sprawy.
Przy podnoszeniu zarzutów procesowych wchodzą w grę normalne reguły
rozkładu ciężaru dowodów i pozwany musi w zasadzie udowodnić podstawę
faktyczną swego zarzutu (art. 6 k.c.).
Przeciw zarzutom pozwanego może oczywiście powód bronić się
kontrzarzutami (replika), z kolei pozwany może kontrzarzutowi powoda przedstawić
dalszy zarzut (duplika) itd.



ż 5. Powództwo wzajemne

Powództwo wzajemne, czyli powództwo wytoczone przez pozwanego
przeciwko powodowi w ramach tego samego procesu, znane było już w procesie
rzymskim. Pozwany mógł wówczas przed sądem, w którym toczył się przeciwko
niemu proces, pozwać powoda o roszczenie pozostające w związku z pretensją
przeciwko niemu dochodzoną. Instytucja ta przeszła w późniejszym okresie całą
ewolucję. W prawie państw zachodnich przyznano jej rolę środka obronnego strony
pozwanej. W naszym procesie powództwo wzajemne jest traktowane nie tylko jako
środek obrony pozwanego, i to w jego najostrzejszej formie, lecz również jako
samodzielne powództwo, wytoczone przez pozwanego w celu łącznego rozpoznania
go z powództwem głównym. Powództwo wzajemne posiada więc podwójny charakter
procesowy. Pozwany ze swym żądaniem oddalenia powództwa głównego łączy
żądanie wydania orzeczenia według treści powództwa wzajemnego (np. powód żąda
10 000 zł z tytułu umowy kupna-sprzedaży, pozwany zaś wytacza powództwo
wzajemne o zapłatę 12 000 zł z tytułu pożyczki). Powództwo wzajemne może być
wnoszone niezależnie od tego, czy pozwany uznaje żądanie powoda, czy nie, i
niezależnie od zarzutów, jakie przeciwko powodowi podnosi. Sąd obowiązany jest o
każdym powództwie rozstrzygać oddzielnie.
Powództwo wzajemne z uwagi na swój charakter samodzielnego powództwa
musi czynić zadość warunkom formalnym przewidzianym dla każdego pozwu,
przede wszystkim zaś musi odpowiadać przesłankom procesowym.
W literaturze podnosi się, że słabą stroną instytucji powództwa wzajemnego
jest to, że opóźnia bieg postępowania z powództwa głównego.
W ogólnym jednak bilansie odpowiada ona zasadom ekonomii procesowej,
gdyż eliminuje konieczność prowadzenia dwóch procesów.

Według art. 204 k.p.c., warunki dopuszczalności powództwa wzajemnego są
następujące:
1) stan sprawy w toku (a więc dopiero po zawiśnięciu sprawy),
2) zachowanie przepisanego terminu,
3) związek z powództwem głównym względnie zdatność roszczenia wzajemnego
do potrącenia z roszczeniem głównym,
4) identyczność stron.

Ad 2) Powództwo wzajemne można wytoczyć bądź w odpowiedzi na pozew,
bądź oddzielnie, nie później jednak niż na pierwszej rozprawie albo w sprzeciwie od
wyroku zaocznego. Po pierwszej rozprawie następuje prekluzja wniesienia
powództwa wzajemnego, i to bez względu na to, czy sąd ograniczył rozprawę do
zarzutów formalnych lub pytań wstępnych (art. 202). W postępowaniu upominaw-
czym pozwany może wytoczyć powództwo wzajemne w sprzeciwie od nakazu
zapłaty lub przy pierwszej rozprawie.

Ad 3) Powództwo wzajemne jest dopuszczalne tylko w dwóch sytuacjach, a
mianowicie:
a) gdy roszczenie wzajemne jest w związku z roszczeniem powoda,
b) gdy roszczenie wzajemne nadaje się do potrącenia.

O istniejącym "związku" pomiędzy powództwem głównym i powództwem
wzajemnym można mówić tylko wówczas, gdy związek ten dotyczy istotnych
elementów przedmiotów obydwu powództw. Chodzi oczywiście o istotne okolicz-
ności faktyczne uzasadniające żądanie tychże powództw.
O tym, czy roszczenie nadaje się do potrącenia, decyduje prawo materialne
(art. 498 k.c.). Pozwany może oczywiście ograniczyć się do podniesienia zarzutu
potrącenia w ramach zarzutów przeciwko żądaniu pozwu głównego bez wytaczania
powództwa wzajemnego. Z instytucji powództwa wzajemnego skorzysta jednak z
reguły wówczas, gdy roszczenie nadające się do potrącenia przewyższa roszczenie
pozwu głównego i pozwany tę nadwyżkę chciałby mieć przez sąd zasądzoną. Tylko
tą drogą pozwany mógłby uzyskać tytuł egzekucyjny. Bez wytoczenia powództwa
wzajemnego mógłby jedynie uzyskać oddalenie powództwa głównego.

Ad 4) Przy powództwie wzajemnym musi zachodzić w stosunku do
powództwa głównego identyczność stron, a więc może to uczynić tylko pozwany z
powództwa głównego. Pozwany nie może zapozwać obok powoda jeszcze innej
osoby, dlatego też w takiej sytuacji przy współuczestnictwie koniecznym (w którym
współuczestnicy muszą występować łącznie) powództwo wzajemne jest
niedopuszczalne. Przy innych formach współuczestnictwa występującego w
procesie z powództwa głównego, i to obojętnie, czy czynnego, czy biernego, każdy
ze współuczestników pozwanych może wytoczyć powództwo wzajemne przeciw
każdemu ze współuczestników powodów.